12 декабр — Ардоқли адиб Чингиз Айтматов таваллуд топган кун
…ниҳоят шуни очиқ тан олиш керак: бирон киши томонидан қилинган ёвузлик шу кишининг жисмонан йўқолиши билан, ҳаёти сўниши билан тугамайди, балки генетик ўрмонда азалий уруғ шаклида сақланиб қолиб, эҳтимол бўлмиш икс соатни кутади ва белгиланган вақтда портлайдиган минага ўхшаб ўзини намоён қилади.
Чингиз Айтматов
ҲИКМАТЛАР
* * *
Дўст ёмон кунда билинади, дейишади. Менимча, уларнинг қандайлиги яхши кунда ҳам билинади.
* * *
Жуда кўп одамлар касалликлар сабаблигина эмас, ўзларини аслидагидан кўра улуғроқ кўрсатиш деган дарди бедаводан ҳалокат топадилар.
* * *
Ошқозон миядан ақллироқ. Чунки у қайт қилишни билади. Мия эса ҳар қандай чиқиндини қабул қилиши мумкин.
* * *
Муҳаббат бу – ўзингни бошқа одамда йўқотишдир.
* * *
Эрнест Ҳемингуэй менга болалигимдан катта таъсир кўрсатган… Жаҳон адабиётидан Маркес, Жойс ва Пруст ижодимга яқин. Ўзимизнинг ёзувчилардан эса – Фозил Искандар.
* * *
Халқнинг умрбоқийлиги – унинг тили биландир.
* * *
Элчиликни кўпчилик айёрона иш деб тушунади. Йўқ, мен ҳамиша очиқ-ошкора, самимий йўл тутаман. Агар қинғирлик йўқлигини, кўнгил тозалигини ҳис қилиб турса, одамлар сизга албатта ишонади. Менимча, инсоний ва дипломатик алоқалар ўрнатишимда менга айнан шу сифат жуда қўл келган.
* * *
Катта адабиётда умрбоқий мавзулар акс этиши керак.
* * *
Чинакам ўқувчи китобни қўлига олгач, ўзини кашф этади, ўзидаги илоҳий истеъдодни – ҳамдардлик, одамийлик истеъдодини юзага чиқаради. Агар баъзи-баъзида шу ҳол юз берадиган бўлса, демак, китоб ўз ишини бажарибди – бошқаларнинг фикри, туйғуси, орзуси ва хатти-ҳаракатига айланибди. Демак, у ўқувчиларнинг интилиш ва иродаси билан нималардир қила олади – халқ, ҳаёт ва дунёни яхши томонга силжита билади.
* * *
Улуғ адибларнинг асарларида катта куч бор. Уларни очаркансан, улар ҳам сендаги қирраларни очади.
* * *
Оммавий маданият қанчалик куч-қудратли бўлса, унга шунчалик жиддий қарши курашиш керак. Бунга янги бадиий қадриятларни яратиш ва борларини асраб-авайлаш билан эришилади.
* * *
Ҳар бир янги эгалланган тил ҳар қандай одамнинг бебаҳо бойлигидир.
* * *
Мен барчага – ғарбликларга ҳам, шарқликларга ҳам бирдай тааллуқли мавзуларга қўл уришни истайман.
* * *
Тоталитар шароитда қалб чанқоғимизни мутолаа қондирди, оғриқларимизга малҳам бўлди.
* * *
Идеал аёл деганда мен ҳамиша зиёлилик даражасини биринчи ўринга қўйганман. Ақлий салоҳиятини ҳам, албатта. Умуман, идеал босқичма-босқич, узоқ ва кўп сонли кузатишлар асосида шаклланади.
* * *
Реал ҳаётда севги-муҳаббат муносабатлари йўқ бўлиши мумкин. Аммо унинг фантазиямизда, тасаввуримизда борлиги катта аҳамиятга эга. Албатта, бу ижод учун ҳам катта туртки беради.
* * *
Замонавий жамият ўта мўрт. Ҳамма нарса универсаллашаётган глобализация замонида миллий маданиятлар жуда кўп жабҳаларда имкониятини бой беряпти. Бу манқуртликка олиб келиши мумкин. Барча миллий маданиятлар битта тоталитар оммавий маданият сиқуви остида қолиши эҳтимоли бор. Демократик тамойиллар бизни тараққиётга олиб боради ва қўрқув-хавотирлар амалга ошмайди, деб умид қиламан.
* * *
Тез оловланиб кетишдан, бировни айблаш ва жанжал кўтаришдан ўзимни тияман. Доим оғир-босиқ бўлишга интиламан.
* * *
Деярли ҳар бир асаримда мифологик мавзуларга мурожаат қилганман. Чунки у жуда бой манбадир.
Рус тилидан Ориф Толиб таржимаси
Манба: «Ёшлик» журнали
Омонулла Файзуллаев
ЁЗУВЧИНИНГ ИЛМИЙ ФАНТАЗИЯСИ
“Кассандра тамғаси” романи ҳақида
ДАСТЛАБКИ МУЛОҚОТ ТААССУРОТЛАРИ
Амстердам аэропортидан Тошкентга жўновчи самолётга чиқдим. Чиптамдаги жой рақамига қараб менга тегишли ўриндиқни топдим ва ўтирдим. Қўшним кўзимга жуда иссиқ кўринди. Ё ажаб: Бу Чингиз Айтматов-ку, дедим ўзимга ўзим, ҳаяжонланиб. Миямда икки хил ҳис пайдо бўла бошлади. Бир томондан, шундай буюк шахс билан саккиз соат ёнма-ён ўтириб суҳбат қуриш ниҳоятда оғир ва маълум маънода жавобгарлик эканини борган сари кўпроқ сеза бошладим. Иккинчи томондан, менга бу кишини худо берди, аста-секин суҳбатлашиб борамиз, натижада албатта хурсанд бўлсам керак, деб хаёлимдан ўтаётувдиямки, иккаламиз самолётда, одатда бўладигандек, дарров апоқ-чапоқ, саломлашиб, ҳол-аҳвол сўраб кетдик. Ҳалиги ҳаяжон мен сезмаган ҳолда кўтарилди-қўйди.
Суҳбатимиз асосан адабиётдан бошланди. Ҳозирги замондаги Марказий Осиё халқлари адабиётлари ҳақида фикр алмашиб олдик. Сўнгра Шарқ адабиётига ўтдик. Ва ниҳоят жаҳон адабиёти ҳақида сўз борди. Турган гап, у кишининг бу соҳада жуда катта билимдонлиги суҳбат давомида сезилиб турар эди.
Икки-уч соатдан кейин Марказий Осиё фани, унинг тарихи ва ҳозирги замон ютуқлари ҳақида гап кетди. Суҳбатнинг асоси Шарқ фани ва Ғарб фани орасидаги муносабат бўлди. Мен Шарқ илмининг жаҳон тамаддуни тарихидаги мавқеини сал ошириб юборганлигимни у кишининг кўзлари менга тикилиб қолганиданоқ сездим.
Чингиз Айтматов: – Гапингиз умуман тўғри, бизнинг ҳудудларда маънавий билимлар, табиатшунослик кўп ривож топган. Лекин техникавий ва технологик фанлар назарияси ва амалиёти-чи? – Масалан, буғ машиналари, паровозлар, электр станциялар, автомобиллар, самолётлар, радио-телевидение ва бошқалар қаерда яратилган. Яхши, алгебрани, геодезияни, фармакогнозияни, стереография назариясини Шарқ берган, деяпсиз. Бу – тўғри гап, уни жаҳон олимлари тан олган, лекин, дастлаб “Физика” рисоласи, Архимед қонуни, мумтоз механика, оптика, нисбийлик назарияси, эволюция назарияси, кимёвий элементлар жадвалларининг ватанлари қаерда? Сиз хронологик жиҳатдан маълум маънода ҳақлисиз. Шунинг билан бирга таъкидлаб ўтиш керакки, Ғарбда ҳам кўпинча оврўпоцентризм деб аталувчи хато ва зарарли қарашлар кўп учрайди. Улар Ғарб илмининг аҳамиятини мутлоқлаштирмоқчи бўладилар, Шарқнинг жаҳон фанига қўшган ҳиссасини тан олгилари келмайди. Бу – нотўғри, албатта. Шарқ ва Ғарб деганда макон замонсиз тасаввур қилинади-ку, ахир. Шунинг учун менинг таклифим ва тавсиям: бир бутун жаҳонни иккига бўлиб, бир томонлама мутлақлаштириш тўғри бўлмайди. Жаҳон тамаддуни поғоналари дунёнинг ҳар хил жойида, умуман, ҳар хил замонда пайдо бўлган ва умум ҳолда ривожланган. Шу билан бирга айтиш керакки, Шарқнинг жаҳон фани ривожидаги роли, аҳамияти ҳануз тўла-тўкис очиб берилгани йўқ, бизда ҳам, бутун дунёда ҳам1 . Бу вазифа фақат тарихнавис олимларга эмас, балки турли соҳада бугунги фанни ривожлантираётган мутахассисларга ҳам тааллуқлидир. Яна уч нарсага эътибор бериш масалани янада ойдинлаштиришга ёрдам беради; биринчиси – Шарққа Япония ҳам киради, Ғарбга Америка ҳам киради; иккинчиси – Ғарб фани Шарқ фанига қараганда тезроқ ва юқори даражада ривожланган; учинчиси – Шарқ фани тарихини ўрганиш Ғарб фани тарихини ўрганишдан орқада қолмоқда. Улар бизга қараганда жуда кўп иш қилишди; чуқур ва кенг тадқиқотлар ўтказишди, кўплаб китоблар ва журналлар нашр этишмоқда. Борингки, Космосни ўрганишда улардан ташқари, тарихан бизларнинг ҳам ҳиссамиз катта-ку. Вазифа битта – бизлар маънавий бойлигимизни етарли савияда ўрганайлик-да, деб ўзининг бу соҳадаги мулоҳазаларини тугатди Чингиз Айтматов.
Мен: Космос ҳақида гап кетар экан, бир нарса эсимга тушиб қолди, “Кассандра тамғаси” романингиздаги космонавт Филофей Ердаги кўп одамларнинг фикрини ўзгартириб юборди. Баъзилар Сизнинг космонавтингиздан хурсанд, баъзилар хафа. Баъзилар энди хавфдан қутулдик, дейди, бошқалар эса хавфга тутилдик, дейди. Романда баён этилган жаҳоннинг кўп мамлакатларида бўлиб ўтган қарама-қарши митинглардаги тортишувлар, баҳслар, муштлашишлар космонавтнинг тарқатган хабаридан, албатта.
Чингиз Айтматов: Бу романнинг сюжети менинг фантазиям. Замонамизнинг, шу билан бирга, илм-фанимизнинг зиддиятлиги ҳар хил мамлакатларда, ҳар хил одамлар тафаккурларида намоён бўлади-да, ахир.
“Кассандра тамғаси” романи ҳақида суҳбатлашишга энди ўтаман деб, гапни нимадан бошласам экан, деб турсам, стюардесса қиз: Тошкент аэропортига қўнишни бошладик, деб юборди. Қаранг, 8 соатлик суҳбатимиз ҳам бир зумдек ўтиб кетибди.
Тошкентга қўндик. Аэропорт вокзалида Марказий Осиё маданияти жамиятининг раҳбарлари Одил Ёқубов, Пўлат Ҳабибуллаев ва бошқалар кутиб олишди Чингиз Айтматовни (у шу жамиятнинг раиси-да).
“КАССАНДРА ТАМҒАСИ” РОМАНИ ҲАҚИДА
Тошкент аэропортидан уйга келиб, ўша завқли таассурот билан романни яна бир бор синчиклаб ўқиб чиқдим, мутолаа қилдим ва ўз фикримни ёза бошладим.
Ҳар қандай романнинг моҳиятини, асл мазмунини ҳар ким ҳар хил тушуниши ва ифодалаши мумкин. Мен ушбу романнинг моҳиятини илмий фантазия деб тушундим.
Агар илмий қонунлар, назариялар, тамойиллар, аксиомалар, теоремалар – олимнинг иши бўлса, фантазия билан эса олимлардан ташқари, ёзувчилар ҳам шуғулланишлари мумкин. Чингиз Айтматов ушбу романи билан мана шундай ёзувчиларга бир намуна. Илмий тадқиқотлар олимлар аниқлаган далиллар ва кашф этган қонун-қоидалар муносабатига кескин риоя қилар экан, фантазия эса бундан озодроқ бўлиши, масалан, фазо ва вақт билан чегараланмаслиги мумкин, лекин илмий маънога эга бўлиши ва фанга зид бўлмаслиги шарт.
Энди романнинг моҳияти ва мазмунини таҳлил қилишга ўтамиз.
Одам зўрлаб мажбур қилинишни ёқтирмайди. Одам табиатнинг бир қисми сифатида пайдо бўлган. Лекин у меҳнатсиз яшай олмайди. Меҳнат эса табиатнинг маълум объектларини, шунингдек, бошқа нарсаларни ҳам ўзгартиришдан иборатдир. Ўзгартириш эса маълум меъёрда бўлмоғи лозим. Одам билан табиат орасидаги муносабат мана шу қонуният доирасидан ташқарига чиқишининг иложи йўқ. Табиатнинг ўзи ва ҳодисалари чексиз бўлганидан уни бўлиш жараёни ҳам бениҳоя, аммо одамнинг табиатга таъсири жиловланган бўлиши лозим. Агар одам табиатга ҳаддан ташқари ўз ҳукмини ўтказаверса, бу тажовуз тусини олиши мумкин. Муаллифнинг айтишича, роман одамнинг табиатга шафқатсиз куч ишлатиб зўравонлик қилишнинг асл моҳиятига бағишланадики, бу нарса жаҳоннинг ҳалокатига олиб келиши мумкин. Бу хулоса мавҳум мулоҳазаларда эмас, балки аниқ ҳаётий мисолда баён этилади. Романда одамзоднинг пайдо бўлиши, турмуш тарзи ва ривожланиши ниҳоятда зиддий хусусиятга эга эканлиги тасвирланади. Ҳаётнинг мағзини чақиш, моҳиятини тўла англаш – ҳозиргача ҳеч кимга муяссар бўлмаганлиги таъкидлаб ўтилади. Шунинг учун бу муаммога олимларни ҳам, санъаткору ёзувчиларни ҳам астойдил жалб этишни замон талаб қилади.
Романдаги илмий фантазиянинг мазмуни. Космосдаги монах Филофей Ерга маълум қилади: шундай хулосага келдимки, она қорнидаги ҳомила, яъни эмбрион биринчи ҳафтадаёқ келгусида ўзининг тақдири қандай бўлишини билади ва билдира олади. Агар ҳомиланинг ўз келажагига муносабати салбий бўлса, эмбрионларда туғилишга, яъни ёруғ дунёга келишга қаршилик кўрсатади. Мен, дейди Филофей космосдан, эмбрион ўзининг туғилишига салбий муносабатда эканлигини ифодаловчи белги-сигнал борлигини аниқладим. Шундай ҳомиласи бор аёлнинг пешанасидаги пигмент доғлари мана шу белги-сигналдир. Мен бу доғни Кассандра тамғаси, салбий сигнал узатувчи эмбрионни Кассандра – эмбрион деб атадим.
Бу фантазиянинг марказий ўзаги одам организмининг туғилгунига қадар ҳам фикрлаш қобилиятига эгалигига – келажакда бўладиган воқеаларга ўзининг муносабатини билдириш ва она қорнидаги ҳаётининг дастлабки ҳафталаридаёқ фалокат сигналини узатиш қобилияти борлигидир. Сўнгра бу қобилият сўнади, эмбрион аста-секин бўладиган воқеаларга кўникиб боради. Шундай қилиб, бир соатдан кейин нима бўлади, бу – номаълум, лекин бу номаълумлик ҳомиладор аёлнинг пешанасида яққол кўриниб турибди, дейилади романда.
Шундай қилиб, эмбрион ҳали туғилганича йўқ, лекин у маълум фикрлаш қобилиятига эга. Улар:
– фикрлаш ва тақдирини олдиндан билиш;
– ўз муносабатларини моддий ва руҳан билдириш;
– яхши ва ёмон, эзгулик ва ёвузликларнинг фарқига бориш;
– танлаш;
– қаршилик кўрсатиш;
– вақт ўтиши билан кўникиш;
– маълумлик ва номаълумликни ажратиш.
Эмбрионнинг, яъни ҳали туғилмаган одамларнинг бу қобилияти наслдан-наслга ўтиб бораверади. Китобда айтилишича, бу қобилият одамзод генларида компьютердаги хотиралар каби узоқ вақт йиғилиб, тўпланган. Эзгулик ва ёвузлик ҳаммавақт биргаликда, гоҳо ё униси, ё буниси ғалаба қозонади. Ёвузлик қилган одам ўлганида у зиддият ўлмайди, белгиланган вақти келганда портлайдиган минага ўхшайди. Шундай қилиб одамзод ирсиятдаги ёвузлик хусусиятига қарши доимо курашиб бормоғи керак. Романда шундай кураш одам ҳали туғилмасиданоқ бошланади. Бу – яхши одамнинг эмбрионлик давридаги ижобий фазилати, ижтимоий жавобгарликни ҳис этиш туйғусидир.
“Туғилсаммикан, туғилмасаммикан?” – Романдаги асосий масала шундай қўйилган. Муртак – эмбрион она қорнидаги дастлабки ҳаёт ҳафталарида ёруғ дунёдан келаётган ахборотларни илғаб олиш қобилияти туфайли, уларни қиёс қилиб келгусида, туғилса нимага дуч келади, бу савол жуда қизиқтиради. Ёруғ дунёдан онаси организми орқали келаётган ахборотларни икки хил – қарама-қарши эканлигига эътибор беради: баъзилари яхши, бошқалари ёмон.
Яхшилари: ёруғ дунёда фақат роҳат, гўзаллик, меҳр-муҳаббат, маза қилиш, адолат, бойлик, эзгулик, яхшилик, қаноатланиш, дўстлик, ўзаро ёрдам, хурсандчилик ва шу кабилар.
Буларни билиб олган эмбрион: туғиламан, дейди. Лекин, бу фазилатлар дунё, олам деб аталувчи медалнинг бир томони эканлигини, бинобарин, иккинчи, салбий томони ҳам борлигини англайди, у.
Ёмонлари: эмбрионга етиб келган хабарларга қараганда, ёруғ дунё ёмон дунёдир: очлик, харобалик, касалликлар (жумладан, СПИД), урушлар, иқтисодий таназзул, ижтимоий пўртана, жиноятчилик, фоҳишабозлик, наркомания ва наркомафия, этник қирғинчилик, ирқчилик, экологик ва энергетик ҳалокатлар, ядро синовлари, қора ўпқонлар ва бошқалар, дейди Чингиз Айтматов.
“Бу ва бошқалар”га қуйидагиларни ҳам киритиш мумкин: қашшоқлик, ёвузлик, нуқсон-иллат, азоб-уқубат, камситиш-хўрлаш, адолатсизлик, ичкиликбозлик, ифлосгарчилик, қурғоқчилик, ёнғин, тўфон, ҳалокатлар, самовий жисмлар тўқнашуви, сув танқислиги, ўлиш азоблари…
Агар эмбрион-ҳомила ташқи дунёдан ҳеч қандай ахборот олмаганда эди, ёки фақат яхши ахборот олганда эди, туғилишга тўппа-тўғри йўл олган бўлур эди. Лекин, ёмон-салбий азоб-уқубат кутилаётгани ҳақидаги ахборотлар бундай қарорга келмасликка сабабдир. Китобда айтилади: Кассандра тамғаси – ҳали она қорнида яшаб охирги замонни безовта бўлиб кутаётган эмбрионнинг ичкаридан бераётган акс садосидир. Бу эса уни табиий ҳаётга интилишини йўққа чиқаришга ундайди. Мабодо бундай салбий ўйлаган эмбрион охир-натижада туғилса, бу фақат мажбур этиш оқибатида туғилишдир, дейилади романда. У туғилганидан сўнг мажбур этилганига жавобан ўзи куч ишлатишга мойил бўлади. Дунёдаги савдойи-восвосалар, жаллодлар, жиноятчилар, ўғрилар, текинхўрлар, ишёқмаслар, зўравонлар, сталингитлер ёки гитлерсталинлар мана шу тарзда туғиладилар.
Ёзувчи мана шундай ёмонликни камайтириш, бинобарин, яхшиликни кўпайтириш ҳақидаги масалани ўзининг ишлатган гиперболик усули билан ифодалайди. Яна чуқурроқ мулоҳаза қилсак, барча ёмонликларни бошланишиданоқ йўқотиш, ҳамма ёмон имкониятларни амалга оширишга йўл қўймасликни роман ўзига асосий вазифа деб қўйган.
Фикрлаш ва хатти-ҳаракат. Бу муаммо ҳозирги замонда долзарбдир. Ч.Айтматов давом этади: одамзод бу янги муаммоларнинг маъносини тушуниб олиб, ўзининг келгусидаги фожеали ўлими имкониятини англашининг ўзи кифоя қилмайди, балки бу англаш омон қолишнинг янги усулларини яратишга ҳамда келажакда ривожланишнинг янги йўллари ва шаклларини қидиришга қаратилмоғи ниҳоятда муҳимдир. Бу эса, ўз навбатида, янги турмуш тарзига, янгича фикрлашга олиб келиши керак.
Демак, олдин англаш, сўнгра ҳаракат қилмоқ. Натижада келажагимиз мазмунига янги турмуш тарзи, янги тафаккур услублари киради.
Омон қолишнинг муҳим муаммосини яхшилик ва ёмонлик орасидаги кураш тарзида қараш мумкин. Муаллиф ёзади: одамзодга олдиндан берилган эзгулик ва ёвузлик энергияларини ҳеч ким ўзгартира олмайди. Улар баб-баробар миқдорлардир. Лекин инсонга ақл имтиёзи берилганки, у тугамас адабийлик характерига эга. Агарда одам омон қолишни истаса, тамаддун чўққиларини эгалламоқчи бўлса, у ўзидаги ёвузлик устидан ғалаба қозониши керак. Ахир, одамларнинг ҳаёти шунга тинимсиз интилиш билан ўтади-ку. Бу эса бизнинг бош мақсадимиз. Одамнинг бу мўлжали потенциал ҳолда мавжуд. Уни амалга ошириш мумкин, агар қийин ва мураккаб ҳолатдан чиқишнинг оқилона йўли топилса. Бу ерда биринчи галда билиш ва хатти-ҳаракат қилиш илмий усулларини танлаш ва аниқлаш лозим. Одамзод бусиз ўз тарихида кўп нарсаларни йўқотган.
Асарда айтилади: одамзод қандай ривожланиш ва роҳат-фароғат имкониятларидан жудо бўлган, бунинг натижасида қанча дард-аламларга дуч келган, қанча бахтсизликни бошланишиданоқ йўқотиши, четлаб ўтиши мумкин эди, буни ҳеч ким билмайди. одамлар олдиндан билиш усуллари билан қуролланиб, Кассандра тамғаси орқали сигнал берувчи кассандра-эмбрионларни қандай йўқотганликлари тарихда бизга номаълум. Одамзод ўзининг генетик тизимида нима борлигини, афсуски, анча кеч билди. Ҳарҳолда ҳали ҳам кеч эмас.
Мулоҳазанинг иккинчи томони ҳам бор. Чингиз Айтматов ёзади: ким билади, эҳтимол келгусида Гитлер ёки Сталин бўлиб етишадиган эмбрионлар туғилишга қаршилик кўрсатгандирлар, бахтсиз бу эмбрионлар бутун дунёга, аввало ҳомиладор оналарга мажбуран туғилаётганликларини маълум қилмаганмиканлар. Ҳа, улар – Гитлер ва Сталин. Бу иккиси тутинган ака-укалар миллионлаб одамларни ўзаро тўқнаштирди ва оқибатда, одамзод ўзи билан ўзи уришди, ўша замон сайёрасининг аҳолиси ўзини ўзи йўқ қилмоқчи, Ер юзидан ўзини ўзи ўчириб ташламоқчи бўлдилар, бинобарин, одамзод одамзодни кўролмасликка олиб келмоқчи бўлинди, аслида.
Ҳозир-чи? Уларга ўхшаганлар йўқми, дейди муаллиф.
Бор, албатта. Романдаги фикрлар бадиий образлардан кўра ҳозир яшаётган одамларнинг, даҳшатли инсонларнинг борлиги ўқувчини кўпроқ хавотирга солади. Бу мавжудотлар одамзодга бахтсизлик, азоб-уқубат келтириши мумкинлиги ҳақида гап кетяпти.
Чингиз Айтматов ўзининг бадиий изланишида ҳозирги замон молекуляр генетика ютуқларига асосланади, шу билан бирга, ташқи муҳитнинг таъсирини ҳам инобатга олади. Асарда айтилади, қани энди, бу кассандр-болалар туғилганидан кейин яхши муҳитда тарбия олса, унинг салбий генетик хусусиятлари ўз кучини йўқотармиди.
Романда Филофей, Бори, Жесси ва бошқа қаҳрамонлар хатти-ҳаракатлари ҳар хил табиий, ижтимоий ва руҳий ҳоллар шароитида боради. Бу ерда космос ва космонавтика, геофизика ва география, электроника ва информатика, тиббиёт ва генетика, табиатшунослик ва жамиятшунослик, психология ва руҳият, моддийлик ва илоҳийлик бир-бири билан мужассамлашиб кетган. Агар барча бу соҳаларни бир пирамидада жойлаштирсак, унинг чўққисида маънавият, ахлоқ, руҳ ётади.
Чингиз Айтматов фантазияси илмий ва диний дунёқарашлар тизимида. Боланинг ҳаёти туғилгунича бошланиб, туғилганидан кейин давом этади. Бу икки палла ҳақидаги таълимотнинг ривожланиши ҳақида озроқ гапириб ўтамиз.
Романда ёзилганини эслаб ўтамиз: ҳомила она қорнида дастлабки ҳафталардаёқ туғилганидан кейин ёруғ дунёда нима бўлишлигини интуктив равишда олдиндан билиб олиш ва унга ўз муносабатини билдириш қобилиятига эга.
Бу фикр аслида фантазия, гипотеза, нуқтаи назар. У маълум маънога эга. Агар одамнинг туғилгунигача бўлган ҳаёти ҳақидаги таълимот тарихига назар ташлар эканмиз, қараб чиқаётган фантазиямизнинг бошқа фантазиялар орасидаги ўрнини топиш қизиқарли масаладир. Гап эмбриологиянинг яратилиши ва ривожланишига бориб тақалади.
Унинг асосий даврлари: 1) Аристотель (эрамиздан олдинги IV аср) “эмбрион” тушунчасини аёлнинг менструация қони зарраси сифатида фанга киритади; 2) XVII асрда Аристотелнинг бу қарашлари четлаштирилди ва “эмбрион” деб аёлнинг эмас, балки эркак моддаси бўлган сперматозоид ҳисоблана бошлади. Мана шу моддада микроскопик ўлчамдаги одамзодликнинг дастлабки аломатлари жойлашган. Бу нарса микроскоп ёрдамида кўрсатилди ва исботланди; 3) 1973 йили О’Рохилли ҳомила-муртакнинг она қорнидаги ҳаёти даврларининг классификациясини берди. Айтилишича, биринчи ҳафтада ҳомила пайдо бўлади, иккинчи ҳафтада эса муртакнинг мияси ҳосил бўлади; 4) эмбрион ҳақида ҳозирги замон таълимоти маълум ўринни эгаллайди.
XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Моллу Стритер ва бошқаларнинг асарлари, сўнгра молекуляр генетика ютуқлари эмбриологияни янада ривожлантирди. Аборт муаммоси ижтимоий жиҳатдан муҳим бир масалани кўндаланг қўймоқда: ҳомилани аборт қилиб олиб ташлаш қайси давригача қотиллик ҳисобланмайди? Муртак иккинчи ойда эмбрионга айланади ва бош мия ҳам орқа мия пайдо бўлади. Бешинчи ойда – эшитади, қўрқади, жаҳли чиқади, қўрқитади. Олтинчи ойда одам шахси шаклланади; онанинг ҳаяжонланиши, сезиши қорнидаги болага ўтади. Туғилишидан бошлаб нафас олаверади.
Машҳур муҳаддис Абдулла ибн Масъуднинг қуйидаги сўзлари хронологик жиҳатдан эмас, балки мантиқий нуқтаи назардан маълум аҳамиятга эга: ҳар бир одамнинг таркибини ташкил қилувчи нарсалар она қорнида бўлганининг 40-куни мужассам этилади, кейин бахтли бўладими ёки бахтсиз бўладими, пешонасига ёзилади, сўнгра нафас пуфланади, шунда жон киради. К.Мур, А.Зиндани, А.Аҳмад ўз асарларида бу фикрга алоҳида урғу берадилар. Шундай қилиб, Чингиз Айтматов ва Абдулла ибн Масъудларнинг “пешонага ёзилган” тамойиллари минг йилдан кейин бир-бирини топди.
Чингиз Айтматов ўз романида “муртак (зародыш)” ва “эмбрион” тушунчаларини ишлатган. Бу тушунчалар “ген” ва “ДНК” тушунчалари билан бевосита боғлиқ. Ген – наслнинг ҳозирча энг кичик бирлиги. Одамнинг индивидуал хусусиятлари мана шу генларда мужассам этилган. Характер, касалликлар, мойилликлар генларда кодлаштирилган. Кейинги вақтларда хотира гени, тажовуз гени, қўрқинч гени, жанжалкашлик гени ва бошқалар топилди. Қизиғи шундаки, ота гени боладаги ҳиссиёт ва инстинктга, она гени эса ақл ва фикрлаш мантиқига жавоб берар экан. Улар ўзаро одамни бошқарувда кўпроқ иштирок этиш ҳуқуқи учун рақобатлашади. Бунинг натижасида туғилган бола кўпроқ ё ҳиссиётли, ёки кўпроқ ақлли бўлиб туғилади. Мободо генетик код тўла очилса, одамни машинадек конструкция қилиш имконига эга бўламиз. У ҳолда одам сунъий конструкция қилиниши натижасида табиий фазилатлардан (масалан, истеъдод, иродадан) маҳрум бўлиб қолмасмикан? Агар, актив муҳитдаги мавжуд тизимнинг ўз-ўзидан ташкил топиши ҳақидаги фан бўлмиш синергетика бу ишга аралашса, одамнинг ривожланиши жамият истаганича бўлур эди.
Романнинг асосий қаҳрамони бўлган ҳомиланинг “туғилсаммикан, туғилмасаммикан?” деган саволини эсласак, бундай саволни, албатта одамгина бера олади, бу ерда ҳали туғилмаган одам. У, бинобарин, яшайди ва фикр юритади. Фикрлаш эса маънавий дунё таркибига кириб, жоннинг олий маҳсулидир. Шу билан бирга жон фикрлашдан кенгроқ. Чингиз Айтматов жон билан фикрлашни биргаликда қарайди. Бу эса ёзувчининг абстракцияси. Мазкур усул одам, одамзод ҳаётининг ҳозирги замондаги космик, экологик, илмий-техникавий ва ижтимоий-психологик муаммоларини ечиш учун тўғри йўлдир.
Жон ва ҳаёт. Уларнинг ўзаро муносабатлари қандай? Чингиз Айтматов асарида одамнинг жони ва жамият ҳаёти орасидаги муносабатлар ниҳоятда мураккаб эканлиги ҳақида гап боради. Жоншунослик билан жамиятшуносликнинг узвий боғлиқлиги бадиий шаклда баён этилади.
Ҳозирги замон фани уқтирадики, жон ва ҳаёт тушунчалари орасида фарқ бор. Лекин, уларнинг табиати бизга ҳануз сирли. Дарҳақиқат, табиатшунослик ва жамиятшунослик одам ҳаёти, жамият ҳаётини ўрганиш соҳасида катта ютуқларга эришди. Айни пайтда “жон” тушунчаси ҳозирча фалсафий категория бўлиб, табиатшуносликда илгари ҳам, ҳозир ҳам етарли ўрганилмаган.
Жон муаммоси соҳасида Анаксагор, Аниксимандр, Аниксимен, Гераклит, Фалес, Эмпедокл ва бошқа машҳур олимлар бош қотирганлар. Уларнинг баъзилари жонни субстанция, бошқалари – акциденция, бирлари – ҳаракатга келтирувчи, иккинчилари – олов дейишган. Шунингдек, жон – бу жисм, сон, нафс, қон деювчилар ҳам бўлган. Ибн Сино уларнинг таълимотларини танқидий равишда ўрганган, баъзиларини хато деб тушунган. Ибн Сино фикрича, тирик мавжудотнинг ҳаммасининг ҳаёт моҳияти умумий – овқатланиш, ривожланиш, кўпайиш. Ҳайвонлар, улардан ташқари, ўз хоҳиши билан фазода ҳаракат қилади, одам эса, унга қўшимча, ақл билан иш кўради. У айтади: одам ўз мақсади билан яшайди, у жамиятсиз яшай олмайди, нарсаларни тежаш учун ўзини чеклайди. Агар ўзидан бошқа ҳеч ким бўлмаса, у ҳалок бўлади. Барча биологик мавжудотлар эмас, фақат одамга мансуб умумий номоддий ғоя абстракция қилиш имкониятига эга, дейди Ибн Сино. Бу фикр биологик ҳаёт ва одамнинг маънавий лаёқати орасидаги тафовут ҳақида кетяпти. Бу ерда туғилишгача ва туғилгандан сўнг ўтадиган вақт ҳақида гапирилмаган. Чингиз Айтматов эса, жон ва ҳаёт ҳақида гапирганида туғилгунча ва туғилгандан кейинги даврларни эътиборга олади.
Ҳа, “қурилиш материаллари” бўлган сперматозоид ва тухумҳужайра жонли моддалардир. Уларнинг бирлашишидан кейин муртак, эмбрион, ҳомила ҳосил бўлади. Шу пайтдан бошлаб жон, маънавий дунё, тафаккур, масалаларнинг таърифлари ва уларнинг ечими пайдо бўлади. Бу гапларнинг ҳаммаси романдаги фикрларда ўз изоҳини топган. Гапнинг пўст калласи асар одамнинг теварак муҳитга муносабати ҳақида. Бу эса, биринчи галда – фалсафа, фалсафий мушоҳада. Агар ҳар бир одам файласуфдир, дейилса, биринчи фалсафий мулоҳаза, бу – ҳомиланинг она қорнидаги пайтидаёқ, “туғилсаммикан, туғилмасаммикан” деган саволининг қўйилиши ва унинг ечимидир.
Ҳомиланинг мулоҳазалари жаҳон аҳли мунозарасида. Бу эса “Кассандра тамғаси” романидаги фантазиянинг ижтимоий натижасидир. Халқ нима гаплигини билишни хоҳлайди ва талаб қилади. Баъзи ҳомиладор аёлларнинг пешонасидаги тамғага қараб туғилажак инсон халққа зарар етказишини космик монах Филофей кашф этган экан, одамзоднинг келажаги нима бўлади? Олдини олиш мумкинми? Эҳтимол ёлғон гапдир? Бундай зарарли ҳомилалар туғилмаслиги учун, ёки туғилиб қолса, нима қилиш керак? Эҳтимол у туғилмаслиги учун жаҳоннинг ҳамма мамлакатларида аборт қилиш керакдир? Масаланинг бундай қўйилишини жаҳон аҳолиси, айниқса, аёллар маъқул топармикан? Чингиз Айтматов ёзганидек, дилемма пайдо бўлди: ё бизлар қандай яшаган бўлсак, шундай яшаймиз, бепарволик билан ўзимизни ўзимиз овутиб-алдаб, ёки кассандра-эмбрионларнинг кўпайиш сабабларини англаб, унинг олдини олиш, “охирги замон”дан қутулиш йўлини қидириш керак? Мана шундай ечимни танлов жаҳон халқлари олдида кўндаланг турибди.
Мана шу саволга жавоб бериш мақсадида, дилеммага ўз муносабатини билдириш учун жаҳоннинг кўп мамлакатларида аҳоли митингларга чиқдилар. Ҳатто митинглар ҳам икки маслакка, икки гуруҳбозликка ажралиб кетди. Бирлари – ҳа, бошқалари – йўқ, дегандай бўлди. Нью Йоркда БМТ биноси олдида, Москвада – Қизил майдонда, Оврўпо мамлакатларида, Хитой, Ҳиндистонда ва бошқа мамлакатларда бўлиб ўтган митинглар бир-бирига қарама-қарши шиорлар, ҳис-туйғулар билан, бақирув-чақирувлар билан ўтди. Бир сўз билан айтганда ёмон-ёвузликнинг кашф этилиши жаҳон аҳлини уйғотди. Бу гаплар худога шукрки, ҳаётда эмас, романда ифодаланди.
Бу масалалар техникавий эмас, космик эмас, ҳатто биологиявий, тиббий эмас, аввало маънавият-ахлоқий моҳиятга эга.
Чингиз Айтматовнинг “Кассандра тамғаси” романининг илмий-бадиий, ижтимоий-драматик моҳияти, асосан, шулардан иборат.
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2005 йил, 6-сон
ДУНЁ ИНСОН УЧУН КЕРАК…
Романдан остига чизилган сатрлар
Чингиз Айтматов (1928-2008) — таниқли қирғиз ёзувчиси, давлат, жамоат арбоби, дипломат. Қирғизистон халқ ёзувчиси (1968). Қирғизистон Фанлар Академияси академиги (1974). Қирғизистон Қишлоқ хўжалиги институтини тамомлаган (1953). 1956-58 йиллари Москвадаги ёзувчилар уюшмаси Олий адабиёт курси тингловчиси. Асарларини қирғиз ва рус тилида ёзган.
Илк ҳикоялари 1950 йилларда босилган. «Байдамтол соҳилларида» (1955), «Юзма-юз» (1957) асарлари ўткир сюжет, кучли ички руҳий зиддиятларга бой. «Жамила» (1958), «Сарвқомат дилбарим» (1961), «Бўтакўз», «Биринчи муаллим» (1962), «Момо ер», «Сомон йўли» (1963), «Алвидо, эй Гулсари» (1966), «Тоғ ва чўл қиссалари», «Оқ кема» (1970), «Денгиз ёқалаб чопаётган олапар» (1977) каби қиссаларида инсон қисмати ва муҳаббат мавзуи катта эҳтирос билан тараннум этилган.
«Асрга татигулик кун» (1980), «Қиёмат» (1986), «Кассандра тамғаси» (1990) романларида, «Чўққида қолган овчининг оҳи зори» (М. Шохонов билан ҳамкорликда) ёзилган роман-эсседа замонамизнинг умуминсоний томонлари, она Сайёрамизнинг тақдири, кучли фалсафий, ахлоқий, маънавий ва ижтимоий муаммолар кўтарилган.
Айтматовнинг асарлари жаҳоннинг 154 тилига таржима қилиниб, 20 млн.дан ортиқ нусхада чоп этилган (1999). «Сарвқомат дилбарим» («Довон»), «Бўтакўз» («Жазирама»), «Биринчи муаллим», «Жамила», «Алвидо, эй Гулсари» ва бошқа экранлаштирилган, ўзбек ва чет эл театрларида саҳналаштирилган. «Момо ер» асарига И. Акбаров мусиқа ёзган. Айтматовнинг қарийб ҳамма асарлари ўзбек тилида нашр этилган.
Айтматов ўзбек адабиёти, умуман, ўзбек маданияти тарихини юксак баҳолаб, «Қадим-қадим ўзбек маданиятининг Ўрта Осиёга кўрсатган таъсирини кўҳна Византиянинг Қадим Русга кўрсатган таъсири билан қиёслаш мумкин», деб ҳисоблайди. Айтматов Ўзбекистон Республикасининг «Дўстлик» (1995), «Буюк хизматлари учун» (1998) орденлари билан мукофотланган. Қирғизистон Республикасида Халқаро Чингиз Айтматов номидаги «Олтин медал» мукофоти таъсис этилган (1999).
Ўзлигинг билан холи қолиш нақадар яхши фурсат…
* * *
…ниҳоят шуни очиқ тан олиш керак: бирон киши томонидан қилинган ёвузлик шу кишининг жисмонан йўқолиши билан, ҳаёти сўниши билан тугамайди, балки генетик ўрмонда азалий уруғ шаклида сақланиб қолиб, эҳтимол бўлмиш икс соатни кутади ва белгиланган вақтда портлайдиган минага ўхшаб ўзини намоён қилади.
* * *
Азал-азалдан инсониятга нозил қилинган Эзгулик энергиясини ва шу билан бирга эзгуликка қарши Ёвузлик энергиясини ҳеч ким ўзгартира олмайди. Булар бир-бирига тенг миқдорлардир. Лекин инсонга абадийликнинг битмас-туганмас ҳаракатини ўзида мужассамлаштирган ақлий афзалликлар ато қилинган ва инсон омон қолишни истаса, тараққиётнинг чўққилари сари кўтарилишни хоҳласа, у ўзидаги Ёвузлик устидан ғалаба қилмоғи зарур.
* * *
Буни тақдир дейдилар, тақдирдан эса қочиб қутулиб бўлмайди. Шуни тушуниш муҳимки, ана шу тақдир муайян шахс тақдири бўлса ҳам, айни вақтда ҳамманинг, бутун жамиятнинг тақдири ҳамдир, чунки бу фалокатнинг сабаблари дунёвий сабаблардир.
* * *
Абадийлик ўз-ўзича абадийдир, инсон эса фақат бир йўл билан — авлоддан-авлодга ахлоқий жиҳатдан такомиллашиш йўли билангина абадийлик сари қадам ташлаши керак. Тараққиёт ғоянинг техникавий самарасидир, холос.
* * *
Ҳар қайси киши, ҳамма биргаликда, бутун бани башар бир бўлиб, фалокат ва иллатларга барҳам беришса, ҳаётнинг истиқболини янгилашлари мумкин. Бу хомхаёлликми? Яна хаёлпарастликми?! Йўқ, бу навбатдаги хаёлпарастлик эмас. Бу тирик жоннинг омон қолиш йўли, бошқача йўл йўқ…
* * *
Бахт дегани дилларнинг уйғунлашиб кетиши деган сўз.
* * *
Ҳаётда шундай юксак дақиқалар бўлади: йиллар давомида тўпланиб, кун сайин бойиб борган фикрлар бирдан яшин янглиғ ялт этиб юз беради. Бунга, албатта қўшимча шарт-шароит — оиладаги иноқлик, ўзининг илмий доирасида тан олинганлиги, яъни инсоннинг кундалик ҳолатига, иш қобилиятига ҳар куни таъсир этадиган ҳамма нарса ёрдам беради, буни эса жуда оддий қилиб айтганда бахт дейдилар.
* * *
Ўлимга даво йўқ, даво бўлиши мумкин ҳам эмас, ўлим ҳақдир.
* * *
«Инсон қурол ишлаб чиқариш учун ёруғ дунёга келмаслиги керак!»
* * *
Коинот миқёсида инсон умри пашшанинг умридай гап. Бироқ инсонга тафаккур ато қилинган, шу нарса унинг умрини узайтиради. Лекин акси ҳам бўлади — кескин қисқартиради ҳам.
* * *
Дунё инсон учун керак — одам унинг асл моҳиятини тушуниб олиш учун яратилган, шу боис ҳам дунё турибди.
* * *
Ҳозирги кундалик ҳаётда «Бу бизнинг муаммоларимиз эмас», деган сурбетларча ибора тарқалган.
«Қашқадарё» газетаси учун Замира Рўзиева тайёрлаган
12 dekabr — Ardoqli adib Chingiz Aytmatov tavallud topgan kun
…nihoyat shuni ochiq tan olish kerak: biron kishi tomonidan qilingan yovuzlik shu kishining jismonan yo‘qolishi bilan, hayoti so‘nishi bilan tugamaydi, balki genetik o‘rmonda azaliy urug‘ shaklida saqlanib qolib, ehtimol bo‘lmish iks soatni kutadi va belgilangan vaqtda portlaydigan minaga o‘xshab o‘zini namoyon qiladi.
Chingiz Aytmatov
HIKMATLAR
* * *
Do‘st yomon kunda bilinadi, deyishadi. Menimcha, ularning qandayligi yaxshi kunda ham bilinadi.
* * *
Juda ko‘p odamlar kasalliklar sababligina emas, o‘zlarini aslidagidan ko‘ra ulug‘roq ko‘rsatish degan dardi bedavodan halokat topadilar.
* * *
Oshqozon miyadan aqlliroq. Chunki u qayt qilishni biladi. Miya esa har qanday chiqindini qabul qilishi mumkin.
* * *
Muhabbat bu – o‘zingni boshqa odamda yo‘qotishdir.
* * *
Ernest Heminguey menga bolaligimdan katta ta’sir ko‘rsatgan… Jahon adabiyotidan Markes, Joys va Prust ijodimga yaqin. O‘zimizning yozuvchilardan esa – Fozil Iskandar.
* * *
Xalqning umrboqiyligi – uning tili bilandir.
* * *
Elchilikni ko‘pchilik ayyorona ish deb tushunadi. Yo‘q, men hamisha ochiq-oshkora, samimiy yo‘l tutaman. Agar qing‘irlik yo‘qligini, ko‘ngil tozaligini his qilib tursa, odamlar sizga albatta ishonadi. Menimcha, insoniy va diplomatik aloqalar o‘rnatishimda menga aynan shu sifat juda qo‘l kelgan.
* * *
Katta adabiyotda umrboqiy mavzular aks etishi kerak.
* * *
Chinakam o‘quvchi kitobni qo‘liga olgach, o‘zini kashf etadi, o‘zidagi ilohiy iste’dodni – hamdardlik, odamiylik iste’dodini yuzaga chiqaradi. Agar ba’zi-ba’zida shu hol yuz beradigan bo‘lsa, demak, kitob o‘z ishini bajaribdi – boshqalarning fikri, tuyg‘usi, orzusi va xatti-harakatiga aylanibdi. Demak, u o‘quvchilarning intilish va irodasi bilan nimalardir qila oladi – xalq, hayot va dunyoni yaxshi tomonga siljita biladi.
* * *
Ulug‘ adiblarning asarlarida katta kuch bor. Ularni ocharkansan, ular ham sendagi qirralarni ochadi.
* * *
Ommaviy madaniyat qanchalik kuch-qudratli bo‘lsa, unga shunchalik jiddiy qarshi kurashish kerak. Bunga yangi badiiy qadriyatlarni yaratish va borlarini asrab-avaylash bilan erishiladi.
* * *
Har bir yangi egallangan til har qanday odamning bebaho boyligidir.
* * *
Men barchaga – g‘arbliklarga ham, sharqliklarga ham birday taalluqli mavzularga qo‘l urishni istayman.
* * *
Totalitar sharoitda qalb chanqog‘imizni mutolaa qondirdi, og‘riqlarimizga malham bo‘ldi.
* * *
Ideal ayol deganda men hamisha ziyolilik darajasini birinchi o‘ringa qo‘yganman. Aqliy salohiyatini ham, albatta. Umuman, ideal bosqichma-bosqich, uzoq va ko‘p sonli kuzatishlar asosida shakllanadi.
* * *
Real hayotda sevgi-muhabbat munosabatlari yo‘q bo‘lishi mumkin. Ammo uning fantaziyamizda, tasavvurimizda borligi katta ahamiyatga ega. Albatta, bu ijod uchun ham katta turtki beradi.
* * *
Zamonaviy jamiyat o‘ta mo‘rt. Hamma narsa universallashayotgan globalizatsiya zamonida milliy madaniyatlar juda ko‘p jabhalarda imkoniyatini boy beryapti. Bu manqurtlikka olib kelishi mumkin. Barcha milliy madaniyatlar bitta totalitar ommaviy madaniyat siquvi ostida qolishi ehtimoli bor. Demokratik tamoyillar bizni taraqqiyotga olib boradi va qo‘rquv-xavotirlar amalga oshmaydi, deb umid qilaman.
* * *
Tez olovlanib ketishdan, birovni ayblash va janjal ko‘tarishdan o‘zimni tiyaman. Doim og‘ir-bosiq bo‘lishga intilaman.
* * *
Deyarli har bir asarimda mifologik mavzularga murojaat qilganman. Chunki u juda boy manbadir.
Rus tilidan Orif Tolib tarjimasi
Manba: “Yoshlik” jurnal
Omonulla Fayzullayev
YOZUVCHINING ILMIY FANTAZIYASI
“Kassandra tamg‘asi” romani haqida
DASTLABKI MULOQOT TAASSUROTLARI
Amsterdam aeroportidan Toshkentga jo‘novchi samolyotga chiqdim. Chiptamdagi joy raqamiga qarab menga tegishli o‘rindiqni topdim va o‘tirdim. Qo‘shnim ko‘zimga juda issiq ko‘rindi. Yo ajab: Bu Chingiz Aytmatov-ku, dedim o‘zimga o‘zim, hayajonlanib. Miyamda ikki xil his paydo bo‘la boshladi. Bir tomondan, shunday buyuk shaxs bilan sakkiz soat yonma-yon o‘tirib suhbat qurish nihoyatda og‘ir va ma’lum ma’noda javobgarlik ekanini borgan sari ko‘proq seza boshladim. Ikkinchi tomondan, menga bu kishini xudo berdi, asta-sekin suhbatlashib boramiz, natijada albatta xursand bo‘lsam kerak, deb xayolimdan o‘tayotuvdiyamki, ikkalamiz samolyotda, odatda bo‘ladigandek, darrov apoq-chapoq, salomlashib, hol-ahvol so‘rab ketdik. Haligi hayajon men sezmagan holda ko‘tarildi-qo‘ydi.
Suhbatimiz asosan adabiyotdan boshlandi. Hozirgi zamondagi Markaziy Osiyo xalqlari adabiyotlari haqida fikr almashib oldik. So‘ngra Sharq adabiyotiga o‘tdik. Va nihoyat jahon adabiyoti haqida so‘z bordi. Turgan gap, u kishining bu sohada juda katta bilimdonligi suhbat davomida sezilib turar edi.
Ikki-uch soatdan keyin Markaziy Osiyo fani, uning tarixi va hozirgi zamon yutuqlari haqida gap ketdi. Suhbatning asosi Sharq fani va G‘arb fani orasidagi munosabat bo‘ldi. Men Sharq ilmining jahon tamadduni tarixidagi mavqeini sal oshirib yuborganligimni u kishining ko‘zlari menga tikilib qolganidanoq sezdim.
Chingiz Aytmatov: – Gapingiz umuman to‘g‘ri, bizning hududlarda ma’naviy bilimlar, tabiatshunoslik ko‘p rivoj topgan. Lekin texnikaviy va texnologik fanlar nazariyasi va amaliyoti-chi? – Masalan, bug‘ mashinalari, parovozlar, elektr stansiyalar, avtomobillar, samolyotlar, radio-televideniye va boshqalar qayerda yaratilgan. Yaxshi, algebrani, geodeziyani, farmakognoziyani, stereografiya nazariyasini Sharq bergan, deyapsiz. Bu – to‘g‘ri gap, uni jahon olimlari tan olgan, lekin, dastlab “Fizika” risolasi, Arximed qonuni, mumtoz mexanika, optika, nisbiylik nazariyasi, evolyutsiya nazariyasi, kimyoviy elementlar jadvallarining vatanlari qayerda? Siz xronologik jihatdan ma’lum ma’noda haqlisiz. Shuning bilan birga ta’kidlab o‘tish kerakki, G‘arbda ham ko‘pincha ovro‘potsentrizm deb ataluvchi xato va zararli qarashlar ko‘p uchraydi. Ular G‘arb ilmining ahamiyatini mutloqlashtirmoqchi bo‘ladilar, Sharqning jahon faniga qo‘shgan hissasini tan olgilari kelmaydi. Bu – noto‘g‘ri, albatta. Sharq va G‘arb deganda makon zamonsiz tasavvur qilinadi-ku, axir. Shuning uchun mening taklifim va tavsiyam: bir butun jahonni ikkiga bo‘lib, bir tomonlama mutlaqlashtirish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Jahon tamadduni pog‘onalari dunyoning har xil joyida, umuman, har xil zamonda paydo bo‘lgan va umum holda rivojlangan. Shu bilan birga aytish kerakki, Sharqning jahon fani rivojidagi roli, ahamiyati hanuz to‘la-to‘kis ochib berilgani yo‘q, bizda ham, butun dunyoda ham1 . Bu vazifa faqat tarixnavis olimlarga emas, balki turli sohada bugungi fanni rivojlantirayotgan mutaxassislarga ham taalluqlidir. Yana uch narsaga e’tibor berish masalani yanada oydinlashtirishga yordam beradi; birinchisi – Sharqqa Yaponiya ham kiradi, G‘arbga Amerika ham kiradi; ikkinchisi – G‘arb fani Sharq faniga qaraganda tezroq va yuqori darajada rivojlangan; uchinchisi – Sharq fani tarixini o‘rganish G‘arb fani tarixini o‘rganishdan orqada qolmoqda. Ular bizga qaraganda juda ko‘p ish qilishdi; chuqur va keng tadqiqotlar o‘tkazishdi, ko‘plab kitoblar va jurnallar nashr etishmoqda. Boringki, Kosmosni o‘rganishda ulardan tashqari, tarixan bizlarning ham hissamiz katta-ku. Vazifa bitta – bizlar ma’naviy boyligimizni yetarli saviyada o‘rganaylik-da, deb o‘zining bu sohadagi mulohazalarini tugatdi Chingiz Aytmatov.
Men: Kosmos haqida gap ketar ekan, bir narsa esimga tushib qoldi, “Kassandra tamg‘asi” romaningizdagi kosmonavt Filofey Yerdagi ko‘p odamlarning fikrini o‘zgartirib yubordi. Ba’zilar Sizning kosmonavtingizdan xursand, ba’zilar xafa. Ba’zilar endi xavfdan qutuldik, deydi, boshqalar esa xavfga tutildik, deydi. Romanda bayon etilgan jahonning ko‘p mamlakatlarida bo‘lib o‘tgan qarama-qarshi mitinglardagi tortishuvlar, bahslar, mushtlashishlar kosmonavtning tarqatgan xabaridan, albatta.
Chingiz Aytmatov: Bu romanning syujeti mening fantaziyam. Zamonamizning, shu bilan birga, ilm-fanimizning ziddiyatligi har xil mamlakatlarda, har xil odamlar tafakkurlarida namoyon bo‘ladi-da, axir.
“Kassandra tamg‘asi” romani haqida suhbatlashishga endi o‘taman deb, gapni nimadan boshlasam ekan, deb tursam, styuardessa qiz: Toshkent aeroportiga qo‘nishni boshladik, deb yubordi. Qarang, 8 soatlik suhbatimiz ham bir zumdek o‘tib ketibdi.
Toshkentga qo‘ndik. Aeroport vokzalida Markaziy Osiyo madaniyati jamiyatining rahbarlari Odil Yoqubov, Po‘lat Habibullayev va boshqalar kutib olishdi Chingiz Aytmatovni (u shu jamiyatning raisi-da).
“KASSANDRA TAMG‘ASI” ROMANI HAQIDA
Toshkent aeroportidan uyga kelib, o‘sha zavqli taassurot bilan romanni yana bir bor sinchiklab o‘qib chiqdim, mutolaa qildim va o‘z fikrimni yoza boshladim.
Har qanday romanning mohiyatini, asl mazmunini har kim har xil tushunishi va ifodalashi mumkin. Men ushbu romanning mohiyatini ilmiy fantaziya deb tushundim.
Agar ilmiy qonunlar, nazariyalar, tamoyillar, aksiomalar, teoremalar – olimning ishi bo‘lsa, fantaziya bilan esa olimlardan tashqari, yozuvchilar ham shug‘ullanishlari mumkin. Chingiz Aytmatov ushbu romani bilan mana shunday yozuvchilarga bir namuna. Ilmiy tadqiqotlar olimlar aniqlagan dalillar va kashf etgan qonun-qoidalar munosabatiga keskin rioya qilar ekan, fantaziya esa bundan ozodroq bo‘lishi, masalan, fazo va vaqt bilan chegaralanmasligi mumkin, lekin ilmiy ma’noga ega bo‘lishi va fanga zid bo‘lmasligi shart.
Endi romanning mohiyati va mazmunini tahlil qilishga o‘tamiz.
Odam zo‘rlab majbur qilinishni yoqtirmaydi. Odam tabiatning bir qismi sifatida paydo bo‘lgan. Lekin u mehnatsiz yashay olmaydi. Mehnat esa tabiatning ma’lum obyektlarini, shuningdek, boshqa narsalarni ham o‘zgartirishdan iboratdir. O‘zgartirish esa ma’lum me’yorda bo‘lmog‘i lozim. Odam bilan tabiat orasidagi munosabat mana shu qonuniyat doirasidan tashqariga chiqishining iloji yo‘q. Tabiatning o‘zi va hodisalari cheksiz bo‘lganidan uni bo‘lish jarayoni ham benihoya, ammo odamning tabiatga ta’siri jilovlangan bo‘lishi lozim. Agar odam tabiatga haddan tashqari o‘z hukmini o‘tkazaversa, bu tajovuz tusini olishi mumkin. Muallifning aytishicha, roman odamning tabiatga shafqatsiz kuch ishlatib zo‘ravonlik qilishning asl mohiyatiga bag‘ishlanadiki, bu narsa jahonning halokatiga olib kelishi mumkin. Bu xulosa mavhum mulohazalarda emas, balki aniq hayotiy misolda bayon etiladi. Romanda odamzodning paydo bo‘lishi, turmush tarzi va rivojlanishi nihoyatda ziddiy xususiyatga ega ekanligi tasvirlanadi. Hayotning mag‘zini chaqish, mohiyatini to‘la anglash – hozirgacha hech kimga muyassar bo‘lmaganligi ta’kidlab o‘tiladi. Shuning uchun bu muammoga olimlarni ham, san’atkoru yozuvchilarni ham astoydil jalb etishni zamon talab qiladi.
Romandagi ilmiy fantaziyaning mazmuni. Kosmosdagi monax Filofey Yerga ma’lum qiladi: shunday xulosaga keldimki, ona qornidagi homila, ya’ni embrion birinchi haftadayoq kelgusida o‘zining taqdiri qanday bo‘lishini biladi va bildira oladi. Agar homilaning o‘z kelajagiga munosabati salbiy bo‘lsa, embrionlarda tug‘ilishga, ya’ni yorug‘ dunyoga kelishga qarshilik ko‘rsatadi. Men, deydi Filofey kosmosdan, embrion o‘zining tug‘ilishiga salbiy munosabatda ekanligini ifodalovchi belgi-signal borligini aniqladim. Shunday homilasi bor ayolning peshanasidagi pigment dog‘lari mana shu belgi-signaldir. Men bu dog‘ni Kassandra tamg‘asi, salbiy signal uzatuvchi embrionni Kassandra – embrion deb atadim.
Bu fantaziyaning markaziy o‘zagi odam organizmining tug‘ilguniga qadar ham fikrlash qobiliyatiga egaligiga – kelajakda bo‘ladigan voqealarga o‘zining munosabatini bildirish va ona qornidagi hayotining dastlabki haftalaridayoq falokat signalini uzatish qobiliyati borligidir. So‘ngra bu qobiliyat so‘nadi, embrion asta-sekin bo‘ladigan voqealarga ko‘nikib boradi. Shunday qilib, bir soatdan keyin nima bo‘ladi, bu – noma’lum, lekin bu noma’lumlik homilador ayolning peshanasida yaqqol ko‘rinib turibdi, deyiladi romanda.
Shunday qilib, embrion hali tug‘ilganicha yo‘q, lekin u ma’lum fikrlash qobiliyatiga ega. Ular:
– fikrlash va taqdirini oldindan bilish;
– o‘z munosabatlarini moddiy va ruhan bildirish;
– yaxshi va yomon, ezgulik va yovuzliklarning farqiga borish;
– tanlash;
– qarshilik ko‘rsatish;
– vaqt o‘tishi bilan ko‘nikish;
– ma’lumlik va noma’lumlikni ajratish.
Embrionning, ya’ni hali tug‘ilmagan odamlarning bu qobiliyati nasldan-naslga o‘tib boraveradi. Kitobda aytilishicha, bu qobiliyat odamzod genlarida kompyuterdagi xotiralar kabi uzoq vaqt yig‘ilib, to‘plangan. Ezgulik va yovuzlik hammavaqt birgalikda, goho yo unisi, yo bunisi g‘alaba qozonadi. Yovuzlik qilgan odam o‘lganida u ziddiyat o‘lmaydi, belgilangan vaqti kelganda portlaydigan minaga o‘xshaydi. Shunday qilib odamzod irsiyatdagi yovuzlik xususiyatiga qarshi doimo kurashib bormog‘i kerak. Romanda shunday kurash odam hali tug‘ilmasidanoq boshlanadi. Bu – yaxshi odamning embrionlik davridagi ijobiy fazilati, ijtimoiy javobgarlikni his etish tuyg‘usidir.
“Tug‘ilsammikan, tug‘ilmasammikan?” – Romandagi asosiy masala shunday qo‘yilgan. Murtak – embrion ona qornidagi dastlabki hayot haftalarida yorug‘ dunyodan kelayotgan axborotlarni ilg‘ab olish qobiliyati tufayli, ularni qiyos qilib kelgusida, tug‘ilsa nimaga duch keladi, bu savol juda qiziqtiradi. Yorug‘ dunyodan onasi organizmi orqali kelayotgan axborotlarni ikki xil – qarama-qarshi ekanligiga e’tibor beradi: ba’zilari yaxshi, boshqalari yomon.
Yaxshilari: yorug‘ dunyoda faqat rohat, go‘zallik, mehr-muhabbat, maza qilish, adolat, boylik, ezgulik, yaxshilik, qanoatlanish, do‘stlik, o‘zaro yordam, xursandchilik va shu kabilar.
Bularni bilib olgan embrion: tug‘ilaman, deydi. Lekin, bu fazilatlar dunyo, olam deb ataluvchi medalning bir tomoni ekanligini, binobarin, ikkinchi, salbiy tomoni ham borligini anglaydi, u.
Yomonlari: embrionga yetib kelgan xabarlarga qaraganda, yorug‘ dunyo yomon dunyodir: ochlik, xarobalik, kasalliklar (jumladan, SPID), urushlar, iqtisodiy tanazzul, ijtimoiy po‘rtana, jinoyatchilik, fohishabozlik, narkomaniya va narkomafiya, etnik qirg‘inchilik, irqchilik, ekologik va energetik halokatlar, yadro sinovlari, qora o‘pqonlar va boshqalar, deydi Chingiz Aytmatov.
“Bu va boshqalar”ga quyidagilarni ham kiritish mumkin: qashshoqlik, yovuzlik, nuqson-illat, azob-uqubat, kamsitish-xo‘rlash, adolatsizlik, ichkilikbozlik, iflosgarchilik, qurg‘oqchilik, yong‘in, to‘fon, halokatlar, samoviy jismlar to‘qnashuvi, suv tanqisligi, o‘lish azoblari…
Agar embrion-homila tashqi dunyodan hech qanday axborot olmaganda edi, yoki faqat yaxshi axborot olganda edi, tug‘ilishga to‘ppa-to‘g‘ri yo‘l olgan bo‘lur edi. Lekin, yomon-salbiy azob-uqubat kutilayotgani haqidagi axborotlar bunday qarorga kelmaslikka sababdir. Kitobda aytiladi: Kassandra tamg‘asi – hali ona qornida yashab oxirgi zamonni bezovta bo‘lib kutayotgan embrionning ichkaridan berayotgan aks sadosidir. Bu esa uni tabiiy hayotga intilishini yo‘qqa chiqarishga undaydi. Mabodo bunday salbiy o‘ylagan embrion oxir-natijada tug‘ilsa, bu faqat majbur etish oqibatida tug‘ilishdir, deyiladi romanda. U tug‘ilganidan so‘ng majbur etilganiga javoban o‘zi kuch ishlatishga moyil bo‘ladi. Dunyodagi savdoyi-vosvosalar, jallodlar, jinoyatchilar, o‘g‘rilar, tekinxo‘rlar, ishyoqmaslar, zo‘ravonlar, stalingitler yoki gitlerstalinlar mana shu tarzda tug‘iladilar.
Yozuvchi mana shunday yomonlikni kamaytirish, binobarin, yaxshilikni ko‘paytirish haqidagi masalani o‘zining ishlatgan giperbolik usuli bilan ifodalaydi. Yana chuqurroq mulohaza qilsak, barcha yomonliklarni boshlanishidanoq yo‘qotish, hamma yomon imkoniyatlarni amalga oshirishga yo‘l qo‘ymaslikni roman o‘ziga asosiy vazifa deb qo‘ygan.
Fikrlash va xatti-harakat. Bu muammo hozirgi zamonda dolzarbdir. Ch.Aytmatov davom etadi: odamzod bu yangi muammolarning ma’nosini tushunib olib, o‘zining kelgusidagi fojeali o‘limi imkoniyatini anglashining o‘zi kifoya qilmaydi, balki bu anglash omon qolishning yangi usullarini yaratishga hamda kelajakda rivojlanishning yangi yo‘llari va shakllarini qidirishga qaratilmog‘i nihoyatda muhimdir. Bu esa, o‘z navbatida, yangi turmush tarziga, yangicha fikrlashga olib kelishi kerak.
Demak, oldin anglash, so‘ngra harakat qilmoq. Natijada kelajagimiz mazmuniga yangi turmush tarzi, yangi tafakkur uslublari kiradi.
Omon qolishning muhim muammosini yaxshilik va yomonlik orasidagi kurash tarzida qarash mumkin. Muallif yozadi: odamzodga oldindan berilgan ezgulik va yovuzlik energiyalarini hech kim o‘zgartira olmaydi. Ular bab-barobar miqdorlardir. Lekin insonga aql imtiyozi berilganki, u tugamas adabiylik xarakteriga ega. Agarda odam omon qolishni istasa, tamaddun cho‘qqilarini egallamoqchi bo‘lsa, u o‘zidagi yovuzlik ustidan g‘alaba qozonishi kerak. Axir, odamlarning hayoti shunga tinimsiz intilish bilan o‘tadi-ku. Bu esa bizning bosh maqsadimiz. Odamning bu mo‘ljali potensial holda mavjud. Uni amalga oshirish mumkin, agar qiyin va murakkab holatdan chiqishning oqilona yo‘li topilsa. Bu yerda birinchi galda bilish va xatti-harakat qilish ilmiy usullarini tanlash va aniqlash lozim. Odamzod busiz o‘z tarixida ko‘p narsalarni yo‘qotgan.
Asarda aytiladi: odamzod qanday rivojlanish va rohat-farog‘at imkoniyatlaridan judo bo‘lgan, buning natijasida qancha dard-alamlarga duch kelgan, qancha baxtsizlikni boshlanishidanoq yo‘qotishi, chetlab o‘tishi mumkin edi, buni hech kim bilmaydi. odamlar oldindan bilish usullari bilan qurollanib, Kassandra tamg‘asi orqali signal beruvchi kassandra-embrionlarni qanday yo‘qotganliklari tarixda bizga noma’lum. Odamzod o‘zining genetik tizimida nima borligini, afsuski, ancha kech bildi. Harholda hali ham kech emas.
Mulohazaning ikkinchi tomoni ham bor. Chingiz Aytmatov yozadi: kim biladi, ehtimol kelgusida Gitler yoki Stalin bo‘lib yetishadigan embrionlar tug‘ilishga qarshilik ko‘rsatgandirlar, baxtsiz bu embrionlar butun dunyoga, avvalo homilador onalarga majburan tug‘ilayotganliklarini ma’lum qilmaganmikanlar. Ha, ular – Gitler va Stalin. Bu ikkisi tutingan aka-ukalar millionlab odamlarni o‘zaro to‘qnashtirdi va oqibatda, odamzod o‘zi bilan o‘zi urishdi, o‘sha zamon sayyorasining aholisi o‘zini o‘zi yo‘q qilmoqchi, Yer yuzidan o‘zini o‘zi o‘chirib tashlamoqchi bo‘ldilar, binobarin, odamzod odamzodni ko‘rolmaslikka olib kelmoqchi bo‘lindi, aslida.
Hozir-chi? Ularga o‘xshaganlar yo‘qmi, deydi muallif.
Bor, albatta. Romandagi fikrlar badiiy obrazlardan ko‘ra hozir yashayotgan odamlarning, dahshatli insonlarning borligi o‘quvchini ko‘proq xavotirga soladi. Bu mavjudotlar odamzodga baxtsizlik, azob-uqubat keltirishi mumkinligi haqida gap ketyapti.
Chingiz Aytmatov o‘zining badiiy izlanishida hozirgi zamon molekulyar genetika yutuqlariga asoslanadi, shu bilan birga, tashqi muhitning ta’sirini ham inobatga oladi. Asarda aytiladi, qani endi, bu kassandr-bolalar tug‘ilganidan keyin yaxshi muhitda tarbiya olsa, uning salbiy genetik xususiyatlari o‘z kuchini yo‘qotarmidi.
Romanda Filofey, Bori, Jessi va boshqa qahramonlar xatti-harakatlari har xil tabiiy, ijtimoiy va ruhiy hollar sharoitida boradi. Bu yerda kosmos va kosmonavtika, geofizika va geografiya, elektronika va informatika, tibbiyot va genetika, tabiatshunoslik va jamiyatshunoslik, psixologiya va ruhiyat, moddiylik va ilohiylik bir-biri bilan mujassamlashib ketgan. Agar barcha bu sohalarni bir piramidada joylashtirsak, uning cho‘qqisida ma’naviyat, axloq, ruh yotadi.
Chingiz Aytmatov fantaziyasi ilmiy va diniy dunyoqarashlar tizimida. Bolaning hayoti tug‘ilgunicha boshlanib, tug‘ilganidan keyin davom etadi. Bu ikki palla haqidagi ta’limotning rivojlanishi haqida ozroq gapirib o‘tamiz.
Romanda yozilganini eslab o‘tamiz: homila ona qornida dastlabki haftalardayoq tug‘ilganidan keyin yorug‘ dunyoda nima bo‘lishligini intuktiv ravishda oldindan bilib olish va unga o‘z munosabatini bildirish qobiliyatiga ega.
Bu fikr aslida fantaziya, gipoteza, nuqtai nazar. U ma’lum ma’noga ega. Agar odamning tug‘ilgunigacha bo‘lgan hayoti haqidagi ta’limot tarixiga nazar tashlar ekanmiz, qarab chiqayotgan fantaziyamizning boshqa fantaziyalar orasidagi o‘rnini topish qiziqarli masaladir. Gap embriologiyaning yaratilishi va rivojlanishiga borib taqaladi.
Uning asosiy davrlari: 1) Aristotel (eramizdan oldingi IV asr) “embrion” tushunchasini ayolning menstruatsiya qoni zarrasi sifatida fanga kiritadi; 2) XVII asrda Aristotelning bu qarashlari chetlashtirildi va “embrion” deb ayolning emas, balki erkak moddasi bo‘lgan spermatozoid hisoblana boshladi. Mana shu moddada mikroskopik o‘lchamdagi odamzodlikning dastlabki alomatlari joylashgan. Bu narsa mikroskop yordamida ko‘rsatildi va isbotlandi; 3) 1973 yili O’Roxilli homila-murtakning ona qornidagi hayoti davrlarining klassifikatsiyasini berdi. Aytilishicha, birinchi haftada homila paydo bo‘ladi, ikkinchi haftada esa murtakning miyasi hosil bo‘ladi; 4) embrion haqida hozirgi zamon ta’limoti ma’lum o‘rinni egallaydi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Mollu Striter va boshqalarning asarlari, so‘ngra molekulyar genetika yutuqlari embriologiyani yanada rivojlantirdi. Abort muammosi ijtimoiy jihatdan muhim bir masalani ko‘ndalang qo‘ymoqda: homilani abort qilib olib tashlash qaysi davrigacha qotillik hisoblanmaydi? Murtak ikkinchi oyda embrionga aylanadi va bosh miya ham orqa miya paydo bo‘ladi. Beshinchi oyda – eshitadi, qo‘rqadi, jahli chiqadi, qo‘rqitadi. Oltinchi oyda odam shaxsi shakllanadi; onaning hayajonlanishi, sezishi qornidagi bolaga o‘tadi. Tug‘ilishidan boshlab nafas olaveradi.
Mashhur muhaddis Abdulla ibn Mas’udning quyidagi so‘zlari xronologik jihatdan emas, balki mantiqiy nuqtai nazardan ma’lum ahamiyatga ega: har bir odamning tarkibini tashkil qiluvchi narsalar ona qornida bo‘lganining 40-kuni mujassam etiladi, keyin baxtli bo‘ladimi yoki baxtsiz bo‘ladimi, peshonasiga yoziladi, so‘ngra nafas puflanadi, shunda jon kiradi. K.Mur, A.Zindani, A.Ahmad o‘z asarlarida bu fikrga alohida urg‘u beradilar. Shunday qilib, Chingiz Aytmatov va Abdulla ibn Mas’udlarning “peshonaga yozilgan” tamoyillari ming yildan keyin bir-birini topdi.
Chingiz Aytmatov o‘z romanida “murtak (zarodыsh)” va “embrion” tushunchalarini ishlatgan. Bu tushunchalar “gen” va “DNK” tushunchalari bilan bevosita bog‘liq. Gen – naslning hozircha eng kichik birligi. Odamning individual xususiyatlari mana shu genlarda mujassam etilgan. Xarakter, kasalliklar, moyilliklar genlarda kodlashtirilgan. Keyingi vaqtlarda xotira geni, tajovuz geni, qo‘rqinch geni, janjalkashlik geni va boshqalar topildi. Qizig‘i shundaki, ota geni boladagi hissiyot va instinktga, ona geni esa aql va fikrlash mantiqiga javob berar ekan. Ular o‘zaro odamni boshqaruvda ko‘proq ishtirok etish huquqi uchun raqobatlashadi. Buning natijasida tug‘ilgan bola ko‘proq yo hissiyotli, yoki ko‘proq aqlli bo‘lib tug‘iladi. Mobodo genetik kod to‘la ochilsa, odamni mashinadek konstruksiya qilish imkoniga ega bo‘lamiz. U holda odam sun’iy konstruksiya qilinishi natijasida tabiiy fazilatlardan (masalan, iste’dod, irodadan) mahrum bo‘lib qolmasmikan? Agar, aktiv muhitdagi mavjud tizimning o‘z-o‘zidan tashkil topishi haqidagi fan bo‘lmish sinergetika bu ishga aralashsa, odamning rivojlanishi jamiyat istaganicha bo‘lur edi.
Romanning asosiy qahramoni bo‘lgan homilaning “tug‘ilsammikan, tug‘ilmasammikan?” degan savolini eslasak, bunday savolni, albatta odamgina bera oladi, bu yerda hali tug‘ilmagan odam. U, binobarin, yashaydi va fikr yuritadi. Fikrlash esa ma’naviy dunyo tarkibiga kirib, jonning oliy mahsulidir. Shu bilan birga jon fikrlashdan kengroq. Chingiz Aytmatov jon bilan fikrlashni birgalikda qaraydi. Bu esa yozuvchining abstraksiyasi. Mazkur usul odam, odamzod hayotining hozirgi zamondagi kosmik, ekologik, ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-psixologik muammolarini yechish uchun to‘g‘ri yo‘ldir.
Jon va hayot. Ularning o‘zaro munosabatlari qanday? Chingiz Aytmatov asarida odamning joni va jamiyat hayoti orasidagi munosabatlar nihoyatda murakkab ekanligi haqida gap boradi. Jonshunoslik bilan jamiyatshunoslikning uzviy bog‘liqligi badiiy shaklda bayon etiladi.
Hozirgi zamon fani uqtiradiki, jon va hayot tushunchalari orasida farq bor. Lekin, ularning tabiati bizga hanuz sirli. Darhaqiqat, tabiatshunoslik va jamiyatshunoslik odam hayoti, jamiyat hayotini o‘rganish sohasida katta yutuqlarga erishdi. Ayni paytda “jon” tushunchasi hozircha falsafiy kategoriya bo‘lib, tabiatshunoslikda ilgari ham, hozir ham yetarli o‘rganilmagan.
Jon muammosi sohasida Anaksagor, Aniksimandr, Aniksimen, Geraklit, Fales, Empedokl va boshqa mashhur olimlar bosh qotirganlar. Ularning ba’zilari jonni substansiya, boshqalari – aksidensiya, birlari – harakatga keltiruvchi, ikkinchilari – olov deyishgan. Shuningdek, jon – bu jism, son, nafs, qon deyuvchilar ham bo‘lgan. Ibn Sino ularning ta’limotlarini tanqidiy ravishda o‘rgangan, ba’zilarini xato deb tushungan. Ibn Sino fikricha, tirik mavjudotning hammasining hayot mohiyati umumiy – ovqatlanish, rivojlanish, ko‘payish. Hayvonlar, ulardan tashqari, o‘z xohishi bilan fazoda harakat qiladi, odam esa, unga qo‘shimcha, aql bilan ish ko‘radi. U aytadi: odam o‘z maqsadi bilan yashaydi, u jamiyatsiz yashay olmaydi, narsalarni tejash uchun o‘zini cheklaydi. Agar o‘zidan boshqa hech kim bo‘lmasa, u halok bo‘ladi. Barcha biologik mavjudotlar emas, faqat odamga mansub umumiy nomoddiy g‘oya abstraksiya qilish imkoniyatiga ega, deydi Ibn Sino. Bu fikr biologik hayot va odamning ma’naviy layoqati orasidagi tafovut haqida ketyapti. Bu yerda tug‘ilishgacha va tug‘ilgandan so‘ng o‘tadigan vaqt haqida gapirilmagan. Chingiz Aytmatov esa, jon va hayot haqida gapirganida tug‘ilguncha va tug‘ilgandan keyingi davrlarni e’tiborga oladi.
Ha, “qurilish materiallari” bo‘lgan spermatozoid va tuxumhujayra jonli moddalardir. Ularning birlashishidan keyin murtak, embrion, homila hosil bo‘ladi. Shu paytdan boshlab jon, ma’naviy dunyo, tafakkur, masalalarning ta’riflari va ularning yechimi paydo bo‘ladi. Bu gaplarning hammasi romandagi fikrlarda o‘z izohini topgan. Gapning po‘st kallasi asar odamning tevarak muhitga munosabati haqida. Bu esa, birinchi galda – falsafa, falsafiy mushohada. Agar har bir odam faylasufdir, deyilsa, birinchi falsafiy mulohaza, bu – homilaning ona qornidagi paytidayoq, “tug‘ilsammikan, tug‘ilmasammikan” degan savolining qo‘yilishi va uning yechimidir.
Homilaning mulohazalari jahon ahli munozarasida. Bu esa “Kassandra tamg‘asi” romanidagi fantaziyaning ijtimoiy natijasidir. Xalq nima gapligini bilishni xohlaydi va talab qiladi. Ba’zi homilador ayollarning peshonasidagi tamg‘aga qarab tug‘ilajak inson xalqqa zarar yetkazishini kosmik monax Filofey kashf etgan ekan, odamzodning kelajagi nima bo‘ladi? Oldini olish mumkinmi? Ehtimol yolg‘on gapdir? Bunday zararli homilalar tug‘ilmasligi uchun, yoki tug‘ilib qolsa, nima qilish kerak? Ehtimol u tug‘ilmasligi uchun jahonning hamma mamlakatlarida abort qilish kerakdir? Masalaning bunday qo‘yilishini jahon aholisi, ayniqsa, ayollar ma’qul toparmikan? Chingiz Aytmatov yozganidek, dilemma paydo bo‘ldi: yo bizlar qanday yashagan bo‘lsak, shunday yashaymiz, beparvolik bilan o‘zimizni o‘zimiz ovutib-aldab, yoki kassandra-embrionlarning ko‘payish sabablarini anglab, uning oldini olish, “oxirgi zamon”dan qutulish yo‘lini qidirish kerak? Mana shunday yechimni tanlov jahon xalqlari oldida ko‘ndalang turibdi.
Mana shu savolga javob berish maqsadida, dilemmaga o‘z munosabatini bildirish uchun jahonning ko‘p mamlakatlarida aholi mitinglarga chiqdilar. Hatto mitinglar ham ikki maslakka, ikki guruhbozlikka ajralib ketdi. Birlari – ha, boshqalari – yo‘q, deganday bo‘ldi. Nyu Yorkda BMT binosi oldida, Moskvada – Qizil maydonda, Ovro‘po mamlakatlarida, Xitoy, Hindistonda va boshqa mamlakatlarda bo‘lib o‘tgan mitinglar bir-biriga qarama-qarshi shiorlar, his-tuyg‘ular bilan, baqiruv-chaqiruvlar bilan o‘tdi. Bir so‘z bilan aytganda yomon-yovuzlikning kashf etilishi jahon ahlini uyg‘otdi. Bu gaplar xudoga shukrki, hayotda emas, romanda ifodalandi.
Bu masalalar texnikaviy emas, kosmik emas, hatto biologiyaviy, tibbiy emas, avvalo ma’naviyat-axloqiy mohiyatga ega.
Chingiz Aytmatovning “Kassandra tamg‘asi” romanining ilmiy-badiiy, ijtimoiy-dramatik mohiyati, asosan, shulardan iborat.
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2005 yil, 6-son
DUNYO INSON UCHUN KЕRAK…
Romandan ostiga chizilgan satrlar
Chingiz Aytmatov (1928-2008) — taniqli qirg‘iz yozuvchisi, davlat, jamoat arbobi, diplomat. Qirg‘iziston xalq yozuvchisi (1968). Qirg‘iziston Fanlar Akademiyasi akademigi (1974). Qirg‘iziston Qishloq xo‘jaligi institutini tamomlagan (1953). 1956-58 yillari Moskvadagi yozuvchilar uyushmasi Oliy adabiyot kursi tinglovchisi. Asarlarini qirg‘iz va rus tilida yozgan.
Ilk hikoyalari 1950 yillarda bosilgan. «Baydamtol sohillarida» (1955), «Yuzma-yuz» (1957) asarlari o‘tkir syujet, kuchli ichki ruhiy ziddiyatlarga boy. «Jamila» (1958), «Sarvqomat dilbarim» (1961), «Bo‘tako‘z», «Birinchi muallim» (1962), «Momo yer», «Somon yo‘li» (1963), «Alvido, ey Gulsari» (1966), «Tog‘ va cho‘l qissalari», «Oq kema» (1970), «Dengiz yoqalab chopayotgan olapar» (1977) kabi qissalarida inson qismati va muhabbat mavzui katta ehtiros bilan tarannum etilgan.
«Asrga tatigulik kun» (1980), «Qiyomat» (1986), «Kassandra tamg‘asi» (1990) romanlarida, «Cho‘qqida qolgan ovchining ohi zori» (M. Shoxonov bilan hamkorlikda) yozilgan roman-esseda zamonamizning umuminsoniy tomonlari, ona Sayyoramizning taqdiri, kuchli falsafiy, axloqiy, ma’naviy va ijtimoiy muammolar ko‘tarilgan.
Aytmatovning asarlari jahonning 154 tiliga tarjima qilinib, 20 mln.dan ortiq nusxada chop etilgan (1999). «Sarvqomat dilbarim» («Dovon»), «Bo‘tako‘z» («Jazirama»), «Birinchi muallim», «Jamila», «Alvido, ey Gulsari» va boshqa ekranlashtirilgan, o‘zbek va chet el teatrlarida sahnalashtirilgan. «Momo yer» asariga I. Akbarov musiqa yozgan. Aytmatovning qariyb hamma asarlari o‘zbek tilida nashr etilgan.
Aytmatov o‘zbek adabiyoti, umuman, o‘zbek madaniyati tarixini yuksak baholab, «Qadim-qadim o‘zbek madaniyatining O‘rta Osiyoga ko‘rsatgan ta’sirini ko‘hna Vizantiyaning Qadim Rusga ko‘rsatgan ta’siri bilan qiyoslash mumkin», deb hisoblaydi. Aytmatov O‘zbekiston Respublikasining «Do‘stlik» (1995), «Buyuk xizmatlari uchun» (1998) ordenlari bilan mukofotlangan. Qirg‘iziston Respublikasida Xalqaro Chingiz Aytmatov nomidagi «Oltin medal» mukofoti ta’sis etilgan (1999).
O‘zliging bilan xoli qolish naqadar yaxshi fursat…
* * *
…nihoyat shuni ochiq tan olish kerak: biron kishi tomonidan qilingan yovuzlik shu kishining jismonan yo‘qolishi bilan, hayoti so‘nishi bilan tugamaydi, balki genetik o‘rmonda azaliy urug‘ shaklida saqlanib qolib, ehtimol bo‘lmish iks soatni kutadi va belgilangan vaqtda portlaydigan minaga o‘xshab o‘zini namoyon qiladi.
* * *
Azal-azaldan insoniyatga nozil qilingan Ezgulik energiyasini va shu bilan birga ezgulikka qarshi Yovuzlik energiyasini hech kim o‘zgartira olmaydi. Bular bir-biriga teng miqdorlardir. Lekin insonga abadiylikning bitmas-tuganmas harakatini o‘zida mujassamlashtirgan aqliy afzalliklar ato qilingan va inson omon qolishni istasa, taraqqiyotning cho‘qqilari sari ko‘tarilishni xohlasa, u o‘zidagi Yovuzlik ustidan g‘alaba qilmog‘i zarur.
* * *
Buni taqdir deydilar, taqdirdan esa qochib qutulib bo‘lmaydi. Shuni tushunish muhimki, ana shu taqdir muayyan shaxs taqdiri bo‘lsa ham, ayni vaqtda hammaning, butun jamiyatning taqdiri hamdir, chunki bu falokatning sabablari dunyoviy sabablardir.
* * *
Abadiylik o‘z-o‘zicha abadiydir, inson esa faqat bir yo‘l bilan — avloddan-avlodga axloqiy jihatdan takomillashish yo‘li bilangina abadiylik sari qadam tashlashi kerak. Taraqqiyot g‘oyaning texnikaviy samarasidir, xolos.
* * *
Har qaysi kishi, hamma birgalikda, butun bani bashar bir bo‘lib, falokat va illatlarga barham berishsa, hayotning istiqbolini yangilashlari mumkin. Bu xomxayollikmi? Yana xayolparastlikmi?! Yo‘q, bu navbatdagi xayolparastlik emas. Bu tirik jonning omon qolish yo‘li, boshqacha yo‘l yo‘q…
* * *
Baxt degani dillarning uyg‘unlashib ketishi degan so‘z.
* * *
Hayotda shunday yuksak daqiqalar bo‘ladi: yillar davomida to‘planib, kun sayin boyib borgan fikrlar birdan yashin yanglig‘ yalt etib yuz beradi. Bunga, albatta qo‘shimcha shart-sharoit — oiladagi inoqlik, o‘zining ilmiy doirasida tan olinganligi, ya’ni insonning kundalik holatiga, ish qobiliyatiga har kuni ta’sir etadigan hamma narsa yordam beradi, buni esa juda oddiy qilib aytganda baxt deydilar.
* * *
O‘limga davo yo‘q, davo bo‘lishi mumkin ham emas, o‘lim haqdir.
* * *
«Inson qurol ishlab chiqarish uchun yorug‘ dunyoga kelmasligi kerak!»
* * *
Koinot miqyosida inson umri pashshaning umriday gap. Biroq insonga tafakkur ato qilingan, shu narsa uning umrini uzaytiradi. Lekin aksi ham bo‘ladi — keskin qisqartiradi ham.
* * *
Dunyo inson uchun kerak — odam uning asl mohiyatini tushunib olish uchun yaratilgan, shu bois ham dunyo turibdi.
* * *
Hozirgi kundalik hayotda «Bu bizning muammolarimiz emas», degan surbetlarcha ibora tarqalgan.
“Qashqadaryo” gazetasi uchun Zamira Ro‘ziyeva tayyorlagan
1 izoh