Саҳифа атоқли матншунос, манбашунос, луғатшунос олим Қутбиддин Муҳитдинов таваллудининг 110 йиллигига бағишланади

    Хожа Аҳрори Вали сулоласига мансуб Қутбий – Қутбиддин Муҳиддиновнинг таржимаи ҳоли жуда мураккаб. Ўтган юз йилликда Ўрта Осиё халқлари қанча оғир кунларни бошдан кечирган бўлса, ҳазрат ҳам булардан бенасиб қолмаган. Лекин машаққатларга қарамай, араб, форс тиллари, тиб, мантиқ, тафсир ва адабиётшунослик фанларини мукаммал эгаллаб, олим ва шоир бўлиб етишади.

ХОЖА АҲРОР ВОРИСИ
Саййид Имомхўжа Салимий
филология фанлари номзоди

Қутбий – Қутбиддин Муҳиддинов – Эшони Шайх ҳазратлари 1906 йил Ургут шаҳрида Муҳиддинхон Валихон ўғли хонадонида дунёга келиб, 1983 йилда вафот этган.

У кишининг таржимаи ҳоли жуда мураккаб. Ўтган юз йилликда Ўрта Осиё халқлари қанча оғир кунларни бошдан кечирган бўлса, ҳазрат ҳам булардан бенасиб қолмаган. Лекин машаққатларга қарамай, араб, форс тиллари, тиб, мантиқ, тафсир ва адабиётшунослик фанларини мукаммал эгаллаб, олим ва шоир бўлиб етишади. Хожа Аҳрори Вали сулоласига мансуб бу инсон бобоси Эшони Валихон анъаналарини очиқ бўлмаса-да хуфиёна давом эттирди.

Эшони Валихон оламдан ўтгач, унинг ишларини ўғли Муҳиддинхон давом эттиради. Совет тузуми бало-қазодай ёпирилиб, илму маърифатга жаҳолат қалқонини қўйди. Бухорода мадрасалар ёпилди. Муҳиддинхон Бухоро илму маърифатини Ургутда давом эттиради. Чорчинор мадрасаси қошида 300 ўринли ётоқхона қуриб беради. Мадраса беш йил фаолият кўрсатади. Унда таълим-тарбия ишлари шу қадар мукаммал йўлга қўйилган эдики, «Бухорои шариф Ургутга кўчди», деган овоза тарқалади.

Хожа Муҳиддинхон раҳмдил, сахий ва нотиқ киши бўлган. Ота-бобосидан қолган бойликларидан мадраса аҳлини, чор-ночорларни едириб-ичириб, кийинтирган. Бироқ, мол-мулклари тортиб олиниб, унга ёмон кўз билан қарай бошлашди. Шундан сўнг у Арабистонга бориб, 1931 йилда Мадина шаҳрида вафот этади. Қабри ҳазрати Усмондан тўрт қабр нарида.

Отаси Муҳиддинхон изидан борган Қутбиддинхон 1917-1920 йилларда Бухорода Аспас маҳдумдан таълим олади. Ургутда Нақшбандия сулукининг янги ўчоғини барпо этган Эшони Валихонда Хожа Аҳрори Вали сингари ғайб илмидан хабардорлик, «увайсий»лик мужассам эди. Бу хислатга Эшони Шайх Қутбиддинхон ҳазратлари ҳам эга бўлган.

Қутбиддинхон ҳазратлари 1961 йилдан бошлаб ЎзФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида илмий ходим бўлиб ишлади.

Иш жараёнида Навоий асарларини ўрганиш билан шуғулланди. 1971 йилда Мирзо Муҳаммад Маҳдихоннинг Алишер Навоий асарлари тилига бағишлаб ёзган «Санглоҳ» асари устида ишлаб, 65 ёшида номзодлик диссертациясини ёқлади. Унда Навоийнинг 12 та назмий, 9 та насрий асари грамматикаси чуқур илмий таҳлил қилинган. Домла тўрт жилдлик «Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати»нинг асосий муаллифларидан бири бўлди  (Cаҳифа охирида мазкур луғатнинг 1 жилди билан танишинг). «Хамса» достонлари луғатларини тўлиқ шарҳлаб чиқди. «Хазойин ул-маоний», «Лисон ут-тайр», «Мажолис ун-нафоис» асарлари луғатини тузиб, изоҳлади. Қутбиддинхон домлани академик шоир Ғафур Ғулом «пирим», «ҳазратим» деб эъзозларди.

Бу фариштасифат инсон шунчалар ёқимли, ҳалим сўзлар эдики, тинглаб тўймас эдингиз. Унинг юксак инсоний хислатлари асарларига шундай сингдирилганки, одамларни эзгуликка, маърифатга, дунёда яхши ном қолдиришга чорлайди.

Манба: «Зарафшон» газетаси веб-саҳифаси

ҚУТБИДДИН ДОМЛАНИНГ ҚИСМАТИ
Шерали ТУРДИЕВ
филология фанлари номзоди

1906 йили Самарқанд вилояти Ургут тумани Сўфиён қишлоғида бир бола дунёга келди. Исмини яхши ният билан «Қутбиддин» қўйишди. Боланинг отаси Муҳиддин Валихонов уламолардан бўлиб, ер-суви, боғ-роғи бор эди. Мустабид тузумнинг дастлабки йиллари барча хусусий мулкдорлар каби Муҳиддин Валихоновнинг ҳам боғлари тортиб олинди. Ўзи тазйиқ остида қолди. Ёш Қутбиддин бошланғич маълумотни отаси Муҳиддин эшондан олди. Сўнг Ургутдаги мадрасада Худойберди Махсум, Асқархон эшондан илм ўрганди. 1917—1920 йиллари аввал Самарқанд, кейин Бухоро мадрасаларида таҳсил олди. 1937 йили шу ерда калхўзга аъзо бўлиб, уч йил боғбонлик қилди. 1942 йил 8 августида советларга қарши фаолият юргизяпти, деган туҳмат билан ўн йил қамоқ жазосига ҳукм қилинди ва жазони Қозоғистоннинг Оқтепа шаҳридаги қамоқхоналардан бирида ўтказа бошлади. Қутбиддин домла Қозоғистондан ташқари Сибир, Жанубий Ўринбурғ ва Ўролдаги ўрмонларда ҳам ишлади. Қамоқдалик пайти касаллик орттирди. Шифокорлар тавсияси билан 1943 йил 8 октябрда қамоқдан озод қилиниб, Ургутга қайтди, яна калхўзда ишлай бошлади.

Лекин озодликдаги кунлари узоқ чўзилмади. 50-йиллар бошида республикамизнинг бир қанча таниқли олим-ёзувчилари, диний уламолари сингари Қутбиддин домла Муҳиддиновга ҳам қайта туҳмат тўқилиб, янги сиёсий айб билан 1951 йил ноябрида ҳибсга олинди, уй-жойи тинтув қилинди. Бир уйча, икки бош қўй, бир сигир, гиламлар хатга олиниб, акт тузилди ва улар вақтинча домланинг хотини Малика аяда сақлаб туриш шарти билан қолдирилди.

Ўша куни кечқурун ИИХК (Ички Ишлар Халқ Комиссарлиги)нинг Самарқанд бўлими қамоқхонасида терговчи Климиченко ҳузурига чақириб, таржимон Зоҳидов иштирокида ундан диний фаолият билан шуғуллангани ҳақида кўрсатма беришни талаб қилди. Домла терговчига умуман диний фаолият олиб бормаганини айтди. Сўнг қамоқхона бошлиғи домлани “тартибга чақириш” чораларини излаб, қамоқхонанинг энг совуқ хоналарида ушлаб туришга буйруқ берди. Қаҳратон қиш бошланишида домла у ерда бир неча кун ушланиб, таҳқир ва азоблар остида яна қайта терговга олиб чиқилди. қийноқ ва совуқ хоналарда тинкаси қуриб, ҳолдан тойган ва руҳан эзилган домла терговчи қўйган туҳмат айбларни ноилож бўйнига ола бошлади:

“Савол: Ҳозирги вақтда сиз муридларингиз орасида советларга қарши қандай иш олиб бордингиз?

Жавоб: Мен муридларимни ҳозирги даврда СССРдаги тузумга нисбатан норозилик руҳида тарбияладим. Совет ҳукумати калхўз тузиб, халқни тамомила у ерда ишлашга боғлаб ташлади, улар диний урф-одатларни бажармай қўйишди, чунки Совет ҳукумати бизнинг қонунларимизга хилоф равишда масжидларимизни ёпиб ташлади.

Савол: Сиз советларга қарши тарғиботлар ўтказиш ҳақида бирор кимсадан топшириқ олганмисиз?

Жавоб: Мен советларга қарши тарғибот олиб бориш ҳақида бирор кимсадан топшириқ олганим йўқ. Советларга қарши бўлган фикрларимни ўз ишончим асосида айтганман” (ЎзССР ДХКси архиви, II жилд, 145—148-бетлар).

Шундан кейин яна қийноқ ва терговлар давом этди. Самарқанд вилояти ИИХК (НКВД) бошлиқлари терговни давом эттириш учун домлани Ўзбекистон ИИХКсининг Тошкентдаги қамоқхонасига ўтказишди.

1952 йил 16 январида Тошкентда яна тергов давом этди. Бу ерда ҳам домлага қўйилган эски туҳмат-айбларни бўйнига олишга мажбурлаб, янада оғир руҳий ва жисмоний қийноқларга сола бошлашди. Домла мардонавор туриб, аввалги терговларга берган жавобларни ИИХКнинг оғир тазйиқ ва қийноқлари остида Самарқанд вилоят терговчиларининг ўзлари ёзиб, қўл қўйдириб олганларини, бугун ўша кўрсатмаларни тамомила рад этишини билдирди.

Орадан икки ой ўтгач, Қутбиддин домла Муҳиддиновнинг айбларига қўшимча ашёвий далиллар сифатида фойдаланиш учун унинг уйида ўтказилган тинтув пайтида олиб қўйилган етти дона араб ёзувидаги китоб, ўн бешга яқин арабча мактуб, бир дона Қуръон китоби “аҳамияти бўлмагани учун” куйдириб юбориш йўли билан йўқ қилингани ҳақида акт тузилади” (Мазкур архив, I том, 35-бет).

Шуларга қарамасдан, 1952 йил 17—19 май кунлари Самарқанд вилоят суди ҳукми билан Ўзбекистон ССР жиноят кодексининг 66-моддаси II қисми ва 67-моддасига кўра домла 25 йилга қамоқ-сургун жазосига ҳукм қилинди ва жазо муддатини Ўзбекистон ички ишлар вазирлиги қамоқхоналаридан бирида ўтай бошлади.

Сталин вафотидан сўнг қамоқхонада бегуноҳ қийналиб ишлаётган домла ўша пайтда СССР Министрлар Совети раиси бўлиб турган Георгий Маленков номига шикоят ёзди. Унда Самарқанд вилояти суди мажлисида унга нисбатан адолатсизлик қилиниб, йигирма беш йилга қамоқ-сургун қилингани, бунга нисбатан қўлланган руҳий ва жисмоний қийноқлар асосида мажбуран олинган кўрсатмалар асос бўлгани, бугунга келиб, бу кўрсатмалардан тамомила воз кечгани ва ўзининг иши қайта кўрилиб, оқлангач, бола-чақаси олдига қайтарилишини сўради.

Ниҳоят, Ўзбекистон ССРнинг инқилобга қарши жиноят қилганлар ишини қайта кўриш бўйича комиссияси 1955 йил 20 апрелдаги мажлисида Қутбиддин домла Муҳиддиновнинг мазкур шикояти қайта кўрилди. Аммо йигирма беш йилги қамоқ ҳукми ўн йилга туширилиб, унинг батамом оқланиши ҳамон мавҳум бўлиб қолаверди.

Қутбиддин домла фақат 1955 йил охирларидагина қамоқдан қутулиб, уйига қайтди. Қишлоғида бир оз ишлагач, домланинг илму ирфонидан, туркий, форсий ва арабий тилдаги қадимий қўлёзмалар, луғатларни мукаммал билишидан хабар топган Тожикистон Фанлар академияси Рудакий номидаги Тил ва Адабиёт институтидаги эски қадрдонлари академик Абдулғани Мирзаев, профессор Раҳим Ҳошим ва бошқалар у кишини институтга ишга таклиф қилишди. Домла у ерда таниқли тожик адабиётшунос ва тилшунос олимлари билан ҳамкорликда икки жилдли мукаммал “Фарҳанги забони тожик” (“Тожик тилининг изоҳли луғати”) китобини тайёрлашда фаол қатнашди.

Аммо у кишига нисбатан эски шубҳалар ҳали тўхтамаган эди. Баъзилар уни ҳамон зарарли диний унсур деса, баъзилар ҳали оқланмаган бўлса керак, деб иғво қила бошлашди. Бундан изтироб чеккан домла Ўзбекистон прокуратурасига ишини қайта кўриб, тамомила бегуноҳ бўлгани ҳақида ҳужжат беришларини сўраб ариза ёзди.

Шу орада эски қадрдонларидан Муҳаммад Раҳимий у кишига Тошкентга бориб, Тил ва Адабиёт институтида ишлашни маслаҳат берди. Бу ерда домлага академик Ғафур Ғулом ёрдам берди. Қутбиддин домла ҳозирги Ўзбекистон Фанлар академияси қошидаги Алишер Навоий номидаги тил ва адабиёт институтининг луғат бўлимига ишга ўтказилди. Ўша йиллари институтга раҳбарлик қилиб турган академик Азиз Қаюмов раҳнамолигида қадимги туркий ва форсий тилларнинг зукко билимдонларидан Солиҳ Муталлибов, Фузаил Исломов, Анисий, Чустий, Васфий ва бошқалар билан бирга ишлай бошлади. Олтмишинчи йилларнинг иккинчи ярмида академик Эргаш Фозилов раҳбарлигида институтда “Тарихий этимологик луғатлар бўлими” очилиб, домла шу бўлимга ишга олинди. Тўрт жилдли “Алишер Навоий асарлари тили изоҳли луғати”нинг яратилишида фаол қатнашди. Бўлим бошлиғи Эргаш Фозилов домланинг бу соҳада чуқур билимга эгалигини англаган ҳолда, у кишига Мирзо Муҳаммади Маҳдихоннинг “Санглоҳ” луғати бўйича муҳим мавзуни номзодлик диссертацияси сифатида ишлашни маслаҳат берди. Домла бу ишончни ҳам юксак даражада оқлаб, 1971 йил мазкур мавзу бўйича илмий иш ёқлади.

Узоқ йиллар совет тузумининг тазйиқларини, туҳмат орқасидан келган таъқиб-хўрликларни бошдан кечирган домла яхши кунлар умиди билан яшади. Ўтмишдаги исломий маданият ва маърифатимизнинг кенг ўрганилиши ва тарғиб этилишини жуда-жуда орзу қиларди. Афсус, бу кунларни кўрмай, 1983 йил 18 декабрда оламдан кўз юмди.

Домла вафотидан беш йил чамаси вақт ўтгач, 1988 йил 16 декабрда Ўзбекистон ССР Олий Суди президумининг қарори билан Самарқанд вилояти судининг 1952 йил 17 майдаги ургутлик эшонлардан Абдулхайр Асрорхонов билан бирга Қутбиддин домла Муҳиддинов ҳақидаги ҳукм мутлақо асоссиз бўлгани, уларнинг фаолиятида мутлақо жиноят аломатлари йўқ экани аниқланиб, тамомила оқлангани айтилди ва қарорга ўша йиллардаги Ўзбекистон Олий Суди раиси бўлиб ишлаган Содиқжон Йигиталиев имзо чекди (Архив КГБ при СМ УзССР. П-33226, ТОМ IV, стр.359).

Домланинг шогирдларидан марҳум академик Ботурхон Валихўжаев бундай ёзган эди: “Араб, форсий ва туркий тилларни, адабиётни чуқур билганиданми, Шайх Қутбиддинхоннинг атрофи ҳамиша толиби илмлар билан гавжум эди. Ҳазрат ниҳоятда ҳалим ва бағрикенг инсон эди. Хоҳ Қуръони мажид тафсири, хоҳ ҳадиси шариф шарҳи, араб, форс ва туркий тиллар тарихи бўладими, хоҳ Абдулқодир Бедил ёки Алишер Навоий шеърияти билан боғлиқ бўладими, ҳар қандай масала юзасидан ҳазратга ким мурожаат қилмасин, батафсил жавоб эшитар, шайх Қутбиддинхонга чинакам ихлосманд бўлиб, ширин суҳбатларида бўлишни ҳамиша орзу қилар эди (Ботурхон Валихўжаев, “Шайх Қутбиддин Ургутий” (1906-1983). “Имом ал-Бухорий сабоқлари”, 2002, 1-сон 45-бет).

Манба: «Ҳидоят» журнали, 2009/7

Sahifa atoqli matnshunos, manbashunos, lug’atshunos olim Qutbiddin Muhitdinov tavalludining 110 yilligiga bag’ishlanadi

XOJA AHROR VORISI
Sayyid Imomxo’ja Salimiy
filologiya fanlari nomzodi

Qutbiy – Qutbiddin Muhiddinov – Eshoni Shayx hazratlari 1906 yil Urgut shahrida Muhiddinxon Valixon o’g’li xonadonida dunyoga kelib, 1983 yilda vafot etgan.

U kishining tarjimai holi juda murakkab. O’tgan yuz yillikda O’rta Osiyo xalqlari qancha og’ir kunlarni boshdan kechirgan bo’lsa, hazrat ham bulardan benasib qolmagan. Lekin mashaqqatlarga qaramay, arab, fors tillari, tib, mantiq, tafsir va adabiyotshunoslik fanlarini mukammal egallab, olim va shoir bo’lib yetishadi. Xoja Ahrori Vali sulolasiga mansub bu inson bobosi Eshoni Valixon an’analarini ochiq bo’lmasa-da xufiyona davom ettirdi.

Eshoni Valixon olamdan o’tgach, uning ishlarini o’g’li Muhiddinxon davom ettiradi. Sovet tuzumi balo-qazoday yopirilib, ilmu ma’rifatga jaholat qalqonini qo’ydi. Buxoroda madrasalar yopildi. Muhiddinxon Buxoro ilmu ma’rifatini Urgutda davom ettiradi. Chorchinor madrasasi qoshida 300 o’rinli yotoqxona qurib beradi. Madrasa besh yil faoliyat ko’rsatadi. Unda ta’lim-tarbiya ishlari shu qadar mukammal yo’lga qo’yilgan ediki, «Buxoroi sharif Urgutga ko’chdi», degan ovoza tarqaladi.

Xoja Muhiddinxon rahmdil, saxiy va notiq kishi bo’lgan. Ota-bobosidan qolgan boyliklaridan madrasa ahlini, chor-nochorlarni yedirib-ichirib, kiyintirgan. Biroq, mol-mulklari tortib olinib, unga yomon ko’z bilan qaray boshlashdi. Shundan so’ng u Arabistonga borib, 1931 yilda Madina shahrida vafot etadi. Qabri hazrati Usmondan to’rt qabr narida.

Otasi Muhiddinxon izidan borgan Qutbiddinxon 1917-1920 yillarda Buxoroda Aspas mahdumdan ta’lim oladi. Urgutda Naqshbandiya sulukining yangi o’chog’ini barpo etgan Eshoni Valixonda Xoja Ahrori Vali singari g’ayb ilmidan xabardorlik, «uvaysiy»lik mujassam edi. Bu xislatga Eshoni Shayx Qutbiddinxon hazratlari ham ega bo’lgan.

Qutbiddinxon hazratlari 1961 yildan boshlab O’zFA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida ilmiy xodim bo’lib ishladi.

Ish jarayonida Navoiy asarlarini o’rganish bilan shug’ullandi. 1971 yilda Mirzo Muhammad Mahdixonning Alisher Navoiy asarlari tiliga bag’ishlab yozgan «Sangloh» asari ustida ishlab, 65 yoshida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. Unda Navoiyning 12 ta nazmiy, 9 ta nasriy asari grammatikasi chuqur ilmiy tahlil qilingan. Domla to’rt jildlik «Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug’ati»ning asosiy mualliflaridan biri bo’ldi  (Cahifa oxirida mazkur lug’atning 1 jildi bilan tanishing). «Xamsa» dostonlari lug’atlarini to’liq sharhlab chiqdi. «Xazoyin ul-maoniy», «Lison ut-tayr», «Majolis un-nafois» asarlari lug’atini tuzib, izohladi. Qutbiddinxon domlani akademik shoir G’afur G’ulom «pirim», «hazratim» deb e’zozlardi.

Bu farishtasifat inson shunchalar yoqimli, halim so’zlar ediki, tinglab to’ymas edingiz. Uning yuksak insoniy xislatlari asarlariga shunday singdirilganki, odamlarni ezgulikka, ma’rifatga, dunyoda yaxshi nom qoldirishga chorlaydi.

Manba: «Zarafshon» gazetasi veb-sahifasi

QUTBIDDIN DOMLANING QISMATI
Sherali TURDIEV
filologiya fanlari nomzodi

 1906 yili Samarqand viloyati Urgut tumani So’fiyon qishlog’ida bir bola dunyoga keldi. Ismini yaxshi niyat bilan «Qutbiddin» qo’yishdi. Bolaning otasi Muhiddin Valixonov ulamolardan bo’lib, yer-suvi, bog’-rog’i bor edi. Mustabid tuzumning dastlabki yillari barcha xususiy mulkdorlar kabi Muhiddin Valixonovning ham bog’lari tortib olindi. O’zi tazyiq ostida qoldi. Yosh Qutbiddin boshlang’ich ma’lumotni otasi Muhiddin eshondan oldi. So’ng Urgutdagi madrasada Xudoyberdi Maxsum, Asqarxon eshondan ilm o’rgandi. 1917—1920 yillari avval Samarqand, keyin Buxoro madrasalarida tahsil oldi. 1937 yili shu yerda kalxo’zga a’zo bo’lib, uch yil bog’bonlik qildi. 1942 yil 8 avgustida sovetlarga qarshi faoliyat yurgizyapti, degan tuhmat bilan o’n yil qamoq jazosiga hukm qilindi va jazoni Qozog’istonning Oqtepa shahridagi qamoqxonalardan birida o’tkaza boshladi. Qutbiddin domla Qozog’istondan tashqari Sibir, Janubiy O’rinburg’ va O’roldagi o’rmonlarda ham ishladi. Qamoqdalik payti kasallik orttirdi. Shifokorlar tavsiyasi bilan 1943 yil 8 oktyabrda qamoqdan ozod qilinib, Urgutga qaytdi, yana kalxo’zda ishlay boshladi.

Lekin ozodlikdagi kunlari uzoq cho’zilmadi. 50-yillar boshida respublikamizning bir qancha taniqli olim-yozuvchilari, diniy ulamolari singari Qutbiddin domla Muhiddinovga ham qayta tuhmat to’qilib, yangi siyosiy ayb bilan 1951 yil noyabrida hibsga olindi, uy-joyi tintuv qilindi. Bir uycha, ikki bosh qo’y, bir sigir, gilamlar xatga olinib, akt tuzildi va ular vaqtincha domlaning xotini Malika ayada saqlab turish sharti bilan qoldirildi.

O’sha kuni kechqurun IIXK (Ichki Ishlar Xalq Komissarligi)ning Samarqand bo’limi qamoqxonasida tergovchi Klimichenko huzuriga chaqirib, tarjimon Zohidov ishtirokida undan diniy faoliyat bilan shug’ullangani haqida ko’rsatma berishni talab qildi. Domla tergovchiga umuman diniy faoliyat olib bormaganini aytdi. So’ng qamoqxona boshlig’i domlani “tartibga chaqirish” choralarini izlab, qamoqxonaning eng sovuq xonalarida ushlab turishga buyruq berdi. Qahraton qish boshlanishida domla u yerda bir necha kun ushlanib, tahqir va azoblar ostida yana qayta tergovga olib chiqildi. qiynoq va sovuq xonalarda tinkasi qurib, holdan toygan va ruhan ezilgan domla tergovchi qo’ygan tuhmat ayblarni noiloj bo’yniga ola boshladi:

“Savol: Hozirgi vaqtda siz muridlaringiz orasida sovetlarga qarshi qanday ish olib bordingiz?

Javob: Men muridlarimni hozirgi davrda SSSRdagi tuzumga nisbatan norozilik ruhida tarbiyaladim. Sovet hukumati kalxo’z tuzib, xalqni tamomila u yerda ishlashga bog’lab tashladi, ular diniy urf-odatlarni bajarmay qo’yishdi, chunki Sovet hukumati bizning qonunlarimizga xilof ravishda masjidlarimizni yopib tashladi.

Savol: Siz sovetlarga qarshi targ’ibotlar o’tkazish haqida biror kimsadan topshiriq olganmisiz?

Javob: Men sovetlarga qarshi targ’ibot olib borish haqida biror kimsadan topshiriq olganim yo’q. Sovetlarga qarshi bo’lgan fikrlarimni o’z ishonchim asosida aytganman” (O’zSSR DXKsi arxivi, II jild, 145—148-betlar).

Shundan keyin yana qiynoq va tergovlar davom etdi. Samarqand viloyati IIXK (NKVD) boshliqlari tergovni davom ettirish uchun domlani O’zbekiston IIXKsining Toshkentdagi qamoqxonasiga o’tkazishdi.

1952 yil 16 yanvarida Toshkentda yana tergov davom etdi. Bu yerda ham domlaga qo’yilgan eski tuhmat-ayblarni bo’yniga olishga majburlab, yanada og’ir ruhiy va jismoniy qiynoqlarga sola boshlashdi. Domla mardonavor turib, avvalgi tergovlarga bergan javoblarni IIXKning og’ir tazyiq va qiynoqlari ostida Samarqand viloyat tergovchilarining o’zlari yozib, qo’l qo’ydirib olganlarini, bugun o’sha ko’rsatmalarni tamomila rad etishini bildirdi.

Oradan ikki oy o’tgach, Qutbiddin domla Muhiddinovning ayblariga qo’shimcha ashyoviy dalillar sifatida foydalanish uchun uning uyida o’tkazilgan tintuv paytida olib qo’yilgan yetti dona arab yozuvidagi kitob, o’n beshga yaqin arabcha maktub, bir dona Qur’on kitobi “ahamiyati bo’lmagani uchun” kuydirib yuborish yo’li bilan yo’q qilingani haqida akt tuziladi” (Mazkur arxiv, I tom, 35-bet).

Shularga qaramasdan, 1952 yil 17—19 may kunlari Samarqand
viloyat sudi hukmi bilan O’zbekiston SSR jinoyat kodeksining 66-moddasi II qismi va 67-moddasiga ko’ra domla 25 yilga qamoq-surgun jazosiga hukm qilindi va jazo muddatini O’zbekiston ichki ishlar vazirligi qamoqxonalaridan birida o’tay boshladi.

Stalin vafotidan so’ng qamoqxonada begunoh qiynalib ishlayotgan domla o’sha paytda SSSR Ministrlar Soveti raisi bo’lib turgan Georgiy Malenkov nomiga shikoyat yozdi. Unda Samarqand
viloyati sudi majlisida unga nisbatan adolatsizlik qilinib, yigirma besh yilga qamoq-surgun qilingani, bunga nisbatan qo’llangan ruhiy va jismoniy qiynoqlar asosida majburan olingan ko’rsatmalar asos bo’lgani, bugunga kelib, bu ko’rsatmalardan tamomila voz kechgani va o’zining ishi qayta ko’rilib, oqlangach, bola-chaqasi oldiga qaytarilishini so’radi.

Nihoyat, O’zbekiston SSRning inqilobga qarshi jinoyat qilganlar ishini qayta ko’rish bo’yicha komissiyasi 1955 yil 20 apreldagi majlisida Qutbiddin domla Muhiddinovning mazkur shikoyati qayta ko’rildi. Ammo yigirma besh yilgi qamoq hukmi o’n yilga tushirilib, uning batamom oqlanishi hamon mavhum bo’lib qolaverdi.
Qutbiddin domla faqat 1955 yil oxirlaridagina qamoqdan qutulib, uyiga qaytdi. Qishlog’ida bir oz ishlagach, domlaning ilmu irfonidan, turkiy, forsiy va arabiy tildagi qadimiy qo’lyozmalar, lug’atlarni mukammal bilishidan xabar topgan Tojikiston Fanlar akademiyasi Rudakiy nomidagi Til va Adabiyot institutidagi eski qadrdonlari akademik Abdulg’ani Mirzaev, professor Rahim Hoshim va boshqalar u kishini institutga ishga taklif qilishdi. Domla u yerda taniqli tojik adabiyotshunos va tilshunos olimlari bilan hamkorlikda ikki jildli mukammal “Farhangi zaboni tojik” (“Tojik tilining izohli lug’ati”) kitobini tayyorlashda faol qatnashdi.

Ammo u kishiga nisbatan eski shubhalar hali to’xtamagan edi. Ba’zilar uni hamon zararli diniy unsur desa, ba’zilar hali oqlanmagan bo’lsa kerak, deb ig’vo qila boshlashdi. Bundan iztirob chekkan domla O’zbekiston prokuraturasiga ishini qayta ko’rib, tamomila begunoh bo’lgani haqida hujjat berishlarini so’rab ariza yozdi.

Shu orada eski qadrdonlaridan Muhammad Rahimiy u kishiga Toshkentga borib, Til va Adabiyot institutida ishlashni maslahat berdi. Bu yerda domlaga akademik G’afur G’ulom yordam berdi. Qutbiddin domla hozirgi O’zbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi Alisher Navoiy nomidagi til va adabiyot institutining lug’at bo’limiga ishga o’tkazildi. O’sha yillari institutga rahbarlik qilib turgan akademik Aziz Qayumov rahnamoligida qadimgi turkiy va forsiy tillarning zukko bilimdonlaridan Solih Mutallibov, Fuzail Islomov, Anisiy, Chustiy, Vasfiy va boshqalar bilan birga ishlay boshladi. Oltmishinchi yillarning ikkinchi yarmida akademik Ergash Fozilov rahbarligida institutda “Tarixiy etimologik lug’atlar bo’limi” ochilib, domla shu bo’limga ishga olindi. To’rt jildli “Alisher Navoiy asarlari tili izohli lug’ati”ning yaratilishida faol qatnashdi. Bo’lim boshlig’i Ergash Fozilov domlaning bu sohada chuqur bilimga egaligini anglagan holda, u kishiga Mirzo Muhammadi Mahdixonning “Sangloh” lug’ati bo’yicha muhim mavzuni nomzodlik dissertatsiyasi sifatida ishlashni maslahat berdi. Domla bu ishonchni ham yuksak darajada oqlab, 1971 yil mazkur mavzu bo’yicha ilmiy ish yoqladi.

Uzoq yillar sovet tuzumining tazyiqlarini, tuhmat orqasidan kelgan ta’qib-xo’rliklarni boshdan kechirgan domla yaxshi kunlar umidi bilan yashadi. O’tmishdagi islomiy madaniyat va ma’rifatimizning keng o’rganilishi va targ’ib etilishini juda-juda orzu qilardi. Afsus, bu kunlarni ko’rmay, 1983 yil 18 dekabrda olamdan ko’z yumdi.
Domla vafotidan besh yil chamasi vaqt o’tgach, 1988 yil 16 dekabrda O’zbekiston SSR Oliy Sudi prezidumining qarori bilan Samarqand viloyati sudining 1952 yil 17 maydagi urgutlik eshonlardan Abdulxayr Asrorxonov bilan birga Qutbiddin domla Muhiddinov haqidagi hukm mutlaqo asossiz bo’lgani, ularning faoliyatida mutlaqo jinoyat alomatlari yo’q ekani aniqlanib, tamomila oqlangani aytildi va qarorga o’sha yillardagi O’zbekiston Oliy Sudi raisi bo’lib ishlagan Sodiqjon Yigitaliev imzo chekdi (Arxiv KGB pri SM UzSSR. P-33226, TOM IV, str.359).

Domlaning shogirdlaridan marhum akademik Boturxon Valixo’jaev bunday yozgan edi: “Arab, forsiy va turkiy tillarni, adabiyotni chuqur bilganidanmi, Shayx Qutbiddinxonning atrofi hamisha tolibi ilmlar bilan gavjum edi. Hazrat nihoyatda halim va bag’rikeng inson edi. Xoh Qur’oni majid tafsiri, xoh hadisi sharif sharhi, arab, fors va turkiy tillar tarixi bo’ladimi, xoh Abdulqodir Bedil yoki Alisher Navoiy she’riyati bilan bog’liq bo’ladimi, har qanday masala yuzasidan hazratga kim murojaat qilmasin, batafsil javob eshitar, shayx Qutbiddinxonga chinakam ixlosmand bo’lib, shirin suhbatlarida bo’lishni hamisha orzu qilar edi (Boturxon Valixo’jaev, “Shayx Qutbiddin Urgutiy” (1906-1983). “Imom al-Buxoriy saboqlari”, 2002, 1-son 45-bet).

Manba: «Hidoyat» jurnali, 2009/7

Navoiy asarlari tilining izohli lug’ati. 1-jild

Navoiy Asarlari Tilining Izohli Lug’Ati. 1-Jild by Khurshid Davron on Scribd