20 январ — Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон таваллуд топган кун

    ХХ асрнинг 70-80-йилларида адабиётдек кўҳна ва муқаддас қўрғонни қурол билан эмас, ўз истеъдоди, оловли, самимий, табиий сўзи, тарих оҳанглари билан йўғрилган  сатрлари билан ишғол этган қалам соҳибларидан бўлмиш Хуршид Даврон  билан бўлган гурунг  илк Президентимиз ҳали ҳаёт бўлган кунлару   давлатимизнинг  янги раҳбари  бошлаб берган янги тараққиёт палласининг илк кунлари оралиғида бўлиб ўтди. Орадан бир йил ўтиб суҳбатнинг тўлиқ нусхасини тақдим этмоқдамиз.

ЁЗИШ МАШАҚҚАТИ
Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон билан
адабиётшунос Жовли Хушбоқ гурунги

Хуршид Даврон ХХ асрнинг 70-80-йилларида адабиётдек кўҳна ва муқаддас қўрғонни қурол билан эмас, ўз истеъдоди, оловли, самимий, табиий сўзи, тарих оҳанглари билан йўғрилган сатрлари билан ишғол этган қалам соҳибларидан. Шеърият боғига Хуршид Даврон билан деярли олдинма кейин қадам қўйган Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Азим Суюн, Йўлдош Эшбек каби авлоддош шоирлар ҳатто шўролар давридаёқ миллий ижод оламига тоза ҳаво, янги нафас, ўзгача руҳ олиб кирганлиги бежиз эмас. Уларнинг кўпчилиги бугунги кунда ҳам ўзбек миллати тафаккурига, туркча адабиёт иқлимига сезиларли таъсир кўрсатаётган ижодкор ва фаол шахслар  бўлиб қолмоқда.

Эҳтимол, гурунг учун аниқ мавзуни танлаб олиб, фикрлашиш, ҳатто баҳс юритиш ҳам мумкиндир. Аммо бугунги суҳбатда адабий жараён, ижод хусусида эркинроқ гурунг қилишни маъқул кўрдик.

Жовли ХУШБОҚ: Эслайсизми, йўқми, билмайман, у маҳаллар адашмасам “Ёш гвардия” нашриётида ишлардингиз шекилли. Қирқ йиллар аввалмиди, Ёзувчилар уюшмасига боргандим.( Мен Университетни битириб, илмий иш билан мунтазам шуғулланишга киришган йиллар эди назаримда) юпқагина китобчангизни дастхат ёзиб совға қилгансиз. Янглишмасам, “Шаҳардаги олма дарахти” эди. Унда ёш шоирнинг юрагидан қайнаб чиққан самимий, табиий туйғулар жо бўлган шеърлар ўрин олган эди.

Мана, орадан салкам қирқ йил ўтяпти илк асарингиз дунёга келганига. Ёшлик йилларингизда қоралаган шеърларингиз билан айни пайтда, бугун қоғозга туширган асарларингизнинг бадиий қуввати, савияси ўртасида фарқни сезганмисиз?

Демоқчиманки, кейинги йилларда ҳатто Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Омон Матжон, Ҳалима Худойбердиева, Усмон Азимнинг йигирма-ўттиз йиллар аввалгиси билан бугунги асарлари ўртасида фарқ каттароқ-савияси бироз пасайгандек. Ё янглишаяпманми?

Хуршид ДАВРОН:  Ёшликда ёзилган шеърларимни беҳад қадрлайман. Чунки улар ҳали тажрибасиз, содда ва самимий юракдан туғилган. Қолаверса, ўтган йиллар мобайнида илк китобларим ҳақида, улардаги ютуқ ва камчиликлар ҳақида  адабиётшунос олимлар, хусусан, Озод Шарафиддинов, Иброҳим Ғафуров, Бахтиёр Назаров, Асқарали Шаропов, Аҳмад Аъзам, Иброҳим Ҳаққул, Қозоқбой Йўлдош, Баҳодир Содиқ ва яна бир қатор шеърият синчилари томонидан баҳо берилган. Кейинги йилларда адабиётшуносларнинг янги авлоди ҳам  ижодий фаолиятим, асарларимга бағишланган жиддий муносабатларини билдиришди. 

Энди ўша олис ёшлик йиллари билан бугунги шеърлар ўртасидаги фарққа келсак… Фарқнинг бўлиши табиий. Ёшимизга ёш, тажрибамизга тажриба қўшилди. Ҳам ҳаёт, ҳам ижод тажрибаси ортди. Маълум йўқотишлар, маълум орттиришлар юз берди. Шахсан мен ёшликдаги шеърларимни қанча қадрласам, бугунги ёзилаётган шеърларимни ижодимнинг айрилмас бир қисми деб биламан. Аммо, бугунги шеърларимни ёшлик мавсумида ёзилган шеърларнинг давоми деб билмайман. Чунки бугун мен бошқа одамман, бошқа шоирман. Улар ўртасидаги фарқ ёшимдаги фарққа тенг.

Агар мен ёшликда нима ҳақда  ва қандай ёзишни ўйламаганим  учун кўпроқ ёзган бўлсам, бугун нима ҳақда ва қандай ёзишни яхши билганим учун камроқ ёзяпман. Энг жиддий ўзгариш сўнгги йилларда юз берди. Бу нима билан боғлиқ?  Бу энг аввало,  қирқ йилдан зиёд вақт давомида ҳам ижод, ҳам рўзғор ташвишини баравар тортиб яшадим. Узундан-узун кундузлар рўзғор халтасини бўйинга илиб, давлат ва жамоат ишлари билан овора бўлдим, фақатгина қисқа тунларгина ижодий жараён ичида яшадим. Мана бугун ўша оворалардан қутилиб, кундуз ҳам, кеча ҳам ижод билан яшаяпман. Ў, сиз бунинг қандай катта бахт эканини билсангиз эди? Ўз хоҳиш-истагим билан яшаяпман. Эрталаб  туриб, хизматга бориш мажбурияти йўқ, аммо, 24 соат шеър, китоб, ижодий ўй билан яшаш  қувончи бор. «Бу шеър чиқадими-йўқми?» деган савол бугун заррача қийнамайди.

Ж. Х.: Нима авваллари «Бу шеър чиқадими-йўқми?» деган ўй билан шеър  ёзганмисиз?

Х. Д.:  Боягина айтганимдек, ёшликда бу савол умуман хаёлимга келмаган. Аммо, кейинчалик, улғайганим сайин, онгу тафаккуримни миллат, унинг тарихи, яшаётган жамият аҳволи,  тузумнинг гоҳ  кўриниб, гоҳ кўринмаган  исканжаси, ижтимоий,  сиёсий, адабий муҳитдаги ҳавосиз ҳолат бари бир ўз таъсирини кўрсатмай қўймайди. Охир-оқибат  онгу шуурнинг остқатламларида «Буни ёзсам бўладими?» саволи қайта-қайта зирқирайверганидан  рентген нурлари ҳам кўра олмайдиган яра пайдо бўлади. Бу яра юрагингни заҳарлай бошлайди. Агар бирон бир  ўзбек шоири «Мени бу савол ҳеч қачон  қийнамаган» деса, ишонаверинг, у ё ёлғончи, ёки фаросатсиз одамдир. Агар бу савол ўзбек шоирларининг бўйнини сиртмоқдек бўғиб турмаганида эди, биздаям ўша йиллари ўзимиз яшаб турган муҳит қабоҳати, даҳшати акс этган шеърлар ёзилган бўларди. Шўро даври ўзбек адабиётимиз тарихининг сўнгги 60 йиллик даврида (Рауф Парфининг бир неча шеъридан бўлак)  ёзилгану нашр этилмаган даста-даста шеърлар йўқ. Прозаям йўқ. Бу масалада сиз билан кейинчалик алоҳида фикрлашишни лозим кўриб, ҳозирча нуқта қўйиб, биринчи саволингизга қайтаман.

Энди сўнгги йилларда бадиий савия пасайган-пасаймагани масаласига келсак, бу ҳақда осон хулоса чиқармаслик тарафдориман. Биз адабиётга кирган йиллар адабий иқлимдаги муҳит билан бугунги муҳит ўртасида ер билан осмончалик фарқ борлигини айтмасам ҳам бўлади. Ўша олис йиллар Шеър бутунлай бошқача қабул қилинарди, бугун мутлақо бошқача. Мен бу ўринда шеърхонларнинг кам ёки кўплигини назарда тутяпман. Асл  шеър, яъни ШЕЪР ҳамиша ва ҳамма замонда сони ҳаминқадар бўлган хос китобхон томонидан қабул қилиниши ўзгармас ҳодиса деб ўйлайман.

Қолаверса, жаҳон адабиёти тарихидан яхши маълумки, ҳар қандай ижодкор бутун умри давомида бир маромда, бир хил савияда ижод қилмаган. Бу маромга нафақат ижодкор ҳаёти ва турмушида, шу билан баб-баробар у яшаб турган мамлакат, ижтимоий тузумда юз берган ўзгаришлар, баъзан даҳшатли фожиавий буҳронлар таъсир кўрсатади. Ўзбеклар ҳаётидаям сўнгги чорак аср мобайнида айнан шундай кескин   ўзгаришлар юз берди. Бу ўзгаришлар оқибатида ижодкорга, адабиётга бўлган ижтимоий муносабат ўзгара бошлади, унга нисбатан эътиборсизлик кучайди, бунинг оқибатида, ижодкор ва адабиёт  жамият ҳаётидан бутунлай  бўлмаса-да, анчагина четлаштирилди. 

Яна энг муҳими, савия ҳақида гапирганда бугунги адабий нашрларнинг қандай аҳволда эканлигини кўздан қочирмаслик керак. Очиғини айтиш керак, бу нашрлар жамият ва миллатнинг айни шу кунги даражаси ҳақида аччиқ ва очиқ фикрлар акс этган шеъру ҳикоялардан ўзини олиб қочаётгани кўзга ташланмоқда. “Урра-урра”чилик, мадҳиябозликка кенгроқ йўл очилгани кўриниб қолмоқда. Бундай пайтда савия ҳақида аниқ  фикр билдириш жуда гумонли ишга айланади.

Сиз номларини тилга олган шоирларнинг (Эркин Вохидов, Абдулла Орипов, Омон Матжон, Ҳалима Худойбердиева, Усмон Азим ва ҳ.к.) олдинги ва бугунги ижодий савиясидан кўра мен бугунги ёш авлоднинг нечоғли савияда ижод қилаётгани ҳақида гапиришни, ўйлашни муҳимроқ деб биламан. Зеро, адабиётимизнинг ижоди сиз номларини санаган шоирлар қуриб қўйган кўприкдан ўтиб, йўлимизни давом эттиришга уринаётган авлоднинг маслак ва интилишларини билиш бугунги кун  адабиётшунослигининг долзарб масаласидир.

Ж. Х.: Шўролар даврида, «Ёшлик» журналининг 1982 йилги 7-сонида айримлар афтини буриштириб тилга оладиган, шоҳ ва шоир Бобур хақидаги “Бобур” шеърингиз босилиб чиққанди. Ундаги:

Отлар елар қора тун аро,
Янграр хатар тўла тақалар
Ҳуркиб кўкка сапчир бесадо
Тун уйқуси — қора қарғалар.

Отлар елар, тилларанг хазон
Суворилар узра сочилар.
Элас-элас янграйди азон,
Тоғлар узра осмон очилар.

Отлар елар, терлаб, кўпириб,
Уйғотганча мудроқ йўлларни.
Гўё тўғон бандин ўпириб
Тошқин қувиб келар уларни

сингари сатрлардан қалбда эхтирослар жўш уради.

Эҳтимол, шеър ижтимоийлик талабидан халос бўлган хозирги даврда бу каби дард, кўнгил туғёнлари сизиб турган асарлар ҳам яратила бошлаганлигига кўникиб қолгандекмиз. Лекин, айрим ҳолларда шоирлар ғоябозликдан қочиб, баёнчилик гирдоби томон тойиб кетаётганлиги ҳам сир эмас-ку

Сизнингча, шеър мутлақо шахсий ҳодисами ёки ижтимоий?

Х. Д.:  Бу саволингизга 20-30 йил аввал мен балки бошқача жавоб берган бўлардим. Биздан олдинги ва мен мансуб авлод адабиётга кириб келган йиллар миллатимиз ўз тарихий илдизларидан узилган, аждодлар меросидан бебаҳра, олис тарихидан қарайб бехабар эди. Айни шунинг учун ўша йиллари адабиётда ижтимоий руҳ кучли бўлиб, шеър ижтимоий бўлиши керак деган тушунча устиворлик қиларди. Узоқ йиллик қатағону зўравонликка асосланган шўро тузуми даврида шеър адабиётнинг энг субъектив тури экани батамом унутилди. Ҳар бир шоирдан, ҳар бир шеърдан ижтимоийлик талаб этиш адабиётшунослигу адабий танқиднинг “қонуни”га айланди. Ўша олис йиллар  устозларимиздан бири “поэзия вазифа ва моҳият эътибори билан сиёсий масаладир, шеър – шоирнинг ижтимоий виждонидир” — деб таъкидлагани эсингизда бўлса керак. Устознинг бу фикрини тўлиқ рад этмайман, аммо, «шеър – шоирнинг ижтимоий виждонидир» деган фикр шеърият моҳиятини  белгиловчи етакчи мезон эмаслигини таъкидлайман.

Одатда адабиётда янги истеъдоднинг пайдо бўлиши ҳодисасини Янги Шахснинг пайдо бўлиши деб тушуниш керак. Демоқчиманки, адабиётдаги Янги Шахс дегани шу пайтгача кўринган “Мен”лардан фарқли, фақатгина шу шахсга хос услуб, оҳанг, Сўз ва Ҳаётга муносабат деганидир. Шоир “Мен” деб ёзишини унутмаслигимиз керак ва бу “Мен” қанчалик инсоний ва табиий бўлса, унинг ёзганлари “биз”нинг (аниқроғи бошқа “Мен”ларнинг,   устоз шоир назарда тутган «ижтимоийлик»нинг) мулкига айланади. Шоирнинг “Мен”и миллатдоши, даврдоши “Мени”ига бегона бўлмаслиги, унинг шеърида халқнинг, Ватаннинг, қолаверса, инсониятнинг ҳам тақдири сиғмоғи, унга сингиб кетган бўлмоғи зарур.

Яна такрорлайман, шеъриятдаги ижтимоийлик ўрнини ҳеч қачон рад этган эмасман. Аммо, фақатгина ижтимоийликка жавоб берадиган  шеърият ҳалокатга маҳкумдир, деб ҳисоблайман. Адабиётдаги ҳар бир жанрнинг вазифасидан келиб чиқсак, ижтимоийлик уларнинг қай бирида устун, қай бирида меъёрида бўлиши лозим.

Ижтимоийлик ҳақида гап кетганда мен ҳамиша ўтган асрнинг 90-йилларини, “қайта қуриш” деб ном олган паллани эслайман. Айни ўша йиллари ижтимоийлик бутун ўзбек шеъриятининг қон томирига айланган, жамиятимизда кечаётган ўзгаришлар ижодкорларни мафкуравий курашнинг жангчисига айлантирган, рўй берган ва рўй бериши талаб этилаётган ҳар бир ижтимоий воқеага нисбатан муносабат билдириш даврнинг қатъий талаби бўлиб қолган эди. Аммо, бунинг оқибатида шеърдаги “Мен” дан кўра “Биз” кучайган, инсоний ҳис-туйғу, инсоний кайфият эса жамоат манфаатига бўйсундирилди. Шахсан менинг ўша йилларда ёзган шеърларимнинг асосий қисми айни шу ижтимоий кайфиятдан келиб чиқиб қоғозга тушган эди. Бундай шеърлар жамоатчилик томонидан кўпроқ олқишланар, минбарларни фақат шундай шеърлар тўлиқ эгаллаган эди. Яширмайман, бу давр талаби эди ва  бугун ҳам  ўша йилларда ёзилган шеърларимни рад этмайман.

Лекин, очиқ айтишим керак, айнан ўша йиллари мен ижтимоийликнинг шеъриятда тўлиқ устунликка эришганини “касаллик” деб била бошладим. Эсингизда бўлса мана бу шеърниям айни шу сабабдан ёзган эдим:

Уялмасдан қўйдим,
Бақириб
Минбарлардан шеър ўқимоқдан.

Ҳолбуки, шеър –
Уйга чақириб
Дилингдаги сирни дўстингга
Очмоқдайин қутлуғ маросим.

У – васият,
Ота қайси бир
Фарзандига бутун меросин
Қолдирмоғи битиб қўйилган.

У дон излаб учган,
Қайтганда
Полапонин топа олмаган
Она қушнинг қичқириғидир…

Шахсан ўзимни бу “касаллик”дан қутқариш йўлларини излаганман. Оқибатда давони мумтоз япон шеъриятидаги хайку (учлик) ва танка (бешлик) жанридаги шеърларни таржима қила бошлаганман. Давони айни уларда акс этган инсоний ҳис ва туйғуларнинг шаффофлиги, инжалигидан топганман.

Яна бир гап: Ижодкорнинг “Мен”и тушунчаси қотиб қолган тушунча эмас. У даврнинг таъсрида ўзгаради. Баъзан янги пайдо бўлган Шахсда унинг ўзигача ҳаракатда бўлган “Мен”(лар)нинг қуввати намоён бўлади. Абдулла Орипов мисолида айтсам, у Ғафур Ғулом шеъриятидаги қувватдан куч олди, аммо ўша қувват атрофида ўралашиб қолмади, янги фикр, янги туйғулар яратди, олган қувватини янги адабий қудрат даражасига олиб чиқди. Бундай мисоллар, айниқса, мумтоз адабиётимиз тарихида жуда кўп.

Ж. Х.: Яқин йилларда сухбатлардан бирида  мана бу фикрни билдирган эдингиз: “Ҳозирда шоир кўп. Аммо шеърлар кам. Хат-саводи йўқ одам хам тўртта сўзни бирлаштириб шеър ёздим, дейди. “Асалим, Гўзалим” деб, сўзларни қофиялаштирган билан шеър туғилмайди. Қофиябозлик шоирга ярашмайдиган катта иллат…»

Шоир, буринчидан, шахс бўлиши керак. Демак, кўринаяптики, ҳозир шоир кўплигию, аммо дуруст шеърлар камлиги сизниям безовта қилаётир.

Бугун китоб дўконларига бош суқсангиз кейинги ўн йилнинг ўзидагина минглаб шеърий китоблар нашр этилганини кўрасиз. Эхтимол, Иқбол Мирзо, Сирожиддин Саййид, Салим Ашур, Азиз Саид, Абдували, Қутбиддин, Ҳалима Ахмедова, Зебо Мирзаева, Хосият Рустамованинг шеърий тўпламлари дўконларда кўп туриб қолмас.  Аммо ҳатто ўқувчилар хам 4-5 та китоб чиқардим, деб кериладиган бугунги кунда шеъриятдан узоқ графоманлару уларнинг макалатуралари хавф солаётганлиги шубхасиз. Сиз  бу балодан қандай қилиб қутулиш мумкин, деб ўйлайсиз?

Х. Д.:  Бундай масала фақат ўзбек адабиётида олдидагина тургани йўқ. Бугун бу муаммо дунё адабиёти олдида турибди. Глобаллашув жараёни миллат ва мамлакатларни бир-бирига шунчалик бақамти этиб қўйдики, ҳаммага маълум иборани қўллаб айтсам, олис Лондонда кимдир шамоллаб қолиб, аксириб юборса, биз Тошкентда туриб рўмолча олиб бурнимизни арта бошлаймиз.

Мен бир неча йил аввал пойтахтдаги энг йирик  китоб дўконларидан бирига кириб, у ерда тахлаб қўйилган тўрт жилдлигу беш жилдликларни кўриб, аниқроғи, улардаги муаллифлар номларини ўқиб, ёқамни ушлаб, кўчага қочиб чиққан эдим.

Бу пала-партишлик мустақилликдан кейинги ноширларнинг (ижодкорларнинг ҳам) “эркинлиги” оқибатида ва энг муҳими, адабиёт иқлимидан танқидий фикр-мулоҳазаларнинг мосуво этилиши туфайли юз бермоқда. Интернет тизимида эълон қилинаётган саноқсиз асарларнинг савияси, “муаллифлар”нинг бир-бирларини асоссиз равишда осмонга кўтариб мақташлари одатий тусга кириб бормоқда. Очиғини айтсам, айни шу сабабдан шеърбозлик авжига чиққан  ижтимоий тармоқларга киришдан юрагим безиллайди.

Бунга қарши курашиш керакми, аниқроғи, бу курашнинг йўллари борми? Инсоният асрлар давомида даволанмас деб тан олинган касалликларка қарши даво излайди. Баъзисига топади, баъзисига топмайди. Аммо, излашда давом этади. Биз ҳам кураш йўлларини излашимиз, ўша чорани топишга уринишимиз керак.

 Бугунги кун  адабиётидаги яна бир ёқимсиз ҳолат шундаки, Сўз муқаддаслигига мутлақо алоқаси бўлмаган, янада аниқроқ айтсам, Миллатга Зарур Сўзларни айтишга тўсиқ бўлаётган  иллат — адабиёт тўлиқ сиёсатга бўйсундирилганида намоён бўлмоқда.  Ёзувчилар ташкилоти ижодкорлар  манфаатини, ҳуқуқини ҳимоя қиладиган ижтимоий-маънавий ташкилотдан бир тўда амалдор истагига бўйсунган, фаолияти ҳар замон-ҳар замон ёшларни тўплаб шеърхонлик уюштирадиган, ўзларига маъқул,  ёзган бетайин китобини мақташга «лаббай» деб  тайёр турган чала олимлар билан давралар қурадиган мажлисбоз маконга айланган.

Ж. Х.: Шеър, гўзал шеър ёзиш қўлига қалам олиб, қофия, туроқ , бўғинлари бир нави сатрларни тизган ҳар бир ижодкорнинг ҳам қўлидан келавермайди. Шеърий асарни теран англаган, истеъдоднинг илоҳийлиги ва ноёб ҳодисалигини идрок этган сиз каби ижодкорку шоирлик масъулиятини ҳамиша эътибордан соқит қилмаслиги аниқ. Сиз илк китобингиздаги “Кўзлар” номли достонда:

Гарчи қанча қонлар оқди томирдан,
Томирдан тўкилди гарчи қанча қон.
Менинг қарзим кўпдир бу она ердан,
Менинг қарзим кўпдир Ватандан ҳамон.

…Юртим, суратингни энтикиб чизсам,
Сенинг кўзларингни чизсам, онажон!
Кўзларинг тубида армондай кезсам.
Кўзларинг тубида бўлсам ҳаяжон.

дея ёниб куйлагансиз.

Ва яна истиқлол арафасида “Ватан ҳақида етти ривоят” асарингиз “Шарқ юлдузи”нинг кетма-кет иккита сонида босилиб чиққанлиги эсимда. Ҳатто ХХ асрнинг 80-йилларида “Ёшлик” журналининг илк сонларидан бирида довруқли  балладангиз хам эълон қилинди.

Эхтирослар ва туйғуларни эпик кўламда изхор этиш, тўкиб солиш имконини берадиган достон жанрига сўнгги йилларда негадир камроқ мурожаат қилгандексиз. Ўқувчи қалбини забт эта олишга қодир бўлмаган ҳиссиётлар ва қуюқ фикрлар тахчил достонлар ҳалиям журналлару, китобларни “безаб” турган бугунги кунда ана шу жанрнинг “обрўси” тушиб кетгандек…

“Уйғоқ тошлар” драматик достонингиз, “Учишни истайман” достонингиз ХХ асрнинг саксонинчи йилларида китобхонларда ёруғ таассурот қолдирган эди.

Х. Д.:  Достон шоир учун ҳаммаям кўтарила ололмайдиган олий мақомларидан бири. Шеъриятимизнинг гуллаган фасли деб ҳисоблаган 70-80-йилларда бу жанрнинг жуда юксак намуналари пайдо бўлди. Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Ҳусниддин Шарипов, Омон Матжон, Жамол Камол, Усмон Азим, Азим Суюн, Шукур Қурбон, Эшқобил Шукур ва яна бир қатор шоирларнинг достонлари шулар жумласига киради.

Менинг кейинчалик достон ёзмаганимга келсак, бу насрга бўлган эҳтиёжим билан боғлиқ. Агар эътибор берсангиз, мен насрда ёзган илк асаримниям “Бибихоним қиссаси ёки тугамаган достон” деб номлаганман. Кейинчалик ёзилган “ Амир Темур ўғлининг ўлими ҳақидаги ривоят” номли қиссамдаям достон унсурлари мавжуд.

Бугун, очиғини айтишим керак, достон жанрига мурожаат қиламанми, йўқми, ўзим ҳам билмайман. Бу менга боғлиқ эмас, бу кутилмаган руҳий ҳолату Яратган беражак неъматга боғлиқ.

Ж. Х.:  Ҳам наср, ҳам назмда шуҳрат қозонган Ғафур Ғулом, Ойбек, Асқад Мухтор каби ўнлаб таниқли ижодкорларни халқимиз яхши эслайди. Уларнинг ХХ ва ХХI асрдаги ёш издошлари хам иккала жанрда баб-баравар, анча дуруст қалам тебратаётганликлари кўнгилни ёруғ хиссиётларга лиммо-лим қилади. Хусусан, сиз каби шеъриятда анчагина танилган ижодкорнинг насрга мурожаатини қандай изоҳламоқ керак? Тариқат алломаси Шайх Нажмиддин Кубро ҳаёти ва фаолиятига бағишланган «Шайх Кубро тушлари», султон ва олим Мирзо Улуғбекка бағишланган “Соҳибқирон набираси”  қиссаларингиз, «Алғул ёхуд Мирзо Улуғбекнинг сўнгги куни» драмангиз, Мирзо Бобур ҳаётига оид “Самарқанд хаёли” билан «Бобур соғинчи» асарларингиз, “Навоий армони” ёки  Имом Бухорий, Баҳоуддин Нақшбанд, Амир Темур,   Жалолиддин Хоразмий хусусидаги эссе-бадиаларингизни  китобхон то бугунгача  хаяжон билан ўқийди…

Бироқ, хали ўтмишда яшаган аждодларимиз ҳаётининг номаълум, очилмаган қирралари қанчадан-қанча! Сиздек тарихий асарлар ёзишнинг ҳадисини олган ижодкорнинг келгуси режаларидан хабардор бўлишга мозийни англашга чанқоқ ўқувчиларнинг қизиқиши шубхасиздир. Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Навоий каби улуғларнинг, айниқса Самарқанддаги —  сиз таваллуд топган ва ёшлигингиз ўтган жойдаги ҳаёти ва фаолиятига оид яна бир талай насрий асарлар, бадиалар яратишни кўнглингизга тугиб қўйганлигингизга ишончим комил. Негаки, Самарқанд ўтмишига оид айрим ҳикояларда тарихий воқеалар, фактлар бузиб кўрсатилганлигини асосли тахлил қилиб, далиллар билан исботлаб берганингизга гувоҳ бўлганман.

Бунинг устига “Бибихоним қиссаси”, “Шаҳидлар шохи ёхуд Шайх Кубро тушлари”, “Босқинчилик қаҳрамонлик бўладими?” каби бадиий ва публицистик асарлар муаллифининг қалами яна оқ қоғозлар узра равон йўрғалайверишига ишонгинг келади.

Шундай эмасми?

Х. Д.:  Тарих ижодимнинг асосий моҳияти ва манбаи бўлиб келган, десам адашмаган бўламан. Мозий болалигимдан мени мафтун этиб келади. Самарқандда туғилганим боисми, билмайман, ҳозирга қадар фақат тарих мени илҳомлантиради.

1991 йили нашр этилган “Самарқанд хаёли” китобимни беҳад қадрлайман. Бу асар ўз даврида яхши баҳо олди. Шу жойда таниқли ёзувчи  Хуршид Дўстмуҳаммаднинг бир гапи билан мақтангим келди. У анча аввал менга бағишланган мақоласида шундай ёзган эди: «Чинакам маърифат эгаси олис мозийдан озуқа олади, истиқобол ва истиқлол неъмати ана шундай зиёли мақомидаги қалб ва шуур соҳибларига кўпроқ баҳра беради – Хуршид Давроннинг тарихий мавзудаги бадиалари мазмун-моҳиятини мазкур ҳақиқатлар ташкил этади. Унинг “Самарқанд хаёли”даги бадиалари 80-йиллар охиридаги ўзбек тарихий маърифатномасида ҳодисага айланди…”

Бугун ҳам бир неча тарихий асарни қоғозга тушириш билан овораман. Улар бири Самарқанд  кечмиши, бошқаси темурийлар ҳаёти, яна бири жадидлар тарихи билан боғлиқ тарихимизнинг шонли ва аччиқ кунларига бағишланган драматик асарлар туркумидир. Қайси бирини олдинроқ тугатаман, билмайман. Чунки уларнинг айримлари янги адабий шаклларда ёзиляпти.

Бугунги ижодимнинг яна бир қирраси интернет тизимида бир неча йиллардан буён фаолият юритаётган шахсий веб-саҳифам —  “Хуршид Даврон кутубхонаси” сайтида намоён бўлаётганини яхши биласиз. Унда жуда кўп фикр-мулоҳазаларимдан ташқари, кейинчалик ягона асар шаклида жамланажак “хамиртуруш” ёзиқларим ҳам бор.

Ж. Х.: Бадиий бақувват тарихий асарлар муаллифининг “Навоий”дек чўнг роман яратган Ойбек ижодига муносабати, қизиқиш билан қараши табиийдек. Кузатишимча, Ойбек ҳақида:

Шеър — фақат қуш тили, деганди шоир
Қулоқ тутиб қувноқ, шўх товушларга.
Бошида рутубат қилганда қахр,
У тилин қайтариб берди қушларга.

Шеър — юлдуз киприги деганди Ойбек,
Ўзи киприк эди Ўзбекистонга.
Сўнгги дам бошида сўнаркан осмон,
Шоир кўзларини берди осмонга.

каби тимсол ва ўтли ташбехларга бой, қувноқ сатрларни тизган эдингиз. Бундан ташқари, ўттиз йилдан ошдиёв, улуғ адиб хусусида “Ўчмаган овоз, сўнмаган қон” сарлавҳали каттагина мақолингизга ҳам кўзим тушганди. Унда “Наъматак”дек гўзал асарни яратган шоир шеърияти ҳақида ёниб, ҳаяжон-ла сўз юритган эдингиз.

Эхтимол, Ойбек назмига хос, услубига мос фикрларга, эхтиросларга бой сатрлар сизни ҳам маҳлиё этганмикин, дейман? Ёки буюк адиб ва шоирнинг:

Бехосдан узилган шода дур каби
Тўкилди умиднинг рангли барглари.
Осилди бир онда қўллар мадорсиз,
Ер қочди, қорайди қуёш зарлари

сингари қуйма, образли сўзлардан иборат мисраларни ҳозир хам тез-тез мутолаа қилиб турасизми?

Бу нимадан далолат, эхтимол, улуғ ижодкор услуби Хуршид Давроннинг шеърий асар яратиш услубига яқинлигидан деб ўйлайсизми?

Х. Д.:  Аксинча, Хуршид Давроннинг шеърий услуби устоз услубига эргашишдан далолат бўлса керак. Шу гапни айтдиму “Қанийди шундай бўлса?” деб ўйладим. Чунки, ҳозиргина сиз келтирган устознинг беназир  тўртлигида, қолаверса, унинг айрим шеърларида акс этган тенгсиз шеърий санъат даражаси шу қадар юксакдаки, бу юксакликка чиқиш ҳаммага ҳам насиб қилавермайди.

Мен ёшлик йиллари, ёшлар нашриётида ишлаган йилларим Ойбек домланинг бир китобига муҳаррирлик қилганман. Саралаб-саралаб 30 тачага яқин шеърдан иборат тўплам тайёрлаб, бўлим бошлиғига кўрсатганимда, унинг фиғони чиқиб  “Ойбекдай шоирнинг китоби юпқагина бўладими? “ деб жеркигани эсимда турибди. Ҳолбуки, ана шу юпқагина китоб  ўзбек шеърияти хазинасининг тилла ёмбиларидан иборат эди.

Ойбек домла шеъриятига ҳавас қўйганимдан буён ўйлайман: “Мабодо, Ойбек жонини сақлаш учун ёзган дафтар-дафтар тузумбоп шеърларини ёзмаганида, яъни у тоталитар тузум шароитида эмас, эмин-эркин шароитда яшаб ижод қилганида қандай мерос қолдирарди? Бу мероснинг нечоғли юксак бўлишини унинг фақат бир дафтарга сиғадиган бир дастагина шеърлари аниқ ва равшан кўрсатади. Ишончим комил, у ХХ аср жаҳон шеъриятининг энг забардаст шоирларидан бирига айланарди.

Бундай “мабодо”ларни Ғафур Ғуломга нисбатан ҳам қўлласак бўлади. Афсуски, “мабодо” деганимиздан фойда йўқ. Аммо, мен назарда тутган бир дафтар шеър Ойбекнинг бугун ҳам ва тириклик мавжуд экан, кейин ҳам ўзбек юрагини ҳаяжонга солаверади.

Ж. Х.:  Юртимиздаги шеърият мухлислари сизни истеъдодли шоир сифатида яхши билишади. Лекин адабиёт ва санъатнинг оммабоп соҳаларига ҳам қизиқишингиз беқиёс. Хусусан кино муаммолари хусусидаги давра суҳбатларидан бирида соҳанинг оғриқли нуқталарига зукко табиб сингари ташҳис қўйганлигингиз ёдимда: “Пойдеворсиз иморат ҳалокатга маҳкум бўлганидек, бадиий асосга эга бўлмаган фильмлар ишланаётгани ҳам сир эмас. Бир йилча олдин хусусий киностудияларга бағишланган давра суҳбатида бир “бозори чаққон” актёр очиқдан очиқ, “Баъзида қўлимга сценарий  ҳам беришмайди. Бир нарса деб юборинг”, деб мўлтираб туришади, деганди.

Назаримда, кино сценарийлар савиясини кўтариш учун, энг аввало, адабий жараённи яхшилаш лозим. Қолаверса, биринчи галда режиссёрлар кўпроқ бадиий адабиёт намуналарига мурожаат қилиши шарт, деб ўйлайман. Жаҳон киноси тарихидаги энг сара фильмларнинг аксарияти бадиий асарларга асосланиб яратилганини унутмаслик керак”.

Бу гапни айтганингизга ўн йиллар бўлди. Бугун экранларга чиқарилаётган ва телевидениенинг хийлагина қисмини банд этаётган кинолардан қайси биридан кўнглингиз тўлмаётир ?

Х. Д.:  Энг аввало, мен кинематография соҳасидаги ўзимнинг “иштирок” этишларим билан боғлиқ воқеаларни эсламоқчиман.

Кино соҳасига илк тўқнаш келишим  “Бибихоним қиссаси” асарим билан боғлиқ. Ушбу асарни “ёқтириб” қолган таниқли режиссёр Баҳодир Йўлдошев “Асарни ҳеч кимга бермайсан, мен ўзим уни саҳнага олиб чиқаман” деган, ҳатто аканинг тавсияси билан асар парчалари француз тилига таржима қилиниб, Париждаги бир журналда эълон ҳам қилинган эди. Кейинчалик Амир Темур таваллудининг 660 йиллиги нишонланадиган йили Баҳодир ака мени кўп қисмли бадиий фильм сценарийси муаллифлигига таклиф этди. Ўша йили ҳукумат юбилейга атаб 2 қисмли бадиий фильм ва кўп  қисмли бадиий (телсериал) фильм тайёрлашни режалаштираётган эди. Ҳар икки фильмни суратга оладиган ижодий гуруҳларни ташкил этиш бошлангач, кутилмаган  муаммолар келиб чиқди. Айниқса, таниқли оператор ва ишини пухта биладиган фильм директори устида тортишув бошланди, ҳар икки гуруҳ уларни ўз таркибида бўлишни истарди. Охир-оқибат кўп қисмли фильмни тўхтатишди. Асосий бадиий фильм режиссёри этиб, таниқли тожик режиссёри Бақо Содиқов, сценарий муаллифи сифатида эса олим Бўрибой Аҳмедов тайинланди. Кўп ўтмай, олим сценарийси анчагина қуруқ, бадиийликдан йироқлигини фаҳмлаган кино раҳбарлари мени ҳам бу ишга жалб этишмоқчи бўлишди. Раҳматли Фарҳод Мусажонов бир эмас, бир неча бор мен билан шу мавзуда гаплашди. Аммо, кўп қисмли фильм ижодий гуруҳининг аъзоси сифатида уларни тарк этиб, бошқа гуруҳга ўтиб кетишдан ор қилдим, розилик бермадим. Қачондир бизнинг фильмимиз ҳам суратга олинишига ҳам ишонардим. Афсуски, бу орзу амалга ошмай  қолди.

Икки қисмдан иборат катта фильм тайёр бўлгач, уни қабул қилиш комиссиясининг аъзоси сифатида кўрикда иштирок этдим. Вазирлар маҳкамасининг олтинчи қаватидаги кичкинагина кинозалида Бош вазир ўринбосари Исмоил Жўрабеков бошчилигида фильмни томоша қилдик. Аммо, фильм кўпчиликка, шу жумладан менга ҳам ёқмади. Қолаверса, комиссия аъзоларининг асосий қисми кино соҳаси раҳбарларидан иборат, Амир Темур тарихидан хабардор одам биргина ўзим эдим. Жўрабеков менга қараб: “Қани, нима дейсиз?” деб сўради. Мен фильм плакатнамо руҳда эканини, Амир Темурнинг фильмда акс этган умр палласининг энг зиддиятли ва ҳаяжонли лаҳзалари ўта қуруқ акс эттирилганини айтдим. Жўрабеков ҳам бу фикрга қўшилди, ҳатто фильмнинг айрим ўринларини ҳақида жўяли фикрларини айтди, хусусан, сўнгги эпизодни тамоман бошқатдан суратга олиш мумкин-мумкин эмаслигини сўради. Киночилар бу ишни бажариб бўлмаслигини айтгач, индамай чиқиб кетди.

Катта фильм томошабин томонидан мутлақ бефарқ кутиб олинди. Фильмнинг муваффақиятсизлиги кейинчалик бошқа тарихий фильмларни суратга олинишига тўсиқ бўлиб қолди. Яна ўзимдан мисол: Таниқли режиссёр Жаҳонгир Қосимов менга мурожаат қилиб, Бибихоним ҳақидаги асарим асосида сценарий ёзишни таклиф этди. Афсуски, сценарий тайёр бўлгач, ўша пайтдаги кино соҳаси раҳбари бошчилигидаги бадиий кенгаш уни рад этди. Бундай қарор қабул қилинишига Амир Темур ҳақидаги фильмнинг муваффақиятсизлигидан бошқа бир сабаб йўқ эди, деб ўйлайман. Чунки, улар тарихий фильм олишдан қўрқиб қолган, бундай фильмлар бари бир муваффақиятсизликка учрайди деган қарорга келган эди.

Кейин ҳам бир неча бор икки-уч режиссёр тарихий асарларим асосида фильм суратга олиш бўйича таклиф қилишди, аммо турли сабабларга кўра барчасини рад этдим. Энг аввало,  бу ишларнинг истиқболсизлигига ишониб қолган эдим.

Икки йил аввал давлатимиз раҳбари Ислом Каримов ташаббуси билан Алишер Навоий ҳаётига, аниқроғи унинг Самарқандда яшаган йилларига бағишланган фильм олинишини айтиб, менга фильм сценарийсини ёзишни таклиф этишди. Афсуски, бу иш ҳам бошланмай туриб, компанияда рўй берган ўзгаришлар сабаб тўхтаб қолди.

Бир нарсани аниқ биламан: Ўзбек кино соҳасида юксак бадиий фильмлар яратишга қодир ижодкорлар бор. Ҳамма гап юксак бадиий  сценарийлар яратишда қолган.

Ж. Х.:  Драматургия соҳасидаги истеъдодини чамалаб кўриш учун қоғоз қораламаган шоирлар деярли йўқ. Бу ҳусусда сўз борганда “Алғул” номли  икки пардали фожеангиз ёдга тушади. Ундаги бош қаҳрамон Мирзо Улуғбек образи ўқувчи қалбини ларзага солади. Асардаги кучли драматизм, коллизиялар, турли характер ва феълли инсонлар ўртасидаги зиддиятлар тасвири ҳеч қимни бефарқ қолдирмайди. Ҳатто персонажлар ҳам, уларнинг диалоглари, ҳатти-харакати, ҳолати, тасвири фожиани ўқиб чиққан ҳар бир кишини ҳаяжонга солишига шубҳа йўқ. Фикримча, драматик асар муваффақиятини таъминлашда ижодкорнинг истеъдодигина эмас, мозийни чуқур билиши, идрок этиши ҳам анча қўл келган, деб ўйлайман.

Бугина эмас, икки пардали фожиа тарихий асар бўлгани ҳолда бугунги замондош учун долзарб талай муаммоларни ёдга тушириши, ўқувчини ўйга толдириши ва етарлича сабоқ олиши ҳам, “Алғул”нинг бадиий қимматини юқори поғонага кўтарган жиҳатлардан, дейиш мумкин.

Кези келганда, сиздан бугунги драматургиянинг аҳволи ташвишлими, ёки ўзингиз театрларда драматик асарларни кўрганингизда беихтиёр, завқланганингизданми, билмадим, чапак чалиб юборяпсизми? — дея сўраб қолишса, қандай жавоб қайтарган бўлур эдингиз ?

Х. Д.:  Драматургия бугунги ўзбек адабиёти қандай аҳволда бўлса, ўшандай ҳолатда. Аммо, бошқа жанрлардан унинг фарқи шундаки, унга талаб бор. Демоқчиманки, театрлар ишлаб туриши учун пьесалар ёзилиши керак. Тинимсиз ёзиляпти ҳам.

Худди кино соҳасида бўлганидек, театрлар тарихий йўналишдаги асарларни саҳналаштиришдан қўрқадилар. Ундан кўра маиший мавзудаги енгил комедияларни маъқул кўрадилар. Бундай йўналишдаги саҳна асарлари театрларимиз саҳналарини тўлиқ эгаллаб олган десак хато қилмайман. Бу эса оқибатда ўзи шундаям паст томошабин дидини деярли йўқотди, уни “ҳиринг-ҳиринг” кулгинигина қўзғата оладиган томошаларга ўргатиб қўйди. Буни санъатга масъул юқори ташкилотлар мутасаддилар ҳам сезиб қолишди, шекилли, Амир Темур ва Алишер Навоий юбилейларини пеш қилиб, театрлардан жиддий, яъни маънавий юки бор ва тарихимизга бағишланган асарларни саҳналаштиришни талаб қилишди. Аммо, аҳвол ўзгармади. Яна жиддий муаммолар ташиган асарлар четга қолиб, бир пайтлар саҳналаримизни безаган тарихий мавзудаги пьесаларнинг қанотларини юлиб, силлиққина қилиб, ўртамиёна спектаклларга айлантириш бошланди. Биринчи мисол: Тошкент театрларидан бири Амир Темур ҳақида пьеса  ёзиб беришни таклиф этди. Озгина ўйлаб, рад жавобини бердим. Чунки тепадан берилган буйруқ асосида бошланган компаниявозлик оқибатини яхши англайман. Улар мендан  ўзим истаб ёзадиган пьесани эмас, худди боягина айтганим Амир Темур ҳақидаги фильмга ўхшаган баландпарвоз монологлардан иборат плакатнамо пьесани кутишади. Бундай пьесани ёзишни истамайман.

Мен тарихимизнинг буюк шахсларига  «Беайб парвардигор» деган ҳикмат асосида қарайман. Улар ҳам хом сут эмган банда бўлганини унутмайман. Ҳозир яна  бир воқеани эсладим: Олис йиллар  раҳматли Рустам Маъдиев   Муқимий театрида «Бобур соғинчи» асаримни саҳналаштирган эди. Ўшанда  фарзанди жангда   ўлдирилган  она —  малика  Байда ролини ўйнаши лозим бўлган  актриса пьеса билан танишгач, қўрқувини яширолмай:  «Мен қандай қилиб Бобурга «Ҳар куни жойнамоз устида сенинг ўлимингни тилайман, Бобур!»,  деб  айтаман?» деган эди. 

  Иккинчи мисол: Уч йилча аввал Самарқанд театри раҳбари мурожаат қилиб, атоқли драматург Мақсуд Шайхзоданинг «Мирзо Улуғбек» драмасини бугунги кун талабига мослаштириб беришни сўради. Бундай ишлар «қўлимдан келмаслиги»ни, Мирзо Улуғбекка бағишланган, ўша сиз мақтаган, «Алғул» пьесам борлигини, уни Шайхзода асарини саҳналаштиришга даъват этилган таниқли режиссёр ҳам ўқиганини айтдим. Айтдиму ўша заҳот бу гапимдан бирон натижа чиқмаслигини фаҳмладим.  Шунинг учун директорга   Шайхзода драмаси тугул ҳаттоки  Шекспир пьесаларини ишлаб бер, десангиз, ишга киришишдан  тап тортмайдиган  одамлар исмини айтиб, ишингизни ўшалар ҳал қилиб беради, дедим.

  Бугун театрларимизда яхши спектакллар йўқ эмас, бор. Ўтган кунларимизнинг энг фожиали кунлари ҳақида ҳикоя қилувчи асарлар ҳам анчагина. Аммо, улардаги энг жиддий камчилик асар қаҳрамони бўлмиш тарихий шахс атрофида ўралашиб қолиб, уларнинг аянчли тақдирини миллат фожиаси даражасига олиб чиқилмаганида деб биламан. Бу пьесаларда фақат бир ҳовуч  буюк шахсларимизгина қийналиб яшаган, қатағон этилган деган гапга ишонтириш бор. Биз буюкларимиз ҳаётини халқ ҳаётига уйғун тарзда кўрсатишимиз керак. Агар шундай қилмасак, оддий инсон билан миллат ўртасида жарлик пайдо бўла бошлайди, кўпчилик миллат деганда фақат тарихий шахсларни, миллат фожиаси деганда фақатгина ўшаларнинггина фожиасини англай бошлайди. Оқибатда “Мен эмас, улар миллат тақдири деб жон куйдириши шарт” деган заиф тушунча шакллана бошлайди. Биз эса буни англамаган тарзда оддий одамларни миллатни ўйламасликда, унинг қайғусига шерик бўлмасликда айблай бошлаймиз.

Адабиётнинг кучи миллий маънавий бирликка, миллий ижтимоий равнаққа, миллий иқтисодий юксалишга хизмат қилиши керак. Адабиётнинг вазифаси Амир Темур (ёки Мирзо Бобур, ёки Маҳмудхўжа Беҳбудий ва ҳ.к.) ҳаётини ҳикоя қилиб беришдан иборат эмас, балки тарихий шахс фаолиятининг миллат тақдирига кўрсатган таъсири, унинг ютуғи ёки камчилиги нимадан иборат эканлиги, унинг онгу шууридаги ўзгаришлар тадрижини кўрсата билиш воситасидир.

Шу нуқтаи назардан, мустақиллик йилларида ўзбек театри саҳнасида шу пайтгача намойиш этилган тўлақонли драматик асар талабларига жавоб бера оладиган бирон  янги бир тарихий асарни кўрганим йўқ. Амир Темурми, Мирзо Улуғбекми, Мирзо Бобурми, Машрабми, Чўлпонми, ким бўлмасин, улар ҳақида ёзилган асарлар бизга маълум маълумотларни қайд этишу ҳикматомуз гаплардан тузилган монологлардан иборат.

Шу ўринда драманинг тақдирини ҳал қиладиган режиссёр шахсиятига боғлиқ сўз айтмасликнинг иложи йўқ. Истеъдодли режиссёр бор жойда театр мавжуд бўлади. Шундай бўлмаса, ҳар қандай театр адабий тўгарак даражасида қолиб кетади. Биз театр тарихига мурожаат қилиб, энг машҳур спектакллар номини тилга олганда, уларнинг ҳар бирининг пайдо бўлишига истеъдодли ёзувчи билан баб-баробар салоҳиятли режиссёр сабабчи бўлганига гувоҳ бўламиз.

Театр режиссёри Санъат институтининг режиссёрлик факультетини тамомлагани учун режиссёр бўлиб қолмайди. Шоирликка ўқитилмаганидек, бирон бир даргоҳ мукаммал режиссёрниям  тайёрлаб бермайди. Режиссёр бамисли шоир каби илоҳий қувват бахш этилган одамзоддир.

Бугун биринчи навбатда  маданиятимиз тизимида тажриба мактаблари: Баҳодир Йўлдошев мактаби, Олимжон Салимов мактаби ва ҳаказо тажриба мактаблари кўпайиши керак. 

Ж. Х.: Бундан роппа-роса ўттиз йил аввал нуфузли журналнинг ”Танқидга муносабатингиз? Ўзингиз танқидчи бўлсангиз нима қилардингиз?” деган анкетаси саволига шундай жавоб қайтарган эдингиз: “Хозирги шеър танқидчилиги ҳақида гап кетганда ёдимга чумоли келади. Нега дейсизми? Мен чумолини қанчалик тушунмасам, бугунги ўзбек танқидчиси шеърни шунчалик тушунмайди. Баъзи танқидчиларимиз шоҳ Мидаснинг эшакқулоқлигидан хабардор хизматчи ёхуд Искандар Зулқарнайннинг шохи борлигини билган сартарош ҳақидаги афсонадагидай кўрганларини, билганларини хеч кимга айтмай, қўрққанларидан ё қудуққа айтадилар, ё ерга чуқурроқ кўмиб қўядилар. Асл ҳаққўй танқидчилар анқанинг уруғига айланган.

Ўзим танқидчи бўлганимда нима қилишимни билмайман. Хар қалай бугун Шайхзодадек улкан шоирни мақтаб, эртага эса (иши тушгани учун) ўртачадан пастроқ бошқа бир қаламкашни осмонга кўтариб юрмасдим”.

Энди мана орадан ўттиз йил ўтгач, юқоридаги каби саволни беришса, ўзингиз эслатганингиз сингари “ўртачадан пастроқ” шоирлар урчиб кетган, китоб дўконларию, газета-журналларни асосан маза-матрасиз шеърлар ишғол қилиб олган айни паллада янада кескинроқ жавоб қайтарган бўлур эдингизми?

Адабий танқидчиликнинг шашти хийла пасайган бугунги кунда шеъриятдек тансиқ маънавий неъматнинг тузга муҳтож ошдек таъмсиз бўлиб қолаётгани сизни безовта бўлиши табиий.

Х. Д.: Адабий танқидчиликнинг шашти хийла пасайган эмас, унинг аҳволи аянчли ҳолатда. Ўттиз йил олдинги жавобимда мен муаммони танқидчининг Шеърни англаш, тушуниш савиясида кўрган бўлсам, бугун, боягина айтиб ўтганимдек, танқидий назарнинг, одил ва холис баҳолашнинг, жадид бобомизнинг ибораси билан айтганда, “саралаш” тушунчасини адабиёт иқлимидан бутунлай мосуво бўлганига диққатни қаратган бўлардим. Адабий нашрларда бирон бир заиф асар ҳақидаги танқидий фикр-мулоҳазаларни бу яқин йилларда ўқиганим йўқ.

Яқинда  сайтимда таниқли адабиётшунос олим Дилмурод Қуроновнинг шеър деб тақдим этилаётган алжирашлару уларни ёзиб “машҳур” бўлаётган бир чала шоир мисолида шеъриятимиз тараққиётидан кўра, ёш шеърхон авлод савиясига салбий таъсир кўрсатаётган муаммоларга бағишланган 4 қисмдан иборат мақоласини эълон қилдим. Аммо, айни шу мақола адабиёт газетасида ҳам босилгандай бўлди. Бундай дейишимга сабаб газетада мақоланинг ўндан бир қисмигина, ўшандаям унинг ҳар жой-ҳар жойидан, асосан танқидий хулосалар юлиб олиниб эълон қилинди.

Танқид руҳи бугунги адабиётшуносликдан худди адабиётимиздан бадарға қилинган Шайбонийхондек  қувилган, ҳайдалган. Энг даҳшати, уят қувилган. Уятсиз адабиётшунос, иккитамонлама келишувга кўра, аввал раҳбар ёзувчи асарини мақтаб мақола ёзади, кейин мақола билан бирга уюшмага ишга ёки аъзоликка қабул қилиш ҳақида ариза кўтариб боради.

Бугун танқиднинг йўқлиги оқибатида айрим ёзувчиман деб юрганлар кўчирмакашлик қилишдан ҳам қайтмаяптилар. Тарихимизга бағишлаб том-том ёзилаётган асарларнинг бадиий қуввати колхоз ҳаётига бағишланган чаласавод журналист ёзган очерк даражасида ҳам эмас. Эски қўлёзмалар, масалан, “Бобурнома”-ю “Зафарнома”ларни бугунги тилимизга кўчириб, ҳажмни кўпайтириш мақсадида тарихий фактларни “палағда” фикрлар оқоваси билан суғориб, “ тарихий асар” ёзишнинг ижодкорликка мутлақо алоқаси йўқ.

Бунинг оқибати ёмон бўлади. Юксак иморат пойдеворини зах ола бошлайди.

Ж. Х.: Неварангиз тенги йигитча иккита қўшиғи билан машхур бўлиб кетаётганлиги, уни ҳатто ёш болалар ҳам кўрсатиб, “Ака, фалончи юлдуз, кўрдингизми” деб билағонлик қилиши сизнинг аламингизни қўзғамайдими ?

Аҳир, эллик йилдан буён қоғоз қоралайсиз, Ўзбекистон халқ шоири, деган юксак унвон соҳибисиз. Лекин шахар ва қишлоқларга чиқиб, кўчадан яёв ўтиб кетаверсангиз мингтадан бир киши таниб қолиши мумкин.

   Нима деб ўйлайсиз, адабий танқидчи шоир, адиб ёки драматургнинг эл аро машхур бўлиб кетиши адабиёт тарғиботи ҳалиям дуруст эмаслигидан эмасмикин? Балки телевидениеда ўқув муассасалари ва хатто қишлоқларда ижодкорларнинг учрашувларини ҳозиргидан кўпроқ уюштириш керакми? Эҳтимол, вилоятлардаги китоб дўконларию, минглаб кутубхоналарда Хуршид Даврон сингари таниқли ва истеъдодли ижодкорларнинг китоблари деярли йўқлигиям кўнгилни хижил қиладиган холатлардандир.

Асл ижодкор обрўталаб, иззатталаб эмаслигини ҳисобга олганда сал ошириб юбормадимми ишқилиб ?

Х. Д.: Тўғри, шахар ва қишлоқларга чиқиб, кўчадан яёв ўтиб кетаётганимда мингтадан бир киши таниб қолиши мумкин, Агар бир неча кун олдин телевизорга чиққан бўлсам, бир неча киши таниши мумкин. Бу танишлар ҳар қандай ижодкорга ёқиши ҳам табиий. Буни инкор қилиб бўлмайди. Аммо, шахсан мени бу таниш-танимаслик шу пайтгача мутлақо қизиқтирмаган. Сўзимнинг исботи учун айтай: телевидение соҳасида 20 йил ишлаб, ўзим ҳақимда бор-йўғи 2 та кўрсатув, асарим асосида биттагина телеспектакл тайёрланганиям бунинг исботи.

Мен учун энг қизиғи бу — ижод жараёни. Ёзиш жараёни. Бу ҳолатни фақат муҳаббат жараёнигагина ўхшатиш мумкин. Ёзганларимни сиёҳи қуримасдан газета-журналга ёки нашриётга олиб бормаганман. Бундай одатим йўқ.

Сиз айтмоқчи бўлган муаммо телевидениеда ўқув муассасалари ва ҳатто қишлоқларда ижодкорларнинг учрашувларини ҳозиргидан кўпроқ уюштириш билан ҳал бўлмайди. Ҳамма гап жамиятда Сўзга бўлган эътиборда, ўша Сўзни айтишга қодир Шахс – ижодкорга бўлган эътиборда. Бу эътибор бирон бир шоир ёки санъаткорга ҳайкал қўйишга ҳам боғлиқ эмас. Ҳамма гап Ижодкор шахсини сезмаслик, унинг Сўзини эшитмаслик ва айни шу билан Адабиёт билан Санъатни камситиш касаллигида.

Ҳамма замонларда ижодкор шахси билан тузум ўртасида келишмаслик мавжуд бўлган. Чунки ҳар қандай тузум муайян маънода зўравонлик, куч ишлатиш, мажбур қилишга асосланади. Шу жумладан бугунги мавжуд тузум ҳам. Агар олдинги шўро тузумининг адабиётга бўлган муносабатини эсласак, аччиқ тарихимизнинг жуда кўп аянчли ҳолатлари айни шу маънода зўравонлик, куч ишлатиш, мажбур қилишга ва ҳатто жисмонан йўқ этишга асосланганини кўрамиз. Гарчи шўро тузуми ўзининг сўнгги 30 йилдан сал зиёд даврида муштини озгина бўшатган бўлса-да, олдинги йиллар давомида жамият, шу жумладан адабиёт ва санъат иқлимига сингдирилган қўрқув юракларимизни ғижимлаб тургани ҳеч кимга сир эмас. Айни шу қўрқув оқибатида ХХ асрнинг 20-йилларида юзга келган буюк Уйғонишдан кейин ҳамма кутган юксалишдан ному нишон қолмади. Айни шу қўрқув оқибатида миллат юксак адабий ва маърифий ҳодисалардан маҳрум бўлди, кучли иқтидор эгалари бўлмиш жуда кўп ижодкорлар жонини сақлаш билан овора бўлиб, адабиётимиз ривожига таъсир кўрсата оладиган асарлар яратишдан маҳрум бўлди. Кимдир “Ҳа энди, улар қўрққоқ бўлганда” дейиши мумкин. Албатта, бугунги дориломон кунларда ўшаларнинг  боши устида ялтиллаб турган ойболтани кўрмай, ҳатто унинг соясини ҳам кўрмай, уларнинг шувиллаб турган овозини ҳам эшитмай, кўп нарсаларни айтишимиз, ўзимизни улардан мардроқ, ботирроқ кўрсатишимиз жуда осон. Мустақилликнинг дастлабки йиллари ёзувчилар уюшмаси минбарларидан туриб, ўша “қўрқоқ”ларга тинмай тош отган, уларни лаънатлаган кимсаларни ҳам кўрдик. Энг ажабланарли томони, бу тошотарларнинг ўзи  шўролар тузумининг даҳшати пасайган йилларида яшаб ҳам миллат тақдирини ҳимоясида бир сўз айтолмаган кимсалар эди. Мустақилликдан кейин, “Ёв қочса, ботир кўпаяр” деганларидек, адабиётимизнинг “ботирлари” пайдо бўлди. Ҳали сиёҳи қуримаган шеърларини “Ўша даҳшатли замонда ёзганман” деб даъво қиладиганлар кўпайди. Аммо…

Аммо, тез орада ўша “бобомерос қўрқув” ҳеч қаёққа йўқолмагани маълум бўлди. Бу қўрқувга озгина дам берилгач, “ботирлар” яна ўша эски маддоҳлик касбига қайтдилар. Адабиётдаги имтиёзлар энди (яна десак ҳам бўлади) иқтидору маҳоратга эмас, қўрқоқлигу маддоҳлигига қараб тақсимлана бошланди. Қанчалик қўрқоқ (эҳтиёткор) бўлсанг, шунга яраша мансаб палласи берила бошланди. Ёзувчилар уюшмаси-ю  бадий газета-журналларга “энг эҳтиёткор” каслар тайинланиши мезонга айланди. Оқибатда оммада Сўзга, Сўз айтгувчи Шахсга ишончсизлик бошланди. Ўша эски қўрқувга озгина дам берганларнинг муроди амалга ошгандай бўлди. Минг афсуски, улар фақат бугунни ўйлаганлари учун қувониб юришибди. Эртага (ахир, дунёда нималар бўлаётганини кўриб турибсиз-ку!) миллатнинг бошига тушиши мумкин бўлган оғир синов ва машаққатлар кунида бошини силаб юрган қўрқоқлардан чақачалик бир наф бўлмаслигидан улар мутлақо бехабар, чунки уларни эрта қизиқтирмайди. Миллатнинг энг оғир паллаларида Адабиёт ва Санъат майдонга қалқону қилич билан эмас, чўп ҳасса билан чиқиши мумкинлиги уларни хаёлигаям келмайди. Юқорида айтганимдек, Ижодкор шахсини сезмаслик, унинг Сўзини эшитмаслик ва айни шу билан Адабиёт билан Санъатни камситиш оқибатида, русча ҳикматомуз ибора билан айтганда, тоғорадаги сув билан гўдакниям кўчага улоқтиришди.

Бу гапларни миллий мустақиллик учун озми-кўпми куйишган ва энг муҳими, миллий мустақилликни ҳаётим ва ижодим маъноси деб билан одам сифатида айтяпман. Мен бу гапларни мустақиллик йилларида Ўзбекистон эришган ютуқларни рад этмаган ҳолда, аммо, Адабиёт ва Санъатга эътибор қарору шиорларда эмас, амалда бўлганида бу эришган ютуқлар яна ҳам эътиборлироқ бўлишини таъкидлаб, айтаяпман. Ўзбек адабиёти биргина Зулфия опадану Муҳаммад Юсуфдан иборат эмас, у Беҳбудий, Фитрат, Ҳамза, Абдулла Қодирий,  Чўлпон, Усмон Носир, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Чўлпон Эргаш, Жамол Камол,  Ҳалима Худойбердиева, Шавкат Раҳмон, Матназар Абдулҳаким, Усмон Азим, Азим Суюн,  Хуршид Дўстмухаммад, Назар Эшонқул, Исажон Султон, Ҳалима Аҳмедова, Абдували Қутбиддин, Зебо Мирзо ва жуда кўп миллий истиқлол ғояларига садоқатли ижод аҳлидан иборат экани ҳам ҳеч кимга сир эмас-ку!

Минг афсуским, Ижодкор шахсини сезмаслик, унинг Сўзини эшитмаслик ва айни шу билан Адабиёт билан Санъатни камситиш оқибатида бу сўзларим ҳавога учиб кетишиниям  билиб айтяпман. Бир рус донишманди, бир ярим аср нарисида айтган гапини такрорлаб айтаман: “ Ҳамма гапни айтадиган замонлар келишига ишонаман. Аммо, ўшандаям айтилган гапларни эшитувчи қулоқ топилишига шубҳам бор”.

Ж. Х.: Уч-тўрт йил аввал матбуотда эълон қилинган суҳбатларингизнинг бирида шундай ёзган эдингиз: “Интернет замони ҳамма нарсани остин-устун қилиб юборди. Ўзимга яқин соҳа-адабиёт ҳақида гапирсам, интернет адабиётни “оммалаштирди”, аниқроғи истеъдоди бор-йўқлигидан қатъи назар, “ижодкор”лар уруғини кўпайтирди. Интернет том маънода грамофонлар ҳукмрон бўлган майдонга айланди.

Яна такрорлайман, интернет ижод соҳасида “грамофонлар” учун беқиёс имконият яратди. Бир пайтлар шеърингни эълон қилиш учун қанчадан –қанча чиғириқдан ўтишинг керак эди. Яхши маънодаги бу “чиғириқ” адабиётимиз савиясининг юксалишига хизмат қиларди”.

Хозирги кунда интернетга ружу қўйиб, бадиий асардан завқ, лаззат олишдек неъматдан бебаҳра қолиб кетмаяпмизми? Бунинг устига олис қишлоқларга, кутубхонаси деярли йўқ жойларга интернет тармоғи кам уланганлиги-чи ?

Х. Д.: Интернет глобаллашув жараёни  ҳодисаларидан бири. У яхшиликка ҳам, ёмонликка ҳам баб-баробар хизмат қиляпти. Бу муаммонинг ечими қачондир топилса яхши бўларди.

Интернет туфайли адабий асарлар ўқилмаяпти, деган гапга урғу бериш бор. Аммо, Ўзбекистонда интернет борган жойдан бормаган жой кўпроқ. Тўғри, у шаҳарларда кенг тарқалгани учун аҳолининг кўпроқ қисмини қамраган деб ўйлаймиз. Қолаверса, интернетнинг адабиётга қилаётган хизмати ижобий натижалар бераётгани ҳам маълум.

Ж. Х.:  Бугунги кунда Мурод Мухаммад Дўст, Эркин Аъзам, Ҳалима Худойбердиева, Хуршид Даврон,  Хуршид Дўстмухаммад, Назар Эшонқул, Абдуқаюм Йўлдош, Исажон Султон, Ҳалима Аҳмедова, Зебо Мирзо каби қарийб юзга яқин наср, назм ва бошқа жанрларда қалам тебратаётган истеъдодли ижодкорлар асарларини жаҳон адабиётининг ҳам намуналари қаторига қўшиш мумкинми ? Уларнинг китоблари таржимаси нега суст?

Икки йил аввалмиди, Ашхободда чиқадиган “Дунё адабиёти” журналининг 4-сонида сизнинг шеърларингиз хам берилганди. Кўриб хурсанд бўлдим. Афсуски, бадиий таржима ва адабий алоқалар шу тарздаги суръат билан кетаверса қачон жаҳон адабиёти даражасига чиқа оламиз?

Дейлик, Америка, Англия , Франция, Россия, Германия, Хитой. Япония китоб дўконларида  ўзбек ижодкорларининг асарлари янада кўпроқ сотилишини орзу қиласизми?

Х. Д.:  Нега адабиётимиз  дунё тилларига таржима қилинмаяпти?  Бу саволга осонликча жавоб топиш қийин. Биласизми, Жовлибек, ҳатто советлар давридаям ўзбек адабиёти собиқ иттифоқдаги бошқа халқлар адабиётларига нисбатан жуда кам таржима қилинарди. Кичкинагина Грузия ёки Арманистон вакилларининг асарлари Москва нашриётларида ўнлаб чоп этилганда ўзбек адабиёти намуналари 2-3 дан ошмасди. Ҳолбуки, ўзбек шеърияти иттифоқдаги энг юксак шеъриятлардан бири  эди. Шукур Холмирзаев, Тоғай Мурод прозаси ҳар йили Москвада китоби чиққан жуда кўп носирлардан баланд эди. Бундай муносабатнинг сабабларини, афсуски, тадқиқ этмадик. Балки, шунинг учун бугун  ҳам «Нега адабиётимиз  дунё тилларига таржима қилинмаяпти?» деган саволга жавоб тополмаяпмиз.

Бугунги дунё бор-йўғи ярим асрлик аввалгидан бутунлай бошқача. Биринчидан, агар авваллари дунёни муайян маънавий қадриятларга асосланган умуминсоний ақидалар бошқарган бўлса, бугун уларнинг ўрнини  пул ва савдо, янаям аниқроқ айтсам, бизнес ва реклама бошқариб турибди. Глобаллашув жараёни  маънавий қадриятлару   миллий ақидаларни тан олмайди, уларни дунёни ягона ишлаб чиқариш корхонасига айлантиришдек мақсад йўлидаги тўсиқлар деб қарайди.

Иккинчидан, миллий адабиётимизни жаҳон майдонига олиб чиқиш, бу фақатгина Ёзувчилар уюшмаси ёки ижодкорнинг вазифаси эмас. Бунинг учун давлат  ҳаракати ва молиявий кўмаги керак. Афсуски, биз мустақиллик йилларида ўзбек футболи, бокси ёки курашини умумжаҳон майдонига олиб чиқишга зўр бердигу  адабиётимиз ва санъатимизни чегарадан олиб чиқишни заррача ўйламадик. Агар  футболу боксга сарфланган маблағнинг арзимас фоизини ўзбек адабиётини дунё тилларига таржима қилишга сарфлаганимизда, яъни, ўзимизнинг чаламулла таржимонларимизни чала-чулпа таржималари орқали эмас, дунёнинг етакчи тилларида фаолият юритган тажрибали  таржимонларни жалб этиш орқали иш юритганимизда шак-шубҳасиз маълум ютуқларга эришган бўлардик.

Мустақилликнинг бошланғич палласида  Ўзбекистон мадҳиясини ёзган устоз шоирга арзимас қалам ҳақи тўланган бўлса, худди ўша йили Қашқадарё воҳасида ўтказилган кураш мусобақаси ғолибларини автомобиль билан тақдирлашгани  эсимда турибди. То шу бугунгача давом этиб келаётган бундай қарашни  мен мутлақо нотўғри ва ғайримиллий муносабат деб ҳисоблайман.

Саволингиз баҳонасида ўзбек таржима мактабининг бугунги аҳволи ҳақида айрим фикрларимни айтмоқчиман.

Эсласангиз, бу хусусда беш йилча аввал, аниқроғи, «Жаҳон адабиёти» журналига янги бош муҳаррир тайинланган кунларда тахминан “Нима ишлар қилиш керак” деган мавзуда давра суҳбати ўтказилиши муносабати билан «Уйғонмоқ дунё билан баробар яшамоқдир ёҳуд Жаҳон адабиётини «ўзбекча» билиш хусусида…»»  деб номланган луқмамда (луқма мана бу саҳифада) айрим фикрларимни баён этган эдим.

Очиғини айтиш керак, жаҳон адабиёти намуналарини рус тилидан таржима қилиш, аниқроғи аслиятдан бехабар ҳолда қилинган ҳар қандай таржимада барибир қусур бўлади. Фақат айрим ҳоллардагина, ўшандаям таржима қилинаётган муаллиф дунёқараши-ю услубини, асар матнини жуда чуқур ўрганиш оқибатида амалга оширилган саноқли таржималардагина  аслиятга нисбатан яқинлашиш мумкин.

Бу фикримни жаҳон адабиёти намуналарини фақат аслиятдан таржима қилиш лозим, уларни рус тилидан таржима қилмаслик керак, деган маънода тушунмаслик керак. Қолаверса, ўзим ҳам жуда кўп жаҳон шеърияти намуналарини рус тили орқали таржима қилганман. Аммо, барибир, асарни ўз тилидан таржима қилишга нима етсин. Гарчи бугунги кунда бу имконсиз туюлса-да, аслиятдан таржима қилиш таржимонларимиз олдида турган асосий мақсад, аниқроғи, қатъий талаб бўлмоғи шарт. Афсуски, бадиий таржима мезонларини билмаслик (тил билишгина таржимонлик қилишга изн бермайди), интернет тизимида таржимонлар учун пайдо бўлган бир қатор имкониятлардан бехабарлик таржима соҳасидаги ишларимизга тўсиқ бўлиб қолмоқда.

Таржима соҳасидаги яна бир салбий ҳолат ҳақида гапирмасликнинг иложи йўқ. Бу қандай ҳолат? Биласизки, адабиётимиз сиймолари билан боғлиқ бирор бир юбилей нишонланадиган бўлса, ёзувчилар уюшмаси қошидаги таржима маркази дарров айём сабабчиси бўлмиш ижодкор асарларини дунёнинг бир қатор тилларига таржима қилиш ташаббуси билан чиқади. Яқинда нишонланган Ҳазрат Алишер Навоий ва Эркин Воҳидов аёмлари бунга мисол. Ана энди ўйлаб кўринг. Навоийдек беназир ижодкор асарларини бирон бир ажнабий тилни тилни чала-чулпа биладиган талабалар таржимасида дунёга тақдим этсак, бундай паст савияли таржималарни ўқиган чет элликлар буюк бобомиз мероси ҳақида қандай ўйга боришлари мумкин? «Ўзбеклар сиғинган Алишер Навоий шуми?» деб ўйламайдиларми?! Кейин «Ўзбек адабиёти нега жаҳон саҳнасига чиқолмаяпти?» деб ҳайрон бўлиб юрамиз. Ўзбек адабиётининг сара асарларини инглиз, француз ёки бошқа бир тилга таржима қилиш учун ўша тилда ижод қиладиган тажрибали  шоир-таржимонларни жалб этишни, бунинг учун халқаро талабларга мос келадиган маблағ ажратишни ўйламас эканмиз, ўзбек адабиёти тарғиботи соҳасида қилча силжиш бўлмайди. «Арзон шўрва татимас» деганларидек, тил билади деб бечора талаба-ю домлаларни арзонга ишлатишдан фойда йўқлигини тушуниш пайти келмадими?

Ёзувчилар уюшмаси қошидаги таржима маркази фаолияти тўлиқ ислоҳ этилиши шарт. Бир неча ой аввал таржима маркази билан ҳамкорликда тайёрланган бир тўплам билан танишдим. Уни ёш таржимонларга қўлланма сифатида нашр этишибди. Тўпламда уч-тўрт профессионал таржимонларни ҳисобламасак, асосан тил биладиган, таржима назариясидан сабоқ берадиган олий ўқув юртлари домлалари томонидан амалга оширилган таржималар тўпланган. Тил билиш адабиётни билиш, сўзни ҳис этиш дегани эмас экан. Советлар даврида биз  «подстрочник» деб билган, яъни тил билмайдиган таржимон учун тайёрланадиган сўзма-сўз таржима, яъни хом маҳсулотдан иборат бу тўпламни қўлланма деб тақдим этиш уятсизликдан бошқа нарса эмас.

Яқинда Ўзбекистон Республикаси халқ ёзувчиси Эркин Аъзамнинг “Буюк осий Шайх Санъон ворислари” (Heirs to the Great Sinner Sheikh San’on) китоби Буюк Британияда инглиз тилида нашр этилди ва Евроосиё ижодий гильдияси муассислигидаги “Open Eurasian Literature Festival & Book Forum” V Халқаро адабиёт фестивали доирасида унинг тақдимоти ўтказилди. «Таъкидлаш жоизки, деб хабар беради ўзбек ахборот нашри, бу замонавий ўзбек ёзувчилари китобининг Лондонда илк бор чоп этилишидир». Қолаверса, бу китобнинг нашр этилиши ҳаваскорлик таржимаси эмас, фақат ва фақат юқори малакали профессионал таржима адабиётимизни дунё саҳнасига олиб чиқишга қодир эканини исботлайдиган мисолдир.

Энди ўзбек таржимачилигида олдиндан мавжуд бўлган ва сўнгги йилларда намоён бўлган икки салбий ҳолатга диққатни қаратмоқчиман. Биринчи бемаънилик советлар давридаям мавжуд бўлиб, аждодларимиз ҳамиша тўғридан-тўғри таржима қилган қардошу қондош халқлар: турк, қозоқу тожик, қирғизу туркман, Россиядаги туркчада ижод қиладиган халқлар, форсча халқлар адабиёти намуналарини русчадан ўгиришда намоён бўлган эди. Мустақилликдан кейин бу иллат  тарихий анъаналаримизга зид равишда Аттору Румийни аслиятдан эмас Туркияда нашр этилган турк тилидаги таржималардан фойдаланиб, ўзбекчалаштиришда яққол кўзга кўринди.

Ва ниҳоят, иккинчи фаросатсиз, кулгули ҳолат ҳақида гапирмасдан ўтолмайман. Сўнгги йилларда адабий нашрларимизда таржималари билан фаол иштирок этаётган ёш таржимонларимиз урус Чеховни инглиз тилидан, испанча ёзадиган Гарсиа Маркесни инглиз тилидан, франсуз Антуан ду Сент-Экзюперини испан тилидан таржима қилаётганларини қандай тушуниш керак? Ахир, бу фаросатсизликдан бошқа нарса эмас-ку! Очиғини айтсам, бу ҳолатга ёш ва тажрибасиз таржимонлардан ҳам аввал бу таржималарни  эълон қилаётган адабий нашрларимиз  айбдор. Бундай ҳолатларга тезроқ барҳам бериш керак.

Ж. Х.: Гурунгимизни таниқли шоир   Эркин Воҳидовнинг  илк китобингизга ёзган  кириш сўзи билан якунлашни истайман. Устоз шундай ёзган эди: “Барча санъатлар каби шеърият ҳам ўзига хосликни ёқтиради. Овоз ҳам, соз ҳам, сўз ҳам, буюк Навоий тили билан айтганда , “Тархи тоза ва улусқа беандоза” бўлса элда эътибор топади.

Адабиётимизга ана шундай ўзгалардан ўзгача тараннум билан бир гуруҳ ёш шоирлар кириб келди ва шеърият мухлисларининг диққатини тортди. Булар ичида Хуршид Давроннинг алоҳида ўрни бор.

Хуршиднинг шоирона назарида ҳам, ташбеҳларида, шеърининг вазнида ҳам беҳаловат кечинмалар руҳи ва тўлқини сезилиб туради. Унинг сатрларида ёшликка хос оташ бор. Хуршиднинг тасвир услубида ҳам ўзига хосликни кўриш мумкин…»

Қирқ йилча аввал ёзилган бу сўзлар  ҳаққоний айтилганини ўтган вақт тўлиқ исботлади, деб ўйлайман.

Сизни ҳамиша шогирдларингиз, умуман ижод аҳли ва ўқувчиларингизнинг эътирофи ҳеч қачон тарк этмасин.

Суҳбатингиз учун раҳмат.

2016-2017

20 yanvar — O‘zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron tavallud topgan kun

XX asrning 70-80-yillarida adabiyotdek ko‘hna va muqaddas qo‘rg‘onni qurol bilan emas, o‘z iste’dodi, olovli, samimiy, tabiiy so‘zi, tarix ohanglari bilan yo‘g‘rilgan satrlari bilan ishg‘ol etgan qalam sohiblaridan bo‘lmish Xurshid Davron bilan bo‘lgan gurung ilk Prezidentimiz hali hayot bo‘lgan kunlaru davlatimizning yangi rahbari boshlab bergan yangi taraqqiyot pallasining ilk kunlari oralig‘ida bo‘lib o‘tdi. Oradan bir yil o‘tib suhbatning to‘liq nusxasini taqdim etmoqdamiz.

YOZISH MASHAQQATI
Shoir Xurshid Davron bilan
adabiyotshunos Jovli Xushboq gurungi

Xurshid Davron XX asrning 70-80-yillarida adabiyotdek ko‘hna va muqaddas qo‘rg‘onni qurol bilan emas, o‘z iste’dodi, olovli, samimiy, tabiiy so‘zi, tarix ohanglari bilan yo‘g‘rilgan satrlari bilan ishg‘ol etgan qalam sohiblaridan. She’riyat bog‘iga Xurshid Davron bilan deyarli oldinma keyin qadam qo‘ygan Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Azim Suyun, Yo‘ldosh Eshbek kabi avloddosh shoirlar hatto sho‘rolar davridayoq milliy ijod olamiga toza havo, yangi nafas, o‘zgacha ruh olib kirganligi bejiz emas. Ularning ko‘pchiligi bugungi kunda ham o‘zbek millati tafakkuriga, turkcha adabiyot iqlimiga sezilarli ta’sir ko‘rsatayotgan ijodkor va faol shaxslar bo‘lib qolmoqda.

Ehtimol, gurung uchun aniq mavzuni tanlab olib, fikrlashish, hatto bahs yuritish ham mumkindir. Ammo bugungi suhbatda adabiy jarayon, ijod xususida erkinroq gurung qilishni ma’qul ko‘rdik.

Jovli XUSHBOQ: Eslaysizmi, yo‘qmi, bilmayman, u mahallar adashmasam “Yosh gvardiya” nashriyotida ishlardingiz shekilli. Qirq yillar avvalmidi, Yozuvchilar uyushmasiga borgandim.( Men Universitetni bitirib, ilmiy ish bilan muntazam shug‘ullanishga kirishgan yillar edi nazarimda) yupqagina kitobchangizni dastxat yozib sovg‘a qilgansiz. Yanglishmasam, “Shahardagi olma daraxti” edi. Unda yosh shoirning yuragidan qaynab chiqqan samimiy, tabiiy tuyg‘ular jo bo‘lgan she’rlar o‘rin olgan edi.

Mana, oradan salkam qirq yil o‘tyapti ilk asaringiz dunyoga kelganiga. Yoshlik yillaringizda qoralagan she’rlaringiz bilan ayni paytda, bugun qog‘ozga tushirgan asarlaringizning badiiy quvvati, saviyasi o‘rtasida farqni sezganmisiz?

Demoqchimanki, keyingi yillarda hatto Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Omon Matjon, Halima Xudoyberdiyeva, Usmon Azimning yigirma-o‘ttiz yillar avvalgisi bilan bugungi asarlari o‘rtasida farq kattaroq-saviyasi biroz pasaygandek. Yo yanglishayapmanmi?

Xurshid DAVRON: Yoshlikda yozilgan she’rlarimni behad qadrlayman. Chunki ular hali tajribasiz, sodda va samimiy yurakdan tug‘ilgan. Qolaversa, o‘tgan yillar mobaynida ilk kitoblarim haqida, ulardagi yutuq va kamchiliklar haqida adabiyotshunos olimlar, xususan, Ozod Sharafiddinov, Ibrohim G‘afurov, Baxtiyor Nazarov, Asqarali Sharopov, Ahmad A’zam, Ibrohim Haqqul, Qozoqboy Yo‘ldosh, Bahodir Sodiq va yana bir qator she’riyat sinchilari tomonidan baho berilgan. Keyingi yillarda adabiyotshunoslarning yangi avlodi ham ijodiy faoliyatim, asarlarimga bag‘ishlangan jiddiy munosabatlarini bildirishdi.

Endi o‘sha olis yoshlik yillari bilan bugungi she’rlar o‘rtasidagi farqqa kelsak… Farqning bo‘lishi tabiiy. Yoshimizga yosh, tajribamizga tajriba qo‘shildi. Ham hayot, ham ijod tajribasi ortdi. Ma’lum yo‘qotishlar, ma’lum orttirishlar yuz berdi. Shaxsan men yoshlikdagi she’rlarimni qancha qadrlasam, bugungi yozilayotgan she’rlarimni ijodimning ayrilmas bir qismi deb bilaman. Ammo, bugungi she’rlarimni yoshlik mavsumida yozilgan she’rlarning davomi deb bilmayman. Chunki bugun men boshqa odamman, boshqa shoirman. Ular o‘rtasidagi farq yoshimdagi farqqa teng.

Agar men yoshlikda nima haqda va qanday yozishni o‘ylamaganim uchun ko‘proq yozgan bo‘lsam, bugun nima haqda va qanday yozishni yaxshi bilganim uchun kamroq yozyapman. Eng jiddiy o‘zgarish so‘nggi yillarda yuz berdi. Bu nima bilan bog‘liq? Bu eng avvalo, qirq yildan ziyod vaqt davomida ham ijod, ham ro‘zg‘or tashvishini baravar tortib yashadim. Uzundan-uzun kunduzlar ro‘zg‘or xaltasini bo‘yinga ilib, davlat va jamoat ishlari bilan ovora bo‘ldim, faqatgina qisqa tunlargina ijodiy jarayon ichida yashadim. Mana bugun o‘sha ovoralardan qutilib, kunduz ham, kecha ham ijod bilan yashayapman. O‘, siz buning qanday katta baxt ekanini bilsangiz edi? O‘z xohish-istagim bilan yashayapman. Ertalab turib, xizmatga borish majburiyati yo‘q, ammo, 24 soat she’r, kitob, ijodiy o‘y bilan yashash quvonchi bor. “Bu she’r chiqadimi-yo‘qmi?” degan savol bugun zarracha qiynamaydi.

J. X.: Nima avvallari “Bu she’r chiqadimi-yo‘qmi?” degan o‘y bilan she’r yozganmisiz?

X. D.: Boyagina aytganimdek, yoshlikda bu savol umuman xayolimga kelmagan. Ammo, keyinchalik, ulg‘ayganim sayin, ongu tafakkurimni millat, uning tarixi, yashayotgan jamiyat ahvoli, tuzumning goh ko‘rinib, goh ko‘rinmagan iskanjasi, ijtimoiy, siyosiy, adabiy muhitdagi havosiz holat bari bir o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qo‘ymaydi. Oxir-oqibat ongu shuurning ostqatlamlarida “Buni yozsam bo‘ladimi?” savoli qayta-qayta zirqirayverganidan rentgen nurlari ham ko‘ra olmaydigan yara paydo bo‘ladi. Bu yara yuragingni zaharlay boshlaydi. Agar biron bir o‘zbek shoiri “Meni bu savol hech qachon qiynamagan” desa, ishonavering, u yo yolg‘onchi, yoki farosatsiz odamdir. Agar bu savol o‘zbek shoirlarining bo‘ynini sirtmoqdek bo‘g‘ib turmaganida edi, bizdayam o‘sha yillari o‘zimiz yashab turgan muhit qabohati, dahshati aks etgan she’rlar yozilgan bo‘lardi. Sho‘ro davri o‘zbek adabiyotimiz tarixining so‘nggi 60 yillik davrida (Rauf Parfining bir necha she’ridan bo‘lak) yozilganu nashr etilmagan dasta-dasta she’rlar yo‘q. Prozayam yo‘q. Bu masalada siz bilan keyinchalik alohida fikrlashishni lozim ko‘rib, hozircha nuqta qo‘yib, birinchi savolingizga qaytaman.

Endi so‘nggi yillarda badiiy saviya pasaygan-pasaymagani masalasiga kelsak, bu haqda oson xulosa chiqarmaslik tarafdoriman. Biz adabiyotga kirgan yillar adabiy iqlimdagi muhit bilan bugungi muhit o‘rtasida yer bilan osmonchalik farq borligini aytmasam ham bo‘ladi. O‘sha olis yillar She’r butunlay boshqacha qabul qilinardi, bugun mutlaqo boshqacha. Men bu o‘rinda she’rxonlarning kam yoki ko‘pligini nazarda tutyapman. Asl she’r, ya’ni SHE’R hamisha va hamma zamonda soni haminqadar bo‘lgan xos kitobxon tomonidan qabul qilinishi o‘zgarmas hodisa deb o‘ylayman.

Qolaversa, jahon adabiyoti tarixidan yaxshi ma’lumki, har qanday ijodkor butun umri davomida bir maromda, bir xil saviyada ijod qilmagan. Bu maromga nafaqat ijodkor hayoti va turmushida, shu bilan bab-barobar u yashab turgan mamlakat, ijtimoiy tuzumda yuz bergan o‘zgarishlar, ba’zan dahshatli fojiaviy buhronlar ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbeklar hayotidayam so‘nggi chorak asr mobaynida aynan shunday keskin o‘zgarishlar yuz berdi. Bu o‘zgarishlar oqibatida ijodkorga, adabiyotga bo‘lgan ijtimoiy munosabat o‘zgara boshladi, unga nisbatan e’tiborsizlik kuchaydi, buning oqibatida, ijodkor va adabiyot jamiyat hayotidan butunlay bo‘lmasa-da, anchagina chetlashtirildi.

Yana eng muhimi, saviya haqida gapirganda bugungi adabiy nashrlarning qanday ahvolda ekanligini ko‘zdan qochirmaslik kerak. Ochig‘ini aytish kerak, bu nashrlar jamiyat va millatning ayni shu kungi darajasi haqida achchiq va ochiq fikrlar aks etgan she’ru hikoyalardan o‘zini olib qochayotgani ko‘zga tashlanmoqda. “Urra-urra”chilik, madhiyabozlikka kengroq yo‘l ochilgani ko‘rinib qolmoqda. Bunday paytda saviya haqida aniq fikr bildirish juda gumonli ishga aylanadi.

Siz nomlarini tilga olgan shoirlarning (Erkin Voxidov, Abdulla Oripov, Omon Matjon, Halima Xudoyberdiyeva, Usmon Azim va h.k.) oldingi va bugungi ijodiy saviyasidan ko‘ra men bugungi yosh avlodning nechog‘li saviyada ijod qilayotgani haqida gapirishni, o‘ylashni muhimroq deb bilaman. Zero, adabiyotimizning ijodi siz nomlarini sanagan shoirlar qurib qo‘ygan ko‘prikdan o‘tib, yo‘limizni davom ettirishga urinayotgan avlodning maslak va intilishlarini bilish bugungi kun adabiyotshunosligining dolzarb masalasidir.

J. X.: Sho‘rolar davrida, “Yoshlik” jurnalining 1982 yilgi 7-sonida ayrimlar aftini burishtirib tilga oladigan, shoh va shoir Bobur xaqidagi “Bobur” she’ringiz bosilib chiqqandi. Undagi:

Otlar yelar qora tun aro,
Yangrar xatar to‘la taqalar
Hurkib ko‘kka sapchir besado
Tun uyqusi — qora qarg‘alar.

Otlar yelar, tillarang xazon
Suvorilar uzra sochilar.
Elas-elas yangraydi azon,
Tog‘lar uzra osmon ochilar.

Otlar yelar, terlab, ko‘pirib,
Uyg‘otgancha mudroq yo‘llarni.
Go‘yo to‘g‘on bandin o‘pirib
Toshqin quvib kelar ularni

singari satrlardan qalbda extiroslar jo‘sh uradi.

Ehtimol, she’r ijtimoiylik talabidan xalos bo‘lgan xozirgi davrda bu kabi dard, ko‘ngil tug‘yonlari sizib turgan asarlar ham yaratila boshlaganligiga ko‘nikib qolgandekmiz. Lekin, ayrim hollarda shoirlar g‘oyabozlikdan qochib, bayonchilik girdobi tomon toyib ketayotganligi ham sir emas-ku

Sizningcha, she’r mutlaqo shaxsiy hodisami yoki ijtimoiy?

X. D.: Bu savolingizga 20-30 yil avval men balki boshqacha javob bergan bo‘lardim. Bizdan oldingi va men mansub avlod adabiyotga kirib kelgan yillar millatimiz o‘z tarixiy ildizlaridan uzilgan, ajdodlar merosidan bebahra, olis tarixidan qarayb bexabar edi. Ayni shuning uchun o‘sha yillari adabiyotda ijtimoiy ruh kuchli bo‘lib, she’r ijtimoiy bo‘lishi kerak degan tushuncha ustivorlik qilardi. Uzoq yillik qatag‘onu zo‘ravonlikka asoslangan sho‘ro tuzumi davrida she’r adabiyotning eng subyektiv turi ekani batamom unutildi. Har bir shoirdan, har bir she’rdan ijtimoiylik talab etish adabiyotshunosligu adabiy tanqidning “qonuni”ga aylandi. O‘sha olis yillar ustozlarimizdan biri “poeziya vazifa va mohiyat e’tibori bilan siyosiy masaladir, she’r – shoirning ijtimoiy vijdonidir” — deb ta’kidlagani esingizda bo‘lsa kerak. Ustozning bu fikrini to‘liq rad etmayman, ammo, “she’r – shoirning ijtimoiy vijdonidir” degan fikr she’riyat mohiyatini belgilovchi yetakchi mezon emasligini ta’kidlayman.

Odatda adabiyotda yangi iste’dodning paydo bo‘lishi hodisasini Yangi Shaxsning paydo bo‘lishi deb tushunish kerak. Demoqchimanki, adabiyotdagi Yangi Shaxs degani shu paytgacha ko‘ringan “Men”lardan farqli, faqatgina shu shaxsga xos uslub, ohang, So‘z va Hayotga munosabat deganidir. Shoir “Men” deb yozishini unutmasligimiz kerak va bu “Men” qanchalik insoniy va tabiiy bo‘lsa, uning yozganlari “biz”ning (aniqrog‘i boshqa “Men”larning, ustoz shoir nazarda tutgan “ijtimoiylik”ning) mulkiga aylanadi. Shoirning “Men”i millatdoshi, davrdoshi “Meni”iga begona bo‘lmasligi, uning she’rida xalqning, Vatanning, qolaversa, insoniyatning ham taqdiri sig‘mog‘i, unga singib ketgan bo‘lmog‘i zarur.

Yana takrorlayman, she’riyatdagi ijtimoiylik o‘rnini hech qachon rad etgan emasman. Ammo, faqatgina ijtimoiylikka javob beradigan she’riyat halokatga mahkumdir, deb hisoblayman. Adabiyotdagi har bir janrning vazifasidan kelib chiqsak, ijtimoiylik ularning qay birida ustun, qay birida me’yorida bo‘lishi lozim.

Ijtimoiylik haqida gap ketganda men hamisha o‘tgan asrning 90-yillarini, “qayta qurish” deb nom olgan pallani eslayman. Ayni o‘sha yillari ijtimoiylik butun o‘zbek she’riyatining qon tomiriga aylangan, jamiyatimizda kechayotgan o‘zgarishlar ijodkorlarni mafkuraviy kurashning jangchisiga aylantirgan, ro‘y bergan va ro‘y berishi talab etilayotgan har bir ijtimoiy voqeaga nisbatan munosabat bildirish davrning qat’iy talabi bo‘lib qolgan edi. Ammo, buning oqibatida she’rdagi “Men” dan ko‘ra “Biz” kuchaygan, insoniy his-tuyg‘u, insoniy kayfiyat esa jamoat manfaatiga bo‘ysundirildi. Shaxsan mening o‘sha yillarda yozgan she’rlarimning asosiy qismi ayni shu ijtimoiy kayfiyatdan kelib chiqib qog‘ozga tushgan edi. Bunday she’rlar jamoatchilik tomonidan ko‘proq olqishlanar, minbarlarni faqat shunday she’rlar to‘liq egallagan edi. Yashirmayman, bu davr talabi edi va bugun ham o‘sha yillarda yozilgan she’rlarimni rad etmayman.

Lekin, ochiq aytishim kerak, aynan o‘sha yillari men ijtimoiylikning she’riyatda to‘liq ustunlikka erishganini “kasallik” deb bila boshladim. Esingizda bo‘lsa mana bu she’rniyam ayni shu sababdan yozgan edim:

Uyalmasdan qo‘ydim,
Baqirib
Minbarlardan she’r o‘qimoqdan.

Holbuki, she’r –
Uyga chaqirib
Dilingdagi sirni do‘stingga
Ochmoqdayin qutlug‘ marosim.

U – vasiyat,
Ota qaysi bir
Farzandiga butun merosin
Qoldirmog‘i bitib qo‘yilgan.

U don izlab uchgan,
Qaytganda
Polaponin topa olmagan
Ona qushning qichqirig‘idir…

Shaxsan o‘zimni bu “kasallik”dan qutqarish yo‘llarini izlaganman. Oqibatda davoni mumtoz yapon she’riyatidagi xayku (uchlik) va tanka (beshlik) janridagi she’rlarni tarjima qila boshlaganman. Davoni ayni ularda aks etgan insoniy his va tuyg‘ularning shaffofligi, injaligidan topganman.

Yana bir gap: Ijodkorning “Men”i tushunchasi qotib qolgan tushuncha emas. U davrning ta’srida o‘zgaradi. Ba’zan yangi paydo bo‘lgan Shaxsda uning o‘zigacha harakatda bo‘lgan “Men”(lar)ning quvvati namoyon bo‘ladi. Abdulla Oripov misolida aytsam, u G‘afur G‘ulom she’riyatidagi quvvatdan kuch oldi, ammo o‘sha quvvat atrofida o‘ralashib qolmadi, yangi fikr, yangi tuyg‘ular yaratdi, olgan quvvatini yangi adabiy qudrat darajasiga olib chiqdi. Bunday misollar, ayniqsa, mumtoz adabiyotimiz tarixida juda ko‘p.

J. X.: Yaqin yillarda suxbatlardan birida mana bu fikrni bildirgan edingiz: “Hozirda shoir ko‘p. Ammo she’rlar kam. Xat-savodi yo‘q odam xam to‘rtta so‘zni birlashtirib she’r yozdim, deydi. “Asalim, Go‘zalim” deb, so‘zlarni qofiyalashtirgan bilan she’r tug‘ilmaydi. Qofiyabozlik shoirga yarashmaydigan katta illat…»

Shoir, burinchidan, shaxs bo‘lishi kerak. Demak, ko‘rinayaptiki, hozir shoir ko‘pligiyu, ammo durust she’rlar kamligi sizniyam bezovta qilayotir.

Bugun kitob do‘konlariga bosh suqsangiz keyingi o‘n yilning o‘zidagina minglab she’riy kitoblar nashr etilganini ko‘rasiz. Extimol, Iqbol Mirzo, Sirojiddin Sayyid, Salim Ashur, Aziz Said, Abduvali, Qutbiddin, Halima Axmedova, Zebo Mirzayeva, Xosiyat Rustamovaning she’riy to‘plamlari do‘konlarda ko‘p turib qolmas. Ammo hatto o‘quvchilar xam 4-5 ta kitob chiqardim, deb keriladigan bugungi kunda she’riyatdan uzoq grafomanlaru ularning makalaturalari xavf solayotganligi shubxasiz. Siz bu balodan qanday qilib qutulish mumkin, deb o‘ylaysiz?

X. D.: Bunday masala faqat o‘zbek adabiyotida oldidagina turgani yo‘q. Bugun bu muammo dunyo adabiyoti oldida turibdi. Globallashuv jarayoni millat va mamlakatlarni bir-biriga shunchalik baqamti etib qo‘ydiki, hammaga ma’lum iborani qo‘llab aytsam, olis Londonda kimdir shamollab qolib, aksirib yuborsa, biz Toshkentda turib ro‘molcha olib burnimizni arta boshlaymiz.

Men bir necha yil avval poytaxtdagi eng yirik kitob do‘konlaridan biriga kirib, u yerda taxlab qo‘yilgan to‘rt jildligu besh jildliklarni ko‘rib, aniqrog‘i, ulardagi mualliflar nomlarini o‘qib, yoqamni ushlab, ko‘chaga qochib chiqqan edim.

Bu pala-partishlik mustaqillikdan keyingi noshirlarning (ijodkorlarning ham) “erkinligi” oqibatida va eng muhimi, adabiyot iqlimidan tanqidiy fikr-mulohazalarning mosuvo etilishi tufayli yuz bermoqda. Internet tizimida e’lon qilinayotgan sanoqsiz asarlarning saviyasi, “mualliflar”ning bir-birlarini asossiz ravishda osmonga ko‘tarib maqtashlari odatiy tusga kirib bormoqda. Ochig‘ini aytsam, ayni shu sababdan she’rbozlik avjiga chiqqan ijtimoiy tarmoqlarga kirishdan yuragim bezillaydi.

Bunga qarshi kurashish kerakmi, aniqrog‘i, bu kurashning yo‘llari bormi? Insoniyat asrlar davomida davolanmas deb tan olingan kasalliklarka qarshi davo izlaydi. Ba’zisiga topadi, ba’zisiga topmaydi. Ammo, izlashda davom etadi. Biz ham kurash yo‘llarini izlashimiz, o‘sha chorani topishga urinishimiz kerak.

Bugungi kun adabiyotidagi yana bir yoqimsiz holat shundaki, So‘z muqaddasligiga mutlaqo aloqasi bo‘lmagan, yanada aniqroq aytsam, Millatga Zarur So‘zlarni aytishga to‘siq bo‘layotgan illat — adabiyot to‘liq siyosatga bo‘ysundirilganida namoyon bo‘lmoqda. Yozuvchilar tashkiloti ijodkorlar manfaatini, huquqini himoya qiladigan ijtimoiy-ma’naviy tashkilotdan bir to‘da amaldor istagiga bo‘ysungan, faoliyati har zamon-har zamon yoshlarni to‘plab she’rxonlik uyushtiradigan, o‘zlariga ma’qul, yozgan betayin kitobini maqtashga “labbay” deb tayyor turgan chala olimlar bilan davralar quradigan majlisboz makonga aylangan.

J. X.: She’r, go‘zal she’r yozish qo‘liga qalam olib, qofiya, turoq , bo‘g‘inlari bir navi satrlarni tizgan har bir ijodkorning ham qo‘lidan kelavermaydi. She’riy asarni teran anglagan, iste’dodning ilohiyligi va noyob hodisaligini idrok etgan siz kabi ijodkorku shoirlik mas’uliyatini hamisha e’tibordan soqit qilmasligi aniq. Siz ilk kitobingizdagi “Ko‘zlar” nomli dostonda:

Garchi qancha qonlar oqdi tomirdan,
Tomirdan to‘kildi garchi qancha qon.
Mening qarzim ko‘pdir bu ona yerdan,
Mening qarzim ko‘pdir Vatandan hamon.

…Yurtim, suratingni entikib chizsam,
Sening ko‘zlaringni chizsam, onajon!
Ko‘zlaring tubida armonday kezsam.
Ko‘zlaring tubida bo‘lsam hayajon.

deya yonib kuylagansiz.

Va yana istiqlol arafasida “Vatan haqida yetti rivoyat” asaringiz “Sharq yulduzi”ning ketma-ket ikkita sonida bosilib chiqqanligi esimda. Hatto XX asrning 80-yillarida “Yoshlik” jurnalining ilk sonlaridan birida dovruqli balladangiz xam e’lon qilindi.

Extiroslar va tuyg‘ularni epik ko‘lamda izxor etish, to‘kib solish imkonini beradigan doston janriga so‘nggi yillarda negadir kamroq murojaat qilgandeksiz. O‘quvchi qalbini zabt eta olishga qodir bo‘lmagan hissiyotlar va quyuq fikrlar taxchil dostonlar haliyam jurnallaru, kitoblarni “bezab” turgan bugungi kunda ana shu janrning “obro‘si” tushib ketgandek…

“Uyg‘oq toshlar” dramatik dostoningiz, “Uchishni istayman” dostoningiz XX asrning saksoninchi yillarida kitobxonlarda yorug‘ taassurot qoldirgan edi.

X. D.: Doston shoir uchun hammayam ko‘tarila ololmaydigan oliy maqomlaridan biri. She’riyatimizning gullagan fasli deb hisoblagan 70-80-yillarda bu janrning juda yuksak namunalari paydo bo‘ldi. Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Husniddin Sharipov, Omon Matjon, Jamol Kamol, Usmon Azim, Azim Suyun, Shukur Qurbon, Eshqobil Shukur va yana bir qator shoirlarning dostonlari shular jumlasiga kiradi.

Mening keyinchalik doston yozmaganimga kelsak, bu nasrga bo‘lgan ehtiyojim bilan bog‘liq. Agar e’tibor bersangiz, men nasrda yozgan ilk asarimniyam “Bibixonim qissasi yoki tugamagan doston” deb nomlaganman. Keyinchalik yozilgan “ Amir Temur o‘g‘lining o‘limi haqidagi rivoyat” nomli qissamdayam doston unsurlari mavjud.

Bugun, ochig‘ini aytishim kerak, doston janriga murojaat qilamanmi, yo‘qmi, o‘zim ham bilmayman. Bu menga bog‘liq emas, bu kutilmagan ruhiy holatu Yaratgan berajak ne’matga bog‘liq.

J. X.: Ham nasr, ham nazmda shuhrat qozongan G‘afur G‘ulom, Oybek, Asqad Muxtor kabi o‘nlab taniqli ijodkorlarni xalqimiz yaxshi eslaydi. Ularning XX va XXI asrdagi yosh izdoshlari xam ikkala janrda bab-baravar, ancha durust qalam tebratayotganliklari ko‘ngilni yorug‘ xissiyotlarga limmo-lim qiladi. Xususan, siz kabi she’riyatda anchagina tanilgan ijodkorning nasrga murojaatini qanday izohlamoq kerak? Tariqat allomasi Shayx Najmiddin Kubro hayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan “Shayx Kubro tushlari”, sulton va olim Mirzo Ulug‘bekka bag‘ishlangan “Sohibqiron nabirasi” qissalaringiz, “Alg‘ul yoxud Mirzo Ulug‘bekning so‘nggi kuni” dramangiz, Mirzo Bobur hayotiga oid “Samarqand xayoli” bilan “Bobur sog‘inchi” asarlaringiz, “Navoiy armoni” yoki Imom Buxoriy, Bahouddin Naqshband, Amir Temur, Jaloliddin Xorazmiy xususidagi esse-badialaringizni kitobxon to bugungacha xayajon bilan o‘qiydi…

Biroq, xali o‘tmishda yashagan ajdodlarimiz hayotining noma’lum, ochilmagan qirralari qanchadan-qancha! Sizdek tarixiy asarlar yozishning hadisini olgan ijodkorning kelgusi rejalaridan xabardor bo‘lishga moziyni anglashga chanqoq o‘quvchilarning qiziqishi shubxasizdir. Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Navoiy kabi ulug‘larning, ayniqsa Samarqanddagi — siz tavallud topgan va yoshligingiz o‘tgan joydagi hayoti va faoliyatiga oid yana bir talay nasriy asarlar, badialar yaratishni ko‘nglingizga tugib qo‘yganligingizga ishonchim komil. Negaki, Samarqand o‘tmishiga oid ayrim hikoyalarda tarixiy voqealar, faktlar buzib ko‘rsatilganligini asosli taxlil qilib, dalillar bilan isbotlab berganingizga guvoh bo‘lganman.

Buning ustiga “Bibixonim qissasi”, “Shahidlar shoxi yoxud Shayx Kubro tushlari”, “Bosqinchilik qahramonlik bo‘ladimi?” kabi badiiy va publitsistik asarlar muallifining qalami yana oq qog‘ozlar uzra ravon yo‘rg‘alayverishiga ishonging keladi.

Shunday emasmi?

X. D.: Tarix ijodimning asosiy mohiyati va manbai bo‘lib kelgan, desam adashmagan bo‘laman. Moziy bolaligimdan meni maftun etib keladi. Samarqandda tug‘ilganim boismi, bilmayman, hozirga qadar faqat tarix meni ilhomlantiradi.

1991 yili nashr etilgan “Samarqand xayoli” kitobimni behad qadrlayman. Bu asar o‘z davrida yaxshi baho oldi. Shu joyda taniqli yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammadning bir gapi bilan maqtangim keldi. U ancha avval menga bag‘ishlangan maqolasida shunday yozgan edi: «Chinakam ma’rifat egasi olis moziydan ozuqa oladi, istiqobol va istiqlol ne’mati ana shunday ziyoli maqomidagi qalb va shuur sohiblariga ko‘proq bahra beradi – Xurshid Davronning tarixiy mavzudagi badialari mazmun-mohiyatini mazkur haqiqatlar tashkil etadi. Uning “Samarqand xayoli”dagi badialari 80-yillar oxiridagi o‘zbek tarixiy ma’rifatnomasida hodisaga aylandi…”

Bugun ham bir necha tarixiy asarni qog‘ozga tushirish bilan ovoraman. Ular biri Samarqand kechmishi, boshqasi temuriylar hayoti, yana biri jadidlar tarixi bilan bog‘liq tariximizning shonli va achchiq kunlariga bag‘ishlangan dramatik asarlar turkumidir. Qaysi birini oldinroq tugataman, bilmayman. Chunki ularning ayrimlari yangi adabiy shakllarda yozilyapti.

Bugungi ijodimning yana bir qirrasi internet tizimida bir necha yillardan buyon faoliyat yuritayotgan shaxsiy veb-sahifam — “Xurshid Davron kutubxonasi” saytida namoyon bo‘layotganini yaxshi bilasiz. Unda juda ko‘p fikr-mulohazalarimdan tashqari, keyinchalik yagona asar shaklida jamlanajak “xamirturush” yoziqlarim ham bor.

J. X.: Badiiy baquvvat tarixiy asarlar muallifining “Navoiy”dek cho‘ng roman yaratgan Oybek ijodiga munosabati, qiziqish bilan qarashi tabiiydek. Kuzatishimcha, Oybek haqida:

She’r — faqat qush tili, degandi shoir
Quloq tutib quvnoq, sho‘x tovushlarga.
Boshida rutubat qilganda qaxr,
U tilin qaytarib berdi qushlarga.

She’r — yulduz kiprigi degandi Oybek,
O‘zi kiprik edi O‘zbekistonga.
So‘nggi dam boshida so‘narkan osmon,
Shoir ko‘zlarini berdi osmonga.

kabi timsol va o‘tli tashbexlarga boy, quvnoq satrlarni tizgan edingiz. Bundan tashqari, o‘ttiz yildan oshdiyov, ulug‘ adib xususida “O‘chmagan ovoz, so‘nmagan qon” sarlavhali kattagina maqolingizga ham ko‘zim tushgandi. Unda “Na’matak”dek go‘zal asarni yaratgan shoir she’riyati haqida yonib, hayajon-la so‘z yuritgan edingiz.

Extimol, Oybek nazmiga xos, uslubiga mos fikrlarga, extiroslarga boy satrlar sizni ham mahliyo etganmikin, deyman? Yoki buyuk adib va shoirning:

Bexosdan uzilgan shoda dur kabi
To‘kildi umidning rangli barglari.
Osildi bir onda qo‘llar madorsiz,
Yer qochdi, qoraydi quyosh zarlari

singari quyma, obrazli so‘zlardan iborat misralarni hozir xam tez-tez mutolaa qilib turasizmi?

Bu nimadan dalolat, extimol, ulug‘ ijodkor uslubi Xurshid Davronning she’riy asar yaratish uslubiga yaqinligidan deb o‘ylaysizmi?

X. D.: Aksincha, Xurshid Davronning she’riy uslubi ustoz uslubiga ergashishdan dalolat bo‘lsa kerak. Shu gapni aytdimu “Qaniydi shunday bo‘lsa?” deb o‘yladim. Chunki, hozirgina siz keltirgan ustozning benazir to‘rtligida, qolaversa, uning ayrim she’rlarida aks etgan tengsiz she’riy san’at darajasi shu qadar yuksakdaki, bu yuksaklikka chiqish hammaga ham nasib qilavermaydi.

Men yoshlik yillari, yoshlar nashriyotida ishlagan yillarim Oybek domlaning bir kitobiga muharrirlik qilganman. Saralab-saralab 30 tachaga yaqin she’rdan iborat to‘plam tayyorlab, bo‘lim boshlig‘iga ko‘rsatganimda, uning fig‘oni chiqib “Oybekday shoirning kitobi yupqagina bo‘ladimi? “ deb jerkigani esimda turibdi. Holbuki, ana shu yupqagina kitob o‘zbek she’riyati xazinasining tilla yombilaridan iborat edi.

Oybek domla she’riyatiga havas qo‘yganimdan buyon o‘ylayman: “Mabodo, Oybek jonini saqlash uchun yozgan daftar-daftar tuzumbop she’rlarini yozmaganida, ya’ni u totalitar tuzum sharoitida emas, emin-erkin sharoitda yashab ijod qilganida qanday meros qoldirardi? Bu merosning nechog‘li yuksak bo‘lishini uning faqat bir daftarga sig‘adigan bir dastagina she’rlari aniq va ravshan ko‘rsatadi. Ishonchim komil, u XX asr jahon she’riyatining eng zabardast shoirlaridan biriga aylanardi.

Bunday “mabodo”larni G‘afur G‘ulomga nisbatan ham qo‘llasak bo‘ladi. Afsuski, “mabodo” deganimizdan foyda yo‘q. Ammo, men nazarda tutgan bir daftar she’r Oybekning bugun ham va tiriklik mavjud ekan, keyin ham o‘zbek yuragini hayajonga solaveradi.

J. X.: Yurtimizdagi she’riyat muxlislari sizni iste’dodli shoir sifatida yaxshi bilishadi. Lekin adabiyot va san’atning ommabop sohalariga ham qiziqishingiz beqiyos. Xususan kino muammolari xususidagi davra suhbatlaridan birida sohaning og‘riqli nuqtalariga zukko tabib singari tashhis qo‘yganligingiz yodimda: “Poydevorsiz imorat halokatga mahkum bo‘lganidek, badiiy asosga ega bo‘lmagan filmlar ishlanayotgani ham sir emas. Bir yilcha oldin xususiy kinostudiyalarga bag‘ishlangan davra suhbatida bir “bozori chaqqon” aktyor ochiqdan ochiq, “Ba’zida qo‘limga ssenariy ham berishmaydi. Bir narsa deb yuboring”, deb mo‘ltirab turishadi, degandi.

Nazarimda, kino ssenariylar saviyasini ko‘tarish uchun, eng avvalo, adabiy jarayonni yaxshilash lozim. Qolaversa, birinchi galda rejissyorlar ko‘proq badiiy adabiyot namunalariga murojaat qilishi shart, deb o‘ylayman. Jahon kinosi tarixidagi eng sara filmlarning aksariyati badiiy asarlarga asoslanib yaratilganini unutmaslik kerak”.

Bu gapni aytganingizga o‘n yillar bo‘ldi. Bugun ekranlarga chiqarilayotgan va televideniyening xiylagina qismini band etayotgan kinolardan qaysi biridan ko‘nglingiz to‘lmayotir ?

X. D.: Eng avvalo, men kinematografiya sohasidagi o‘zimning “ishtirok” etishlarim bilan bog‘liq voqealarni eslamoqchiman.

Kino sohasiga ilk to‘qnash kelishim “Bibixonim qissasi” asarim bilan bog‘liq. Ushbu asarni “yoqtirib” qolgan taniqli rejissyor Bahodir Yo‘ldoshev “Asarni hech kimga bermaysan, men o‘zim uni sahnaga olib chiqaman” degan, hatto akaning tavsiyasi bilan asar parchalari fransuz tiliga tarjima qilinib, Parijdagi bir jurnalda e’lon ham qilingan edi. Keyinchalik Amir Temur tavalludining 660 yilligi nishonlanadigan yili Bahodir aka meni ko‘p qismli badiiy film ssenariysi muallifligiga taklif etdi. O‘sha yili hukumat yubileyga atab 2 qismli badiiy film va ko‘p  qismli badiiy (televizion) film tayyorlashni rejalashtirayotgan edi. Har ikki filmni suratga oladigan ijodiy guruhlarni tashkil etish boshlangach, kutilmagan muammolar kelib chiqdi. Ayniqsa, taniqli operator va ishini puxta biladigan film direktori ustida tortishuv boshlandi, har ikki guruh ularni o‘z tarkibida bo‘lishni istardi. Oxir-oqibat ko‘p qismli filmni to‘xtatishdi. Asosiy badiiy film rejissyori etib, taniqli tojik rejissyori Baqo Sodiqov, ssenariy muallifi sifatida esa olim Bo‘riboy Ahmedov tayinlandi. Ko‘p o‘tmay, olim ssenariysi anchagina quruq, badiiylikdan yiroqligini fahmlagan kino rahbarlari meni ham bu ishga jalb etishmoqchi bo‘lishdi. Rahmatli Farhod Musajonov bir emas, bir necha bor men bilan shu mavzuda gaplashdi. Ammo, ko‘p qismli film ijodiy guruhining a’zosi sifatida ularni tark etib, boshqa guruhga o‘tib ketishdan or qildim, rozilik bermadim. Qachondir bizning filmimiz ham suratga olinishiga ham ishonardim. Afsuski, bu orzu amalga oshmay qoldi.

Ikki qismdan iborat katta film tayyor bo‘lgach, uni qabul qilish komissiyasining a’zosi sifatida ko‘rikda ishtirok etdim. Vazirlar mahkamasining oltinchi qavatidagi kichkinagina kinozalida Bosh vazir o‘rinbosari Ismoil Jo‘rabekov boshchiligida filmni tomosha qildik. Ammo, film ko‘pchilikka, shu jumladan menga ham yoqmadi. Qolaversa, komissiya a’zolarining asosiy qismi kino sohasi rahbarlaridan iborat, Amir Temur tarixidan xabardor odam birgina o‘zim edim. Jo‘rabekov menga qarab: “Qani, nima deysiz?” deb so‘radi. Men film plakatnamo ruhda ekanini, Amir Temurning filmda aks etgan umr pallasining eng ziddiyatli va hayajonli lahzalari o‘ta quruq aks ettirilganini aytdim. Jo‘rabekov ham bu fikrga qo‘shildi, hatto filmning ayrim o‘rinlarini haqida jo‘yali fikrlarini aytdi, xususan, so‘nggi epizodni tamoman boshqatdan suratga olish mumkin-mumkin emasligini so‘radi. Kinochilar bu ishni bajarib bo‘lmasligini aytgach, indamay chiqib ketdi.

Katta film tomoshabin tomonidan mutlaq befarq kutib olindi. Filmning muvaffaqiyatsizligi keyinchalik boshqa tarixiy filmlarni suratga olinishiga to‘siq bo‘lib qoldi. Yana o‘zimdan misol: Taniqli rejissyor Jahongir Qosimov menga murojaat qilib, Bibixonim haqidagi asarim asosida ssenariy yozishni taklif etdi. Afsuski, ssenariy tayyor bo‘lgach, o‘sha paytdagi kino sohasi rahbari boshchiligidagi badiiy kengash uni rad etdi. Bunday qaror qabul qilinishiga Amir Temur haqidagi filmning muvaffaqiyatsizligidan boshqa bir sabab yo‘q edi, deb o‘ylayman. Chunki, ular tarixiy film olishdan qo‘rqib qolgan, bunday filmlar bari bir muvaffaqiyatsizlikka uchraydi degan qarorga kelgan edi.

Keyin ham bir necha bor ikki-uch rejissyor tarixiy asarlarim asosida film suratga olish bo‘yicha taklif qilishdi, ammo turli sabablarga ko‘ra barchasini rad etdim. Eng avvalo, bu ishlarning istiqbolsizligiga ishonib qolgan edim.

Ikki yil avval davlatimiz rahbari Islom Karimov tashabbusi bilan Alisher Navoiy hayotiga, aniqrog‘i uning Samarqandda yashagan yillariga bag‘ishlangan film olinishini aytib, menga film ssenariysini yozishni taklif etishdi. Afsuski, bu ish ham boshlanmay turib, kompaniyada ro‘y bergan o‘zgarishlar sabab to‘xtab qoldi.

Bir narsani aniq bilaman: O‘zbek kino sohasida yuksak badiiy filmlar yaratishga qodir ijodkorlar bor. Hamma gap yuksak badiiy ssenariylar yaratishda qolgan.

J. X.: Dramaturgiya sohasidagi iste’dodini chamalab ko‘rish uchun qog‘oz qoralamagan shoirlar deyarli yo‘q. Bu hususda so‘z borganda “Alg‘ul” nomli ikki pardali fojeangiz yodga tushadi. Undagi bosh qahramon Mirzo Ulug‘bek obrazi o‘quvchi qalbini larzaga soladi. Asardagi kuchli dramatizm, kolliziyalar, turli xarakter va fe’lli insonlar o‘rtasidagi ziddiyatlar tasviri hech qimni befarq qoldirmaydi. Hatto personajlar ham, ularning dialoglari, hatti-xarakati, holati, tasviri fojiani o‘qib chiqqan har bir kishini hayajonga solishiga shubha yo‘q. Fikrimcha, dramatik asar muvaffaqiyatini ta’minlashda ijodkorning iste’dodigina emas, moziyni chuqur bilishi, idrok etishi ham ancha qo‘l kelgan, deb o‘ylayman.

Bugina emas, ikki pardali fojia tarixiy asar bo‘lgani holda bugungi zamondosh uchun dolzarb talay muammolarni yodga tushirishi, o‘quvchini o‘yga toldirishi va yetarlicha saboq olishi ham, “Alg‘ul”ning badiiy qimmatini yuqori pog‘onaga ko‘targan jihatlardan, deyish mumkin.

Kezi kelganda, sizdan bugungi dramaturgiyaning ahvoli tashvishlimi, yoki o‘zingiz teatrlarda dramatik asarlarni ko‘rganingizda beixtiyor, zavqlanganingizdanmi, bilmadim, chapak chalib yuboryapsizmi? — deya so‘rab qolishsa, qanday javob qaytargan bo‘lur edingiz ?

X. D.: Dramaturgiya bugungi o‘zbek adabiyoti qanday ahvolda bo‘lsa, o‘shanday holatda. Ammo, boshqa janrlardan uning farqi shundaki, unga talab bor. Demoqchimanki, teatrlar ishlab turishi uchun pyesalar yozilishi kerak. Tinimsiz yozilyapti ham.

Xuddi kino sohasida bo‘lganidek, teatrlar tarixiy yo‘nalishdagi asarlarni sahnalashtirishdan qo‘rqadilar. Undan ko‘ra maishiy mavzudagi yengil komediyalarni ma’qul ko‘radilar. Bunday yo‘nalishdagi sahna asarlari teatrlarimiz sahnalarini to‘liq egallab olgan desak xato qilmayman. Bu esa oqibatda o‘zi shundayam past tomoshabin didini deyarli yo‘qotdi, uni “hiring-hiring” kulginigina qo‘zg‘ata oladigan tomoshalarga o‘rgatib qo‘ydi. Buni san’atga mas’ul yuqori tashkilotlar mutasaddilar ham sezib qolishdi, shekilli, Amir Temur va Alisher Navoiy yubileylarini pesh qilib, teatrlardan jiddiy, ya’ni ma’naviy yuki bor va tariximizga bag‘ishlangan asarlarni sahnalashtirishni talab qilishdi. Ammo, ahvol o‘zgarmadi. Yana jiddiy muammolar tashigan asarlar chetga qolib, bir paytlar sahnalarimizni bezagan tarixiy mavzudagi pyesalarning qanotlarini yulib, silliqqina qilib, o‘rtamiyona spektakllarga aylantirish boshlandi. Birinchi misol: Toshkent teatrlaridan biri Amir Temur haqida pyesa yozib berishni taklif etdi. Ozgina o‘ylab, rad javobini berdim. Chunki tepadan berilgan buyruq asosida boshlangan kompaniyavozlik oqibatini yaxshi anglayman. Ular mendan o‘zim istab yozadigan pyesani emas, xuddi boyagina aytganim Amir Temur haqidagi filmga o‘xshagan balandparvoz monologlardan iborat plakatnamo pyesani kutishadi. Bunday pyesani yozishni istamayman.

Men tariximizning buyuk shaxslariga “Beayb parvardigor” degan hikmat asosida qarayman. Ular ham xom sut emgan banda bo‘lganini unutmayman. Hozir yana bir voqeani esladim: Olis yillar rahmatli Rustam Ma’diyev Muqimiy teatrida “Bobur sog‘inchi” asarimni sahnalashtirgan edi. O‘shanda farzandi jangda o‘ldirilgan ona — malika Bayda rolini o‘ynashi lozim bo‘lgan aktrisa pyesa bilan tanishgach, qo‘rquvini yashirolmay: “Men qanday qilib Boburga ”Har kuni joynamoz ustida sening o‘limingni tilayman, Bobur!“, deb aytaman?” degan edi.

Ikkinchi misol: Uch yilcha avval Samarqand teatri rahbari murojaat qilib, atoqli dramaturg Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” dramasini bugungi kun talabiga moslashtirib berishni so‘radi. Bunday ishlar “qo‘limdan kelmasligi”ni, Mirzo Ulug‘bekka bag‘ishlangan, o‘sha siz maqtagan, “Alg‘ul” pyesam borligini, uni Shayxzoda asarini sahnalashtirishga da’vat etilgan taniqli rejissyor ham o‘qiganini aytdim. Aytdimu o‘sha zahot bu gapimdan biron natija chiqmasligini fahmladim. Shuning uchun direktorga Shayxzoda dramasini, u tugul hattoki Shekspir pyesalarini ishlab ber, desangiz, ishga kirishishdan tap tortmaydigan bir-ikki odam ismini aytib, ishingizni o‘shalar hal qilib beradi, dedim.

Bugun teatrlarimizda yaxshi spektakllar yo‘q emas, bor. O‘tgan kunlarimizning eng fojiali kunlari haqida hikoya qiluvchi asarlar ham anchagina. Ammo, ulardagi eng jiddiy kamchilik asar qahramoni bo‘lmish tarixiy shaxs atrofida o‘ralashib qolib, ularning ayanchli taqdirini millat fojiasi darajasiga olib chiqilmaganida deb bilaman. Bu pyesalarda faqat bir hovuch buyuk shaxslarimizgina qiynalib yashagan, qatag‘on etilgan degan gapga ishontirish bor. Biz buyuklarimiz hayotini xalq hayotiga uyg‘un tarzda ko‘rsatishimiz kerak. Agar shunday qilmasak, oddiy inson bilan millat o‘rtasida jarlik paydo bo‘la boshlaydi, ko‘pchilik millat deganda faqat tarixiy shaxslarni, millat fojiasi deganda faqatgina o‘shalarninggina fojiasini anglay boshlaydi. Oqibatda “Men emas, ular millat taqdiri deb jon kuydirishi shart” degan zaif tushuncha shakllana boshlaydi. Biz esa buni anglamagan tarzda oddiy odamlarni millatni o‘ylamaslikda, uning qayg‘usiga sherik bo‘lmaslikda ayblay boshlaymiz.

Adabiyotning kuchi milliy ma’naviy birlikka, milliy ijtimoiy ravnaqqa, milliy iqtisodiy yuksalishga xizmat qilishi kerak. Adabiyotning vazifasi Amir Temur (yoki Mirzo Bobur, yoki Mahmudxo‘ja Behbudiy va h.k.) hayotini hikoya qilib berishdan iborat emas, balki tarixiy shaxs faoliyatining millat taqdiriga ko‘rsatgan ta’siri, uning yutug‘i yoki kamchiligi nimadan iborat ekanligi, uning ongu shuuridagi o‘zgarishlar tadrijini ko‘rsata bilish vositasidir.

Shu nuqtai nazardan, mustaqillik yillarida o‘zbek teatri sahnasida shu paytgacha namoyish etilgan to‘laqonli dramatik asar talablariga javob bera oladigan biron yangi bir tarixiy asarni ko‘rganim yo‘q. Amir Temurmi, Mirzo Ulug‘bekmi, Mirzo Boburmi, Mashrabmi, Cho‘lponmi, kim bo‘lmasin, ular haqida yozilgan asarlar bizga ma’lum ma’lumotlarni qayd etishu hikmatomuz gaplardan tuzilgan monologlardan iborat.

Shu o‘rinda dramaning taqdirini hal qiladigan rejissyor shaxsiyatiga bog‘liq so‘z aytmaslikning iloji yo‘q. Iste’dodli rejissyor bor joyda teatr mavjud bo‘ladi. Shunday bo‘lmasa, har qanday teatr adabiy to‘garak darajasida qolib ketadi. Biz teatr tarixiga murojaat qilib, eng mashhur spektakllar nomini tilga olganda, ularning har birining paydo bo‘lishiga iste’dodli yozuvchi bilan bab-barobar salohiyatli rejissyor sababchi bo‘lganiga guvoh bo‘lamiz.

Teatr rejissyori San’at institutining rejissyorlik fakultetini tamomlagani uchun rejissyor bo‘lib qolmaydi. Shoirlikka o‘qitilmaganidek, biron bir dargoh mukammal rejissyorniyam tayyorlab bermaydi. Rejissyor bamisli shoir kabi ilohiy quvvat baxsh etilgan odamzoddir.

Bugun birinchi navbatda madaniyatimiz tizimida tajriba maktablari: Bahodir Yo‘ldoshev maktabi, Olimjon Salimov maktabi va hakazo tajriba maktablari ko‘payishi kerak.

J. X.: Bundan roppa-rosa o‘ttiz yil avval nufuzli jurnalning ”Tanqidga munosabatingiz? O‘zingiz tanqidchi bo‘lsangiz nima qilardingiz?” degan anketasi savoliga shunday javob qaytargan edingiz: “Xozirgi she’r tanqidchiligi haqida gap ketganda yodimga chumoli keladi. Nega deysizmi? Men chumolini qanchalik tushunmasam, bugungi o‘zbek tanqidchisi she’rni shunchalik tushunmaydi. Ba’zi tanqidchilarimiz shoh Midasning eshakquloqligidan xabardor xizmatchi yoxud Iskandar Zulqarnaynning shoxi borligini bilgan sartarosh haqidagi afsonadagiday ko‘rganlarini, bilganlarini xech kimga aytmay, qo‘rqqanlaridan yo quduqqa aytadilar, yo yerga chuqurroq ko‘mib qo‘yadilar. Asl haqqo‘y tanqidchilar anqaning urug‘iga aylangan.

O‘zim tanqidchi bo‘lganimda nima qilishimni bilmayman. Xar qalay bugun Shayxzodadek ulkan shoirni maqtab, ertaga esa (ishi tushgani uchun) o‘rtachadan pastroq boshqa bir qalamkashni osmonga ko‘tarib yurmasdim”.

Endi mana oradan o‘ttiz yil o‘tgach, yuqoridagi kabi savolni berishsa, o‘zingiz eslatganingiz singari “o‘rtachadan pastroq” shoirlar urchib ketgan, kitob do‘konlariyu, gazeta-jurnallarni asosan maza-matrasiz she’rlar ishg‘ol qilib olgan ayni pallada yanada keskinroq javob qaytargan bo‘lur edingizmi?

Adabiy tanqidchilikning shashti xiyla pasaygan bugungi kunda she’riyatdek tansiq ma’naviy ne’matning tuzga muhtoj oshdek ta’msiz bo‘lib qolayotgani sizni bezovta bo‘lishi tabiiy.

X. D.: Adabiy tanqidchilikning shashti xiyla pasaygan emas, uning ahvoli ayanchli holatda. O‘ttiz yil oldingi javobimda men muammoni tanqidchining She’rni anglash, tushunish saviyasida ko‘rgan bo‘lsam, bugun, boyagina aytib o‘tganimdek, tanqidiy nazarning, odil va xolis baholashning, jadid bobomizning iborasi bilan aytganda, “saralash” tushunchasini adabiyot iqlimidan butunlay mosuvo bo‘lganiga diqqatni qaratgan bo‘lardim. Adabiy nashrlarda biron bir zaif asar haqidagi tanqidiy fikr-mulohazalarni bu yaqin yillarda o‘qiganim yo‘q.

Yaqinda saytimda taniqli adabiyotshunos olim Dilmurod Quronovning she’r deb taqdim etilayotgan aljirashlaru ularni yozib “mashhur” bo‘layotgan bir chala shoir misolida she’riyatimiz taraqqiyotidan ko‘ra, yosh she’rxon avlod saviyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan muammolarga bag‘ishlangan 4 qismdan iborat maqolasini e’lon qildim. Ammo, ayni shu maqola adabiyot gazetasida ham bosilganday bo‘ldi. Bunday deyishimga sabab gazetada maqolaning o‘ndan bir qismigina, o‘shandayam uning har joy-har joyidan, asosan tanqidiy xulosalar yulib olinib e’lon qilindi.

Tanqid ruhi bugungi adabiyotshunoslikdan xuddi adabiyotimizdan badarg‘a qilingan Shayboniyxondek quvilgan, haydalgan. Eng dahshati, uyat quvilgan. Uyatsiz adabiyotshunos, ikkitamonlama kelishuvga ko‘ra, avval rahbar yozuvchi asarini maqtab maqola yozadi, keyin maqola bilan birga uyushmaga ishga yoki a’zolikka qabul qilish haqida ariza ko‘tarib boradi.

Bugun tanqidning yo‘qligi oqibatida ayrim yozuvchiman deb yurganlar ko‘chirmakashlik qilishdan ham qaytmayaptilar. Tariximizga bag‘ishlab tom-tom yozilayotgan asarlarning badiiy quvvati kolxoz hayotiga bag‘ishlangan chalasavod jurnalist yozgan ocherk darajasida ham emas. Eski qo‘lyozmalar, masalan, “Boburnoma”-yu “Zafarnoma”larni bugungi tilimizga ko‘chirib, hajmni ko‘paytirish maqsadida tarixiy faktlarni “palag‘da” fikrlar oqovasi bilan sug‘orib, “ tarixiy asar” yozishning ijodkorlikka mutlaqo aloqasi yo‘q.

Buning oqibati yomon bo‘ladi. Yuksak imorat poydevorini zax ola boshlaydi.

J. X.: Nevarangiz tengi yigitcha ikkita qo‘shig‘i bilan mashxur bo‘lib ketayotganligi, uni hatto yosh bolalar ham ko‘rsatib, “Aka, falonchi yulduz, ko‘rdingizmi” deb bilag‘onlik qilishi sizning alamingizni qo‘zg‘amaydimi ?

Ahir, ellik yildan buyon qog‘oz qoralaysiz, O‘zbekiston xalq shoiri, degan yuksak unvon sohibisiz. Lekin shaxar va qishloqlarga chiqib, ko‘chadan yayov o‘tib ketaversangiz mingtadan bir kishi tanib qolishi mumkin.

Nima deb o‘ylaysiz, adabiy tanqidchi shoir, adib yoki dramaturgning el aro mashxur bo‘lib ketishi adabiyot targ‘iboti haliyam durust emasligidan emasmikin? Balki televideniyeda o‘quv muassasalari va xatto qishloqlarda ijodkorlarning uchrashuvlarini hozirgidan ko‘proq uyushtirish kerakmi? Ehtimol, viloyatlardagi kitob do‘konlariyu, minglab kutubxonalarda Xurshid Davron singari taniqli va iste’dodli ijodkorlarning kitoblari deyarli yo‘qligiyam ko‘ngilni xijil qiladigan xolatlardandir.

Asl ijodkor obro‘talab, izzattalab emasligini hisobga olganda sal oshirib yubormadimmi ishqilib ?

X. D.: To‘g‘ri, shaxar va qishloqlarga chiqib, ko‘chadan yayov o‘tib ketayotganimda mingtadan bir kishi tanib qolishi mumkin, Agar bir necha kun oldin televizorga chiqqan bo‘lsam, bir necha kishi tanishi mumkin. Bu tanishlar har qanday ijodkorga yoqishi ham tabiiy. Buni inkor qilib bo‘lmaydi. Ammo, shaxsan meni bu tanish-tanimaslik shu paytgacha mutlaqo qiziqtirmagan. So‘zimning isboti uchun aytay: televideniye sohasida 20 yil ishlab, o‘zim haqimda bor-yo‘g‘i 2 ta ko‘rsatuv, asarim asosida bittagina telespektakl tayyorlanganiyam buning isboti.

Men uchun eng qizig‘i bu — ijod jarayoni. Yozish jarayoni. Bu holatni faqat muhabbat jarayonigagina o‘xshatish mumkin. Yozganlarimni siyohi qurimasdan gazeta-jurnalga yoki nashriyotga olib bormaganman. Bunday odatim yo‘q.

Siz aytmoqchi bo‘lgan muammo televideniyeda o‘quv muassasalari va hatto qishloqlarda ijodkorlarning uchrashuvlarini hozirgidan ko‘proq uyushtirish bilan hal bo‘lmaydi. Hamma gap jamiyatda So‘zga bo‘lgan e’tiborda, o‘sha So‘zni aytishga qodir Shaxs – ijodkorga bo‘lgan e’tiborda. Bu e’tibor biron bir shoir yoki san’atkorga haykal qo‘yishga ham bog‘liq emas. Hamma gap Ijodkor shaxsini sezmaslik, uning So‘zini eshitmaslik va ayni shu bilan Adabiyot bilan San’atni kamsitish kasalligida.

Hamma zamonlarda ijodkor shaxsi bilan tuzum o‘rtasida kelishmaslik mavjud bo‘lgan. Chunki har qanday tuzum muayyan ma’noda zo‘ravonlik, kuch ishlatish, majbur qilishga asoslanadi. Shu jumladan bugungi mavjud tuzum ham. Agar oldingi sho‘ro tuzumining adabiyotga bo‘lgan munosabatini eslasak, achchiq tariximizning juda ko‘p ayanchli holatlari ayni shu ma’noda zo‘ravonlik, kuch ishlatish, majbur qilishga va hatto jismonan yo‘q etishga asoslanganini ko‘ramiz. Garchi sho‘ro tuzumi o‘zining so‘nggi 30 yildan sal ziyod davrida mushtini ozgina bo‘shatgan bo‘lsa-da, oldingi yillar davomida jamiyat, shu jumladan adabiyot va san’at iqlimiga singdirilgan qo‘rquv yuraklarimizni g‘ijimlab turgani hech kimga sir emas. Ayni shu qo‘rquv oqibatida XX asrning 20-yillarida yuzga kelgan buyuk Uyg‘onishdan keyin hamma kutgan yuksalishdan nomu nishon qolmadi. Ayni shu qo‘rquv oqibatida millat yuksak adabiy va ma’rifiy hodisalardan mahrum bo‘ldi, kuchli iqtidor egalari bo‘lmish juda ko‘p ijodkorlar jonini saqlash bilan ovora bo‘lib, adabiyotimiz rivojiga ta’sir ko‘rsata oladigan asarlar yaratishdan mahrum bo‘ldi. Kimdir “Ha endi, ular qo‘rqqoq bo‘lganda” deyishi mumkin. Albatta, bugungi dorilomon kunlarda o‘shalarning boshi ustida yaltillab turgan oyboltani ko‘rmay, hatto uning soyasini ham ko‘rmay, ularning shuvillab turgan ovozini ham eshitmay, ko‘p narsalarni aytishimiz, o‘zimizni ulardan mardroq, botirroq ko‘rsatishimiz juda oson. Mustaqillikning dastlabki yillari yozuvchilar uyushmasi minbarlaridan turib, o‘sha “qo‘rqoq”larga tinmay tosh otgan, ularni la’natlagan kimsalarni ham ko‘rdik. Eng ajablanarli tomoni, bu toshotarlarning o‘zi sho‘rolar tuzumining dahshati pasaygan yillarida yashab ham millat taqdirini himoyasida bir so‘z aytolmagan kimsalar edi. Mustaqillikdan keyin, “Yov qochsa, botir ko‘payar” deganlaridek, adabiyotimizning “botirlari” paydo bo‘ldi. Hali siyohi qurimagan she’rlarini “O‘sha dahshatli zamonda yozganman” deb da’vo qiladiganlar ko‘paydi. Ammo…

Ammo, tez orada o‘sha “bobomeros qo‘rquv” hech qayoqqa yo‘qolmagani ma’lum bo‘ldi. Bu qo‘rquvga ozgina dam berilgach, “botirlar” yana o‘sha eski maddohlik kasbiga qaytdilar. Adabiyotdagi imtiyozlar endi (yana desak ham bo‘ladi) iqtidoru mahoratga emas, qo‘rqoqligu maddohligiga qarab taqsimlana boshlandi. Qanchalik qo‘rqoq (ehtiyotkor) bo‘lsang, shunga yarasha mansab pallasi berila boshlandi. Yozuvchilar uyushmasi-yu badiy gazeta-jurnallarga “eng ehtiyotkor” kaslar tayinlanishi mezonga aylandi. Oqibatda ommada So‘zga, So‘z aytguvchi Shaxsga ishonchsizlik boshlandi. O‘sha eski qo‘rquvga ozgina dam berganlarning murodi amalga oshganday bo‘ldi. Ming afsuski, ular faqat bugunni o‘ylaganlari uchun quvonib yurishibdi. Ertaga (axir, dunyoda nimalar bo‘layotganini ko‘rib turibsiz-ku!) millatning boshiga tushishi mumkin bo‘lgan og‘ir sinov va mashaqqatlar kunida boshini silab yurgan qo‘rqoqlardan chaqachalik bir naf bo‘lmasligidan ular mutlaqo bexabar, chunki ularni erta qiziqtirmaydi. Millatning eng og‘ir pallalarida Adabiyot va San’at maydonga qalqonu qilich bilan emas, cho‘p hassa bilan chiqishi mumkinligi ularni xayoligayam kelmaydi. Yuqorida aytganimdek, Ijodkor shaxsini sezmaslik, uning So‘zini eshitmaslik va ayni shu bilan Adabiyot bilan San’atni kamsitish oqibatida, ruscha hikmatomuz ibora bilan aytganda, tog‘oradagi suv bilan go‘dakniyam ko‘chaga uloqtirishdi.

Bu gaplarni milliy mustaqillik uchun ozmi-ko‘pmi kuyishgan va eng muhimi, milliy mustaqillikni hayotim va ijodim ma’nosi deb bilan odam sifatida aytyapman. Men bu gaplarni mustaqillik yillarida O‘zbekiston erishgan yutuqlarni rad etmagan holda, ammo, Adabiyot va San’atga e’tibor qaroru shiorlarda emas, amalda bo‘lganida bu erishgan yutuqlar yana ham e’tiborliroq bo‘lishini ta’kidlab, aytayapman. Adabiyot birgina Zulfiya opadanu Muhammad Yusufdan iborat emas, u Behbudiy, Fitrat, Hamza, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Usmon Nosir, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Cho‘lpon Ergash, Halima Xudoyberdiyeva, Shavkat Rahmon, Matnazar Abdulhakim, Usmon Azim, Azim Suyun, Xurshid Do‘stmuxammad, Nazar Eshonqul, Isajon Sulton, Halima Ahmedova, Abduvali Qutbiddin, Zebo Mirzo va juda ko‘p milliy istiqlol g‘oyalariga sadoqatli ijod ahlidan iborat ekani ham hech kimga sir emas-ku!

Ming afsuskim, Ijodkor shaxsini sezmaslik, uning So‘zini eshitmaslik va ayni shu bilan Adabiyot bilan San’atni kamsitish oqibatida bu so‘zlarim havoga uchib ketishiniyam bilib aytyapman. Bir rus donishmandi, bir yarim asr narisida aytgan gapini takrorlab aytaman: “ Hamma gapni aytadigan zamonlar kelishiga ishonaman. Ammo, o‘shandayam aytilgan gaplarni eshituvchi quloq topilishiga shubham bor”.

J. X.: Uch-to‘rt yil avval matbuotda e’lon qilingan suhbatlaringizning birida shunday yozgan edingiz: “Internet zamoni hamma narsani ostin-ustun qilib yubordi. O‘zimga yaqin soha-adabiyot haqida gapirsam, internet adabiyotni “ommalashtirdi”, aniqrog‘i iste’dodi bor-yo‘qligidan qat’i nazar, “ijodkor”lar urug‘ini ko‘paytirdi. Internet tom ma’noda gramofonlar hukmron bo‘lgan maydonga aylandi.

Yana takrorlayman, internet ijod sohasida “gramofonlar” uchun beqiyos imkoniyat yaratdi. Bir paytlar she’ringni e’lon qilish uchun qanchadan –qancha chig‘iriqdan o‘tishing kerak edi. Yaxshi ma’nodagi bu “chig‘iriq” adabiyotimiz saviyasining yuksalishiga xizmat qilardi”.

Xozirgi kunda internetga ruju qo‘yib, badiiy asardan zavq, lazzat olishdek ne’matdan bebahra qolib ketmayapmizmi? Buning ustiga olis qishloqlarga, kutubxonasi deyarli yo‘q joylarga internet tarmog‘i kam ulanganligi-chi ?

X. D.: Internet globallashuv jarayoni hodisalaridan biri. U yaxshilikka ham, yomonlikka ham bab-barobar xizmat qilyapti. Bu muammoning yechimi qachondir topilsa yaxshi bo‘lardi.

Internet tufayli adabiy asarlar o‘qilmayapti, degan gapga urg‘u berish bor. Ammo, O‘zbekistonda internet borgan joydan bormagan joy ko‘proq. To‘g‘ri, u shaharlarda keng tarqalgani uchun aholining ko‘proq qismini qamragan deb o‘ylaymiz. Qolaversa, internetning adabiyotga qilayotgan xizmati ijobiy natijalar berayotgani ham ma’lum.

J. X.: Bugungi kunda Murod Muxammad Do‘st, Erkin A’zam, Halima Xudoyberdiyeva, Xurshid Davron, Xurshid Do‘stmuxammad, Nazar Eshonqul, Abduqayum Yo‘ldosh, Isajon Sulton, Halima Ahmedova, Zebo Mirzo kabi qariyb yuzga yaqin nasr, nazm va boshqa janrlarda qalam tebratayotgan iste’dodli ijodkorlar asarlarini jahon adabiyotining ham namunalari qatoriga qo‘shish mumkinmi ? Ularning kitoblari tarjimasi nega sust?

Ikki yil avvalmidi, Ashxobodda chiqadigan “Dunyo adabiyoti” jurnalining 4-sonida sizning she’rlaringiz xam berilgandi. Ko‘rib xursand bo‘ldim. Afsuski, badiiy tarjima va adabiy aloqalar shu tarzdagi sur’at bilan ketaversa qachon jahon adabiyoti darajasiga chiqa olamiz?

Deylik, Amerika, Angliya , Fransiya, Rossiya, Germaniya, Xitoy. Yaponiya kitob do‘konlarida o‘zbek ijodkorlarining asarlari yanada ko‘proq sotilishini orzu qilasizmi?

X. D.: Nega adabiyotimiz dunyo tillariga tarjima qilinmayapti? Bu savolga osonlikcha javob topish qiyin. Bilasizmi, Jovlibek, hatto sovetlar davridayam o‘zbek adabiyoti sobiq ittifoqdagi boshqa xalqlar adabiyotlariga nisbatan juda kam tarjima qilinardi. Kichkinagina Gruziya yoki Armaniston vakillarining asarlari Moskva nashriyotlarida o‘nlab chop etilganda o‘zbek adabiyoti namunalari 2-3 dan oshmasdi. Holbuki, o‘zbek she’riyati ittifoqdagi eng yuksak she’riyatlardan biri edi. Shukur Xolmirzayev, Tog‘ay Murod prozasi har yili Moskvada kitobi chiqqan juda ko‘p nosirlardan baland edi. Bunday munosabatning sabablarini, afsuski, tadqiq etmadik. Balki, shuning uchun bugun ham “Nega adabiyotimiz dunyo tillariga tarjima qilinmayapti?” degan savolga javob topolmayapmiz.

Bugungi dunyo bor-yo‘g‘i yarim asrlik avvalgidan butunlay boshqacha. Birinchidan, agar avvallari dunyoni muayyan ma’naviy qadriyatlarga asoslangan umuminsoniy aqidalar boshqargan bo‘lsa, bugun ularning o‘rnini pul va savdo, yanayam aniqroq aytsam, biznes va reklama boshqarib turibdi. Globallashuv jarayoni ma’naviy qadriyatlaru milliy aqidalarni tan olmaydi, ularni dunyoni yagona ishlab chiqarish korxonasiga aylantirishdek maqsad yo‘lidagi to‘siqlar deb qaraydi.

Ikkinchidan, milliy adabiyotimizni jahon maydoniga olib chiqish, bu faqatgina Yozuvchilar uyushmasi yoki ijodkorning vazifasi emas. Buning uchun davlat harakati va moliyaviy ko‘magi kerak. Afsuski, biz mustaqillik yillarida o‘zbek futboli, boksi yoki kurashini umumjahon maydoniga olib chiqishga zo‘r berdigu adabiyotimiz va san’atimizni chegaradan olib chiqishni zarracha o‘ylamadik. Agar futbolu boksga sarflangan mablag‘ning arzimas foizini o‘zbek adabiyotini dunyo tillariga tarjima qilishga sarflaganimizda, ya’ni, o‘zimizning chalamulla tarjimonlarimizni chala-chulpa tarjimalari orqali emas, dunyoning yetakchi tillarida faoliyat yuritgan tajribali tarjimonlarni jalb etish orqali ish yuritganimizda shak-shubhasiz ma’lum yutuqlarga erishgan bo‘lardik.

Mustaqillikning boshlang‘ich pallasida O‘zbekiston madhiyasini yozgan ustoz shoirga arzimas qalam haqi to‘langan bo‘lsa, xuddi o‘sha yili Qashqadaryo vohasida o‘tkazilgan kurash musobaqasi g‘oliblarini avtomobil bilan taqdirlashgani esimda turibdi. To shu bugungacha davom etib kelayotgan bunday qarashni men mutlaqo noto‘g‘ri va g‘ayrimilliy munosabat deb hisoblayman.

Savolingiz bahonasida o‘zbek tarjima maktabining bugungi ahvoli haqida ayrim fikrlarimni aytmoqchiman.

Eslasangiz, bu xususda besh yilcha avval, aniqrog‘i, «Jahon adabiyoti» jurnaliga yangi bosh muharrir tayinlangan kunlarda taxminan “Nima ishlar qilish kerak” degan mavzuda davra suhbati o‘tkazilishi munosabati bilan «Uyg‘onmoq dunyo bilan barobar yashamoqdir yohud Jahon adabiyotini «o‘zbekcha» bilish xususida…»» deb nomlangan luqmamda (luqma mana bu sahifada) ayrim fikrlarimni bayon etgan edim.

Ochig‘ini aytish kerak, jahon adabiyoti namunalarini rus tilidan tarjima qilish, aniqrog‘i asliyatdan bexabar holda qilingan har qanday tarjimada baribir qusur bo‘ladi. Faqat ayrim hollardagina, o‘shandayam tarjima qilinayotgan muallif dunyoqarashi-yu uslubini, asar matnini juda chuqur o‘rganish oqibatida amalga oshirilgan sanoqli tarjimalardagina asliyatga nisbatan yaqinlashish mumkin.

Bu fikrimni jahon adabiyoti namunalarini faqat asliyatdan tarjima qilish lozim, ularni rus tilidan tarjima qilmaslik kerak, degan ma’noda tushunmaslik kerak. Qolaversa, o‘zim ham juda ko‘p jahon she’riyati namunalarini rus tili orqali tarjima qilganman. Ammo, baribir, asarni o‘z tilidan tarjima qilishga nima yetsin. Garchi bugungi kunda bu imkonsiz tuyulsa-da, asliyatdan tarjima qilish tarjimonlarimiz oldida turgan asosiy maqsad, aniqrog‘i, qat’iy talab bo‘lmog‘i shart. Afsuski, badiiy tarjima mezonlarini bilmaslik (til bilishgina tarjimonlik qilishga izn bermaydi), internet tizimida tarjimonlar uchun paydo bo‘lgan bir qator imkoniyatlardan bexabarlik tarjima sohasidagi ishlarimizga to‘siq bo‘lib qolmoqda.

Tarjima sohasidagi yana bir salbiy holat haqida gapirmaslikning iloji yo‘q. Bu qanday holat? Bilasizki, adabiyotimiz siymolari bilan bog‘liq biror bir yubiley nishonlanadigan bo‘lsa, yozuvchilar uyushmasi qoshidagi tarjima markazi darrov ayyom sababchisi bo‘lmish ijodkor asarlarini dunyoning bir qator tillariga tarjima qilish tashabbusi bilan chiqadi. Yaqinda nishonlangan Hazrat Alisher Navoiy va Erkin Vohidov ayomlari bunga misol. Ana endi o‘ylab ko‘ring. Navoiydek benazir ijodkor asarlarini biron bir ajnabiy tilni tilni chala-chulpa biladigan talabalar tarjimasida dunyoga taqdim etsak, bunday past saviyali tarjimalarni o‘qigan chet elliklar buyuk bobomiz merosi haqida qanday o‘yga borishlari mumkin? «O‘zbeklar sig‘ingan Alisher Navoiy shumi?» deb o‘ylamaydilarmi?! Keyin «O‘zbek adabiyoti nega jahon sahnasiga chiqolmayapti?» deb hayron bo‘lib yuramiz. O‘zbek adabiyotining sara asarlarini ingliz, fransuz yoki boshqa bir tilga tarjima qilish uchun o‘sha tilda ijod qiladigan tajribali shoir-tarjimonlarni jalb etishni, buning uchun xalqaro talablarga mos keladigan mablag‘ ajratishni o‘ylamas ekanmiz, o‘zbek adabiyoti targ‘iboti sohasida qilcha siljish bo‘lmaydi. «Arzon sho‘rva tatimas» deganlaridek, til biladi deb bechora talaba-yu domlalarni arzonga ishlatishdan foyda yo‘qligini tushunish payti kelmadimi?

Yozuvchilar uyushmasi qoshidagi tarjima markazi faoliyati to‘liq isloh etilishi shart. Bir necha oy avval tarjima markazi bilan hamkorlikda tayyorlangan bir to‘plam bilan tanishdim. Uni yosh tarjimonlarga qo‘llanma sifatida nashr etishibdi. To‘plamda uch-to‘rt professional tarjimonlarni hisoblamasak, asosan til biladigan, tarjima nazariyasidan saboq beradigan oliy o‘quv yurtlari domlalari tomonidan amalga oshirilgan tarjimalar to‘plangan. Til bilish adabiyotni bilish, so‘zni his etish degani emas ekan. Sovetlar davrida biz «podstrochnik» deb bilgan, ya’ni til bilmaydigan tarjimon uchun tayyorlanadigan so‘zma-so‘z tarjima, ya’ni xom mahsulotdan iborat bu to‘plamni qo‘llanma deb taqdim etish uyatsizlikdan boshqa narsa emas.

Yaqinda O‘zbekiston Respublikasi xalq yozuvchisi Erkin A’zamning “Buyuk osiy Shayx San’on vorislari” (Heirs to the Great Sinner Sheikh San’on) kitobi Buyuk Britaniyada ingliz tilida nashr etildi va Yevroosiyo ijodiy gildiyasi muassisligidagi “Open Eurasian Literature Festival & Book Forum” V Xalqaro adabiyot festivali doirasida uning taqdimoti o‘tkazildi. «Ta’kidlash joizki, deb xabar beradi o‘zbek axborot nashri, bu zamonaviy o‘zbek yozuvchilari kitobining Londonda ilk bor chop etilishidir». Qolaversa, bu kitobning nashr etilishi havaskorlik tarjimasi emas, faqat va faqat yuqori malakali professional tarjima adabiyotimizni dunyo sahnasiga olib chiqishga qodir ekanini isbotlaydigan misoldir.

Endi o‘zbek tarjimachiligida oldindan mavjud bo‘lgan va so‘nggi yillarda namoyon bo‘lgan ikki salbiy holatga diqqatni qaratmoqchiman. Birinchi bema’nilik sovetlar davridayam mavjud bo‘lib, ajdodlarimiz hamisha to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilgan qardoshu qondosh xalqlar: turk, qozoqu tojik, qirg‘izu turkman, Rossiyadagi turkchada ijod qiladigan xalqlar, forscha xalqlar adabiyoti namunalarini ruschadan o‘girishda namoyon bo‘lgan edi. Mustaqillikdan keyin bu illat tarixiy an’analarimizga zid ravishda Attoru Rumiyni asliyatdan emas Turkiyada nashr etilgan turk tilidagi tarjimalardan foydalanib, o‘zbekchalashtirishda yaqqol ko‘zga ko‘rindi.

Va nihoyat, ikkinchi farosatsiz, kulguli holat haqida gapirmasdan o‘tolmayman. So‘nggi yillarda adabiy nashrlarimizda tarjimalari bilan faol ishtirok etayotgan yosh tarjimonlarimiz urus Chexovni ingliz tilidan, ispancha yozadigan Garsia Markesni ingliz tilidan, fransuz Antuan du Sent-Ekzyuperini ispan tilidan tarjima qilayotganlarini qanday tushunish kerak? Axir, bu farosatsizlikdan boshqa narsa emas-ku! Ochig‘ini aytsam, bu holatga yosh va tajribasiz tarjimonlardan ham avval bu tarjimalarni e’lon qilayotgan adabiy nashrlarimiz aybdor. Bunday holatlarga tezroq barham berish kerak.

J. X.: Gurungimizni taniqli shoir Erkin Vohidovning ilk kitobingizga yozgan kirish so‘zi bilan yakunlashni istayman. Ustoz shunday yozgan edi: “Barcha san’atlar kabi she’riyat ham o‘ziga xoslikni yoqtiradi. Ovoz ham, soz ham, so‘z ham, buyuk Navoiy tili bilan aytganda , “Tarxi toza va ulusqa beandoza” bo‘lsa elda e’tibor topadi.

Adabiyotimizga ana shunday o‘zgalardan o‘zgacha tarannum bilan bir guruh yosh shoirlar kirib keldi va she’riyat muxlislarining diqqatini tortdi. Bular ichida Xurshid Davronning alohida o‘rni bor.

Xurshidning shoirona nazarida ham, tashbehlarida, she’rining vaznida ham behalovat kechinmalar ruhi va to‘lqini sezilib turadi. Uning satrlarida yoshlikka xos otash bor. Xurshidning tasvir uslubida ham o‘ziga xoslikni ko‘rish mumkin…»

Qirq yilcha avval yozilgan bu so‘zlar haqqoniy aytilganini o‘tgan vaqt to‘liq isbotladi, deb o‘ylayman.

Sizni hamisha shogirdlaringiz, umuman ijod ahli va o‘quvchilaringizning e’tirofi hech qachon tark etmasin.

Suhbatingiz uchun rahmat.

2016-2017