Аллома Нажмиддин Комилов таваллудининг 80 йиллиги олдидан
90-йилларда раҳматли Нажмиддин Комил яқин шогирдларидан бири орқали бир неча саҳифадан иборат шеърий тизмалар бериб юборган эканлар. “Фикрингизни билдирарсиз”, деб қўлимга тутқизилган варақларни олиб, уйга келгач, (у пайтлар компутр ҳали унчалик оммалашмагани учун) ёзув машинкасида терилган саҳифаларни кўздан кечира бошладим…
Зариф Султон
АЛЛОМА НАЖМИДДИН КОМИЛДАН
ДУРДОНАЛАР
Нажмиддин Комилов (1937.5.10, Панжикент тумани, Тожикистон) — адабиётшунос олим, филология фанлари доктори (1975), профессор (1991). СамДУнинг филология факультетини тугатган (1965). Ўзбек совет энциклопедияси Бош таҳририятида катта муҳаррир (1970-71). ТошДУда катта ўқитувчи (1971-75). Тошкент шарқшунослик институти кафедра мудири (1991-94; 2001 йилдан). Ўзбекистон Республикаси Президенти девонида консултант (1994-95). Давлат ва жамият қурилиши академияси проректори (1995-99). Ўзбекистон Республикаси марказий сайлов комиссияси раиси (1999-2001).
Нажмиддин Комилов дастлаб таржима ва қиёсий адабиётшунослик, таржима тарихининг назарий масалалари бўйича тадқиқотлар олиб борди. Матншунослик ва адабий жанрлар тараққиёти билан боғлиқ масалаларни ўрганди. Кейинги йилларда унинг илмий фаолияти тасаввуф тарихи, асосий йўналишлари, тариқат, шариат, ҳақиқат тушунчаларига қаратилди. Шу йўналишда у Аҳмад Яссавий, Нажмиддин Кубро, Ибн Арабий, Азизиддин Насафий, Баҳоуддин Нақшбанд таълимотлари моҳиятини очиб берди. Фаридиддин Атторнинг «Илоҳийнома», Султон Валаднинг «Маориф», Азизиддин Насафийнинг «Зубдат ул-ҳақойиқ» ва Ҳусайн Воиз Кошифийнинг «Футувватномаи султоний» асарларини таржима қилди. 1997 йилдан «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» бош таҳрир ҳайъати аъзоси эди.
Асарлари: Дўстлик кўприклари, Т., 1979 (ҳамкорликда); Ибн Сино ва Данте, Т., 1983; Бу қадимий санъат, Т., 1988; Нажмиддин Кубро, Т., 1995; Тафаккур карвонлари, Т., 1999; Тасаввуф ёки комил инсон ахлоқи, Т., 1999; Тасаввуф. Тавҳид асрори, Т., 1999; Фақр нури порлаган қалб, Т., 2001.
90-йилларда раҳматли Нажмиддин Комил яқин шогирдларидан бири орқали бир неча саҳифадан иборат шеърий тизмалар бериб юборган эканлар. “Фикрингизни билдирарсиз”, деб қўлимга тутқизилган варақларни олиб, уйга келгач, (у пайтлар компутр ҳали унчалик оммалашмагани учун) ёзув машинкасида терилган саҳифаларни кўздан кечира бошладим. Асосан рубоийлардан иборат форс тилида битилган шеърларнинг уст қисмида “Нажмиддин Комил” ёзуви бўлмаганида, рости, бу сатрлар муаллифи раҳматли домла эканини асло билмас эдим. Рубоийлар ўтмишдаги буюк шоирларга назира (татаббуъ) тарзида ёзилган экан… Ўшанда ҳали бу тизмаларни ўқиб тугатмай туриб менда уларни ўзбек туркчасига ўгириш фикри пайдо бўлган эди.
Шундан сўнг бир неча марта устоз билан учрашиб, адабиёт, илм-ирфон, дин ва тасаввуф ҳақида суҳбатлашган бўлсак-да, шеър ҳақида, хусусан, у киши ижод қилган назмий асарлар ҳақида гаплашишга фурсат бўлмади…
Мана, бугун кеч бўлса ҳам имкон қадар аслига содиқ қоларак қилинган таржималарни Сиз, азиз ўқувчилар эътиборингизга ҳавола этаяпман. Сўз охирида барча дўстлардан устознинг ҳақларига Яратгандан раҳмат ва мағфират истаб дуо қилиб қўйишингизни сўраб қоламан.
* * *
Мен бир ҳечман йўл тўзидек, умри талош,
Кимсасиз ҳам чорасизман, кўзимда ёш.
Маломатдан тикилгандир эгнимда тўн,
Ору номус деганлари қолди юпун.
Қўл-оёғим бутун, аммо хаста ҳолим,
Илм олдим, аммо бўлолмадим олим.
Хўп югурдим тўрт томонга, ҳосил қани?
Дил орзуга етолмади, Комил қани?
Ҳеч кимга наф йўқдир касбу камолимдан,
Аччиқ мева унди фақат ниҳолимдан.
Кўз тутганим бори дўсту ёронларим,
Ишонганим тоғлар, еру осмонларим
Тарк этдилар бир-бир тарқаб ўнгу сўлга,
Қолдирибон мен ғарибни аро йўлда.
Ким бор энди қўллаяжак, қани жоним?
Қаён кетди пирим, чечан у султоним.
Сен, эй қуёш, бир бор келиб кулбам ёрит,
Кўзим қувнат, мени бу ғамлардан орит.
Ол руҳимни осмон айла, эй Руҳбоним,
Раҳмоний нурингга бела бул гадони!..
Асли:
Ночизам, ноқобилам, гарди раҳам,
Бекасам, бечораам, чашми тарам.
Ҷома дар тан аз маломат дӯхтам,
Ору номус пушти по андохтам.
Пойу даст дорам вале солим наям,
Илм омухтам вале олим наям.
Дар даву ғеҷам вале ҳосил куҷост?
Коми дил ноёфта, Комил куҷост?
Нохушу зоид ҳунарҳо доштам,
Меваи талх дод ниҳоле коштам.
Дӯстон буданд – умеди ман буданд,
Нури дида, дилсафеди ман буданд.
Рӯй гардонданд ҳама якборагӣ,
Монда манро дар раҳи бечорагӣ.
Дастгирам, раҳбарам, ҷонам куҷо?
Ҳодию пири сухандонам куҷо?
Офтоб, охир даро бар кулбаам,
Як даме пурнур кун ду дидаам.
Руҳбахшо, руҳи яздонӣ бубахш,
Файзёб кун, нури Раҳмонӣ бубахш!..
* * *
Бу оламда не камим бор?
Адоғи йўқ бир ғамим бор.
Агар бир лаҳза шодлансам,
Дағи юз бор аламим бор.
Туним маҳзун кунимдан ҳам,
Тонгла оқшом ситамим бор.
Агар бор давлатим шудир,
Нечун бу кўзда намим бор?
Асли:
Дар олам ман чӣ кам дорам?
Ки аз ҳад бе ғам дорам.
Агар як лахза шод бошам
Дар эваз сад алам дорам.
Шабам маҳзун аз рӯзам,
Саҳар то шом ситам дорам,
Агар дорам ҳамин сарват,
Чаро дар дида нам дорам?
* * *
Бир қатраман, ичимда минг тўфоним бор,
Бир зарраману унда ниҳон жаҳоним бор.
Жаннат нуридан бошда қуёшим порлоқ,
Руҳул Қудсдан қалбимда иймоним бор.
Асли:
Як қатра ману ҳазор тӯфон дорам,
Як зарра ману ҷаҳон пинҳон дорам.
Аз нури биҳишт ба сарам хуршеде,
В-аз руҳи қудс ба дил имон дорам.
* * *
Кўздин ёширин аммо аён Сенсан, Сен,
Ғайб пардасида дағи ниҳон Сенсан, Сен.
Кўз нурию кўнгилда равон Сенсан, Сен,
Ҳам жумла жаҳон жисмида жон Сенсан, Сен.
Асли:
Бе ному нишон аён туи, ту,
Дар пардаи ғайб ниҳон туи, ту.
Дар дидау дил равон туи, ту,
Ҳам ҷони ҷумла ҷаҳон туи, ту.
* * *
Афсуски бу умр баҳори кечди,
Ёшликнинг азми ҳам қарори кечди.
Ҳар ким ўзи билан ўзи овора,
Ҳаётнинг ҳам йўғи, ҳам бори кечди.
Асли:
Афсус, ки баҳори зиндагонӣ бигзашт,
Саргармии айёми ҷавонӣ бигзашт.
Касро ба ману маро ба кас коре не,
Худ зинда ману зиндагонӣ бигзашт.
* * *
Дедим, илм олдим, оқил-доно бўлдим,
Соҳибдиллар суҳбатига ошно бўлдим.
Эвоҳ, ишнинг адоғида тупроқ каби
Жоҳилларнинг оёғида адо бўлдим.
Асли:
Гуфтам, ки фунун омухтаму оқил шудам,
Ҳамсӯҳбати ҳар соҳибдилу фозил шудам.
Эй, войи мане, чӣ буд, ки дар охири кор
Хоки раҳи ҳар ноқобилу ҷоҳил шудам.
Манба: www.munosabat.org
Najmiddin Komilov dastlab tarjima va qiyosiy adabiyotshunoslik, tarjima tarixining nazariy masalalari bo’yicha tadqiqotlar olib bordi. Matnshunoslik va adabiy janrlar taraqqiyoti bilan bog’liq masalalarni o’rgandi. Keyingi yillarda uning ilmiy faoliyati tasavvuf tarixi, asosiy yo’nalishlari, tariqat, shariat, haqiqat tushunchalariga qaratildi. Shu yo’nalishda u Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Ibn Arabiy, Nasafiy, Bahouddin Naqshband ta’limotlari mohiyatini ochib berdi.
Zarif Sulton
ALLOMA NAJMIDDIN KOMILDAN
DURDONALAR
Najmiddin Komilov (1937.5.10, Panjikent tumani, Tojikiston) — adabiyotshunos olim, filologiya fanlari doktori (1975), professor (1991). SamDUning filologiya fakultetini tugatgan (1965). O‘zbek sovet ensiklopediyasi Bosh tahririyatida katta muharrir (1970-71). ToshDUda katta o‘qituvchi (1971-75). Toshkent sharqshunoslik instituti kafedra mudiri (1991-94; 2001 yildan). O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonida konsultant (1994-95). Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi prorektori (1995-99). O‘zbekiston Respublikasi markaziy saylov komissiyasi raisi (1999-2001).
Najmiddin Komilov dastlab tarjima va qiyosiy adabiyotshunoslik, tarjima tarixining nazariy masalalari bo‘yicha tadqiqotlar olib bordi. Matnshunoslik va adabiy janrlar taraqqiyoti bilan bog‘liq masalalarni o‘rgandi. Keyingi yillarda uning ilmiy faoliyati tasavvuf tarixi, asosiy yo‘nalishlari, tariqat, shariat, haqiqat tushunchalariga qaratildi. Shu yo‘nalishda u Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Ibn Arabiy, Aziziddin Nasafiy, Bahouddin Naqshband ta’limotlari mohiyatini ochib berdi. Farididdin Attorning «Ilohiynoma», Sulton Valadning «Maorif», Aziziddin Nasafiyning «Zubdat ul-haqoyiq» va Husayn Voiz Koshifiyning «Futuvvatnomai sultoniy» asarlarini tarjima qildi. 1997 yildan “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” bosh tahrir hay’ati a’zosi edi.
Asarlari: Do‘stlik ko‘priklari, T., 1979 (hamkorlikda); Ibn Sino va Dante, T., 1983; Bu qadimiy san’at, T., 1988; Najmiddin Kubro, T., 1995; Tafakkur karvonlari, T., 1999; Tasavvuf yoki komil inson axloqi, T., 1999; Tasavvuf. Tavhid asrori, T., 1999; Faqr nuri porlagan qalb, T., 2001.
90-yillarda rahmatli Najmiddin Komil yaqin shogirdlaridan biri orqali bir necha sahifadan iborat she’riy tizmalar berib yuborgan ekanlar. “Fikringizni bildirarsiz”, deb qo‘limga tutqizilgan varaqlarni olib, uyga kelgach, (u paytlar komputr hali unchalik ommalashmagani uchun) yozuv mashinkasida terilgan sahifalarni ko‘zdan kechira boshladim. Asosan ruboiylardan iborat fors tilida bitilgan she’rlarning ust qismida “Najmiddin Komil” yozuvi bo‘lmaganida, rosti, bu satrlar muallifi rahmatli domla ekanini aslo bilmas edim. Ruboiylar o‘tmishdagi buyuk shoirlarga nazira (tatabbu’) tarzida yozilgan ekan… O‘shanda hali bu tizmalarni o‘qib tugatmay turib menda ularni o‘zbek turkchasiga o‘girish fikri paydo bo‘lgan edi.
Shundan so‘ng bir necha marta ustoz bilan uchrashib, adabiyot, ilm-irfon, din va tasavvuf haqida suhbatlashgan bo‘lsak-da, she’r haqida, xususan, u kishi ijod qilgan nazmiy asarlar haqida gaplashishga fursat bo‘lmadi…
Mana, bugun kech bo‘lsa ham imkon qadar asliga sodiq qolarak qilingan tarjimalarni Siz, aziz o‘quvchilar e’tiboringizga havola etayapman. So‘z oxirida barcha do‘stlardan ustozning haqlariga Yaratgandan rahmat va mag‘firat istab duo qilib qo‘yishingizni so‘rab qolaman.
* * *
Men bir hechman yo‘l to‘zidek, umri talosh,
Kimsasiz ham chorasizman, ko‘zimda yosh.
Malomatdan tikilgandir egnimda to‘n,
Oru nomus deganlari qoldi yupun.
Qo‘l-oyog‘im butun, ammo xasta holim,
Ilm oldim, ammo bo‘lolmadim olim.
Xo‘p yugurdim to‘rt tomonga, hosil qani?
Dil orzuga yetolmadi, Komil qani?
Hech kimga naf yo‘qdir kasbu kamolimdan,
Achchiq meva undi faqat niholimdan.
Ko‘z tutganim bori do‘stu yoronlarim,
Ishonganim tog‘lar, yeru osmonlarim
Tark etdilar bir-bir tarqab o‘ngu so‘lga,
Qoldiribon men g‘aribni aro yo‘lda.
Kim bor endi qo‘llayajak, qani jonim?
Qayon ketdi pirim, chechan u sultonim.
Sen, ey quyosh, bir bor kelib kulbam yorit,
Ko‘zim quvnat, meni bu g‘amlardan orit.
Ol ruhimni osmon ayla, ey Ruhbonim,
Rahmoniy nuringga bela bul gadoni!..
Asli:
Nochizam, noqobilam, gardi raham,
Bekasam, bechoraam, chashmi taram.
Ҷoma dar tan az malomat dӯxtam,
Oru nomus pushti po andoxtam.
Poyu dast doram vale solim nayam,
Ilm omuxtam vale olim nayam.
Dar davu g‘yeҷam vale hosil kuҷost?
Komi dil noyofta, Komil kuҷost?
Noxushu zoid hunarho doshtam,
Mevai talx dod nihole koshtam.
Dӯston budand – umedi man budand,
Nuri dida, dilsafedi man budand.
Rӯy gardondand hama yakboragӣ,
Monda manro dar rahi bechoragӣ.
Dastgiram, rahbaram, ҷonam kuҷo?
Hodiyu piri suxandonam kuҷo?
Oftob, oxir daro bar kulbaam,
Yak dame purnur kun du didaam.
Ruhbaxsho, ruhi yazdonӣ bubaxsh,
Fayzyob kun, nuri Rahmonӣ bubaxsh!..
* * *
Bu olamda ne kamim bor?
Adog‘i yo‘q bir g‘amim bor.
Agar bir lahza shodlansam,
Dag‘i yuz bor alamim bor.
Tunim mahzun kunimdan ham,
Tongla oqshom sitamim bor.
Agar bor davlatim shudir,
Nechun bu ko‘zda namim bor?
Asli:
Dar olam man chӣ kam doram?
Ki az had be g‘am doram.
Agar yak laxza shod bosham
Dar evaz sad alam doram.
Shabam mahzun az rӯzam,
Sahar to shom sitam doram,
Agar doram hamin sarvat,
Charo dar dida nam doram?
* * *
Bir qatraman, ichimda ming to‘fonim bor,
Bir zarramanu unda nihon jahonim bor.
Jannat nuridan boshda quyoshim porloq,
Ruhul Qudsdan qalbimda iymonim bor.
Asli:
Yak qatra manu hazor tӯfon doram,
Yak zarra manu ҷahon pinhon doram.
Az nuri bihisht ba saram xurshede,
V-az ruhi quds ba dil imon doram.
* * *
Ko‘zdin yoshirin ammo ayon Sensan, Sen,
G‘ayb pardasida dag‘i nihon Sensan, Sen.
Ko‘z nuriyu ko‘ngilda ravon Sensan, Sen,
Ham jumla jahon jismida jon Sensan, Sen.
Asli:
Be nomu nishon ayon tui, tu,
Dar pardai g‘ayb nihon tui, tu.
Dar didau dil ravon tui, tu,
Ham ҷoni ҷumla ҷahon tui, tu.
* * *
Afsuski bu umr bahori kechdi,
Yoshlikning azmi ham qarori kechdi.
Har kim o‘zi bilan o‘zi ovora,
Hayotning ham yo‘g‘i, ham bori kechdi.
Asli:
Afsus, ki bahori zindagonӣ bigzasht,
Sargarmii ayyomi ҷavonӣ bigzasht.
Kasro ba manu maro ba kas kore ne,
Xud zinda manu zindagonӣ bigzasht.
* * *
Dedim, ilm oldim, oqil-dono bo‘ldim,
Sohibdillar suhbatiga oshno bo‘ldim.
Evoh, ishning adog‘ida tuproq kabi
Johillarning oyog‘ida ado bo‘ldim.
Asli:
Guftam, ki funun omuxtamu oqil shudam,
Hamsӯhbati har sohibdilu fozil shudam.
Ey, voyi mane, chӣ bud, ki dar oxiri kor
Xoki rahi har noqobilu ҷohil shudam.
Manba: www.munosabat.org
