Ушбу саҳифада Чингиз Айтматовнинг муҳаббатга бағишланган энг гўзал асарларидан бири «Бўтакўз» қиссаси билан танишасиз.  Шунингдек,  Чингиз Айтматовнинг «Асрга татигулик кун» романидан ўрин олган найман она ривоят-қиссаси асосида саҳналаштирилган «Манқурт» ҳаваскорлик спектаклини ҳам томоша қилишингиз мумкин. Найман она ривоят-қиссасини эса мана шу саҳифада мутолаа қилишингиз мумкин.

Чингиз АЙТМАТОВ
БЎТАКЎЗ

Биринчи боб

Булоқдан эндигина ярим челак сув олган ҳам эдим-ки, дашт бўйлаб кучли қийқириқ янгради:
— Ҳе-ей-ей! Академик, тумшуғингга туширама-ан!

Мен қулоғимни динг қилиб, тошдай қотиб турардим. Аслида исмим Камол, бу ерда Академик деб лақаб қўйишган эди. Ҳа, ўйлаганимдай бўлиб чиқди. Нариги томондан тракторнинг «тир-р» этган овози эшитилмасди. Тумшуғимга туширмоқчи бўлган одам ўша, Абубакир. У яна дағдаға солиб роса сўкадиган бўлди-да, ҳатто мушт кўтаришдан ҳам қайтмайдиганлардан у. Сув етказиб беришга улгура олмаяпман, тракторлар иккита, мен бўлсам якка ўзим. Шунга қарамай, манови якка от-аравада уларга сув ҳам, ёнилғи ҳам, мой ҳам, яна бошқа бало-баттарларни етказиб беришим керак. Тракторлар бўлса бу атрофда якка-ю ягона ҳисобланган булоқдан тобора узоқлашиб борарди. Улар ёнилғи цистерналари сақланадиган бирдан-бир шийпонимиздан борган сайин олислашиб кетмоқда. Шийпонни яқинроққа кўчиришга уриниб кўрдик, аммо қаёкда дейсиз, у ҳам сув билан боғлиқда. Абубакирга ўхшаганлар бўлса буни тушунишни истамайди: «Тумшуғингга соламан! — деб бақиргани-бақирган. — Менинг бу ерда оғзидан сўлаги оқиб юрган ландавур студентни деб бекорга вақт ўтказишга тоқатим йўқ», — дейди.

Мен эса у ўйлагандек студент ҳам эмасман. Ҳатто институтга киришни хаёлимга ҳам келтирмаганман. Мактабни тугатишим биланоқ шу ерга — Анорхой даштига келган эдим. Бизни бу томонга юбораётганларида мажлисда ҳаммамизни, шу жумладан мени ҳам: «Қўриқ ерларни забт этувчи донгдорлар, янги ўлкаларни кашф этувчи қўрқмас ташаббускорлар!» деб аташган эди. Дастлаб шунақа эдик, энди-чи?.. Айтишга ҳам уяласан киши: «Академик». Бу лақабни менга Абубакир қўйган. Бунга ўзим айбдорман. Кўнглимдагини яшира олмайман, худди ёш боладек ўз-ўзимга гапириб, хаёлларга берилиб кетаман, кейин одамлар мендан кулиб юришади. Лекин улар бунинг учун мен эмас, мендан кўпроқ тарих ўқитувчимиз, ўлкашунос Олдиёров айбдор эканини билсалар эди… Шу ўқитувчимизнинг гапига кириб, энди роса таъзиримни еяпман…

Шу аснода, бочкани тўлдйрмасданоқ сойлик бўйлаб йўлга тушдим. Аслини айтганда, бу ерларда сира йўл бўлмаган. Бу ёлғизоёқ йўлни ҳам аравада қатнайвериб, ўзим очганман.
Қорамтир, кенг дала этагида трактор турибди. Унинг кабинаси устида Абубакир ўтирибди. У ҳавода муштини ўйнатиб, ҳамон мени сўкар, гўрдан олиб, гўрга тиқарди.

Мен отга қамчи босдим. Бочкада сув чайқалиб елкамга сачрар, аммо мен буни писанд қилмай, отни баттар қамчилар эдим. Абубакир ҳозир таъзиримни берса керак. Бу ерга юборишларини ўзим илтимос қилганман. Ҳеч ким мени мажбур этгани йўқ. Бошқа йигит-қизлар Қозоғистонга, газеталарда ёзилаётган ҳақиқий қўриқ ерларга кетишган. Мен бўлсам бир ўзим Анорхой даштига келибман. Бу ерда шу йил баҳорда биринчи марта иш бошладилар. Шунда ҳам атиги иккита трактор билан ишга киришилди. Ўтган йили агроном Сорокин — у бу ерда ҳаммамизнинг бошлиғимиз ҳисобланади — бир ерга баҳори арпа экиб, синаб кўрган экан. Айтишларига қараганда, ҳосил ёмон бўлмабди. Агар иш шу зайлда давом этса, эҳтимол Анорхой даштида ем-хашак масаласини ҳал қилиш мумкин бўлиб қолар.

Бироқ ҳозирча эҳтиёткорлик билан иш кўриш керак. Анорхой саратонда қақраб кетади: ҳатто тиканлар ҳам турган жойида қовжираб қолади. Эрта кузда мол-ларини шу ерга қишловга ҳайдаб келган колхозлар эса ҳали экиш-тикишни бошламай «қани кўрайлик-чи, бошқалар нима қиларкин», деб кутиб турадилар. Бу-нинг устига, биз бу ерда озмиз, бор-йўғи: икки тракторчи, икки прицепчи, ошпаз аёл, сув ташувчи, яъни мен ва агроном Сорокин. Қўриқ ерларни забт этувчилар армияси мана шулардан иборат. Ким билсин, эҳтимол бизнинг ҳақимизда ҳеч нарса билмас, биз ҳам оламда нималар бўлаётганидан бехабармиз. Гоҳо Сорокинга бирор янгилик топиб келарди. У отда яқин атрофдаги чўпонлар ҳузурига бориб, рация орқали бошқалар билан жанжаллашиб, қилинган ишлардан ҳисоб берар эди.

Гап бундай экану мен бўлсам қўриқ ерларни, чексиз даштларни кўраман деб юрибман! Дарвоқе, бунинг ҳаммасига тарих ўқитувчимиз Олдиёров сабабчи бўлди-я. Шу одам бизга Анорхой даштини боплаб таърифлаган эди: «Асрлар бўйи қўл урилмай, Қўрдай ёнбағирларидан тортиб то Балхашнинг қамишзорларигача чўзилиб кетган Анорхой дашти эрману шувоқзорлар билан безаниб, савлат тўкиб ястаниб ётибди. Афсоналарга қараганда, қадим замонларда уюр-уюр йилқилар Анорхой тепаликларида адашиб, дом-дараксиз йўқолиб кетган. Сўнг ёввойилашиб кетган отлар тўдалашиб узоқ вақтлар дайдиб юришар экан. Анорхой — ўтмишнинг тилсиз гувоҳи, даҳшатли жанглар майдони, кўчманчи саҳройи қабилаларнинг макони. Бизнинг замонамизда эса Анорхой даштлари бой ва сахий чорвадорлик ўлкасига айлантирилиши керак!..» ва ҳоказо, шунга ўхшаш сўзлар.

Ўша кезларда Анорхойни картадан кўриш қандай завқли эди: у кафтдайгина жойни эгаллаб ётарди. Энди-чи? Эрта тонгдан кечгача бу лаънати аравани у ёқдан бу ёққа тарақлатиб ҳайдаганим-ҳайдаган. Кечқурун ҳолдан тойиб, юз машаққат билан отни аранг аравадан чиқараман-да, оддига той-той қилиб боғланиб, машинада келтирилган пичандан ташлаб қўяман. Сўнг ошпазимиз Аддей нима берса ҳам еб оламан-да, ўтовга кириб мукка тушганимча тошдай қотиб ухлаб қоламан.

Дарҳақиқат, Анорхой эрман-шувоқзорлар билан безаниб, савлат тўкиб ётарди. Қани энди, вақт бўлса-ю, бу чексиз даштларни соатлаб кезиб, унинг гўзаллигидан баҳраманд бўлсанг.
Ҳаммаси ҳам майли-ю, аммо бир нарсага ҳайронман: Абубакирга менинг нимам ёқмай қолди, у мени нега бунчалик ёмон кўради? Агар бу ерда мени нималар кутаётганини илгаридан билсайдим… Мен ҳар қандай табиий қийинчиликларга чидашга тайёрман. Ахир, бу ерга меҳмонга келганим йўқ-ку. Бироқ, негадир, бирга яшаб, бирга ишлашимиз лозим бўлган одамлар ҳақида сира ўйламаган эканман, ҳамма ерда ҳам одам — одам-ку деганман-да.

Мен бу ерга машинада икки кунда етиб келдим. Мана бу тўрт ғилдиракли аравани ҳам мен билан бирга олиб келишди. Ўша пайтда унинг дастидан шунчалик азоб-уқубатда қолишимни хаёлимга ҳам келтирмаган эдим.

Ахир мен бу ерга прицепчи бўламан, деб келган эдим-ку. Бир баҳор тракторда ишлаб, уни ўрганиб олиб, тракторчи бўлиб қоламан деган орзуда эдим. Районда ҳам менга худди шундай дейишган. Мана пгу орзу мени Анорхойга бошлаб келган. Бу ерга келиб қарасам, прицепчилар етарли экан, мени сув ташишга қўйишди. Бошдаёқ бу ишни рад этиб, уйга қайтиб кетишим мумкин эди. Нега десангиз, мен ҳозиргача араванинг шотисини ҳам, бўйинтуруқни ҳам ушлаб кўрмаган эдим. Умуман пгу кунга қадар ҳеч қаерда ишлаганим ҳам йўқ эди. Фақат шанбаликлардагина, қанд заводида онамга кўмаклашардим. Отам фронтда ҳалок бўлган экан. Мен уни эслай олмайман. Шунинг учун ҳам мустақил ҳаёт бошлашга қарор қилган эдим… Нима бўлса ҳам иссиғида қайтиб кетишим керак эди-я. Лекин уялдим. Бу ерга келиш олдидан мажлисда қанча дув-дув гап бўлди, ахир. Онам ҳам рози бўла қолмади; у менинг врач бўлишимни орзу қиларди. Аммо мен ўз фикримда қатъий туриб олдим, сизга ёрдам бераман, деб кўндирдим. Чўлга боришга қатъий бел боғлаб, тезроқ йўлга чиқишга ошиқардим. Энди дарров қайтиб борсам одамларнинг юзига қандай қарайман? Хуллас, аравада сув ташишга тўғри келди. Аммо бошимга тушган кулфатларнинг боиси бу эмас.

Бу ёққа келаётганимда йўл-йўлакай, машина устида тик турганимча чор атрофга суқланиб боқардим, мана, қадимий афсонавий Анорхой дашти! Машина ясси тепаликларда, эндигина яшил тусга кириб келаётган дашт юзида аранг кўзга чалиниб турган йўл бўйлаб елдек учиб борарди. Ерлар қор намидан буғланиб ётарди. Нам ҳавода бултурги томирлардан эндигина ниш уриб чиқаётган Анорхой ёвшонларининг аччиқ ҳиди димоққа урилиб турарди.

Қаршидан эсаётган шамол кенг даштликдан табиатнинг бир олам шовқинини ва соф баҳор нафасини олиб келарди. Биз уфқ сари елиб борардик, у эса олис-олисларда, майса билан қопланган тепаликлар остида орқасига тисарилиб, Анорхой даштининг кўз илғамас кенгликлари сари имлаётгандек, тобора узоқлашиб кетмокда эди. Шунда мен гўё ўзимни ўтмиш замонларнинг садоларини эшитаётгандай сездим. Ер гўё минг-минг туёқлар остида ларзага келиб гувиллайди. Саҳройи кўчманчиларнинг сон-саноқсиз отлиқ аскарлари найза ва байроқларини кўтариб океан тўлқинлари сингари даҳшатли ҳайқириқ, ғала-ғовур билан елиб югуришарди. Кўз ўнгимда даҳшатли жанг манзараси намоён бўларди. Темир жаранглаб, одамлар қий-чув кўтаришар, отлар бир-бирларини тишлаб, тспишарди. Менинг ўзим ҳам, қаердадир, мана шу қайноқ жанг ичида юрардим гўё… Аммо жанг суронлари тиниб, баҳор фасли кириши билан Анорхой даштида оқ ўтовлар ёйилиб кетар, қишлоқ устида тезак тутунлари осмонга ўрмалар, чор атрофда қўтон-қўтон қўйлар, йилқи подалари ўтлаб юрар, туя карвонлари қўнғироқларини жаранглатиб қаёқдандир келиб, қаёққадир йўл олар эди…
Паровознинг узоқ-узоқларга таралган чўзиқ овози мени ҳушимга келтирди. Ёлини ҳилпиратиб, думини ёйиб, елдек учиб бораётган пойгачи от каби, вагонлар устига тутун буруқситиб паровоз ўтиб борарди. У узокдан мепга худди шундай туюлди. Поезд борган сари кичрайиб, қора чизикдай бўлиб қолди ва ниҳоят кўздан ғойиб бўлди.
Биз даштда жойлашган якка-ёлғиз разъезд ёнидаги темирйўлини кесиб ўтиб, яна йўлимизда давом этдик…

* * *

Манзилга етиб келган дастлабки кунларда ўзимни осмондан тушиб қолгандай ҳис қилдим. Йўлда хаёлимни банд этган манзаралар ҳамон кўз ўнгимдан кетмасди. Дала шийпонининг яқинидаги тепалик устида қадимий ёдгорлик — хотин кишининг ҳайкали турарди. Кул ранг, қўпол йўнилган бу гранит парчаси неча асрлар мобайнида ерга чуқур ботиб, қўриқчи сингари, йироқларга боқиб турарди. Унинг ёмғир ва шамол таъсиридан лат еб, бир оз қийшайган ўнг кўзи, қорачиғи оқиб, пучайиб қолгандай, қовоқлари остидан хўмрайиб туриши кишини ваҳимага соларди. Мен унга узоқ вақт синчиклаб қараб турдим, сўнг ўтовга келиб, Сорокиндан сўрадим:
Ўртоқ агроном, сизнингча бу ерга манови ҳайкални ўрнатган ким?
Сорокин қаёққадир кетишга отланаётган эди.
— Қалмоқлар ўрнатган бўлса керак, — деди у отга мина туриб ва жўнаб кетди.
Кошки, у вақтларда мени бундай жавоблар қаноатлантира олса! Ҳали яхши танишиб улгурмаган бўлсам ҳам тракторчи ва прицепчиларга мурожаат қилдим:
— Йўқ, бу тўғри эмас. Қалмоқлар бу ерга ўн еттинчи асрда келишган. Бу қабр устидаги ҳайкал бўлса ўн иккинчи асрга мансуб. Афтидан, бу хотин ҳайкалини мўғуллар ғарбга қилган буюк ҳужум даврида ўрнатишган. Биз қирғизлар ҳам улар билан бирга Енисей соҳилларидан бу ёққа — Тяньшан ўлкаларига келиб қолганмиз. Бизгача бу ерда қипчоқ қабилалари, уларга қадар эса малла сочли, тиниқ кўзли одамлар яшаган.
Тарихни яна ҳам чуқурроқ ковлаштирардим-у, аммо трактор ёнида турган комбинезонли йигит сўзимни бўлди. Бу Абубакир эди.
— Ҳой, тирранча! — деб қовоқ остидан менга ғазабли ўқрайди у. — Жуда олим кўринасан. Қани бу ёққа кел, ўтовдан шприц билан товоқни олиб чиқ.
Мен бўлсам унга шприц билан солидолни олиб келибман.
— Эҳ, академик! — деди у менсимаган бир оҳангда тишини қисиб ва қизариб кетган кўзлари билан еб қўйгудек бўлиб. — Биз саводсизларга лекция ўқишни биласан-у, отни туядан ажратолмайсан.
Шу-шу «Академик» бўлиб қолдим. Мана мен ҳозир ўз аравам билан Абубакирга яқинлашмоқдаман, унинг жағи ҳамон тинмасди. У шудгор ичидан лойга ботиб мен томон югуриб келаётир.
— Бунча тошбақага ўхшаб судралмасанг! Яна қанча куттирмоқчисан?! Бўғиб ташлайман сен итваччани, она сути оғзидан кетмаган битта академик камайса камайибди-да.
Мен тракторга хомушгина яқинлашдим. Ўзимни оқлаш учун нима ҳам дея олардим? Ахир, трактор менинг айбим билан тўхтаб қолган. Хайриятки, прицепчи аёл — Қалипа менинг ёнимни олди:
— Кел энди, ўзингни бос, Абубакир! Бақириш-чақиришдан нима фойда? Уни қара, бечоранинг рангида ранг қолмабди. Шўрлик жуда қийналиб кетиб-ди — деди-да, қалтираб турган қўлларимдан челакни олиб, радиаторга сув қуя бошлади. — Бусиз ҳам жонини жабборга бериб ишлаяпти-ку. Кўряпсанми, қора терга ботиб кетибди…
— Менга нима! — жеркиб ташлади Абубакир. — Уйида ўтириб китобини ўқийверсин эди!
— Майли, бас қил энди! — Тинчитишга уринарди Қалипа. — Мунча баджаҳл бўлмасанг! Яхши эмас!
— Агар киши бунақаларнинг ҳаммасини кечираверса ўзини балога қўйиши ҳам ҳеч гап эмас. Планнинг бажарилишини сендан эмас, мендан сўрайдилар. Бу хумпар олим жонимни ҳалқумимга келтираётгани билан кимнинг иши бор, ахир!
Менинг олимлигим мунча дастак бўлиб қолди. Нега ҳам ўқиган эканман, қаёкдан ҳам тарихчи Олдиёровни эслай қолдим.
Мен бу ердан тезроқ қайтиб кетишга шошилардим. Ахир саҳронинг у бурчи ҳам бизга ўхшаганларга мунтазир бўлиб турибди-ку. У ерда тракторчи Садабек ишлайди. У ёши анчага бориб қолган, жиддий киши, жаҳли чиқса ҳам бақириб-чақиравермайди.
Орқамдан трактор моторининг овози эшитилди. Абубакирнинг тракторига жон кириб юриб кетди. Мен сал енгил тортиб, намиққан фуфайкада жунжи-киб турардим. Бу Абубакир мунча баджаҳл, мунча заҳар экан-а? Ҳали қари ҳам эмас, ўттиздан сал ошган. Тўғри, юзи анча хунук, ёноқ суяклари бўртиб чиққан, қўллари арслон панжасидай бақувват, аммо ўзи анча хушқомат, кўзлари бўлса важоҳатли, совуқ, сал нарсага қонга тўлади. Жони бўғзига келади. Бундай пайтларда эҳтиёт бўлмасанг, сени ғажиб ташлайди. Яқинда бир воқеа бўлди. Оқшомдан ёмғир бошланиб, тун бўйи савалаб чикди. Ивиб кетган кигиз устидан бир маромда чакиллаб оқиб тушаётган томчилар қандайдир мунгли оҳангда, кишига ниманидир шивирлагандай туюларди. Ёмғир эрта билан ҳам тинмади. Биз ўтовда ўтиравериб бекорчиликдан зерикиб кетдик. Агроном Сорокин қаергадир кетган эди — шундай кунда ҳам унинг иши бошидан ошиб-тошиб ётади. Чорвачилик учун ҳам жавобгар-да. Шу сабабли у бирор дақиқа тиним билмас, эртаю кеч умри эгарда ўтарди.
Ёмғир бир оз пасайганда Садабекнинг кичик укаси — прицепчи Эсиркеп менинг отимга минди-да, чўпонлар олдига жўнади. Алдей билан Қалипа бўлса челакларни кўтариб, булоқ бошига сувга кетишди. Ўтовда биз уч киши — Абубакир, Садабек ва мен қолдик.
Таъбимиз хира, ҳар биримиз ўз ишимиз билан банд эдик. Абубакир оёқларини узатиб ёнбошлагани-ча папирос чекарди. Садабек ўчоқ олдидаги тўқим устига ўтириб, бигиз ва мумланган пишиқ ип билан эски этигини ямарди. Мен бурчакка тиқилиб олиб китоб ўқирдим.
Ўтовнинг ичи зах. Ивиган наматдан қўй ҳиди келар, тепадан аҳён-аҳёнда чой сиёқли сув томчилар эди. Ташқарида эса ҳалқоб сув юзига шовиллаб ёмғир ёғарди.
Абубакир зерикиб эснади, қўлларини қирсиллатиб керишди, у ёқ-бу ёққа қарамай, қовоғини осганча қўлидаги папирос қолдиғини улоқтирганди, кигизнинг бир чеккасига бориб тушди. Намат тутаб, жизғанак ҳиди чиқа бошлади. Садабек папирос қолдиғини олди-да, кулга ташлади.
— Эҳтиёт бўлиш керак, — деди у чарм орасидан тупукланган мумли ипни ўтказаркан, — нима, жойингдан қўзғалолмайсанми?
— Ҳа, нима бўпти, — деб жаҳл билан бошини кўтарди Абубакир.
— Намат ёниб кетай деди.
— Оббо, матойингни қара-ю, — менсимай тир-жайди Абубакир. — Илма-тешик этигингни ямаяпсанми, ямайвер, бошқаси билан ишинг бўлмасин!
— Гап бойликда эмас. Бу ерда сен бир ўзингмас, ўз уйингда ҳам эмассан.
— Ўз уйимда эмаслигимни биламан! Уйимда бўлсам сен билан гаплашиб ҳам ўтирмас эдим. Тушундингми, маймун башара. Худонинг қаҳрига учрамасам сургун қилингандай, сен-у сенинг хотинингга ўхшаш аҳмоқлар яшайдиган Анорхойга келиб қолармидим.
Садабек мумланган ипни куч билан силтаб тортди. Бигиз унинг қўлидан отилиб чиқиб орқасига тушди. У Абубакирга нафрат билан узоқ тикилиб турди, сўнг бир қўлида этик, бир қўлида таранг тортилган ипни ушлаганича, ғазаб билан олдинга интилди.
— Майли, сенингча, мен аҳмоқман, бу ерга ҳаммамизни боқиш учун мен билан бирга келган хотиним ҳам аҳмоқ бўлсин! — Оғир нафас олиб гапирарди у. — Бошқа ҳамма анорхойликлар ҳам, сенингча, сургун қилинган кишиларми? Нима, уларни бу ерга сен ҳайдаб келганмисан? Қани, жавоб бер, эси паст! — деб бақирди у ва ўнг қўли билан нағалли этигининг қўнжидан ушлаганча ўрнидан ирғиб турди.
Абубакир бир чеккада ётган ключга ўзини отди, калласини елкалари орасига олиб уришга ҳозирланиб турди.
Мен қўрқиб кетдим. Вазият жуда қалтис эди. Улар бир-бирини ўлдириб қўйиши ҳам ҳеч гап эмасди.
— Қўй, Абубакир! — дедим югуриб бориб. — Уни урма! Қўй, Садабек, шу билан тенглашиб ўтирма! — деб оёқлари остида ўралашиб, саросимада ялиниб-ёлвордим.
Садабек мени бир чеккага итариб юборди. Улар жангга ҳозирланган арслондек, ўтов ичида гир айланишарди. Бирдан бир-бирига ташланиб қолишди, Абуба-кирнинг қўлидаги ключ Садабекнинг боши устида ялтиллади. Аммо Садабек шу заҳоти чап бериб, иккала қўли билан ключни ушлаб қолди. Абубакир кучли эди. У ўз рақибини ерга йиқитиб остига босиб олди, икка-ласи хириллашиб, сўкишиб, юмалашганча олишиб кетишди. Мен югуриб бориб Абубакирнинг қўлидан чиқиб кетган ключга бутун гавдам билан ташландим, ниҳоят, уни олганимча ўтовдан чиқиб қочдим…
— Алдей! Қалипа! — сув олиб қайтаётган аёлларга қараб қичқира бошладим. — Тезроқ, тезроқ, улар уришишяпти, бир-бирини ўлдириб қўяди.
Аёллар челакларини ташлаб, мен томон югуришди. Биз ўтовга етиб келганимизда Садабек билан Абубакир ҳамон ерда ағанашиб ётишарди. Уст-бошлари йиртилган, юз-кўзлари қонга бўялган. Зўрға ажратиб қўйдик. Алдей эрини судраб эшикка олиб чиқиб кетмоқчи бўлди. Лекин Абубакир бир зарб билан Қалипанинг қучоғидан чиқиб кетди.
— Ҳа, маймоқ ит, сеними, ҳали тўхтаб тур!.. Сен мурдор ҳали оёғим остига йиқилиб тавба қиласан, ўшанда Абубакирнинг кимлигини билиб оласан!
Паст бўйли, қотмадан келган Алдей унга яқин келиб, юзига тик боқиб гапира бошлади.
— Қани, тегиб кўр-чи! Кўзларингни ўйиб олайки, ўзингни ўзинг танимай қолгин!
Садабек бамайлихотир хотинининг қўлидан ушлади:
— Қўй, Алдей, садқайи гап кетсин у…
Мен бу орада ташқарига чиқиб, тўполонда отиб юборилган гайка ключини қидириб топдим-да, ўтовдан нарироқ бориб, уни тош ҳайкал ёнига кўмиб кўйдим. Ўзим бўлсам, ўтирдим-у, бирдан йиғлаб юбордим. Паст, бўғиқ йиғидан бутун вужудимни қалтироқ босган. Мени ҳеч ким кўрмас эди, ўзим ҳам қандай ҳолатга тушиб қолганимни билмас эдим. Фақат ўша тош ҳайкалгина, гўё дардимни тинглаётгандай, бўм-бўш қолган кўз чаноғи билан менга хўмрайиб боқиб турарди. Атрофда туман билан қопланган нам, сокин ва ҳорғин чўл ястаниб ётарди. Унинг кўҳна ва чуқур сукунатини бирон шарпа бузмасди, ёлғиз менгина кўз ёшларимни артар, ҳамон пиқиллаб йиғлаб ўтирардим, мен бу ерда узоқ, жуда узоқ вақт, то қош қррайгунча ўтирдим.
Ёвшонлар билан безанган чўлда ана шу зайлда яшайман… Куч-қувватим борича меҳнат қиламан. Лекин шунга қарамай, ҳамон ишим ўнгидан келмайди. Мана, ҳозир Абубакирдан яна яхшигина дакки едим. Оқибат нима бўлади — ўзим ҳам билмайман. Аммо умидсизликка тушиш ҳам ярамайди. То йиқилгунча ўз ўрнингда маҳкам турмоғинг керак.
— Қани, Серко, қимирла! Илдамроқ! Иккимиз ҳам тетик бўлайлик, ишдан қолмайлик..

Иккинчи боб

Эртаси куни одатдагидан барвақтроқ, тонготарда турдим. Кеча ўтовда ётиб ўзимча шундай аҳд қилган эдим: бор кучимни ишга солиб шундай ишлайинки, бирон киши койишигина эмас, ҳатто таъна ҳам қила олмасин. Ўзимнинг бошқалардан кам эмаслигимни бир кўрсатиб қўяй.
Даставвал ёнилғини келтириб, бакларга ўзим қуйиб чиқдим. Сўнгра, иш бошлагунга қадар тракторларнинг радиаторларини сувга тўлдириб қўяй деб, аравам билан булоқ томон жўнадим, ундан кейин нонушта қилиб олишга улгуриш ва бирор дақиқани ҳам зое кетказмай яна сув ташиш керак. Ҳозирча иш мен ўйлагандек бораётганди.
Бу орада ғира-шира, оқимтир туман қопланган уфқ ортидан аста-секин қуёш бош кўтара бошлади. У гўё чексиз чўзилиб кетган Анорхой даштларига назар ташлашдан чўчиб, анча вақтгача ўрнидан қўзғалмай турди. Сўнг яна бир қараганимда қиё боқиб, жамолини кўз-кўз қилаётгандай кўринди. Қуёш тиғ ураётган пайтдаги дашт манзарасидан гўзалроқ нарса бўлмаса керак! Гўё улкан ложувард денгиз ўз қирғоқларидан кўтарилиб чиққан-у, шу бўйича мовий тўлқинлари музлаб қолгандай, унда-мунда қуйқа тортиб қолган қисмлар тўқ кўк ва сарғиш тусда жилваланади.
О, Анорхой, о, бепоён дашт! Нега сукут сакдайсан, нималар ҳақида хаёл сурасан? Асрлар бўйи нималарни сир сақлаб келяпсан, келажакда сени нималар кутяпти?
Мен бор-йўғи бир сувчиман, лекин бунга ўксинмайман. Ҳали мана шу ерларга ҳам, машиналарга ҳам ўзим ҳукмрон бўламан. Ахир иккита тракторимиз, бу ерда қилинаётган ишларнинг ҳаммаси — ишнинг бошланиши, холос. Мен тадқиқотчиларнинг Анорхой даштида катта ер ости дарёлари бор, деган фикрини аллақаерда ўқиган эдим. Эҳтимол, бу ҳали тахминдир, аммо нима бўлса ҳам, ишончим комилки, кишилар бу ерларга сув келтирадилар. Анорхойда кўм-кўк боғ-роғлар шивирлашиб, соя-салқин ариқлардан сувлар шарқираб оқади, дашт шамоли майин эсиб, олтин буғдойзорлар ҳосилини кўз-кўз қилади. Бу ерда шаҳару қишлоқлар бунёдга келади. Бизнинг авлодларимиз бу чўлни фахр билан Анорхой бўстони деб атайдилар. Яна бир неча йиллардан сўнг бу ерларга менга ўхшаш бирор ўспирин йигит келганда, эҳтимол, унга сув ташувчи арава билан чўл бўйлаб кун бўйи санқиб юришга ва қандайдир бир бадфеъл ўзбошимчанинг сўкишларини эшитишга тўғри келмас.
Лекин ҳарҳолда, мен унга ҳасад қилмайман, чунки мен бу ерга биринчи бўлиб келганларданман!..
Аравани тўхтатиб қўйиб, эрталабки Анорхой кенгликларини томоша қилдим. Мана пгу дамда ўзимни ер юзидаги энг бахтиёр, энг кучли, ҳатто энг гўзал одам деб ҳис қиламан. Ҳа, Анорхой ерлари саноат ўлкасига айланади!..
Ниҳоят, уфқ ортидан заррин нурларини сочиб, баркашдай қуёш кўтарилди.
Куннинг бошланиши ёмон эмас. Моторлар ҳам ишлаб турибди. Сувни пешма-пеш ташиб келтиришга ҳам улгуряпман. Аммо ҳали кечга узоқ…
Сувга қатнаб юрганимда бир вақт булоқ бошида кўй-қўзиларнинг кичик бир қўтонини учратиб қолдим. Уларни бу ерга бир қизча ҳайдаб келган экан. У кўйларни булоққа яқинлаштирмай, ариқчада суғормокда эди. Қаёқдан келиб қолди у! Эҳтимол, биздан этакрокдаги қўш тепалик ортидан, сойлик томонидан келгандир. Чўпонлар ўша ёкда ўрнашган эди. Қизнинг чеҳраси менга танишдай туюлди. Мен қайси бир журналда худди шу қизга ўхшаш, кокили пешанасига тушиб турган ёшгина хитой қизнинг суратини кўрган эдим. Балки шунинг учун мен уни қаердадир учратгандай бўлаётгандирман.
Биз бир-биримизга жимгина қарадик. Менинг кутилмаганда бу ерда пайдо бўлиб қолганим унга қанчалик ғайритабиий туюлган бўлса, унинг бу ерга келиб қолиши ҳам менга шундай кўринди. Бироқ ҳеч нарса бўлмагандай аравадан сакраб тушдим-да, ишбилармон кишилардай булоқдан сув олиб, бочкани тўлдира бошладим.
Шу маҳал қўйлар ҳам сув ичиб бўлишди, қиз уларни бир чеккага ҳайдай бошлади. Ёнимдан ўтиб кета туриб:
— Бу булоқнинг оти нима? — деб сўради.
Мен ҳозир сув олганимда лойқаланиб қолган, нурсиз жилваланиб турган булоқ кўзига термилганимча ўйланиб қолдим. Дарвоқе, яккаю ягона булоғимизнинг бирон номи бўлса керак, ахир? Мен ҳамон ўйланиб турарканман, бу орада сув тиниб, юзи равшанланиб, туби қуюқ кўк тусга кирди.
— Бўтакўз! — дедим қизга қайрилиб.
— Бўтакўз булоғи? — пешана сочини бир силкитиб табассум қилди қизча. — Жуда гўзал экан оти! У ҳақиқатан ҳам бўталоқнинг кўзига ўхшайди, ўйчан кўринади.
Биз гапга киришиб кетдик. Қиз бизнинг томонлардан экан. У, ҳатто ўқитувчим Олдиёровни ҳам таниркан. О, бу кимсасиз чўлда нотаниш қиз оғзидан севимли ўқитувчимнинг номини эшитиш қандай яхши!
Эҳтимол, у ҳам Анорхойга ана шу муаллимнинг гапи билан келгандир. Қиз ўтган йили мактабни, бизникини эмас, бошқа мактабни тамомлаб, ҳозир сақмончи — қўйларнинг қўзилаш даврида чўпон ёрдамчиси бўлиб ишлаётган экан.
— Қўрамиздаги қудуқнинг суви шўр, — деди. — Мен бу ерда булоқ борлигини эшитгандим. Ўзимнинг ҳам оқин сувларни кўргим келиб кетди, қўзиларим ҳам зилол сув қанақа бўлишини билишсин дедим! Қўзиларни боқиб, катта қилиб чўпонга топшираман, кейин университетга ўқишга кетаман…
— Вақт-соати етса мен ҳам ўқимоқчиман, — дедим. — Бироқ мен механизация мактабига кираман. Мени аслида бу ерга тракторда ишлаш учун юборишган эди, манави эса, шунчаки, вақтинча… — бочкани кўрсатдим унга. — Вақтинча ёрдамлашяпман… Сув ташигани бошқа бировни юборишлари керак.
Мен бу гапни чакки айтиб қўйдим, оғзимдан чиқиб кетганини ўзим ҳам сезмай қолдим. Уялганимдан аъзойи баданимдан иситма чиқиб кетди, аммо яна шу ондаёқ музлаб кетдим — узоқдан Абубакирнинг «ёқимли» овози эшитилди:
— Ҳе-е-ей, академик, жағингга тушираман!
— Оббо, кўп гапириб юборибман-ку!
— Нима бўлди? — ҳайрон бўлиб сўради қизча.
— Ҳеч нима. Шундай, сувни олиб бориш керак, — дедим қизариб.
Қизча қўзиларини келган йўли билан ҳайдаб кетди. Абубакир шудгорнинг узоқ чеккасида, трактор кабинасидан туриб муштини ҳавода силкитганича, томоғини йиртиб бақирарди.
— Кетяпман-ку, ахир, кетяпман! Овозингни ўчирсангчи! Одам деган бегона қиз оддида шунчалик ҳам бақирадими? — дедим ғазаб билан ва отни чоптириб кетдим.
Бочкадаги сув шалоп-шулуп чайқалиб, сачраб, бошимдан оёғимгача шалаббо қилди. Тўкилса тўкилаверсин, менга деса бир томчиси ҳам қолмасин! Мен бундай хўрликка ортиқ чидаёлмайман!
Абубакир кабинадан сакраб тушди-да, яна ўтган сафаргидай менга ташланди. Мен жиловни тортиб, отни таққа тўхтатдим-да:
— Агар сен шунақа бақираверадиган бўлсанг, ишни ташлайман-у кетаман, — дедим жаҳл билан.
У кутилмаганда бу гапдан довдираб қолди, лекин ҳуштак чалиб юборди-да, етти пуштим қолмай сўка бошлади.
— Сен лапашанг академиксиз ҳам Анорхой бор эди, бундан кейин ҳам ўт тушкур бу чўл қуриб кетмайди! Йўқол бу ердан тезроқ! Энди сен қолган эдинг менга тил тегизмаган, иштонсиз студент!
Мен аравадан сакраб тушиб, қамчини трактор орқасига улоқтириб юбордим-да, одимлаб кетдим.
— Тўхта, Камол! Ундай қилма! Қаёққа борасан, тўхта! — деб орқамдан қичқирди Қалипа.
Бу гап мени баттар қизиштирди, қадамимни яна тезлаштирдим.
— Тўхтатма уни, қўявер, қуриб кетсин! — Абуба-кирнинг овози эшитилди орқамдан. — Усиз ҳам эвини қилармиз!
— Сен одам эмассан, ваҳший ҳайвонсан, нима қилиб қўйдинг! — дашном берарди унга Қалипа.
Уларнинг аллавақтгача жанжаллашгани қулоғимга чалиниб турди.
Тобора олдинга интилиб, қадамимни тезлаштир-дим. Қаерга боришим — аҳамиятсиз. Атрофда тирик жон йўқ, тўрт томоним қуп-қуруқ дала. Булоқни, дала шийпонини орқада қолдириб, тош ҳайкал турган тепаликни ҳам босиб ўтдим. Дарғазаб бўлиб тиржайиб турган тош кампир бўм-бўш қолган қоп-қора ва нурсиз кўзлари билан мени кузатиб, узоқ асрлар давомида ерга қандай ботиб турган бўлса, ҳозир ҳам шу тахлитда бақрайиб турарди.
Мен ҳеч нарсани ўйламай кетиб борардим. Фақат биргина истагим бор эди, у ҳам бўлса — кетиш, иложи борича бу ердан тезроқ кетиш. Бу лаънати Анорхой даштини елкамнинг чуқури кўрсин.
Кўз ўнгимда ҳувуллаб ётган қуруқ чўл. Барча паст-баландликлар, қиру сойлар, чор атрофдаги ҳамма нарса бир-бирига ўхшарди. Бу жонсиз, бир-бирига ўхшаш манзарани ким яратди экан? Нега таҳқирланган, хўрланган мен бу аччиқ шувоқзор, шўр босиб ётган бепоён кенгликларни кезиб чиқишим керак экан? Қаёққа назар ташлама — қуп-қуруқ, жонсиз биёбон, яйдоқ дала. Бу ерда одамзод учун нима бор? Унинг яшаши учун бошқа жой қуриганми? Эрталабки ўй-хаёлларим энди менга жуда кулгили бўлиб туюлди.
Мен ўзимнинг ожизлигимни, бошпанасизлигимни ва тушкин аҳволдалигимни бутун вужудим билан ҳис этиб: «Мана сенга ёвшонзор гўзал даштлар-у, мана сенга Анорхой ўлкаси!» деб ўз-ўзимдан кулардим.
Тепамда осмони фалак, теварак-атрофим чексиз дашт, ўзим эса гўё бу ерга аллақаердан келиб қолганман-у эгнимдаги қавилган фуфайка, оёғимдаги кирза этик ва ранги ўчиб кетган шапкада муштдай одамга ўхшаб кўринардим.
Шу ҳолатда йўлсиз кетавердим. «Бирор ерда темир йўл изига чиқиб қоларман, — деб ўйлардим ўзимча, — сўнг бирон разъездда юк вагонларига осилиб оларман. Одамлар олдига бораман…»
Ортимда туёқларнинг дукур-дукурию, отларнинг пишқириғи эшитилганда ҳам ҳатто қайрилиб қарама — дим. Бу Сорокин. Ундан бошқа одам бўлиши мумкин эмас. Ҳозир ҳойнаҳой койиб беради, сўнгра ялинади, майли, нима бўлса бўлар! Лекин орқамга қайтмайман, қайтишни хаёлимга ҳам келтирмайман.
— Тўхта! — хитоб қилди паст овоз билан Сорокин. Мен тўхтадим. Сорокин терга ботган отида менга яқинлашди. Малла қошлари остидаги кўм-кўк, ўткир кўзлари билан менга жимгина тикилиб турди-да, сумкасига қўл солиб ундан бир қизил қоғоз олди — бу даштга келган кунимоқ, зўр ифтихор билан унга топширган комсомол йўлланмам эди.
— Ма, буни қоддириб кетиш мумкин эмас, — у йўлланмани хотиржамлик билан менга узатди.
Мен унинг боқишида на таъна, на дашномдан асар кўрмадим, у мени айбламасди ҳам, ачинмасди ҳам. Бу қараш — мушкул ишларни бажариб, ҳар қандай тасодифий қийинчиликларга кўниб қолган одамнинг жиддий нигоҳи эди. Сорокин кафти билан ҳорғин, соқол босган юзларини артиб оларкан:
— Агар разъездга бормоқчи бўлсанг, ҳув анави сойлик томон ўнгроққа қараб юр, — деб кўрсатди у менга ва отини буриб, секингина орқасига қайтиб кетди.
Мен ҳайрон бўлиб, унинг орқасидан қараб қолдим. Нима учун у мени уришмади, нега бу ерда қолишга ундамади? Нега у бошини қуйи солган, от устида бунчалик ҳорғин ўтирибди? Оиласи — хотин, бола-чақалари аллақаёқларда, узоқда. Ўзи бўлса бу ерда йил — ўн пкки ой чўлни кезиб юргани-юрган. У қанақа одам ўзи, Бўм-бўш Анорхойнинг нимаси қизиқтираркин уни?
Нима сабабданлигини ўзим ҳам билмайман-у, бироқ унинг орқасидан аста-секин эргашиб боравердим.
Кечқурун биз ҳаммамиз ўтовда тўпланишдик. Ҳеч ким чурқ этмасди. Ўртага сукунат чўккан, фақат гулхандаги ўтинларгина чарс-чарс ёнарди. Бунинг ҳаммасига айбдор мен эдим. Ҳамон ҳеч ким оғиз очмади. Лекин Сорокиннинг хафақон ва жиддий чеҳрасида упинг нимадир демоқчи эканлиги сезилиб турарди.
— Хўш, энди нима қиламиз? — деди Сорокин ниҳоят ҳеч кимга қарамай.
— Нима бўпти, Анорхойни сел босибдими? — де-ди Абубакир заҳарханда қилиб.
Шундан сўнг Садабек оҳиста ўрнидан туриб, жимгина ўтовдан чиқиб кетди. У Абубакир билан бўлган муштлашишдан сўнг у билан гаплашмас, афтидан, хрзир ҳам гапга аралашмоқчи эмас эди. Унинг укаси, прицепчи Эсиркеп ҳам ўрнидан турмоқчи бўлди-ю, аммо фикридан қайтиб, яна жойига ўтирди.
Абубакир у билан ҳам чиқиша олмасди. Бир куни илтимосимга кўра Эсиркеп мени Садабекнинг тракторига бириктирилган плугга ўтқазди-да, ўзи сув тапшйдиган аравага чиқди. Бироқ у сувни бир оз кечиктириб келтирган экан, Абубакир унга ҳам дўқ урибди. Лммо Эсиркеп ўзини ҳақоратлашга йўл қўймабди. У ҳам беллашадиганлардан. Ахир у мендан уч ёш катта.
Абубакирнинг гапига ҳеч ким жавоб бермасди.
— Бу ерда ўйлаб ўтиришнинг нима ҳожати бор, — қўшимча қилди у, — ишни ким тўхтатган бўлса, ўша жавоб бераверсин.
— Гап ким ҳақу ким ноҳақ эканлигида эмас! — жавоб қилди Сорокин унга қарамай. — Бу ерда бир ёш йигитнинг тақдири ҳал бўляпти, у энди нима қилиши керак?
— Такдир эмиш! — ғижинди Абубакир. — Бунақа академикларнинг тақдири аллақачон ҳал бўлган, булар бир пулга қиммат, қўлидан иш келмайди! — менсимай қўл силтади у. — Хўш, ўзинг ўйлаб кўр-чи, Сорокин, булар нимага ярайди? Биз ўз кучимиз билан ғалла отиштирганимизда улар ўн йиллаб ўқиб юришди. Уларни биз боқдик, кийинтирдик, хўш, нима натижа чиқди, мактабда буларга нимани ўргатишди? Машинани билишмаса, отга бўйинча солишни эплай олмаса, ҳатто айилни ҳам дурустгина тортолмаса… Нега энди мен унинг учун тер тўкишим керак экан. Унинг олимлигини бошимга ураманми, тош ҳайкалларнинг сирини билса билибди-да, нима бўпти? Қўлидан бирон иш келмаса. Бас, шундай экан, ўзгаларни ҳам ишдан қолдирмай, туёғини шиқиллатиб жўнаб қолсин! Сен ҳам, Сорокин, менга ёпишаверма, мен ёлғиз ўзим сменачисиз ишлаяпман, ҳеч кимдан тап тортадиган жойим йўқ! Агар ортиқча кўринаётган бўлсам — эртагаёқ бу ердан ғойиб бўлишим мумкин. Аммо тилимни тиймайман: мен бунақа академикларни бир тийинга олмайман!..
— Бас қил! — деди Сорокин, ҳамон Абубакирнинг юзига қарамай, унинг сўзини чўрт кесиб. — Буни биз сенсиз ҳам биламиз. Гап бунда эмас. Қани айт-чи, Камол, ўзинг нима демоқчисан?
Мен ҳадеганда жавоб қайтаролмадим. Абубакириинг гапларини тинглаб ўтириб, унинг сўзларида ҳам жон борлигини англадим. Аммо бу сўзларнинг ҳаммаси ғайирлик ва адоват билан айтилган эди. Нега? Ахир мен қўлсиз-оёқсизманми ёки Абубакир қилган ишни қеч қачон қила олмайдиган, ўтакетган ландавурманми? Ёки саводлилигим менга халал беряптими? Мен буни тушуна олмасдим. Бироқ шундай бўлса ҳам, Сорокиннинг саволига иложи борича бамайлихотир жавоб беришга уриндим.
— Мен бу ерга прицепчи бўлиб ишлаш учун келганман. Менга мана шуниси аҳамиятли. Эгар-жабдуқни бўлса уддалай оламан. Буни ҳамма билади, ҳатто Абубакирнинг ўзи ҳам билади. Бундан кейин ҳам худди шундай ишлайверишим мумкин эди. Аммо сув ташишни хоҳламайман. Хоҳламайман, вассалом!
— Бизда бошқа иш йўқ, — деди Сорокин.
— Демак, кетишим керак экан-да! — таъкидладим. Қалипа менга қаради-да, ғамгин хўрсиниб қўйди:
— Камол, мен ўз ўрнимни сенга бериб, сенинг аравангда сув ташийверардим-у, аммо сен бунга кўнмайсан-да…
Бу кутилмаган гап бўлди. Қалипа ўзининг раҳмдиллигиданми ёки Абубакирнинг бақириб, сўкинган пайтларида хижолат тортиб ҳар вақт нима биландир упинг қўполлигини юмшатишга ва билинтирмасликка ҳаракат қилганиданми, ҳайтовур, шу сўзларни айтишга журъат этганди. Мен ҳам ўйлаб-нетиб ўтирмай қизиқ устида:
— Кўнаман! — деб юбордим.
Ўтов сув сепгандай жим бўлиб қолди. Гулхандаги ўтиннинг чирс-чирс этиб ёнаётганигина эшитиларди.
Ҳамма ҳайрон бўлиб менга қаради. Балки мени, эси ҳушини йиғиб олиб, сўзидан қайтар деб ўйлаётгандирлар? Шундай бўлиб чиқдики, мени кўролмайдиган ва менга ҳеч қандай яхшиликни раво кўрмайдиган киши чангалига ўзимни ўзим тутиб бердим. Лекин бошқа ҳеч нарса демадим. Айтилган сўз — отилган ўқ. Сорокин менга яна бир синовчан назар ташлади-да:
— Шу гапинг гапми? — деб сўради.
— Ҳа!
— Менга барибир! — деди Абубакир ва гулханга тупурди. — Аммо олдиндан айтиб қўяй: сал гап бўлса, каллангга тушираман! — Унинг менсимай истеҳзо ва адоват билан ўқрайган кўзлари қоронғида совуқ чақнади.
— «Сал гап бўлса» деганинг нимаси? Нега элдан бурун дўқ қиляпсан? — деди ҳозиргача ўзини тутиб ўтирган Эсиркеп ортиқ чидай олмай. — Эплаб кетади, бу шунчалик мушкул ишми, донишмандлигингни қара-ю! У менинг плугимда ишлаган.
— Сендан ҳеч ким сўраётгани йўқ, бировнинг ишига аралашма. Ҳали кўрамиз. Тракторга ҳам, ишга ҳам мен жавобгарман…
— Бас қил! — Сорокин яна норозилик оҳангида Абубакирнинг сўзини бўлди ва менга қараб: — Эртадан ишга туш, — деди-да, ўрнидан туриб эшик томон юрди. — Хайр, энди дам олинглар.
Ўша кеча деярли ухлай олмадим. Абубакир билан ишимиз қандай бўларкин? Ахир ҳозиргача у билан аҳён-аҳёндагина учрашардим, эртадан бошлаб эса тун-кун унинг ихтиёрида бўламан. Гарчи прицепчининг вазифаси чидам ва сабр-матонатни талаб қилса ҳам, мени унча чўчитмасди. Албатта, керакли жойларда плуг тишини илдам ва аниқ кўтариб туширишга кўникиш керак, токи тракторнинг ҳаракати бирор минут ҳам тўхтаб қолмасин. Ундан ташқари, мен тракторчига ҳамма ишда — машинани ювиб артишда ҳам, ремонт қилишда ҳам ёрдамлашишим керак. Қани, Абубакир сўраган ключиними, болтними, гайкасиними ски яна бошқа зарур нарсаларни дарҳол топиб бермай кўр-чи…
Кейин билсам Алдей ҳам мижжа қоқмабди. У қоронғи кечада ёнимга келиб ўтирди-да, бошимни силади:
— Ўйлаб кўрсанг бўларди, Камол, сен у билан чиқиша олмассан, оқкўнгил, ювошгинасан. Унинг кўнглидагини топа олмассан. У сени қийнаб қўяр.
— Мен унинг кўнглини топмоқчи эмасман! Қийноқларига бўлса кўникиб қолганман.
— Майли, ихтиёр ўзингда, ўзинг биласан, — деди паст товуш билан ва хўрсинганича ўз жойига кетди.

Учинчи боб

Абубакир билан биринчи кунданоқ тўқнаша бошладик.
— Уйқу элитиб прицеп остида қолсанг, мен жавобгар эмасман! — Абубакирнинг иш олдидан айтган бирдан-бир сўзи шу бўлди.
Бироқ ухлаш хаёлимга ҳам келмасди. Бутун хаёлим аниқ ва бенуқсон ишлаш билан банд. Фалокат босиб тишлар остига тушиб кетиш мумкин, деган хаёл билан доим қийналгандан кўра, яхшиси, ҳозироқ бу ишдан бош тортиш маъқул эди-ю…
Рама устида икки ёққа керишган оёқларим тагидаги кронштейнларга пўлат тишлар маҳкам бириктириб қўйилган эди. Плуг тишлари қўриқ ер қатламларининг буғланиб ётган бағрини бирин-кетин тилиб, ағдариб, ёнма-ён қиялаб боришарди. Трактор ёвшонларни босиб-янчиб, тинимсиз гуриллаб, ғилдирак занжирларини шалдиратиб шахдам юриб борарди.
Абубакир орқасига бир марта ҳам қайрилиб қарамасди, мени борми-йўқми деб ҳам қизиқмасди. Мен фақат унинг йўғон бўйнини кўриб турардим. Бу билан гўё у менинг то ишни ташлаб кетмагунимча ёки сабр-тоқатимга ишонч ҳосил қилмагунча синамоқчидек эди. Эҳтимол, у мени ҳолдан тойдириб, бу ишдан воз кечтириш учун тракторни тинимсиз қувиб ҳайдаётгандир. Ҳеч қанақа амортизацияси бўлмаган қаттиқ темир курсида, чанг-тўзон ва мотордан чиқаётган газдан нафаси бўғилиб ўтириш нақадар маза эканлигини Абубакир яхши билади. Аммо мен таслим бўлишни ўйламасдим. Ғоят катта куч билан ишлаётган асаблар, кўз-қулоқлар ва плут штурвалини маҳкам ушлаб олган қўллар — менинг туриш-турмушим шундан иборат. Иш давомида ғиқ этмай ўтирдим, ҳатто жаҳл билан тракторни тошлоқ ерларга солиб борганида ҳам, плуг дам-бадам жўяклардан сакраб чиқиб кетиб, тишлари чақмоқ тошларга урилиб, учқунлар сачраганида ҳам, ўтирғичдан сакраб-сакраб кетганимда ҳам ғинг демадим.
Кечқурун Абубакир тракторни ишдан тўхтатганда шундай чарчаган эдимки, умримда бунчалик бўлган эмасман. Оғиз-бурним, кўз-қулоқларим — ҳаммаси чанг ва қум билан тўлган эди. Мукка тушиб, шу ердаёқ ухласам дердим. Лекин қимир этмай Абубакирнинг буйруғини кутиб турдим.
— Лемехни кўтар! — деб қичқирди у кабинадан бошини чиқариб. Ўзи эса тракторни шудгордан чиқарди-да, моторни ўчириб, плуг ёнига келди, эгилганча плуг тишларининг дамини кўздан кечирди.
— Алмаштириш керак, ўтмаслашиб қолибди. Эрталабгача тайёр бўлсин! — деди.
— Хўп, — дедим мен.
— Запас тишларини қолдириб, плугдан тракторни ажрат.
Мен унинг талабини бажаргач, жимгина шийпон томон кетди. Орқасидан қараб қоларканман, унинг ҳатти-ҳаракатига фақат аччиқланибгина қолмай, унга ҳасад қилаётганимни сездим. У гўё сира чарчамагандай, бамайлихотир, лапанглаб кетиб борарди. Менинг-ку, албатта, жонимни олди-я. Бироқ унинг ўзи ҳам тинчимайди, ахир. Ишнинг кўзини билишини қаранг-а, аблаҳнинг!
Мен бир хўрсиниб қўйдим-да, ўтин-чўпларни териб, қучоқ-қучоқ қилиб плуг ёнига уя бошладим. Тунда плуг тишларини алмаштириш учун гулхан ёқиш керак эди. Каттагина ўтин ғарамини тайёрлаганимдан кейин кечки овқатга кетдим.
Нақадар мушфиқ ва меҳрибон бу Алдей! Менга олиб қўйган шилпилдоқни индамай ер эканман, унинг менга ич-ичидан ачиниб қараб турганини кўрсангиз эди. Баҳузур ўтириб овқатланишга вақтим йўқ. Мен ундан ҳар эҳтимолга қарши сақлаб қўйиладиган фонарни сўрадим.
— Бу сенга нима учун керак? — деди у фонарни бера туриб.
— Керак, плуг тишларини алмаштираман.
— Ахир, шу ҳам иш бўлдими, бу қандай гап! — дея бақирди у Абубакирга қараб. — Бунга йўл қўймайман! Муштдай болани таҳқирлашга ҳаққинг йўқ.
— Менга нима, қўймасанг қўйма, — қўрслик билан жавоб қайтарди Абубакир ёта туриб.
— Аралашма! — жеркиб берди хотинини Садабек. — Камолнинг ҳам ўзига яраша ақли бор.
— Ҳечқиси йўқ, Камол, сенга ўзимиз ёрдамлашамиз. Кетдик, Эсиркеп, — дея мен билан бирга кетмоқчи бўлиб ўрнидан турди Қалипа.
— Керак эмас, ташвишланманглар. Ўзим уддалайман, — дедим-да, фонарни кўтариб ўтовдан чиқиб кетдим.
Атрофни сукунат, чексиз зулмат қоплаб олган. Мен сув ичиб олайин деб булоқ томон қайрилдим. У қоронғи, сокин чуқурлик ичида секин-аста биқирлаб қайнар ва зулмат оғушида йилт-йилт товланиб атрофга салқинлик таратарди. Ҳақиқатан ҳам у бўталоқнинг кўзини эслатаркан, қўққисдан ўша сақмончи қиз эсимга тушиб қолди. Ўша кезда унинг исмини ҳам билиб ололмаган эканман. Қаерда экан ҳозир ўша хуш-овоз гажакдор қиз?
Плуг олдига етиб келгач, дарҳол ишга киришдим.
Тишларни имкони борича юқорига кўтариб, ўт ёқа бошладим. Фонарнинг ҳам албатта фойдаси тетди. Гайкаларни бураб бўшатиб олдим-да, йўқотиб қўймаслик учун шапкамга солиб қўйдим. Бутун тун бўйи плуг остида ётиб ишладим. Гайкаларни бураб чиқариш жуда мушкул, ўнғайсиз эди. Улар қўл бормайдиган жойларга ўрнатилган. Бунинг устига, гулхан ҳам дам-бадам ўчиб қоларди. Мен плуг остидан ўрмалаб чиқиб, ётган жойимда ўтни ггуфлаб ёндирардим. Қанча вақт ўтганини билмайман, аммо ҳамма тишларни алмаштириб бўлгунимча тинмадим. Шундан сўнг кўз ўнгим қоронғилашгандай бўлди, оёқларимни аранг судраб трактор олдига етиб олдим-да, кабинага кириб ётдим. Шилинган, тилинган, жонсиз қўлларимдан олов чиқиб, зирқираб оғрирди.
Эрта тонгда мени Қалипа уйғотди. У сув тапгувчи аравада келганди.
— Радиаторга сув қуйиб бўлдим. Кел ювин, Камол, қўлингга сув қуйиб юбораман, — деди Қалипа.
У мендан ҳеч нарсани сўраб-суриштириб ўтирма-ди, мен ҳам унинг бу ишидан миннатдор бўлдим. Бировларнинг раҳмдиллиги ҳамма вақт ҳам ёқавермайди. Юз-қўлимни ювиб бўлгач, Қалипа аравадан тутунчада овқат ва бир шиша квас келтирди. Қовурилган дондан тайёрланган нордон муздек квас жуда лаззатли бўлиб, ҳовурингни чиқариб юборарди. Бу, албатта, Алдейнинг ғамхўрлиги эди.
Абубакир ҳам келди. У ҳеч нарса дегани йўқ. Ишимдан бирор нуқсон тополмагач, нима ҳам дея олар эди. Жимгина бориб тракторни плуг олдига ҳайдаб келди. Мен плугни тиркадим. Сўнг яна ишга киришдик.
Шу кундан бошлаб плугни дадил бошқарадиган бўлдим. Ўзимга ишонч ҳосил қилдим. Модомики, биринчи синовдан ўтдимми, энди охиригача чидайман!
Қаршимда кабина деразачасидан ҳамон ўша йўғон, чайир бўйин кўриниб турарди. Трактор ҳам бир текисда, шиддат билан гуриллаб, олға босмокда. Бир маромда, штурвалга маҳкам ёпишганимча кетяпман.
Пешинга келиб Абубакир кутилмаганда трактор моторини ўчирди.
— Туш, танаффус, — деди у.
Биз трактор соясида, ерда жимгина ўтирардик. Абубакир папиросни асабий тишлаб, чайнаб чекарди, сўнг комбинезон ва кўйлагини ечди-да, қуёшда тобланай деб кийимлари устига ётди. Унинг елкалари кенг, мускуллари таранг тортиб турарди. Менинг ҳам қуёшда тоблангим келиб кетди. Кўйлагимни ерга ёзиб, эндигина чўзилмоқчи бўлган эдим, Абубакир бошини кўтариб менга хўмрайиб қаради-да:
— Орқамни қашиб қўй, — деб буюрди ва гўё мен унинг буйруғини дарҳол бажаришимни олдиндан билгандай, зилдай бошини қўли устига қўйиб ётди.
Мен жим туравердим.
— Эшитяпсанми, йўқми? — бошини кўтармай ғазаб билан елкаларини силкитди.
— Қашламайман!
— Мен айтдимми, қашлайсан! — У ўрнидан даст турди-да, қўлларини белига тираб олдимга кедди. — Хўш? Яна қанча кутишим керак? — Мен бир оз орқага тисарилдим.
— Сен доим мен ишчиман, мен ҳаммани боқаётибман, деб кўкрагингга урганинг-урган. Аммо сен фақат ишлаётганлигинг учунгина ишчисан, чин кўнглингдан ишчи эмассан. Сен аслида бой бўлишинг керак эди!
— Бой ҳам бўлсам бўлардим! Лекин сен менинг жаҳлимни чиқараверма, — деди-да, тўсатдан бурнимга бир чертди.
Мен сакраб турдим-да, мушт кўтариб унга ҳамла қилдим. Абубакир худди шуни кутиб турган эди. Сўнгги кунларда тўпланган бутун нафратини муштига жамлаб шунақаям туширдики, соққадай думалаб кетдим. Аранг тиззамда туриб, беихтиёр ғазаб билан яна Абубакирга ташландим. Унинг ҳар зарби мени оёкдан қулатарди.
— Мен сенга мушт қанақа бўлишини кўрсатиб қўяман! Асабга тегишни ҳам кўрсатиб қўяман! — деди у чўяндай мушти билан устма-уст тушираркан.
Аммо мен ҳам ўрнимдан қайта-қайта туриб, овоз чиқармай жон-жаҳдим билан унга ёпишардим. Ҳар гал юзини — ваҳший башарасини мўлжаллаб урмоқчи бўлардим, лекин у қорнимга, биқинимга, кўкрагимга аниқ мўлжал билан туширарди.
Мен яна ўрнимдан туриб, секин унга яқинлаша бордим. У қўлини кўтарди ва худди қассоблардай томоқ қириб, қулочкашлаб гарданимга яна бир мушт туширди. Мен чурқ этмай, лабларимни маҳкам тишлаб, ерда чўзилиб ётардим.
— Ётибсанми, академик? Қани, ҳидлаб кўрчи, ердан ниманинг иси келаркин! — деди у оғир нафас олиб, ёрилган лабларидаги қонни тупуриб ташларкан. — Бу сенинг тош ҳайкаллар ҳақидаги лекциянг эмас.
У оёқларимиз остида топталган кийимлари томон кетди ва гўё ишни қойил қилиб қўйган кишидай, кийимини қоқиб, бамайлихотир кия бошлади. Менинг бу жангда ҳам ғолиб чиққанлигимни сезмас эди. Ҳа, гарчи мен ер тишлаб ётган бўлсам ҳам енгилмаган эдим. Ҳақиқат учун куч, мушт ишлатиш ҳам мумкин эканлигига ишондим. Кимки сени урса, сен ҳам уни уришинг мумкин ва зарур экан. Бу мен учун ғалаба эди.
Абубакир комбинезонини кийгунча нафасимни ростлаб ўзимга келиб олдим. У моторни ёндириши биланоқ сакраб ўрнимдан турдим-да, тезлик билан кийимларимни кийдим. Плугга чиқиб, ўз ўрнимга ўтириб олдим.
Трактор гуруллаб, шудгор бўйлаб юриб кетди. Ўша бесўнақай чайир бўйин кабина деразасидан ҳамон кўриниб турар, мен ҳам плуг штурвалига ёпишганча борардим.

Тўртинчи боб

Ҳаётимизда баъзи ўзгаришлар бўлиб ўтди. Уруғлик ташиш учун бизга қўш оти билан арава беришди. Яна бир киши ҳам келди. Энди сув ташувчи учун ҳам анча енгиллик туғилган эди. Садабек билан Эсиркепнинг тракторларини экишга тайинлашди, биз эса Абубакир билан ер ҳайдашда эдик.
Яна бир жуда муҳим янгилик бўлди.
Бундан бир неча кун аввал, тушки овқатдан кейин аравада далага кетаётганимизда, мен булоқ бўйида сақмончи қизни кўриб қолдим. Аравадан сакраб тушдим.
Аравакаш отларни тўхтатмоқчи бўлганди-ю, лекин Абубакир қўймади:
— Ҳайдайвер, йўлингдан қолма, — деб буюрди у норози оҳангда.
Мен қиз томонга югурдим, қўйларини ўз ҳолига қўйиб у ҳам менга пешвоз келаверди. Мен ёнига етмасдан тўхтадим, чунки иш бошлагунча ўша жойда бўлиш учун аравага етиб олишим керак эди.
— Салом! — деб қичқирдим узокдан.
— Салом! — деб жавоб берди қиз ҳам. Жойида тўхтаб қолди.
Уни кўриб жуда қувониб кетдим, лекин ҳадеганда бирон гап айтишга журъат этолмай турдим.
— Аравангиз қани, нега кўринмай кетдингиз? Ҳозир қаердасиз? — деб сўради қиз.
— Мен ҳозир трактордаман! — деб қичқирдим ғурур билан. — Биз ҳу-ув анави даладамиз! Кечирасиз, мен жуда шошиляпман.
— Чопинг, чопинг! — деб қўлини силкитиб қолди у менга.
Араванинг кетидан югура кетдим. Орқамга бир қайрилиб қараб қўйдим. Қиз ҳалиги жойда орқамдан қараб турарди. Арава тўхтамай кетиб борарди. Қизнинг қўл силкиб хайрлашиб қолганидан, бунинг устига, баҳор чоғи кенг саҳро қўйнида елиб бораётганимдан ўзимни бениҳоя бахтиёр ҳис этдим…
Эртаси куни у биз ишлаётган ерда пайдо бўлиб қолди. Яқингинадаги тепанинг устида қўй-қўзиларни боқиб юрарди. Лоақал бирор дақиқага бўлса ҳам унинг олдига бирам боргим келардики, лекин бу Абубакир деганингиз менга рухсат берармиди. Бунақа ишлар унинг қўлидан келмайди. Бу ҳакда мен ундан илтимос ҳам қилмадим.
Келгуси гал, қиз яна тепаликда пайдо бўлганида Абубакир билан биз тириллаб турган трактор ёнида эдик. Абубакир моторнинг қаеринидир текшираётганди.
— Нега бу қизча тез-тез келадиган бўлиб қолди? — деб сўради у.
— Билмадим.
— Оти нима унинг?
— Билмайман.
— Эҳ, академик, — деб ерга тупурди у. Кейин қиз томонга қараб қўйди. — Ўзиям ажойиб нарса кўринади.
Мен унга ғазаб билан қарадим.
— Бор, ўрнингга ўтир! — деб бақириб берди у. Биз ишга тушиб кетдик.
Бу орада қиз тепаликда ўтлаб юрган қўй-қўзиларни биз ишлаётган жойдан юз метрча нарироқдаги очиқ майдонга ҳайдаб тушди. Қани энди унинг олдига чопиб борсам-у, суҳбатлашиб, пешанасига тушган жингала сочларига тикилиб бирпас ўтирсам…
Трактор тўсатдан тўхтаб қолди. Абубакир кабинадан бошини чиқариб:
— Ричагни боғла! Бу ёққа кел! — деб қичқирди. Мен плуг устидан тушиб, ҳайрон бўлган ҳолда унинг олдига келдим. У одатда иш пайтида мени кабинага яқинлаштирмасди.
— Ўтир, — деди ўз ўрнини менга бўшатиб. — Ҳайдашни ўрган!
Мен анграйиб қолдим. Буни ундан сира кутмаган эдим. Абубакирга нима бўлди, наҳотки у мени ёқтириб қолган бўлса? Нима бўлса ҳам, ўйлаб ўтирмай, буйруғини бажаришга шайландим.
— Педални бос. Улагични бура, ҳа, шундай. Энди педални секин бўшат. Ричагларни маҳкам тут.
Трактор гуруллаб жойидан қўзғалди. Сўнгра мол қўраси ёнбошидаги ерни ҳайдай бошладик. Севинганимдан теримга сиғмай кетдим. Мен ҳозир ҳеч нарсани ўйламасдим, оламдаги ҳамма нарсани унутгандим. Хаёлимда фақат бир нарса — тракторни маҳкам тутиш, уни бошқариш, механизмларини миридан сиригача билиб олиш орзуси ҳукмрон эди. Мен буни қачондан бери ҳавас қилиб юраман, ахир. Мана энди қудратли трактор менинг қўлларимга итоат қилиб, ғилдиракларини шақирлатиб, ерни ўпирганича олға юриб бормоқда. Шунда ўзим ҳам гўё механизмга айланганман-у, бутун диққат-эътиборим зарур ҳаракатларни бажаришга қаратилган эди.
Мол қўрасининг этагига етганда тракторни яхшигина бура бошладим. Тўғри, прицепчи бўлмаганидан бурилишда анчагина ер ҳайдаланилмай қолди. Аммо бунга ташвишланмаса ҳам бўлади: Анорхойда ер оз-мунчами!
Шу тарзда далани бир неча марта айланиб чиқдик. Энди юрагим унча ҳовлиқмай, ўзимни анча эркин ҳис қилардим.
— Қўрқма, академик! — деб бақирарди қулоғимга Абубакир. — Мен бирпасга бир ерга бориб келаман. Агар бирон нарса бўлса моторни ўчир!..
У юриб бораётган трактордан сакраб тушди-да, устидаги чангни қоқиб, сақмончи қиз томон йўл олди. Бу маҳал қиз анча ёнгинамизга келиб қолган эди. Мен шундагина Абубакирнинг ниятини сездим. Маълум бўлишича, у мени кабинага ғаразгўйлик билан ўтқазган экан.
Абубакир қизнинг ёнида туриб, у билан бамайлихотир сўзлашарди. Унга нима ташвиш… иш бўлса бажариляпти, трактор ёнида, бирон нарса бўлса дарҳол югуриб келиши мумкин.
Унинг бу ҳатти-ҳаракати менга ёқмади. Лекин шунга қарамай, ҳозир машинани бошқараётганлигимдан хурсанд эдим. Кабинада туриб қизга қўл силтаб, унга бирон илиқ гап айтишни истардим. Қани энди бу ерда Абубакир бўлмаса! У қизга нималар деяётган экан? Қиз унга нималар деб жавоб беряптийкин? Қиз унга эҳтиёт билан муомала қилса яхши бўларди.
Бир ярим соатча, то қиз қўйларини ҳайдаб кетгунга қадар тракторни ҳайдаб туришга тўғри келди. Абубакирнинг чеҳрасида унинг иши ўнгидан келганлигини билдирувчи бирон аломат сезмадим. Йўқ, унинг башарасидан бемаъни такаббурлик, ҳайвонликдан бошқа ҳеч нарсани уқиб бўлмасди.
— Жойингга бор, академик, — деб елкамга урди ва бесўнақай лабларини буриб илжайди.
Мен ҳеч нарса демай трактордан сакраб тушдим.
Бизнинг қизчамиз эртаси куни ҳам келди. Абубакир яна мени кабинада қолдирди-да, ўзи ўша томонга қараб кетди. Қиз келмаганда ҳам маъқул бўларди. Мен тракторни ташлаб кета олмайман. Лекин бефарқ ҳам қарай олмайман.
«Қандай қилиб уни огоҳлантирсам экан? — деб ўйлардим мен кабина ичидан улар томонга ташвиш билан назар ташлаб. — Унинг Абубакир билан учрашуви яхши эмас. Аммо кишиларнинг бир-бири билан сўзлашувини қандай ман этиб бўлади? Хар бир киши ким билан муомала қилаётганини ўзи яхши билиши керак…»
Бу гал қизча тезда қайтиб кетди, бундан мен беҳад хурсанд бўлдим. У қўй-қўзиларини тобора тезроқ ҳайдаб, орқасига қарамай жадал кетиб борарди. Мен ундан хаёлан узр сўраб, ўз-ўзимга дер эдим: «Кечир мени, азизим. Тез қайтиб кетиб яхши қилдинг. Биз яна дийдор кўришамиз. Иккинчи марта тракторда қолмайман, олдингга қанот боғлаб учиб бораман, ҳозирча майли, йўлингдан қолма, кокилли сулув қиз… Мен ҳатто исмингни ҳам билмайман…»
Аммо менинг келгуси учрашув ҳақидаги умидим рўёбга чиқмади. Қиз бошқа кўринмади. Уни иккимиз ҳам бир-биримизга билдирмай уч кун кутдик. Абубакир янада қаҳрлироқ ва қўполроқ бўлиб қолди. Энди менга рўйирост нафрат билан қарайдиган бўлди. Бироқ мен ҳам энди унга бўлган нафратимни яширмасдим. Унинг ўша куни бирон қўпол гап билан қизнинг иззат нафсига теккани аниқ эди. Қизни аллақандай ёвуз кучдан ҳимоя эта олмаганимдан ўзимни айбдор ҳис қилардим. Мен шундай қарорга келдим: иложи бўлса қизни топиб, у билан ҳамма нарсани юракдан самимий гаплашиб оламан.
Кўнглим ана шу учрашувни орзиқиб кутарди.
Айни ўша кунлари далада ёғингарчиликда қолдик. Ёмғир тўсатдан бошланиб, шиддат билан ёға бошлади.
Бу даштнинг дўл аралаш кучли жаласи эди. Ҳаво гулдураб, ер юзи анамана дегунча қайнаб турган пуфакли кўлмакчалар билан қопланди. Аммо Абубакир ҳамон тракторни тўхтатмас эди. У, аксинча, тракторни яна тезроқ ҳайдарди, орқасига қайрилиб ҳам қарамасди, мен бўлсам дўл аралаш жала остида шумшайиб ўтирардим.
Ҳайдалган ер қатламлари ёмғирдан кўпчиб, энди аввалгидай плуг тишларидан кўчиб тушмасди. Лой плугга, раманинг устки қисмларига, менинг оёқларимгача чиқиб кетганди. Трактор ғилдираклари ёпишқоқ лой билан тўлиб қолмаганда, Абубакир уни ҳали-бери тўхтатмасмиди ҳам.
Ниҳоят, у моторни ўчирди, кабинада ялпайганича папирос чека бошлади. Эҳтимол, у мени ҳам кабинага киритишни илтимос қилиб қолар деб ўйлаётгандир. Аммо менга энди барибир эди. Бошдан оёқ шалаббо бўлиб ивиганман. Плугдан тушмай, ёмғир остида кийимларимнинг лойини ювиб ўтиравердим. Ёмғирдан сакдайдиган бирдан-бир нарсам — айрим фикрлар ёзилган, ўқиган китобларимдан баъзи кичик парчалар кўчирилган ён дафтарчам эди. Мен уни қўнжимга тиқиб қўйдим. .
Ёмғир тўхтади, ҳаво бир зумда чарақлаб очилиб кетди. Осмон сахий баҳор селидан ювиб-таралган мусаффо ва гўзал даштнинг давомидай туюларди. Чексиз Анорхой даштлари киши кўзига поёнсиз, янада яшнаб кетгандай кўринарди. Осмон 1умбази бўйлаб Анорхой узра камалак тортилди. У оламнинг у чеккасидан бу чеккасига қадар чўзилиб, дунёдаги жамики нафис бўёқларни ўзида мужассамлаштириб, осмону фалакда турар эди. Завқ-шавқ билан чор атрофга боқдим; бепоён зумрад осмон, товланиб турган камалак, кулранг ёвшонзор даштлик! Ер юзи тезгина селгиб борар, унинг тепасида бир бургут икки қанотини қимир эткизмай баланд осмонда гир айланиб учиб борарди. Гўё унинг ўзи ва қанотлари эмас, балки ернинг оташ нафаси, унинг куйдирувчи ҳарорати бургутни шу қадар юксакликка кўтаргандай.
Шунда мен ўзимни яна бақувват ҳис этдим, руҳим янада тетиклашиб, Анорхой диёри ҳақидаги орзу-ўйларим тағин жонланиб кетди. Ҳа, энди мен шундай мавқени эгаллаган эдимки, энди ҳеч ким орзуларимнинг рўёбга чиқишига тўсқинлик қила олмасди, Анорхойнинг порлоқ келажагига бўлган ишончимни ҳеч ким сўндира олмасди. Мен шоир эмасман, бироқ баъзан шундай вақтлар ҳам бўлардики, мактаб деворий газетасида шеърларим ҳам чиқиб қоларди. Мана ҳозир ҳам этигим қўнжидан дафтарчамни оддим, хаёлимга келган лапарнамо сатрларни дарҳол қоғозга тушира бошладим:

Қўрдай тепалари ортида ётар
Қадам босилмаган Анорхой дашти.
Қишда бўронлари даҳшатли, хатар,
Ёзи оташнафас, олов таратар,
Кенг даштли Анорхой бу ўлка оти.

Истиқболи порлоқ, ишонгум унга —
Бу кун узоқ эмас, ҳа, яқин жуда!
Анорхой кучоғи тўлажак гулга!
Ёушондан асар ҳам қолмайди бунда.

Мен шеъримнинг чала, ширасиз чиққанини ўйламасдим. Кўнглимни бошқа нарса хиралаштираётган эди: бу мисралар қалбимда туғён ураётган ҳис-ҳаяжонларимнинг юздан бирини ҳам ифодалай олмайди. Орзу-истагим, қувончларимни ифода эта оладиган ноёб сўзлар қидириб бошим қотди. Аммо шу пайт биров қўлимдан дафтарчамни юлқиб олди. Мен орқамга ўгирилиб қарадим.
— Ишқий номалар тўқияпсанми! — деди Абубакир ўзини четга олиб, заҳарханда билан. — Қизчани шеър билан ўзингга ром қилмоқчимисан?..
— Бер бу ёққа, бировнинг хатини ўқиш яхши эмас! — дедим.
— Яхшими, ёмонми — сен менга ўргатма! Ўзим биламан. Яқинлашма!
— Ҳа-ҳа, ҳали шунақами! — Трактор ёнига чопиб бордим-да, ключни қўлимга олдим.
— Ҳой, ҳой! — деб дўқ урди Абубакир. — Ма, ола қол топган бисотингни. — У дафтарчамни қайтариб берди, бир оздан сўнг қаҳ-қаҳ уриб кулиб, бутун даштни бошига кўтарди. — Анорхой ўлкаси эмиш! Ҳа-ҳа-ҳа! Жуда ҳам аҳмоқсан-е, академик! Ҳақиқатан ҳам сенга ўхшаганларни бу ерга ҳайдаб келиш керак, токи дунёнинг паст-баландини билиб олинглар!.. Ўйлаб топганини қара-я: Анорхой ўлкаси эмиш! Ҳа-ҳа-ҳа! Ҳали у сенга қанақа ўлка эканлигини кўрсатиб қўяди. Бу ерда бир қиш ишлаб кўр, ўшанда бошқачароқ куйлай бошлайсан…
— Мен қолиш-қолмаслигимни сендан сўраб ўтирмайман! Менинг ғамимни емай қўя қол, ўзингни ўйла!
— Нимани ўйлар эканман? — жаҳл аралаш илжайиб менга яқинлашди Абубакир. — Менинг ўз фикрим ўзим билан, мен қаерда бўлсам ҳам ҳақимни ажратиб оламан. — У нарироққа кетмоқчи эди-ю, лекин ниманидир эслаб яна тўхтаб қолди. Менга юзма-юз келди-да, бўғиқ овоз билан шундай деди: — Сен, академик, ҳалиги қиз ҳақидаги хом хаёлларингни миянгдан чиқар, умидвор бўлма… уриб майиб қиламан!
— Буни ҳали ўйлаб кўрамиз.
— Яна такрор айтяпман, уни хаёлингга келтирма! Қизишиб кетган, бошқаларга нафрат билан қарашга ўрганиб қолган, ҳозир эс-ҳушини йўқотиб қўйган бу одамнинг аҳволига ачиндим. Унга оҳиста дедим:
— Сен кап-катта одамсан. Баъзан туппа-тузук гапларни айтасан. Аммо бундай гапларни, афтидан, тушунмасдан гапирасан шекилли! Шуни унутмагинки, ҳеч ким бировга ўйлаш, исташ, орзу қилишни ман эта олмайди. Инсоннинг ҳайвондан фарқи ҳам ана шу фикрлаш қобилиятига эга бўлишида.
Сўзларим унга таъсир этдими, ҳар қалай, индамай турди. Фақат қовоғини осганча трактор олдига борди-да, бор кучи билан ручкани айлантирди, мотор дарҳол гуриллаб ўт олди. Яна иш бошлашимиз лозим эди…
Шу соатдан бутун орзуларим яна вужудимни чулғаб олди. Мен уларни курашда қўлга киритгандим, улар яна менга ҳамроҳ бўлди.
Кечқурун ҳамма ётишга тайёргарлик кўраётганда мен ўтовдан чиқиб, булоқ томон йўл олдим. Негадир ўша томон мени ўзига тортарди, ўша ерда танҳо бўлишни истардим.
Осмон гумбази юлдузларга торлик қилиб, улар уфқдан ерга томон силжиётгандай. Кўпчилиги бош устида ғуж-ғуж бўлиб, ҳозир тубсиз бўлиб кўринаётган кулча шаклидаги ҳовузча сатҳига тўпланишган эди. Улар сувда жилваланиб, ҳусни жамолларини кўз-кўз қилишарди. Уларни ҳовучлаб, лахча чўғдай қирғоққа сепиб юборгинг келади. Сувнинг шилдираб оқаётган жойида улар ҳам сув билан бирга оқиб, майда тошчаларга аралашиб, марварид доналари сингари товланарди. Сувнинг сокин, ўйчан оққан жойларида эса юлдузлар осмондаги каби порлаб турарди. Хаёлимдан шундай фикрни ўтказдим: даштдаги чашма баъзи кўнгли очиқ ва орзу-истаклар билан тўлиб-тошган, гўё бутун оламни ўзида мужассамлаштирган инсоннинг руҳий ҳолатини эслатар экан.
Мен булоқ бўйида ўтириб, тунги сокин даштни томоша қилдим, уни бутун вужудим билан ҳис этдим, хаёлан қайта тасаввур этдим. Бу ширин хаёлларимни кимга айтай, кимга изҳор этай? Изоҳлашим қийин-у, аммо сочи пешанасига тушиб турган, номи номаълум қиз менга худди ана шу одамдай туюларди. Фақат ўшагина кўнглимдагини тушуна олар, фақат ўшагина ҳис-ҳаяжонларимга шерик бўла биларди. Эҳтимол, бунинг сири бизнинг биринчи марта шу булоқ бўйида учрашганимизда ва унга Бўтакўз деб ном қўйган кезларимизда пайдо бўлгандир.
Қаерда экан ҳозир, менинг хаёлим у билан банд эканлигини билармикин? Яқинда ерни ҳайдаб бўламиз, шунда мен уни излаб топаман, бу ерга, булоқ бўйига олиб келиб, Анорхой ўлкаси ҳақида ҳикоя қилиб бераман. Шеър билан эмас, йўқ, масхара қилмасин, тағин. Анорхой чўлининг келажагини ўзимча қандай тасаввур этган бўлсам, шундайлигича сўзлаб бераман.
Бу ердан кетаётиб яна юлдузлар тўла осмонга суқланиб қарадим. Нимаики кўрсам, кўзларим қувончга тўларди. Аммо шу маҳал тепалик устида хотин кишининг аввалгидек беўхшов ва нурсиз тош ҳайкали кўринди. Назаримда, у ҳозир ҳам атрофдаги ҳамма нарсалардан бехабар, оқиб тушган нурсиз кўзини қисиб, олисларга руҳсиз боқиб турарди.
Ой ҳам чиқди, мен ҳайдалган ернинг нариги томонида секин жилиб келаётган иккита шарпани сезиб қолдим. Бу кийиклар эди. Қаёққа кетишаётганикин? Эҳтимол, сув ичгани келишаётгандир. Кийиклар ҳайдалган ернинг чеккасига келиб, нефть ва темир ҳиди анқиб турган шудгорга ўтишга журъат этолмай, таққа тўхтаб қолишди. Улар кумушранг товланган ой нурида шу бўйича қимир этмай узоқ туришди. Шохлари тарвақайлаб кетгани эркак кийик, яғрини пастроғи урғочи кийик, ойдинда иккаласининг ҳам катта-катта кўзлари ялтираб турарди. Енгил бошларини сергаклик билан юқори кўтариб, бир-бирининг пинжига кириб туришарди. Улар шу тарзда узоқ қотиб турдилар. Кийикларнинг бу туриши: даштликка нима бўлди, эски сўқмоқ йўллар қаёққа йўқолди, қандай куч бу ерлар-ни ағдар-тўнтар қилиб ташладийкин, деяётгандай эди.
Улар ҳайдалган ердан ўтишга журъат этишолмади. Орқага қайтишди, хипча белларида ойнинг кумуш шуьласи хиёл акс этиб турарди.
Улар бемалол узоқлашсин деб, яна бир оз ўтирдим. Сўнг ўтовга қайтиб келиб, қоронғида ўз жойимни пайпаслаб топдим-да, алламаҳалгача ухлаёлмай чўзилиб ётдим.
Шу пайт қулоғимга пичирлаган овоз эшитилиб қолди. Абубакир билан Қалипа бирга ётишганди. Эҳтимол, илгарилари ҳам шундай бўлгандир, бироқ мен буни билмасдим. Қалипа энтикиб йиғлар, алланарсаларни гапирар эди. Лекин мен нималигини тушуна олмадим.
— Бўлди, бас энди, етар, — деди Абубакир уйқу аралаш, — шаҳарга борсак, ҳаммасини тўғрилаймиз. Бир-икки кун ётасан-у… Бекорга қайғуришнинг нима кераги бор.
Қалипа алам билан жавоб қайтарди:
— Бунинг учун ташвишланаётганим йўқ. Ўзимдан нафратланаман, нега мен сендай бир одамни севиб қолган эканман. Нимангга учдим сенинг, ҳайронман. Кошки сен одамларга бирор яхшилик қилган бўлсанг. Нима бўлиб сенга бир итдай ёпишиб қолганимни билмайман.
— Пушаймон қилмайсан, иш тугагач, сени дарҳол олиб кетаман.
— Йўқ, пушаймон қиламан, умр бўйи пушаймон қилиб ўтаман. Лекин нима бўлса ҳам кетаман. Ёлғиз қолишни истамайман…
— Секинроқ гапирсанг-чи! Яқинроқ ёт, ҳа, аллақачоноқ шундай қилишинг керак эди, бутун ёстиқни ҳўл қилиб ташлаганингни қара.
Мен бошимни буркаб олдим. Дилимни сиёҳ қилувчи бу гапларни эшитмаслик учун тезроқ ухлаб қолгим келди.

Бешинчи боб

Қуёш кун сайин қиздираётган эди. Сорокин тез-тез қатнайдиган бўлиб қолди. Суръатни ошириш зарур эди. Вақт қисталанг, тупроқ эса тобора қуриб боряпти. Биз яна беш кунча ер ҳайдашимиз керак. Экувчиларнинг ҳам шунча кунлик иши қолган.
Сорокиннинг айтишича, куздан бошлаб бу ерларни шудгор қила бошлаймиз, келаси йил эса бу ерга жуда кўп тракторлар келтирилиб, махсус РТС ташкил этилади. Сорокин ҳамма ишни режа билан олиб борарди. У ҳар куни чўлни, ундаги жарлик, сойликлару пастқам ерларни айланиб юрарди. Даштни шунчаки билибгина қолмай, унинг ҳар бир қаричигача ўрганиб олган, бу ерларнинг ҳаммаси унинг миясида ўрнашиб қолгандай эди.
Энди Анорхойда қиш қаттиқ келган пайтларда, илгаригидай машина ва самолётларда ем-хашак ташиб юрмаслик керак. Сорокин бунинг ҳам иложини топади.
Биз Абубакир билан ярим кечагача ер ҳайдаймиз. Далада тунаб, тонг отиши билан яна ишга киришамиз. Иш шу қадар оғирки, Абубакир менга тегажоқлик ҳам қилмай қўйди. Худди у мени кўрмаётгандай, эътибор ҳам бермасди. Аммо яширин адовати хўмрайган кўзларидан сезилиб турарди. Бу энди менинг учун хавфли эмас. Мен ўз ишимни қилиб, ўз орзу-умидларим билан яшайман. Тепалик остидаги сойликка, чўпонлар олдига борадиган ва у ерда жингала сочли қизчани излаб топадиган куннинг келишини орзиқиб кутардим.
Ўша кунларда биз янги бир катта майдонни ҳайдашга киришган эдик. Ўз ишингдан қаноатлансанг, кўнглингга ёққан иш билан банд бўлсанг, бирор янгиликка қадам қўйиш доим мароқли бўлади. Мактабда ўқиб юрган кезларимда ҳам дафтарнинг янги саҳифасидан ёзишни яхши кўрардим. Эрталаб ҳали ҳеч ким юрмаган қор устидан чопиб юришни, биринчи бўлиб из қолдиришни севардим. Баҳорда ҳали ҳеч ким юрмаган тоғ ён бағирларига чиқиб, илк бор очилган лолаларни теришга ошиқардим. Бунда кишига ҳузур бағишлайдиган, ўзига мафтун этадиган қандайдир сир бор. Бепоён Анорхой даштида, ҳозиргача инсон қадами етмаган ерда янги из қолдириш менинг учун дастлабки сатрдек, ҳали из тушмаган оппоқ қордек, қўл урилмаган лоладек туюларди.
Рама устида туриб олиб, плуг тишларининг оёғим остидаги биринчи жўяклар ҳосил қилишини завқланиб томоша қиламан. Кўзни қамаштирадиган ялтироқ тишлар сира тиним билмай ер бағрини тилиб, қатламларни секин-аста ағдариб боради.
Чеккадаги плуг тиши остидан гўё тўлқинлар устида балиқ ўйноқлаётгандай, нимадир тўсатдан ялт этиб кетди. Тишнинг ялтироқ юзида ўт бўлиб ёнди ва дарҳол эгат орасида ғойиб бўлди. Мен шу заҳоти плугдан сакраб тушдим-да, ўзимни ўша жойга отдим, тупроқ остидан чўзиқ шаклдаги оғир металл парчасини олдим. Бу шунчалик гўзал нарса эдики, ҳаяжонланганимдан қўлларимни ёзиб қичқириб юбордим:
— Олтин!
Овозимни эшитган Абубакир менга қайрилиб қаради ва тракторни тўхтата солиб ерга сакраб тушди.
— Нима топдинг?
— Олтин! Қарагин, Абубакир, олтин!
У мен томон аввал секин-аста, сўнг бирдан шошиб юра бошлади. Мен бу олтин рангли чиройли нарсани кафтимда тутиб унга узатдим.
— Қани! Наҳотки олтин бўлса! — деб, мен узатган нарсани қўлига олди ва у ёқ-бу ёғини кўриб, енги билан артди. — Ҳе, бу ерда олтин нима қилсин, — деди бўғиқ овоз билан. Кейин кутилмаганда ранги ўчиб кетди, — олтин бўлиши мумкин эмас, — Абубакир металл парчасидаги лойларни тирноғи билан тушириб, зўрма-зўраки илжайди. Кўзларимга боқмай истар-истамас металлни менга узатди.
— Нега, олтин бўлмас экан! — дедим жаҳл билан. — Бунинг оғирлигини кўр, 800 граммча келади. XII асрда бу ерларда мўғуллар яшаган. Улар бу ерга келишдан олдин Хитойни забт этиб, кўплаб олтин олиб чиқиб кетганлар. Эҳтимол, бу ҳам ана шу тарзда бу ерларга келиб қолгандир. — Мен бу гапларни топган нарсам ҳақиқатан ҳам олтин эканлигини тасдиқлаш учун айтдим. Ана шу ишонч билан маст бўлиб, хом хаёлимни давом эттирдим. Ўзимни ҳам, ҳайратда қолган Абубакирни ҳам сўзларимнинг тўғрилигига ишонтирмоқчи бўлдим. — Биласанми, бу нарса неча асрлардан бери ер остида ётибди? Бўлак металл бўлса аллақачон занглаб кетарди. Бу эса зангламаган, ҳақиқий олтин. Бир вақтлар бу ерда Анорхой кўчманчи қабилалари ўзаро жанг қилганлар. Бу ерларда қанақа жанглар бўлганини билсанг эди! Бу нарса ўша замонлардаги хонлар қиличининг дастаси бўлса эҳтимол. Мана, ўзинг ҳам ушлаб кўр, ушлаш учун қандай қулай.
Абубакир парчани олиб, қўлида салмоқлаб кўрди.
— Олтин бўлмаса ҳам, қизиқчилик учун биладиган кишиларга кўрсатиш керак, — деди-да, уни чўнтагига солиб қўйди. — Яна сен буни плугдан тушириб қўйма, менда турсин.
— Х,а, майли, — рози бўлдим мен.
Абубакир оғирлашган чўнтагини ушлаганича трактор томон кетди.
Биз яна ишни давом эттирдик. Мен топган нарсамни қандай қилиб ўқитувчим Олдиёровга эсдалик учун етказишни ўйлардим. Унда бунақанги буюмлар кўп. Топган буюмимни кўрса у, албатта, бирор қизиқ нарсани ҳикоя қилиб берар эди. Кейинчалик мен чарчаб қолиб, олтинимни унутдим. Тракторнинг безовта ҳаракати мени жуда эзиб қўйди: ҳозир Абубакир машинани жуда ғалати ҳайдаётганди. Гоҳ иккилангандай секин юргизар, гоҳ моторни қаттиқ гуруллатиб шиддат билан ҳайдар эди. Тракторнинг трубасидан бурқсиб чиққан қора тутун ҳайдалган ерга ним ранг бўлиб ёйилар эди.
Биз кечгача шу ҳолда ишладик. Қуёш боттан бўлса-да, дала ёруғ эди. Абубакир кабинадан бир неча бор бош чиқариб, менга аллақандай сирли қараб қўйди. Мана, у тракторни ҳам тўхтатди.
— Бу ёққа кел! — деб қўл силкиди у.
Мен кабинага чикдим. Абубакирнинг ранги-рўйи ўчиб, кўзлари саросималик билан чор атрофга алангларди. У пешанасидаги терларни артиб, мотор овози аралаш шундай деди:
— Қичқирай десам овозим етмасди, сен бор, ричагларни ўрнатгин-да, кейин тракторни бир оз ўзинг ҳайда. Тобим қочиб турибди, негадир мазам йўқ. Соф ҳавода айланиб келай-чи, зора тузалиб қолсам…
— Бор, боравер, — дедим мен.
Плуг олдига бориб қайтиб келгунимча Абубакир трактордан тушди. У ранги оқариб, бирданига ўзгариб кетган эди. Икки букчайганича аста қадам ташлаб, индамай бир чеккага қараб йўл олди.
«Ҳа, у қаттиқ касал бўлиб қолганга ўхшайди. Эҳтимол қорни оғриётгандир, ана, қорнини ушлаганча букчайиб кетяпти», — дедим кўнглимда ва тракторни ҳайдаб кетдим.
Трактор бир текисда жадаллаб юриб кетди. У яна менинг ихтиёримда эди. Ҳар галгидек ҳаяжонланиб, машинани тўғри ҳайдашга интиламан. Картанинг у бурчига етиб тракторни бурдим-да, орқамга қайтдим. Қош қорайиб, совуқ туша бошлаган эди. Олдинга диққат билан қараб: «Яна икки марта айлангач, тракторнинг чироқларини ёқаман», деб кўнглимдан ўтказдим. Олдимда, тепаликнинг ён бағрида кимдир тез-тез қадам ташлаб узоқлашиб борарди. Кейин у пастга чопиб тушиб, кўздан ғойиб бўлди. Мен унинг елкасинигина кўриб қолдим. Бу Абубакир эди. Унга нима бўлди? Қаёққа югуриб кетди у? Эҳтимол, бирор нарса кўриб қолгандир. Даланинг ўртасига бориб кабинадан бошимни чиқарган ҳолда бир дақиқа қараб турдим, аммо Абубакир кўринмади. У қаёққа кетдийкин? Ахир, у касал эди-ку? Қизиқ. Тракторни тўхтатдим-да, моторни секин юргизиб қўйдим.
— Абубакир! Ҳой, Абубакир-и-ир! — деб қичқир-дим. Ундан садо чиқмади. Шундан кейин овозим баралла эшитилсин деб моторни бутунлай ўчириб қўйдим.
— Абубаки-ир-ир! Қаерга кетдинг, жавоб бер! — деб қичқирдим чўлга қараб.
Лекин оқшом қўйнида кенг дала сукут сакдарди.
Унинг аҳволи оғирлашиб қолган бўлса-чи? Хаёлимда у ғужанак бўлиб тўлғаниб, қаддини ростлай олмай, ерда юмалаб ётгандай эди. Трактордан сакраб тушдимда, жоним борича чопиб кетдим. Тепаликдан ошиб тушиб у ёқ-бу ёққа қарадим. Ҳеч ким кўринмасди. Бир баланд тепалик устига чиқиб қарасам текис далада кетиб бораётган Абубакир кўриниб қолди. У анча узоқлашиб кетган эди.
— Абубаки-ир-ир! Қаёққа кетяпсан? — деб қичқирардим. Бироқ у орқасига қайрилиб қарамади, кўп ўтмай эса худди ер ютгандай кўздан ғойиб бўлди.
Мен яна бир оз турдим-да, маъюсгина орқамга қайтдим. Уфқ шуъласининг сўнгги тиғлари кўкда заиф жилваланарди. Дашт саҳнини қоронғилик қоплади.
Изтиробга тушиб, паришонхотир юриб борардим. Бу сукунат менга бирдан ғалати бўлиб туюлди. Гўё дашт менинг қадам ташлашларимга, фикру ўйларимга қулоқ солиб тургандай эди. Мен Абубакирни ўйлардим. Бу ўлкада ўтмишда бўлган воқеаларни гапирганимда Абубакир мени масхара қилар, гапларимга ишонмасди. Энди бўлса бу лаънати олтин ҳақида қаёкдаги гапларни гапирсам ҳам ҳангу манг бўлиб қолди… Йўқ, бундай кишилар ҳушини йўқотмайди! Аслида у аллақачонлардан бери бир ёмон фикрда юрган экан чоғи. Бу ҳакда баъзан гапириб, Сорокинни қўрқитмоқчи ҳам бўларди. У бу ердагиларнинг ҳаммасини ёмон кўрарди. Ҳамма билан бир-бир уришиб чиққан. Хўш, Қалипа-чи? Абубакир ҳаммадан ҳам кўра ундан тезроқ қутулишни ўйларди. Бу ҳомиладор хотиннинг ишқини Абубакир бошига урармиди. Маошини ҳам кутиб юрган экан шекилли. Кечагина маош олди, ёнида катта пул; у ҳеч қачон пулини ўтовда қолдирмай, доим ўзи билан бирга олиб юрарди. Демак, у бир оз пул тўплаган, бунинг устига, мен топган нарса олтин бўлиб чиқсами…
Хаёлимни Қалипанинг овози бўлди:
— Абубаки-и-и-ир! Қаёкдасизлар!
Тунда ишлашимиз учун у бидонларда сув келтирганди:
— Қаёққа кетиб қолдинглар? — Қалипа мени ташвишланиб қарши олди. Юрагимни ваҳима босиб кетди! — Сенларни кутяпман-кутяпман, трактор турибди-ю, даракларинг йўқ!
Мен унга нима ҳам дер эдим. Гапнинг ростини айтдим-қўйдим:
— Абубакир ишни ташлаб кетиб қолди.
— А… Нега? Нима учун? — дудуқланиб сўради Қалипа.
— Билмадим.
Унга олтин ҳақида оғиз очмадим. Абубакирнинг бу ишидан уялиб кетган эдим.
— Демак, кетибди-да?.. — Қалипа бир оз жим турди-да, сўнг аравадан бидонни шиддат билан кўтариб зўрға ерга туширди.
— Бу сувни нега олиб юрибман-а? — деди довдираганча ўзига-ўзи.
Мен бидонни кўтариб, радиатор ёнига олиб бордим. Қалипа эса кабинага юзини қўйиб аччиқ-аччиқ йиғлади.
Кўнглим бузилиб кетди. Уни қандай қилиб юпатишни билмадим.
— Балки қайтиб келар, — дедим ўз гапимга ўзим ҳам ишонмай.
— Мен унинг учун йиғлаётганим йўқ, — деди у ўпкаси тўлиб, кўз ёшлари билан ювилган юзини менга ўгириб. — Ишонардим, орзу қилардим! Лекин кимга ишониб юрган эканман? Нимани орзу қилиб юрган эканман? — дея тўсатдан фиғон кўтарди, дардли овозининг акс-садоси бутун даштни қоплади. — Ишчан йигит деб ўйловдим, бадфеъллиги бора-бора йўқолиб кетар деб ўйлагандим. Яхшилик билан, меҳр-муҳаббат билан унинг қалбини юмшатмоқчи бўлувдим. У бўлса ҳеч нарсани тушунишни истамади. Қандай келган бўлса, шундайича ғойиб бўлди. Алам қилади одамга, билсанг эди, шундай алам қиладики!
Мен маъюс ва гаранг бўлган ҳолда жим турардим. Қалипанинг аҳволига жуда ачиндим. У қандай қилиб мана шундай одамни севиб қолганлигини тушуна ол-масдим… Аммо Абубакир бугун Қалипани ташлаб кетиб, ҳақиқий бахтдан ажралганлигини билса эди, унда Қалипа эмас, балки унинг ўзи қиш бўронида қолган бўридай бўкириб йиғларди.
Қалипа аравага ўтирди-да, хомушгина қайтиб кетди.
Анорхой дашти жимгина ухлаб ётарди. Узоқ-узоқлардан паровоз гудоги ёвшон буталари узра аранг етиб келарди. Эҳтимол Абубакир юк поездига осилиб кетаётгандир. Кетавер, аблаҳ, сенинг йўлинг ўша ёкда! Анорхой сенсиз ҳам тураверади, сенсиз ҳам ишимизни бажараверамиз.
Уни бошқа эслашни истамасдим. Ишга киришиш керак. Мен моторни ёндириш учун анча уриндим. Кейин кабинага ўтирдим, чироқларни ёқиб юбордим. Энди ҳамма иш учун ўзим жавобгарман. Қани энди ўша дилбар қиз ҳозир ёнимда бўлса-ю, бу ёввойи ёвшонзор дашт ажойиб Анорхой ўлкасига айланажагини ҳикоя қилиб берсам.

Асил Рашидов таржимаси

Манба: Чингиз Айтматовнинг «Танланган асарлар»и 1-жилдидан олинди.
(«Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош таҳририяти, Тошкент – 2009)

Men buloq boʻyida oʻtirib, tungi sokin dashtni tomosha qildim, uni butun vujudim bilan his etdim, xayolan qayta tasavvur etdim. Bu shirin xayollarimni kimga aytay, kimga izhor etay? Izohlashim qiyin-u, ammo sochi peshanasiga tushib turgan, nomi nomaʼlum qiz menga xuddi ana shu odamday tuyulardi. Faqat oʻshagina koʻnglimdagini tushuna olar, faqat oʻshagina his-hayajonlarimga sherik boʻla bilardi. Ehtimol, buning siri bizning birinchi marta shu buloq boʻyida uchrashganimizda va unga Boʻtakoʻz deb nom qoʻygan kezlarimizda paydo boʻlgandir.

Sahifada Chingiz Aytmatovning “Asrga tatigulik kun” romanidan oʻrin olgan nayman ona rivoyat-qissasi asosida sahnalashtirilgan “Manqurt” havaskorlik spektaklini ham tomosha qilishingiz mumkin. Nayman ona rivoyat-qissasini esa mana shu sahifada mutolaa qilishingiz mumkin.

Chingiz AYTMATOV
BO’TAKO’Z

Birinchi bob

Buloqdan endigina yarim chelak suv olgan ham edim-ki, dasht bo‘ylab kuchli qiyqiriq yangradi:
— He-ey-ey! Akademik, tumshug‘ingga tushirama-an!

Men qulog‘imni ding qilib, toshday qotib turardim. Aslida ismim Kamol, bu yerda Akademik deb laqab qo‘yishgan edi. Ha, o‘ylaganimday bo‘lib chiqdi. Narigi tomondan traktorning «tir-r» etgan ovozi eshitilmasdi. Tumshug‘imga tushirmoqchi bo‘lgan odam o‘sha, Abubakir. U yana dag‘dag‘a solib rosa so‘kadigan bo‘ldi-da, hatto musht ko‘tarishdan ham qaytmaydiganlardan u. Suv yetkazib berishga ulgura olmayapman, traktorlar ikkita, men bo‘lsam yakka o‘zim. Shunga qaramay, manovi yakka ot-aravada ularga suv ham, yonilg‘i ham, moy ham, yana boshqa balo-battarlarni yetkazib berishim kerak. Traktorlar bo‘lsa bu atrofda yakka-yu yagona hisoblangan buloqdan tobora uzoqlashib borardi. Ular yonilg‘i tsisternalari saqlanadigan birdan-bir shiyponimizdan borgan sayin olislashib ketmoqda. Shiyponni yaqinroqqa ko‘chirishga urinib ko‘rdik, ammo qayokda deysiz, u ham suv bilan bog‘liqda. Abubakirga o‘xshaganlar bo‘lsa buni tushunishni istamaydi: «Tumshug‘ingga solaman! — deb baqirgani-baqirgan. — Mening bu yerda og‘zidan so‘lagi oqib yurgan landavur studentni deb bekorga vaqt o‘tkazishga toqatim yo‘q», — deydi.
Men esa u o‘ylagandek student ham emasman. Hatto institutga kirishni xayolimga ham keltirmaganman. Maktabni tugatishim bilanoq shu yerga — Anorxoy dashtiga kelgan edim. Bizni bu tomonga yuborayotganlarida majlisda hammamizni, shu jumladan meni ham: «Qo‘riq yerlarni zabt etuvchi dongdorlar, yangi o‘lkalarni kashf etuvchi qo‘rqmas tashabbuskorlar!» deb atashgan edi. Dastlab shunaqa edik, endi-chi?.. Aytishga ham uyalasan kishi: «Akademik». Bu laqabni menga Abubakir qo‘ygan. Bunga o‘zim aybdorman. Ko‘nglimdagini yashira olmayman, xuddi yosh boladek o‘z-o‘zimga gapirib, xayollarga berilib ketaman, keyin odamlar mendan kulib yurishadi. Lekin ular buning uchun men emas, mendan ko‘proq tarix o‘qituvchimiz, o‘lkashunos Oldiyorov aybdor ekanini bilsalar edi… Shu o‘qituvchimizning gapiga kirib, endi rosa ta’zirimni yeyapman…

Shu asnoda, bochkani to‘ldyrmasdanoq soylik bo‘ylab yo‘lga tushdim. Aslini aytganda, bu yerlarda sira yo‘l bo‘lmagan. Bu yolg‘izoyoq yo‘lni ham aravada qatnayverib, o‘zim ochganman.

Qoramtir, keng dala etagida traktor turibdi. Uning kabinasi ustida Abubakir o‘tiribdi. U havoda mushtini o‘ynatib, hamon meni so‘kar, go‘rdan olib, go‘rga tiqardi.

Men otga qamchi bosdim. Bochkada suv chayqalib yelkamga sachrar, ammo men buni pisand qilmay, otni battar qamchilar edim. Abubakir hozir ta’zirimni bersa kerak. Bu yerga yuborishlarini o‘zim iltimos qilganman. Hech kim meni majbur etgani yo‘q. Boshqa yigit-qizlar Qozog‘istonga, gazetalarda yozilayotgan haqiqiy qo‘riq yerlarga ketishgan. Men bo‘lsam bir o‘zim Anorxoy dashtiga kelibman. Bu yerda shu yil bahorda birinchi marta ish boshladilar. Shunda ham atigi ikkita traktor bilan ishga kirishildi. O‘tgan yili agronom Sorokin — u bu yerda hammamizning boshlig‘imiz hisoblanadi — bir yerga bahori arpa ekib, sinab ko‘rgan ekan. Aytishlariga qaraganda, hosil yomon bo‘lmabdi. Agar ish shu zaylda davom etsa, ehtimol Anorxoy dashtida yem-xashak masalasini hal qilish mumkin bo‘lib qolar.

Biroq hozircha ehtiyotkorlik bilan ish ko‘rish kerak. Anorxoy saratonda qaqrab ketadi: hatto tikanlar ham turgan joyida qovjirab qoladi. Erta kuzda mol-larini shu yerga qishlovga haydab kelgan kolxozlar esa hali ekish-tikishni boshlamay «qani ko‘raylik-chi, boshqalar nima qilarkin», deb kutib turadilar. Bu-ning ustiga, biz bu yerda ozmiz, bor-yo‘g‘i: ikki traktorchi, ikki pritsepchi, oshpaz ayol, suv tashuvchi, ya’ni men va agronom Sorokin. Qo‘riq yerlarni zabt etuvchilar armiyasi mana shulardan iborat. Kim bilsin, ehtimol bizning haqimizda hech narsa bilmas, biz ham olamda nimalar bo‘layotganidan bexabarmiz. Goho Sorokinga biror yangilik topib kelardi. U otda yaqin atrofdagi cho‘ponlar huzuriga borib, ratsiya orqali boshqalar bilan janjallashib, qilingan ishlardan hisob berar edi.

Gap bunday ekanu men bo‘lsam qo‘riq yerlarni, cheksiz dashtlarni ko‘raman deb yuribman! Darvoqe, buning hammasiga tarix o‘qituvchimiz Oldiyorov sababchi bo‘ldi-ya. Shu odam bizga Anorxoy dashtini boplab ta’riflagan edi: «Asrlar bo‘yi qo‘l urilmay, Qo‘rday yonbag‘irlaridan tortib to Balxashning qamishzorlarigacha cho‘zilib ketgan Anorxoy dashti ermanu shuvoqzorlar bilan bezanib, savlat to‘kib yastanib yotibdi. Afsonalarga qaraganda, qadim zamonlarda uyur-uyur yilqilar Anorxoy tepaliklarida adashib, dom-daraksiz yo‘qolib ketgan. So‘ng yovvoyilashib ketgan otlar to‘dalashib uzoq vaqtlar daydib yurishar ekan. Anorxoy — o‘tmishning tilsiz guvohi, dahshatli janglar maydoni, ko‘chmanchi sahroyi qabilalarning makoni. Bizning zamonamizda esa Anorxoy dashtlari boy va saxiy chorvadorlik o‘lkasiga aylantirilishi kerak!..» va hokazo, shunga o‘xshash so‘zlar.

O‘sha kezlarda Anorxoyni kartadan ko‘rish qanday zavqli edi: u kaftdaygina joyni egallab yotardi. Endi-chi? Erta tongdan kechgacha bu la’nati aravani u yoqdan bu yoqqa taraqlatib haydaganim-haydagan. Kechqurun holdan toyib, yuz mashaqqat bilan otni arang aravadan chiqaraman-da, oddiga toy-toy qilib bog‘lanib, mashinada keltirilgan pichandan tashlab qo‘yaman. So‘ng oshpazimiz Addey nima bersa ham yeb olaman-da, o‘tovga kirib mukka tushganimcha toshday qotib uxlab qolaman.
Darhaqiqat, Anorxoy erman-shuvoqzorlar bilan bezanib, savlat to‘kib yotardi. Qani endi, vaqt bo‘lsa-yu, bu cheksiz dashtlarni soatlab kezib, uning go‘zalligidan bahramand bo‘lsang.

Hammasi ham mayli-yu, ammo bir narsaga hayronman: Abubakirga mening nimam yoqmay qoldi, u meni nega bunchalik yomon ko‘radi? Agar bu yerda meni nimalar kutayotganini ilgaridan bilsaydim… Men har qanday tabiiy qiyinchiliklarga chidashga tayyorman. Axir, bu yerga mehmonga kelganim yo‘q-ku. Biroq, negadir, birga yashab, birga ishlashimiz lozim bo‘lgan odamlar haqida sira o‘ylamagan ekanman, hamma yerda ham odam — odam-ku deganman-da.
Men bu yerga mashinada ikki kunda yetib keldim. Mana bu to‘rt g‘ildirakli aravani ham men bilan birga olib kelishdi. O‘sha paytda uning dastidan shunchalik azob-uqubatda qolishimni xayolimga ham keltirmagan edim.

Axir men bu yerga pritsepchi bo‘laman, deb kelgan edim-ku. Bir bahor traktorda ishlab, uni o‘rganib olib, traktorchi bo‘lib qolaman degan orzuda edim. Rayonda ham menga xuddi shunday deyishgan. Mana pgu orzu meni Anorxoyga boshlab kelgan. Bu yerga kelib qarasam, pritsepchilar yetarli ekan, meni suv tashishga qo‘yishdi. Boshdayoq bu ishni rad etib, uyga qaytib ketishim mumkin edi. Nega desangiz, men hozirgacha aravaning shotisini ham, bo‘yinturuqni ham ushlab ko‘rmagan edim. Umuman pgu kunga qadar hech qaerda ishlaganim ham yo‘q edi. Faqat shanbaliklardagina, qand zavodida onamga ko‘maklashardim. Otam frontda halok bo‘lgan ekan. Men uni eslay olmayman. Shuning uchun ham mustaqil hayot boshlashga qaror qilgan edim… Nima bo‘lsa ham issig‘ida qaytib ketishim kerak edi-ya. Lekin uyaldim. Bu yerga kelish oldidan majlisda qancha duv-duv gap bo‘ldi, axir. Onam ham rozi bo‘la qolmadi; u mening vrach bo‘lishimni orzu qilardi. Ammo men o‘z fikrimda qat’iy turib oldim, sizga yordam beraman, deb ko‘ndirdim. Cho‘lga borishga qat’iy bel bog‘lab, tezroq yo‘lga chiqishga oshiqardim. Endi darrov qaytib borsam odamlarning yuziga qanday qarayman? Xullas, aravada suv tashishga to‘g‘ri keldi. Ammo boshimga tushgan kulfatlarning boisi bu emas.

Bu yoqqa kelayotganimda yo‘l-yo‘lakay, mashina ustida tik turganimcha chor atrofga suqlanib boqardim, mana, qadimiy afsonaviy Anorxoy dashti! Mashina yassi tepaliklarda, endigina yashil tusga kirib kelayotgan dasht yuzida arang ko‘zga chalinib turgan yo‘l bo‘ylab yeldek uchib borardi. Yerlar qor namidan bug‘lanib yotardi. Nam havoda bulturgi tomirlardan endigina nish urib chiqayotgan Anorxoy yovshonlarining achchiq hidi dimoqqa urilib turardi.

Qarshidan esayotgan shamol keng dashtlikdan tabiatning bir olam shovqinini va sof bahor nafasini olib kelardi. Biz ufq sari yelib borardik, u esa olis-olislarda, maysa bilan qoplangan tepaliklar ostida orqasiga tisarilib, Anorxoy dashtining ko‘z ilg‘amas kengliklari sari imlayotgandek, tobora uzoqlashib ketmokda edi. Shunda men go‘yo o‘zimni o‘tmish zamonlarning sadolarini eshitayotganday sezdim. Yer go‘yo ming-ming tuyoqlar ostida larzaga kelib guvillaydi. Sahroyi ko‘chmanchilarning son-sanoqsiz otliq askarlari nayza va bayroqlarini ko‘tarib okean to‘lqinlari singari dahshatli hayqiriq, g‘ala-g‘ovur bilan yelib yugurishardi. Ko‘z o‘ngimda dahshatli jang manzarasi namoyon bo‘lardi. Temir jaranglab, odamlar qiy-chuv ko‘tarishar, otlar bir-birlarini tishlab, tspishardi. Mening o‘zim ham, qaerdadir, mana shu qaynoq jang ichida yurardim go‘yo… Ammo jang suronlari tinib, bahor fasli kirishi bilan Anorxoy dashtida oq o‘tovlar yoyilib ketar, qishloq ustida tezak tutunlari osmonga o‘rmalar, chor atrofda qo‘ton-qo‘ton qo‘ylar, yilqi podalari o‘tlab yurar, tuya karvonlari qo‘ng‘iroqlarini jaranglatib qayoqdandir kelib, qayoqqadir yo‘l olar edi…
Parovozning uzoq-uzoqlarga taralgan cho‘ziq ovozi meni hushimga keltirdi. Yolini hilpiratib, dumini yoyib, yeldek uchib borayotgan poygachi ot kabi, vagonlar ustiga tutun buruqsitib parovoz o‘tib borardi. U uzokdan mepga xuddi shunday tuyuldi. Poezd borgan sari kichrayib, qora chizikday bo‘lib qoldi va nihoyat ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi.

Biz dashtda joylashgan yakka-yolg‘iz raz’ezd yonidagi temiryo‘lini kesib o‘tib, yana yo‘limizda davom etdik…

* * *

Manzilga yetib kelgan dastlabki kunlarda o‘zimni osmondan tushib qolganday his qildim. Yo‘lda xayolimni band etgan manzaralar hamon ko‘z o‘ngimdan ketmasdi. Dala shiyponining yaqinidagi tepalik ustida qadimiy yodgorlik — xotin kishining haykali turardi. Kul rang, qo‘pol yo‘nilgan bu granit parchasi necha asrlar mobaynida yerga chuqur botib, qo‘riqchi singari, yiroqlarga boqib turardi. Uning yomg‘ir va shamol ta’siridan lat yeb, bir oz qiyshaygan o‘ng ko‘zi, qorachig‘i oqib, puchayib qolganday, qovoqlari ostidan xo‘mrayib turishi kishini vahimaga solardi. Men unga uzoq vaqt sinchiklab qarab turdim, so‘ng o‘tovga kelib, Sorokindan so‘radim:

O‘rtoq agronom, sizningcha bu yerga manovi haykalni o‘rnatgan kim? Sorokin qayoqqadir ketishga otlanayotgan edi.

— Qalmoqlar o‘rnatgan bo‘lsa kerak, — dedi u otga mina turib va jo‘nab ketdi.
Koshki, u vaqtlarda meni bunday javoblar qanoatlantira olsa! Hali yaxshi tanishib ulgurmagan bo‘lsam ham traktorchi va pritsepchilarga murojaat qildim:

— Yo‘q, bu to‘g‘ri emas. Qalmoqlar bu yerga o‘n yettinchi asrda kelishgan. Bu qabr ustidagi haykal bo‘lsa o‘n ikkinchi asrga mansub. Aftidan, bu xotin haykalini mo‘g‘ullar g‘arbga qilgan buyuk hujum davrida o‘rnatishgan. Biz qirg‘izlar ham ular bilan birga Yenisey sohillaridan bu yoqqa — Tyanshan o‘lkalariga kelib qolganmiz. Bizgacha bu yerda qipchoq qabilalari, ularga qadar esa malla sochli, tiniq ko‘zli odamlar yashagan.
Tarixni yana ham chuqurroq kovlashtirardim-u, ammo traktor yonida turgan kombinezonli yigit so‘zimni bo‘ldi. Bu Abubakir edi.

— Hoy, tirrancha! — deb qovoq ostidan menga g‘azabli o‘qraydi u. — Juda olim ko‘rinasan. Qani bu yoqqa kel, o‘tovdan shprits bilan tovoqni olib chiq.

Men bo‘lsam unga shprits bilan solidolni olib kelibman.

— Eh, akademik! — dedi u mensimagan bir ohangda tishini qisib va qizarib ketgan ko‘zlari bilan yeb qo‘ygudek bo‘lib. — Biz savodsizlarga lektsiya o‘qishni bilasan-u, otni tuyadan ajratolmaysan. Shu-shu «Akademik» bo‘lib qoldim. Mana men hozir o‘z aravam bilan Abubakirga

yaqinlashmoqdaman, uning jag‘i hamon tinmasdi. U shudgor ichidan loyga botib men tomon yugurib kelayotir.

— Buncha toshbaqaga o‘xshab sudralmasang! Yana qancha kuttirmoqchisan?! Bo‘g‘ib tashlayman sen itvachchani, ona suti og‘zidan ketmagan bitta akademik kamaysa kamayibdi-da.
Men traktorga xomushgina yaqinlashdim. O‘zimni oqlash uchun nima ham deya olardim? Axir, traktor mening aybim bilan to‘xtab qolgan. Xayriyatki, pritsepchi ayol — Qalipa mening yonimni oldi:

— Kel endi, o‘zingni bos, Abubakir! Baqirish-chaqirishdan nima foyda? Uni qara, bechoraning rangida rang qolmabdi. Sho‘rlik juda qiynalib ketib-di — dedi-da, qaltirab turgan qo‘llarimdan chelakni olib, radiatorga suv quya boshladi. — Busiz ham jonini jabborga berib ishlayapti-ku. Ko‘ryapsanmi, qora terga botib ketibdi…

— Menga nima! — jerkib tashladi Abubakir. — Uyida o‘tirib kitobini o‘qiyversin edi!

— Mayli, bas qil endi! — Tinchitishga urinardi Qalipa. — Muncha badjahl bo‘lmasang! Yaxshi emas!

— Agar kishi bunaqalarning hammasini kechiraversa o‘zini baloga qo‘yishi ham hech gap emas. Planning bajarilishini sendan emas, mendan so‘raydilar. Bu xumpar olim jonimni halqumimga keltirayotgani bilan kimning ishi bor, axir!

Mening olimligim muncha dastak bo‘lib qoldi. Nega ham o‘qigan ekanman, qayokdan ham tarixchi Oldiyorovni eslay qoldim.
Men bu yerdan tezroq qaytib ketishga shoshilardim. Axir sahroning u burchi ham bizga o‘xshaganlarga muntazir bo‘lib turibdi-ku. U yerda traktorchi Sadabek ishlaydi. U yoshi anchaga borib qolgan, jiddiy kishi, jahli chiqsa ham baqirib-chaqiravermaydi.

Orqamdan traktor motorining ovozi eshitildi. Abubakirning traktoriga jon kirib yurib ketdi. Men sal yengil tortib, namiqqan fufaykada junji-kib turardim. Bu Abubakir muncha badjahl, muncha zahar ekan-a? Hali qari ham emas, o‘ttizdan sal oshgan. To‘g‘ri, yuzi ancha xunuk, yonoq suyaklari bo‘rtib chiqqan, qo‘llari arslon panjasiday baquvvat, ammo o‘zi ancha xushqomat, ko‘zlari bo‘lsa vajohatli, sovuq, sal narsaga qonga to‘ladi. Joni bo‘g‘ziga keladi. Bunday paytlarda ehtiyot bo‘lmasang, seni g‘ajib tashlaydi. Yaqinda bir voqea bo‘ldi. Oqshomdan yomg‘ir boshlanib, tun bo‘yi savalab chikdi. Ivib ketgan kigiz ustidan bir maromda chakillab oqib tushayotgan tomchilar qandaydir mungli ohangda, kishiga nimanidir shivirlaganday tuyulardi. Yomg‘ir erta bilan ham tinmadi. Biz o‘tovda o‘tiraverib bekorchilikdan zerikib ketdik. Agronom Sorokin qaergadir ketgan edi — shunday kunda ham uning ishi boshidan oshib-toshib yotadi. Chorvachilik uchun ham javobgar-da. Shu sababli u biror daqiqa tinim bilmas, ertayu kech umri egarda o‘tardi.
Yomg‘ir bir oz pasayganda Sadabekning kichik ukasi — pritsepchi Esirkep mening otimga mindi-da, cho‘ponlar oldiga jo‘nadi. Aldey bilan Qalipa bo‘lsa chelaklarni ko‘tarib, buloq boshiga suvga ketishdi. O‘tovda biz uch kishi — Abubakir, Sadabek va men qoldik.

Ta’bimiz xira, har birimiz o‘z ishimiz bilan band edik. Abubakir oyoqlarini uzatib yonboshlagani-cha papiros chekardi. Sadabek o‘choq oldidagi to‘qim ustiga o‘tirib, bigiz va mumlangan pishiq ip bilan eski etigini yamardi. Men burchakka tiqilib olib kitob o‘qirdim.

O‘tovning ichi zax. Ivigan namatdan qo‘y hidi kelar, tepadan ahyon-ahyonda choy siyoqli suv tomchilar edi. Tashqarida esa halqob suv yuziga shovillab yomg‘ir yog‘ardi.
Abubakir zerikib esnadi, qo‘llarini qirsillatib kerishdi, u yoq-bu yoqqa qaramay, qovog‘ini osgancha qo‘lidagi papiros qoldig‘ini uloqtirgandi, kigizning bir chekkasiga borib tushdi. Namat tutab, jizg‘anak hidi chiqa boshladi. Sadabek papiros qoldig‘ini oldi-da, kulga tashladi.

— Ehtiyot bo‘lish kerak, — dedi u charm orasidan tupuklangan mumli ipni o‘tkazarkan, — nima, joyingdan qo‘zg‘alolmaysanmi?

— Ha, nima bo‘pti, — deb jahl bilan boshini ko‘tardi Abubakir.

— Namat yonib ketay dedi.
— Obbo, matoyingni qara-yu, — mensimay tir-jaydi Abubakir. — Ilma-teshik etigingni yamayapsanmi, yamayver, boshqasi bilan ishing bo‘lmasin!

— Gap boylikda emas. Bu yerda sen bir o‘zingmas, o‘z uyingda ham emassan.

— O‘z uyimda emasligimni bilaman! Uyimda bo‘lsam sen bilan gaplashib ham o‘tirmas edim. Tushundingmi, maymun bashara. Xudoning qahriga uchramasam surgun qilinganday, sen-u sening xotiningga o‘xshash ahmoqlar yashaydigan Anorxoyga kelib qolarmidim.
Sadabek mumlangan ipni kuch bilan siltab tortdi. Bigiz uning qo‘lidan otilib chiqib orqasiga tushdi. U Abubakirga nafrat bilan uzoq tikilib turdi, so‘ng bir qo‘lida etik, bir qo‘lida tarang tortilgan ipni ushlaganicha, g‘azab bilan oldinga intildi.

— Mayli, seningcha, men ahmoqman, bu yerga hammamizni boqish uchun men bilan birga kelgan xotinim ham ahmoq bo‘lsin! — Og‘ir nafas olib gapirardi u. — Boshqa hamma anorxoyliklar ham, seningcha, surgun qilingan kishilarmi? Nima, ularni bu yerga sen haydab kelganmisan? Qani, javob ber, esi past! — deb baqirdi u va o‘ng qo‘li bilan nag‘alli etigining qo‘njidan ushlagancha o‘rnidan irg‘ib turdi.
Abubakir bir chekkada yotgan klyuchga o‘zini otdi, kallasini yelkalari orasiga olib urishga hozirlanib turdi.

Men qo‘rqib ketdim. Vaziyat juda qaltis edi. Ular bir-birini o‘ldirib qo‘yishi ham hech gap emasdi.

— Qo‘y, Abubakir! — dedim yugurib borib. — Uni urma! Qo‘y, Sadabek, shu bilan tenglashib o‘tirma! — deb oyoqlari ostida o‘ralashib, sarosimada yalinib-yolvordim.
Sadabek meni bir chekkaga itarib yubordi. Ular jangga hozirlangan arslondek, o‘tov ichida gir aylanishardi. Birdan bir-biriga tashlanib qolishdi, Abuba-kirning qo‘lidagi klyuch Sadabekning boshi ustida yaltilladi. Ammo Sadabek shu zahoti chap berib, ikkala qo‘li bilan klyuchni ushlab qoldi. Abubakir kuchli edi. U o‘z raqibini yerga yiqitib ostiga bosib oldi, ikka-lasi xirillashib, so‘kishib, yumalashgancha olishib ketishdi. Men yugurib borib Abubakirning qo‘lidan chiqib ketgan klyuchga butun gavdam bilan tashlandim, nihoyat, uni olganimcha o‘tovdan chiqib qochdim…

— Aldey! Qalipa! — suv olib qaytayotgan ayollarga qarab qichqira boshladim. — Tezroq, tezroq, ular urishishyapti, bir-birini o‘ldirib qo‘yadi.
Ayollar chelaklarini tashlab, men tomon yugurishdi. Biz o‘tovga yetib kelganimizda Sadabek bilan Abubakir hamon yerda ag‘anashib yotishardi. Ust-boshlari yirtilgan, yuz-ko‘zlari qonga bo‘yalgan. Zo‘rg‘a ajratib qo‘ydik. Aldey erini sudrab eshikka olib chiqib ketmoqchi bo‘ldi. Lekin Abubakir bir zarb bilan Qalipaning quchog‘idan chiqib ketdi.

— Ha, maymoq it, senimi, hali to‘xtab tur!.. Sen murdor hali oyog‘im ostiga yiqilib tavba qilasan, o‘shanda Abubakirning kimligini bilib olasan!
Past bo‘yli, qotmadan kelgan Aldey unga yaqin kelib, yuziga tik boqib gapira boshladi.

— Qani, tegib ko‘r-chi! Ko‘zlaringni o‘yib olayki, o‘zingni o‘zing tanimay qolgin!

Sadabek bamaylixotir xotinining qo‘lidan ushladi:

— Qo‘y, Aldey, sadqayi gap ketsin u…

Men bu orada tashqariga chiqib, to‘polonda otib yuborilgan gayka klyuchini qidirib topdim-da, o‘tovdan nariroq borib, uni tosh haykal yoniga ko‘mib ko‘ydim. O‘zim bo‘lsam, o‘tirdim-u, birdan yig‘lab yubordim. Past, bo‘g‘iq yig‘idan butun vujudimni qaltiroq bosgan. Meni hech kim ko‘rmas edi, o‘zim ham qanday holatga tushib qolganimni bilmas edim. Faqat o‘sha tosh haykalgina, go‘yo dardimni tinglayotganday, bo‘m-bo‘sh qolgan ko‘z chanog‘i bilan menga xo‘mrayib boqib turardi. Atrofda tuman bilan qoplangan nam, sokin va horg‘in cho‘l yastanib yotardi. Uning ko‘hna va chuqur sukunatini biron sharpa buzmasdi, yolg‘iz mengina ko‘z yoshlarimni artar, hamon piqillab yig‘lab o‘tirardim, men bu yerda uzoq, juda uzoq vaqt, to qosh qrrayguncha o‘tirdim.

Yovshonlar bilan bezangan cho‘lda ana shu zaylda yashayman… Kuch-quvvatim boricha mehnat qilaman. Lekin shunga qaramay, hamon ishim o‘ngidan kelmaydi. Mana, hozir Abubakirdan yana yaxshigina dakki yedim. Oqibat nima bo‘ladi — o‘zim ham bilmayman. Ammo umidsizlikka tushish ham yaramaydi. To yiqilguncha o‘z o‘rningda mahkam turmog‘ing kerak.

— Qani, Serko, qimirla! Ildamroq! Ikkimiz ham tetik bo‘laylik, ishdan qolmaylik..

Ikkinchi bob

Ertasi kuni odatdagidan barvaqtroq, tongotarda turdim. Kecha o‘tovda yotib o‘zimcha shunday ahd qilgan edim: bor kuchimni ishga solib shunday ishlayinki, biron kishi koyishigina emas, hatto ta’na ham qila olmasin. O‘zimning boshqalardan kam emasligimni bir ko‘rsatib qo‘yay.

Dastavval yonilg‘ini keltirib, baklarga o‘zim quyib chiqdim. So‘ngra, ish boshlagunga qadar traktorlarning radiatorlarini suvga to‘ldirib qo‘yay deb, aravam bilan buloq tomon jo‘nadim, undan keyin nonushta qilib olishga ulgurish va biror daqiqani ham zoe ketkazmay yana suv tashish kerak. Hozircha ish men o‘ylagandek borayotgandi.

Bu orada g‘ira-shira, oqimtir tuman qoplangan ufq ortidan asta-sekin quyosh bosh ko‘tara boshladi. U go‘yo cheksiz cho‘zilib ketgan Anorxoy dashtlariga nazar tashlashdan cho‘chib, ancha vaqtgacha o‘rnidan qo‘zg‘almay turdi. So‘ng yana bir qaraganimda qiyo boqib, jamolini ko‘z-ko‘z qilayotganday ko‘rindi. Quyosh tig‘ urayotgan paytdagi dasht manzarasidan go‘zalroq narsa bo‘lmasa kerak! Go‘yo ulkan lojuvard dengiz o‘z qirg‘oqlaridan ko‘tarilib chiqqan-u, shu bo‘yicha moviy to‘lqinlari muzlab qolganday, unda-munda quyqa tortib qolgan qismlar to‘q ko‘k va sarg‘ish tusda jilvalanadi.

O, Anorxoy, o, bepoyon dasht! Nega sukut sakdaysan, nimalar haqida xayol surasan? Asrlar bo‘yi nimalarni sir saqlab kelyapsan, kelajakda seni nimalar kutyapti?

Men bor -yo‘g‘i bir suvchiman, lekin bunga o‘ksinmayman. Hali mana shu yerlarga ham, mashinalarga ham o‘zim hukmron bo‘laman. Axir ikkita traktorimiz, bu yerda qilinayotgan ishlarning hammasi — ishning boshlanishi, xolos. Men tadqiqotchilarning Anorxoy dashtida katta yer osti daryolari bor, degan fikrini allaqaerda o‘qigan edim. Ehtimol, bu hali taxmindir, ammo nima bo‘lsa ham, ishonchim komilki, kishilar bu yerlarga suv keltiradilar. Anorxoyda ko‘m-ko‘k bog‘-rog‘lar shivirlashib, soya-salqin ariqlardan suvlar sharqirab oqadi, dasht shamoli mayin esib, oltin bug‘doyzorlar hosilini ko‘z-ko‘z qiladi. Bu yerda shaharu qishloqlar bunyodga keladi. Bizning avlodlarimiz bu cho‘lni faxr bilan Anorxoy bo‘stoni deb ataydilar. Yana bir necha yillardan so‘ng bu yerlarga menga o‘xshash biror o‘spirin yigit kelganda, ehtimol, unga suv tashuvchi arava bilan cho‘l bo‘ylab kun bo‘yi sanqib yurishga va qandaydir bir badfe’l o‘zboshimchaning so‘kishlarini eshitishga to‘g‘ri kelmas.

Lekin harholda, men unga hasad qilmayman, chunki men bu yerga birinchi bo‘lib kelganlardanman!..

Aravani to‘xtatib qo‘yib, ertalabki Anorxoy kengliklarini tomosha qildim. Mana pgu damda o‘zimni yer yuzidagi eng baxtiyor, eng kuchli, hatto eng go‘zal odam deb his qilaman. Ha, Anorxoy yerlari sanoat o‘lkasiga aylanadi!..

Nihoyat, ufq ortidan zarrin nurlarini sochib, barkashday quyosh ko‘tarildi.

Kunning boshlanishi yomon emas. Motorlar ham ishlab turibdi. Suvni peshma-pesh tashib keltirishga ham ulguryapman. Ammo hali kechga uzoq…

Suvga qatnab yurganimda bir vaqt buloq boshida ko‘y-qo‘zilarning kichik bir qo‘tonini uchratib qoldim. Ularni bu yerga bir qizcha haydab kelgan ekan. U ko‘ylarni buloqqa yaqinlashtirmay, ariqchada sug‘ormokda edi. Qayoqdan kelib qoldi u! Ehtimol, bizdan etakrokdagi qo‘sh tepalik ortidan, soylik tomonidan kelgandir. Cho‘ponlar o‘sha yokda o‘rnashgan edi. Qizning chehrasi menga tanishday tuyuldi. Men qaysi bir jurnalda xuddi shu qizga o‘xshash, kokili peshanasiga tushib turgan yoshgina xitoy qizning suratini ko‘rgan edim. Balki shuning uchun men uni qaerdadir uchratganday bo‘layotgandirman.

Biz bir-birimizga jimgina qaradik. Mening kutilmaganda bu yerda paydo bo‘lib qolganim unga qanchalik g‘ayritabiiy tuyulgan bo‘lsa, uning bu yerga kelib qolishi ham menga shunday ko‘rindi. Biroq hech narsa bo‘lmaganday aravadan sakrab tushdim-da, ishbilarmon kishilarday buloqdan suv olib, bochkani to‘ldira boshladim.

Shu mahal qo‘ylar ham suv ichib bo‘lishdi, qiz ularni bir chekkaga hayday boshladi. Yonimdan o‘tib keta turib:

— Bu buloqning oti nima? — deb so‘radi.

Men hozir suv olganimda loyqalanib qolgan, nursiz jilvalanib turgan buloq ko‘ziga termilganimcha o‘ylanib qoldim. Darvoqe, yakkayu yagona bulog‘imizning biron nomi bo‘lsa kerak, axir? Men hamon o‘ylanib turarkanman, bu orada suv tinib, yuzi ravshanlanib, tubi quyuq ko‘k tusga kirdi.

— Bo‘tako‘z! — dedim qizga qayrilib.
— Bo‘tako‘z bulog‘i? — peshana sochini bir silkitib tabassum qildi qizcha. — Juda go‘zal ekan oti! U haqiqatan ham bo‘taloqning ko‘ziga o‘xshaydi, o‘ychan ko‘rinadi.

Biz gapga kirishib ketdik. Qiz bizning tomonlardan ekan. U, hatto o‘qituvchim Oldiyorovni ham tanirkan. O, bu kimsasiz cho‘lda notanish qiz og‘zidan sevimli o‘qituvchimning nomini eshitish qanday yaxshi!
Ehtimol, u ham Anorxoyga ana shu muallimning gapi bilan kelgandir. Qiz o‘tgan yili maktabni, biznikini emas, boshqa maktabni tamomlab, hozir saqmonchi — qo‘ylarning qo‘zilash davrida cho‘pon yordamchisi bo‘lib ishlayotgan ekan.

— Qo‘ramizdagi quduqning suvi sho‘r, — dedi. — Men bu yerda buloq borligini eshitgandim. O‘zimning ham oqin suvlarni ko‘rgim kelib ketdi, qo‘zilarim ham zilol suv qanaqa bo‘lishini bilishsin dedim! Qo‘zilarni boqib, katta qilib cho‘ponga topshiraman, keyin universitetga o‘qishga ketaman…
— Vaqt-soati yetsa men ham o‘qimoqchiman, — dedim. — Biroq men mexanizatsiya maktabiga kiraman. Meni aslida bu yerga traktorda ishlash uchun yuborishgan edi, manavi esa, shunchaki, vaqtincha… — bochkani ko‘rsatdim unga. — Vaqtincha yordamlashyapman… Suv tashigani boshqa birovni yuborishlari kerak.

Men bu gapni chakki aytib qo‘ydim, og‘zimdan chiqib ketganini o‘zim ham sezmay qoldim. Uyalganimdan a’zoyi badanimdan isitma chiqib ketdi, ammo yana shu ondayoq muzlab ketdim — uzoqdan Abubakirning «yoqimli» ovozi eshitildi:
— He-e-ey, akademik, jag‘ingga tushiraman!

— Obbo, ko‘p gapirib yuboribman-ku!

— Nima bo‘ldi? — hayron bo‘lib so‘radi qizcha.

— Hech nima. Shunday, suvni olib borish kerak, — dedim qizarib.

Qizcha qo‘zilarini kelgan yo‘li bilan haydab ketdi. Abubakir shudgorning uzoq chekkasida, traktor kabinasidan turib mushtini havoda silkitganicha, tomog‘ini yirtib baqirardi.

— Ketyapman-ku, axir, ketyapman! Ovozingni o‘chirsangchi! Odam degan begona qiz oddida shunchalik ham baqiradimi? — dedim g‘azab bilan va otni choptirib ketdim.

Bochkadagi suv shalop-shulup chayqalib, sachrab, boshimdan oyog‘imgacha shalabbo qildi. To‘kilsa to‘kilaversin, menga desa bir tomchisi ham qolmasin! Men bunday xo‘rlikka ortiq chidayolmayman!

Abubakir kabinadan sakrab tushdi-da, yana o‘tgan safargiday menga tashlandi. Men jilovni tortib, otni taqqa to‘xtatdim-da:
— Agar sen shunaqa baqiraveradigan bo‘lsang, ishni tashlayman-u ketaman, — dedim jahl bilan. U kutilmaganda bu gapdan dovdirab qoldi, lekin hushtak chalib yubordi-da, yetti pushtim qolmay

so‘ka boshladi.

— Sen lapashang akademiksiz ham Anorxoy bor edi, bundan keyin ham o‘t tushkur bu cho‘l qurib ketmaydi! Yo‘qol bu yerdan tezroq! Endi sen qolgan eding menga til tegizmagan, ishtonsiz student!

Men aravadan sakrab tushib, qamchini traktor orqasiga uloqtirib yubordim-da, odimlab ketdim.

— To‘xta, Kamol! Unday qilma! Qayoqqa borasan, to‘xta! — deb orqamdan qichqirdi Qalipa.
Bu gap meni battar qizishtirdi, qadamimni yana tezlashtirdim.
— To‘xtatma uni, qo‘yaver, qurib ketsin! — Abuba-kirning ovozi eshitildi orqamdan. — Usiz ham evini qilarmiz!

— Sen odam emassan, vahshiy hayvonsan, nima qilib qo‘yding! — dashnom berardi unga Qalipa. Ularning allavaqtgacha janjallashgani qulog‘imga chalinib turdi.

Tobora oldinga intilib, qadamimni tezlashtir-dim. Qaerga borishim — ahamiyatsiz. Atrofda tirik

jon yo‘q, to‘rt tomonim qup-quruq dala. Buloqni, dala shiyponini orqada qoldirib, tosh haykal turgan tepalikni ham bosib o‘tdim. Darg‘azab bo‘lib tirjayib turgan tosh kampir bo‘m-bo‘sh qolgan qop-qora va nursiz ko‘zlari bilan meni kuzatib, uzoq asrlar davomida yerga qanday botib turgan bo‘lsa, hozir ham shu taxlitda baqrayib turardi.

Men hech narsani o‘ylamay ketib borardim. Faqat birgina istagim bor edi, u ham bo‘lsa — ketish, iloji boricha bu yerdan tezroq ketish. Bu la’nati Anorxoy dashtini yelkamning chuquri ko‘rsin.

Ko‘z o‘ngimda huvullab yotgan quruq cho‘l. Barcha past-balandliklar, qiru soylar, chor atrofdagi hamma narsa bir-biriga o‘xshardi. Bu jonsiz, bir-biriga o‘xshash manzarani kim yaratdi ekan? Nega tahqirlangan, xo‘rlangan men bu achchiq shuvoqzor, sho‘r bosib yotgan bepoyon kengliklarni kezib chiqishim kerak ekan? Qayoqqa nazar tashlama — qup-quruq, jonsiz biyobon, yaydoq dala. Bu yerda odamzod uchun nima bor? Uning yashashi uchun boshqa joy quriganmi? Ertalabki o‘y-xayollarim endi menga juda kulgili bo‘lib tuyuldi.
Men o‘zimning ojizligimni, boshpanasizligimni va tushkin ahvoldaligimni butun vujudim bilan his etib: «Mana senga yovshonzor go‘zal dashtlar-u, mana senga Anorxoy o‘lkasi!» deb o‘z-o‘zimdan kulardim.

Tepamda osmoni falak, tevarak-atrofim cheksiz dasht, o‘zim esa go‘yo bu yerga allaqaerdan kelib qolganman-u egnimdagi qavilgan fufayka, oyog‘imdagi kirza etik va rangi o‘chib ketgan shapkada mushtday odamga o‘xshab ko‘rinardim.

Shu holatda yo‘lsiz ketaverdim. «Biror yerda temir yo‘l iziga chiqib qolarman, — deb o‘ylardim o‘zimcha, — so‘ng biron raz’ezdda yuk vagonlariga osilib olarman. Odamlar oldiga boraman…»

Ortimda tuyoqlarning dukur-dukuriyu, otlarning pishqirig‘i eshitilganda ham hatto qayrilib qarama

— dim. Bu Sorokin. Undan boshqa odam bo‘lishi mumkin emas. Hozir hoynahoy koyib beradi, so‘ngra yalinadi, mayli, nima bo‘lsa bo‘lar! Lekin orqamga qaytmayman, qaytishni xayolimga ham keltirmayman.

— To‘xta! — xitob qildi past ovoz bilan Sorokin. Men to‘xtadim. Sorokin terga botgan otida menga yaqinlashdi. Malla qoshlari ostidagi ko‘m-ko‘k, o‘tkir ko‘zlari bilan menga jimgina tikilib turdi-da, sumkasiga qo‘l solib undan bir qizil qog‘oz oldi — bu dashtga kelgan kunimoq, zo‘r iftixor bilan unga topshirgan komsomol yo‘llanmam edi.
— Ma, buni qoddirib ketish mumkin emas, — u yo‘llanmani xotirjamlik bilan menga uzatdi.

Men uning boqishida na ta’na, na dashnomdan asar ko‘rmadim, u meni ayblamasdi ham, achinmasdi ham. Bu qarash — mushkul ishlarni bajarib, har qanday tasodifiy qiyinchiliklarga ko‘nib qolgan odamning jiddiy nigohi edi. Sorokin kafti bilan horg‘in, soqol bosgan yuzlarini artib olarkan:

— Agar raz’ezdga bormoqchi bo‘lsang, huv anavi soylik tomon o‘ngroqqa qarab yur, — deb ko‘rsatdi u menga va otini burib, sekingina orqasiga qaytib ketdi.

Men hayron bo‘lib, uning orqasidan qarab qoldim. Nima uchun u meni urishmadi, nega bu yerda qolishga undamadi? Nega u boshini quyi solgan, ot ustida bunchalik horg‘in o‘tiribdi? Oilasi — xotin, bola-chaqalari allaqayoqlarda, uzoqda. O‘zi bo‘lsa bu yerda yil — o‘n pkki oy cho‘lni kezib yurgani-yurgan. U qanaqa odam o‘zi, Bo‘m-bo‘sh Anorxoyning nimasi qiziqtirarkin uni?

Nima sababdanligini o‘zim ham bilmayman-u, biroq uning orqasidan asta-sekin ergashib boraverdim.

Kechqurun biz hammamiz o‘tovda to‘planishdik. Hech kim churq etmasdi. O‘rtaga sukunat cho‘kkan, faqat gulxandagi o‘tinlargina chars-chars yonardi. Buning hammasiga aybdor men edim. Hamon hech kim og‘iz ochmadi. Lekin Sorokinning xafaqon va jiddiy chehrasida uping nimadir demoqchi ekanligi sezilib turardi.

— Xo‘sh, endi nima qilamiz? — dedi Sorokin nihoyat hech kimga qaramay.
— Nima bo‘pti, Anorxoyni sel bosibdimi? — de-di Abubakir zaharxanda qilib.

Shundan so‘ng Sadabek ohista o‘rnidan turib, jimgina o‘tovdan chiqib ketdi. U Abubakir bilan bo‘lgan mushtlashishdan so‘ng u bilan gaplashmas, aftidan, xrzir ham gapga aralashmoqchi emas edi. Uning ukasi, pritsepchi Esirkep ham o‘rnidan turmoqchi bo‘ldi-yu, ammo fikridan qaytib, yana joyiga o‘tirdi.

Abubakir u bilan ham chiqisha olmasdi. Bir kuni iltimosimga ko‘ra Esirkep meni Sadabekning traktoriga biriktirilgan plugga o‘tqazdi-da, o‘zi suv tapshydigan aravaga chiqdi. Biroq u suvni bir oz kechiktirib keltirgan ekan, Abubakir unga ham do‘q uribdi. Lmmo Esirkep o‘zini haqoratlashga yo‘l qo‘ymabdi. U ham bellashadiganlardan. Axir u mendan uch yosh katta.

Abubakirning gapiga hech kim javob bermasdi.

— Bu yerda o‘ylab o‘tirishning nima hojati bor, — qo‘shimcha qildi u, — ishni kim to‘xtatgan bo‘lsa, o‘sha javob beraversin.

— Gap kim haqu kim nohaq ekanligida emas! — javob qildi Sorokin unga qaramay. — Bu yerda bir yosh yigitning taqdiri hal bo‘lyapti, u endi nima qilishi kerak?

— Takdir emish! — g‘ijindi Abubakir. — Bunaqa akademiklarning taqdiri allaqachon hal bo‘lgan, bular bir pulga qimmat, qo‘lidan ish kelmaydi! — mensimay qo‘l siltadi u. — Xo‘sh, o‘zing o‘ylab ko‘r-chi, Sorokin, bular nimaga yaraydi? Biz o‘z kuchimiz bilan g‘alla otishtirganimizda ular o‘n yillab o‘qib yurishdi. Ularni biz boqdik, kiyintirdik, xo‘sh, nima natija chiqdi, maktabda bularga nimani o‘rgatishdi? Mashinani bilishmasa, otga bo‘yincha solishni eplay olmasa, hatto ayilni ham durustgina tortolmasa… Nega endi men uning uchun ter to‘kishim kerak ekan. Uning olimligini boshimga uramanmi, tosh haykallarning sirini bilsa bilibdi-da, nima bo‘pti? Qo‘lidan biron ish kelmasa. Bas, shunday ekan, o‘zgalarni ham ishdan qoldirmay, tuyog‘ini shiqillatib jo‘nab qolsin! Sen ham, Sorokin, menga yopishaverma, men yolg‘iz o‘zim smenachisiz ishlayapman, hech kimdan tap tortadigan joyim yo‘q! Agar ortiqcha ko‘rinayotgan bo‘lsam — ertagayoq bu yerdan g‘oyib bo‘lishim mumkin. Ammo tilimni tiymayman: men bunaqa akademiklarni bir tiyinga olmayman!..
— Bas qil! — dedi Sorokin, hamon Abubakirning yuziga qaramay, uning so‘zini cho‘rt kesib. — Buni biz sensiz ham bilamiz. Gap bunda emas. Qani ayt-chi, Kamol, o‘zing nima demoqchisan?

Men hadeganda javob qaytarolmadim. Abubakiriing gaplarini tinglab o‘tirib, uning so‘zlarida ham jon borligini angladim. Ammo bu so‘zlarning hammasi g‘ayirlik va adovat bilan aytilgan edi. Nega? Axir men qo‘lsiz-oyoqsizmanmi yoki Abubakir qilgan ishni qech qachon qila olmaydigan, o‘taketgan landavurmanmi? Yoki savodliligim menga xalal beryaptimi? Men buni tushuna olmasdim. Biroq shunday bo‘lsa ham, Sorokinning savoliga iloji boricha bamaylixotir javob berishga urindim.
— Men bu yerga pritsepchi bo‘lib ishlash uchun kelganman. Menga mana shunisi ahamiyatli. Egar-jabduqni bo‘lsa uddalay olaman. Buni hamma biladi, hatto Abubakirning o‘zi ham biladi. Bundan keyin ham xuddi shunday ishlayverishim mumkin edi. Ammo suv tashishni xohlamayman. Xohlamayman, vassalom!

— Bizda boshqa ish yo‘q, — dedi Sorokin.

— Demak, ketishim kerak ekan-da! — ta’kidladim. Qalipa menga qaradi-da, g‘amgin xo‘rsinib qo‘ydi:
— Kamol, men o‘z o‘rnimni senga berib, sening aravangda suv tashiyverardim-u, ammo sen bunga ko‘nmaysan-da…

Bu kutilmagan gap bo‘ldi. Qalipa o‘zining rahmdilligidanmi yoki Abubakirning baqirib, so‘kingan paytlarida xijolat tortib har vaqt nima bilandir uping qo‘polligini yumshatishga va bilintirmaslikka harakat qilganidanmi, haytovur, shu so‘zlarni aytishga jur’at etgandi. Men ham o‘ylab-netib o‘tirmay qiziq ustida:
— Ko‘naman! — deb yubordim.
O‘tov suv sepganday jim bo‘lib qoldi. Gulxandagi o‘tinning chirs-chirs etib yonayotganigina eshitilardi.

Hamma hayron bo‘lib menga qaradi. Balki meni, esi hushini yig‘ib olib, so‘zidan qaytar deb o‘ylayotgandirlar? Shunday bo‘lib chiqdiki, meni ko‘rolmaydigan va menga hech qanday yaxshilikni ravo ko‘rmaydigan kishi changaliga o‘zimni o‘zim tutib berdim. Lekin boshqa hech narsa demadim. Aytilgan so‘z — otilgan o‘q. Sorokin menga yana bir sinovchan nazar tashladi-da:
— Shu gaping gapmi? — deb so‘radi.
— Ha!

— Menga baribir! — dedi Abubakir va gulxanga tupurdi. — Ammo oldindan aytib qo‘yay: sal gap bo‘lsa, kallangga tushiraman! — Uning mensimay istehzo va adovat bilan o‘qraygan ko‘zlari qorong‘ida sovuq chaqnadi.

— «Sal gap bo‘lsa» deganing nimasi? Nega eldan burun do‘q qilyapsan? — dedi hozirgacha o‘zini tutib o‘tirgan Esirkep ortiq chiday olmay. — Eplab ketadi, bu shunchalik mushkul ishmi, donishmandligingni qara-yu! U mening plugimda ishlagan.
— Sendan hech kim so‘rayotgani yo‘q, birovning ishiga aralashma. Hali ko‘ramiz. Traktorga ham, ishga ham men javobgarman…

— Bas qil! — Sorokin yana norozilik ohangida Abubakirning so‘zini bo‘ldi va menga qarab: — Ertadan ishga tush, — dedi-da, o‘rnidan turib eshik tomon yurdi. — Xayr, endi dam olinglar.

O‘sha kecha deyarli uxlay olmadim. Abubakir bilan ishimiz qanday bo‘larkin? Axir hozirgacha u bilan ahyon-ahyondagina uchrashardim, ertadan boshlab esa tun-kun uning ixtiyorida bo‘laman. Garchi pritsepchining vazifasi chidam va sabr-matonatni talab qilsa ham, meni uncha cho‘chitmasdi. Albatta, kerakli joylarda plug tishini ildam va aniq ko‘tarib tushirishga ko‘nikish kerak, toki traktorning harakati biror minut ham to‘xtab qolmasin. Undan tashqari, men traktorchiga hamma ishda
— mashinani yuvib artishda ham, remont qilishda ham yordamlashishim kerak. Qani, Abubakir so‘ragan klyuchinimi, boltnimi, gaykasinimi ski yana boshqa zarur narsalarni darhol topib bermay ko‘r-chi…
Keyin bilsam Aldey ham mijja qoqmabdi. U qorong‘i kechada yonimga kelib o‘tirdi-da, boshimni siladi:

— O‘ylab ko‘rsang bo‘lardi, Kamol, sen u bilan chiqisha olmassan, oqko‘ngil, yuvoshginasan. Uning ko‘nglidagini topa olmassan. U seni qiynab qo‘yar.

— Men uning ko‘nglini topmoqchi emasman! Qiynoqlariga bo‘lsa ko‘nikib qolganman.

— Mayli, ixtiyor o‘zingda, o‘zing bilasan, — dedi past tovush bilan va xo‘rsinganicha o‘z joyiga ketdi.

Uchinchi bob

Abubakir bilan birinchi kundanoq to‘qnasha boshladik.

— Uyqu elitib pritsep ostida qolsang, men javobgar emasman! — Abubakirning ish oldidan aytgan birdan-bir so‘zi shu bo‘ldi.

Biroq uxlash xayolimga ham kelmasdi. Butun xayolim aniq va benuqson ishlash bilan band. Falokat bosib tishlar ostiga tushib ketish mumkin, degan xayol bilan doim qiynalgandan ko‘ra, yaxshisi, hoziroq bu ishdan bosh tortish ma’qul edi-yu…

Rama ustida ikki yoqqa kerishgan oyoqlarim tagidagi kronshteynlarga po‘lat tishlar mahkam biriktirib qo‘yilgan edi. Plug tishlari qo‘riq yer qatlamlarining bug‘lanib yotgan bag‘rini birin-ketin tilib, ag‘darib, yonma-yon qiyalab borishardi. Traktor yovshonlarni bosib-yanchib, tinimsiz gurillab, g‘ildirak zanjirlarini shaldiratib shaxdam yurib borardi.

Abubakir orqasiga bir marta ham qayrilib qaramasdi, meni bormi-yo‘qmi deb ham qiziqmasdi.
Men faqat uning yo‘g‘on bo‘ynini ko‘rib turardim. Bu bilan go‘yo u mening to ishni tashlab ketmagunimcha yoki sabr-toqatimga ishonch hosil qilmaguncha sinamoqchidek edi. Ehtimol, u meni holdan toydirib, bu ishdan voz kechtirish uchun traktorni tinimsiz quvib haydayotgandir. Hech qanaqa amortizatsiyasi bo‘lmagan qattiq temir kursida, chang-to‘zon va motordan chiqayotgan gazdan nafasi bo‘g‘ilib o‘tirish naqadar maza ekanligini Abubakir yaxshi biladi. Ammo men taslim bo‘lishni o‘ylamasdim. G‘oyat katta kuch bilan ishlayotgan asablar, ko‘z-quloqlar va plut shturvalini mahkam ushlab olgan qo‘llar — mening turish-turmushim shundan iborat. Ish davomida g‘iq etmay o‘tirdim, hatto jahl bilan traktorni toshloq yerlarga solib borganida ham, plug dam-badam jo‘yaklardan sakrab chiqib ketib, tishlari chaqmoq toshlarga urilib, uchqunlar sachraganida ham, o‘tirg‘ichdan sakrab-sakrab ketganimda ham g‘ing demadim.

Kechqurun Abubakir traktorni ishdan to‘xtatganda shunday charchagan edimki, umrimda bunchalik bo‘lgan emasman. Og‘iz-burnim, ko‘z-quloqlarim — hammasi chang va qum bilan to‘lgan edi. Mukka tushib, shu yerdayoq uxlasam derdim. Lekin qimir etmay Abubakirning buyrug‘ini kutib turdim.

— Lemexni ko‘tar! — deb qichqirdi u kabinadan boshini chiqarib. O‘zi esa traktorni shudgordan chiqardi-da, motorni o‘chirib, plug yoniga keldi, egilgancha plug tishlarining damini ko‘zdan kechirdi.

— Almashtirish kerak, o‘tmaslashib qolibdi. Ertalabgacha tayyor bo‘lsin! — dedi.

— Xo‘p, — dedim men.

— Zapas tishlarini qoldirib, plugdan traktorni ajrat.

Men uning talabini bajargach, jimgina shiypon tomon ketdi. Orqasidan qarab qolarkanman, uning hatti-harakatiga faqat achchiqlanibgina qolmay, unga hasad qilayotganimni sezdim. U go‘yo sira charchamaganday, bamaylixotir, lapanglab ketib borardi. Mening-ku, albatta, jonimni oldi-ya. Biroq uning o‘zi ham tinchimaydi, axir. Ishning ko‘zini bilishini qarang-a, ablahning!

Men bir xo‘rsinib qo‘ydim-da, o‘tin-cho‘plarni terib, quchoq-quchoq qilib plug yoniga uya boshladim. Tunda plug tishlarini almashtirish uchun gulxan yoqish kerak edi. Kattagina o‘tin g‘aramini tayyorlaganimdan keyin kechki ovqatga ketdim.

Naqadar mushfiq va mehribon bu Aldey! Menga olib qo‘ygan shilpildoqni indamay yer ekanman, uning menga ich-ichidan achinib qarab turganini ko‘rsangiz edi. Bahuzur o‘tirib ovqatlanishga vaqtim yo‘q. Men undan har ehtimolga qarshi saqlab qo‘yiladigan fonarni so‘radim.

— Bu senga nima uchun kerak? — dedi u fonarni bera turib.
— Kerak, plug tishlarini almashtiraman.

— Axir, shu ham ish bo‘ldimi, bu qanday gap! — deya baqirdi u Abubakirga qarab. — Bunga yo‘l qo‘ymayman! Mushtday bolani tahqirlashga haqqing yo‘q.

— Menga nima, qo‘ymasang qo‘yma, — qo‘rslik bilan javob qaytardi Abubakir yota turib.

— Aralashma! — jerkib berdi xotinini Sadabek. — Kamolning ham o‘ziga yarasha aqli bor.

— Hechqisi yo‘q, Kamol, senga o‘zimiz yordamlashamiz. Ketdik, Esirkep, — deya men bilan birga ketmoqchi bo‘lib o‘rnidan turdi Qalipa.

— Kerak emas, tashvishlanmanglar. O‘zim uddalayman, — dedim-da, fonarni ko‘tarib o‘tovdan chiqib ketdim.

Atrofni sukunat, cheksiz zulmat qoplab olgan. Men suv ichib olayin deb buloq tomon qayrildim. U qorong‘i, sokin chuqurlik ichida sekin-asta biqirlab qaynar va zulmat og‘ushida yilt-yilt tovlanib atrofga salqinlik taratardi. Haqiqatan ham u bo‘taloqning ko‘zini eslatarkan, qo‘qqisdan o‘sha saqmonchi qiz esimga tushib qoldi. O‘sha kezda uning ismini ham bilib ololmagan ekanman. Qaerda ekan hozir o‘sha xush-ovoz gajakdor qiz?
Plug oldiga yetib kelgach, darhol ishga kirishdim.

Tishlarni imkoni boricha yuqoriga ko‘tarib, o‘t yoqa boshladim. Fonarning ham albatta foydasi tetdi. Gaykalarni burab bo‘shatib oldim-da, yo‘qotib qo‘ymaslik uchun shapkamga solib qo‘ydim. Butun tun bo‘yi plug ostida yotib ishladim. Gaykalarni burab chiqarish juda mushkul, o‘ng‘aysiz edi.
Ular qo‘l bormaydigan joylarga o‘rnatilgan. Buning ustiga, gulxan ham dam-badam o‘chib qolardi. Men plug ostidan o‘rmalab chiqib, yotgan joyimda o‘tni gguflab yondirardim. Qancha vaqt o‘tganini bilmayman, ammo hamma tishlarni almashtirib bo‘lgunimcha tinmadim. Shundan so‘ng ko‘z o‘ngim qorong‘ilashganday bo‘ldi, oyoqlarimni arang sudrab traktor oldiga yetib oldim-da, kabinaga kirib yotdim. Shilingan, tilingan, jonsiz qo‘llarimdan olov chiqib, zirqirab og‘rirdi.

Erta tongda meni Qalipa uyg‘otdi. U suv tapguvchi aravada kelgandi.

— Radiatorga suv quyib bo‘ldim. Kel yuvin, Kamol, qo‘lingga suv quyib yuboraman, — dedi Qalipa.

U mendan hech narsani so‘rab-surishtirib o‘tirma-di, men ham uning bu ishidan minnatdor bo‘ldim. Birovlarning rahmdilligi hamma vaqt ham yoqavermaydi. Yuz-qo‘limni yuvib bo‘lgach, Qalipa aravadan tutunchada ovqat va bir shisha kvas keltirdi. Qovurilgan dondan tayyorlangan nordon muzdek kvas juda lazzatli bo‘lib, hovuringni chiqarib yuborardi. Bu, albatta, Aldeyning g‘amxo‘rligi edi.
Abubakir ham keldi. U hech narsa degani yo‘q. Ishimdan biror nuqson topolmagach, nima ham deya olar edi. Jimgina borib traktorni plug oldiga haydab keldi. Men plugni tirkadim. So‘ng yana ishga kirishdik.

Shu kundan boshlab plugni dadil boshqaradigan bo‘ldim. O‘zimga ishonch hosil qildim. Modomiki, birinchi sinovdan o‘tdimmi, endi oxirigacha chidayman!

Qarshimda kabina derazachasidan hamon o‘sha yo‘g‘on, chayir bo‘yin ko‘rinib turardi. Traktor ham bir tekisda, shiddat bilan gurillab, olg‘a bosmokda. Bir maromda, shturvalga mahkam yopishganimcha ketyapman.
Peshinga kelib Abubakir kutilmaganda traktor motorini o‘chirdi.

— Tush, tanaffus, — dedi u.

Biz traktor soyasida, yerda jimgina o‘tirardik. Abubakir papirosni asabiy tishlab, chaynab chekardi, so‘ng kombinezon va ko‘ylagini yechdi-da, quyoshda toblanay deb kiyimlari ustiga yotdi. Uning yelkalari keng, muskullari tarang tortib turardi. Mening ham quyoshda toblangim kelib ketdi. Ko‘ylagimni yerga yozib, endigina cho‘zilmoqchi bo‘lgan edim, Abubakir boshini ko‘tarib menga xo‘mrayib qaradi-da:
— Orqamni qashib qo‘y, — deb buyurdi va go‘yo men uning buyrug‘ini darhol bajarishimni oldindan bilganday, zilday boshini qo‘li ustiga qo‘yib yotdi.

Men jim turaverdim.

— Eshityapsanmi, yo‘qmi? — boshini ko‘tarmay g‘azab bilan yelkalarini silkitdi.

— Qashlamayman!

— Men aytdimmi, qashlaysan! — U o‘rnidan dast turdi-da, qo‘llarini beliga tirab oldimga keddi.

— Xo‘sh? Yana qancha kutishim kerak? — Men bir oz orqaga tisarildim.

— Sen doim men ishchiman, men hammani boqayotibman, deb ko‘kragingga urganing-urgan. Ammo sen faqat ishlayotganliging uchungina ishchisan, chin ko‘nglingdan ishchi emassan. Sen aslida boy bo‘lishing kerak edi!

— Boy ham bo‘lsam bo‘lardim! Lekin sen mening jahlimni chiqaraverma, — dedi-da, to‘satdan burnimga bir chertdi.

Men sakrab turdim-da, musht ko‘tarib unga hamla qildim. Abubakir xuddi shuni kutib turgan edi. So‘nggi kunlarda to‘plangan butun nafratini mushtiga jamlab shunaqayam tushirdiki, soqqaday dumalab ketdim. Arang tizzamda turib, beixtiyor g‘azab bilan yana Abubakirga tashlandim. Uning har zarbi meni oyokdan qulatardi.
— Men senga musht qanaqa bo‘lishini ko‘rsatib qo‘yaman! Asabga tegishni ham ko‘rsatib qo‘yaman! — dedi u cho‘yanday mushti bilan ustma-ust tushirarkan.

Ammo men ham o‘rnimdan qayta-qayta turib, ovoz chiqarmay jon-jahdim bilan unga yopishardim. Har gal yuzini — vahshiy basharasini mo‘ljallab urmoqchi bo‘lardim, lekin u qornimga, biqinimga,ko‘kragimga aniq mo‘ljal bilan tushirardi.
Men yana o‘rnimdan turib, sekin unga yaqinlasha bordim. U qo‘lini ko‘tardi va xuddi qassoblarday tomoq qirib, qulochkashlab gardanimga yana bir musht tushirdi. Men churq etmay, lablarimni mahkam tishlab, yerda cho‘zilib yotardim.

— Yotibsanmi, akademik? Qani, hidlab ko‘rchi, yerdan nimaning isi kelarkin! — dedi u og‘ir nafas olib, yorilgan lablaridagi qonni tupurib tashlarkan. — Bu sening tosh haykallar haqidagi lektsiyang emas.

U oyoqlarimiz ostida toptalgan kiyimlari tomon ketdi va go‘yo ishni qoyil qilib qo‘ygan kishiday, kiyimini qoqib, bamaylixotir kiya boshladi. Mening bu jangda ham g‘olib chiqqanligimni sezmas edi. Ha, garchi men yer tishlab yotgan bo‘lsam ham yengilmagan edim. Haqiqat uchun kuch, musht ishlatish ham mumkin ekanligiga ishondim. Kimki seni ursa, sen ham uni urishing mumkin va zarur ekan. Bu men uchun g‘alaba edi.

Abubakir kombinezonini kiyguncha nafasimni rostlab o‘zimga kelib oldim. U motorni yondirishi bilanoq sakrab o‘rnimdan turdim-da, tezlik bilan kiyimlarimni kiydim. Plugga chiqib, o‘z o‘rnimga o‘tirib oldim.

Traktor gurullab, shudgor bo‘ylab yurib ketdi. O‘sha beso‘naqay chayir bo‘yin kabina derazasidan hamon ko‘rinib turar, men ham plug shturvaliga yopishgancha borardim.

To‘rtinchi bob

Hayotimizda ba’zi o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. Urug‘lik tashish uchun bizga qo‘sh oti bilan arava berishdi. Yana bir kishi ham keldi. Endi suv tashuvchi uchun ham ancha yengillik tug‘ilgan edi. Sadabek bilan Esirkepning traktorlarini ekishga tayinlashdi, biz esa Abubakir bilan yer haydashda edik.

Yana bir juda muhim yangilik bo‘ldi.
Bundan bir necha kun avval, tushki ovqatdan keyin aravada dalaga ketayotganimizda, men buloq bo‘yida saqmonchi qizni ko‘rib qoldim. Aravadan sakrab tushdim.

Aravakash otlarni to‘xtatmoqchi bo‘lgandi-yu, lekin Abubakir qo‘ymadi:
— Haydayver, yo‘lingdan qolma, — deb buyurdi u norozi ohangda.

Men qiz tomonga yugurdim, qo‘ylarini o‘z holiga qo‘yib u ham menga peshvoz kelaverdi. Men yoniga yetmasdan to‘xtadim, chunki ish boshlaguncha o‘sha joyda bo‘lish uchun aravaga yetib olishim kerak edi.

— Salom! — deb qichqirdim uzokdan.
— Salom! — deb javob berdi qiz ham. Joyida to‘xtab qoldi.

Uni ko‘rib juda quvonib ketdim, lekin hadeganda biron gap aytishga jur’at etolmay turdim.
— Aravangiz qani, nega ko‘rinmay ketdingiz? Hozir qaerdasiz? — deb so‘radi qiz.

— Men hozir traktordaman! — deb qichqirdim g‘urur bilan. — Biz hu-uv anavi daladamiz! Kechirasiz, men juda shoshilyapman.

— Choping, choping! — deb qo‘lini silkitib qoldi u menga.

Aravaning ketidan yugura ketdim. Orqamga bir qayrilib qarab qo‘ydim. Qiz haligi joyda orqamdan qarab turardi. Arava to‘xtamay ketib borardi. Qizning qo‘l silkib xayrlashib qolganidan, buning ustiga, bahor chog‘i keng sahro qo‘ynida yelib borayotganimdan o‘zimni benihoya baxtiyor his etdim…

Ertasi kuni u biz ishlayotgan yerda paydo bo‘lib qoldi. Yaqinginadagi tepaning ustida qo‘y-qo‘zilarni boqib yurardi. Loaqal biror daqiqaga bo‘lsa ham uning oldiga biram borgim kelardiki, lekin bu Abubakir deganingiz menga ruxsat berarmidi. Bunaqa ishlar uning qo‘lidan kelmaydi. Bu hakda men undan iltimos ham qilmadim.

Kelgusi gal, qiz yana tepalikda paydo bo‘lganida Abubakir bilan biz tirillab turgan traktor yonida edik. Abubakir motorning qaerinidir tekshirayotgandi.
— Nega bu qizcha tez-tez keladigan bo‘lib qoldi? — deb so‘radi u.
— Bilmadim.

— Oti nima uning?

— Bilmayman.

— Eh, akademik, — deb yerga tupurdi u. Keyin qiz tomonga qarab qo‘ydi. — O‘ziyam ajoyib narsa ko‘rinadi.
Men unga g‘azab bilan qaradim.

— Bor, o‘rningga o‘tir! — deb baqirib berdi u. Biz ishga tushib ketdik.

Bu orada qiz tepalikda o‘tlab yurgan qo‘y-qo‘zilarni biz ishlayotgan joydan yuz metrcha nariroqdagi ochiq maydonga haydab tushdi. Qani endi uning oldiga chopib borsam-u, suhbatlashib, peshanasiga tushgan jingala sochlariga tikilib birpas o‘tirsam…

Traktor to‘satdan to‘xtab qoldi. Abubakir kabinadan boshini chiqarib:
— Richagni bog‘la! Bu yoqqa kel! — deb qichqirdi. Men plug ustidan tushib, hayron bo‘lgan holda uning oldiga keldim. U odatda ish paytida meni kabinaga yaqinlashtirmasdi.
— O‘tir, — dedi o‘z o‘rnini menga bo‘shatib. — Haydashni o‘rgan!

Men angrayib qoldim. Buni undan sira kutmagan edim. Abubakirga nima bo‘ldi, nahotki u meni yoqtirib qolgan bo‘lsa? Nima bo‘lsa ham, o‘ylab o‘tirmay, buyrug‘ini bajarishga shaylandim.

— Pedalni bos. Ulagichni bura, ha, shunday. Endi pedalni sekin bo‘shat. Richaglarni mahkam tut. Traktor gurullab joyidan qo‘zg‘aldi. So‘ngra mol qo‘rasi yonboshidagi yerni hayday boshladik.

Sevinganimdan terimga sig‘may ketdim. Men hozir hech narsani o‘ylamasdim, olamdagi hamma narsani unutgandim. Xayolimda faqat bir narsa — traktorni mahkam tutish, uni boshqarish, mexanizmlarini miridan sirigacha bilib olish orzusi hukmron edi. Men buni qachondan beri havas qilib yuraman, axir. Mana endi qudratli traktor mening qo‘llarimga itoat qilib, g‘ildiraklarini shaqirlatib, yerni o‘pirganicha olg‘a yurib bormoqda. Shunda o‘zim ham go‘yo mexanizmga aylanganman-u, butun diqqat-e’tiborim zarur harakatlarni bajarishga qaratilgan edi.
Mol qo‘rasining etagiga yetganda traktorni yaxshigina bura boshladim. To‘g‘ri, pritsepchi bo‘lmaganidan burilishda anchagina yer haydalanilmay qoldi. Ammo bunga tashvishlanmasa ham bo‘ladi: Anorxoyda yer oz-munchami!

Shu tarzda dalani bir necha marta aylanib chiqdik. Endi yuragim uncha hovliqmay, o‘zimni ancha erkin his qilardim.

— Qo‘rqma, akademik! — deb baqirardi qulog‘imga Abubakir. — Men birpasga bir yerga borib kelaman. Agar biron narsa bo‘lsa motorni o‘chir!..

U yurib borayotgan traktordan sakrab tushdi-da, ustidagi changni qoqib, saqmonchi qiz tomon yo‘l oldi. Bu mahal qiz ancha yonginamizga kelib qolgan edi. Men shundagina Abubakirning niyatini sezdim. Ma’lum bo‘lishicha, u meni kabinaga g‘arazgo‘ylik bilan o‘tqazgan ekan.
Abubakir qizning yonida turib, u bilan bamaylixotir so‘zlashardi. Unga nima tashvish… ish bo‘lsa bajarilyapti, traktor yonida, biron narsa bo‘lsa darhol yugurib kelishi mumkin.

Uning bu hatti-harakati menga yoqmadi. Lekin shunga qaramay, hozir mashinani boshqarayotganligimdan xursand edim. Kabinada turib qizga qo‘l siltab, unga biron iliq gap aytishni istardim. Qani endi bu yerda Abubakir bo‘lmasa! U qizga nimalar deyayotgan ekan? Qiz unga nimalar deb javob beryaptiykin? Qiz unga ehtiyot bilan muomala qilsa yaxshi bo‘lardi.
Bir yarim soatcha, to qiz qo‘ylarini haydab ketgunga qadar traktorni haydab turishga to‘g‘ri keldi. Abubakirning chehrasida uning ishi o‘ngidan kelganligini bildiruvchi biron alomat sezmadim. Yo‘q, uning basharasidan bema’ni takabburlik, hayvonlikdan boshqa hech narsani uqib bo‘lmasdi.

— Joyingga bor, akademik, — deb yelkamga urdi va beso‘naqay lablarini burib iljaydi.

Men hech narsa demay traktordan sakrab tushdim.
Bizning qizchamiz ertasi kuni ham keldi. Abubakir yana meni kabinada qoldirdi-da, o‘zi o‘sha tomonga qarab ketdi. Qiz kelmaganda ham ma’qul bo‘lardi. Men traktorni tashlab keta olmayman. Lekin befarq ham qaray olmayman.
«Qanday qilib uni ogohlantirsam ekan? — deb o‘ylardim men kabina ichidan ular tomonga tashvish bilan nazar tashlab. — Uning Abubakir bilan uchrashuvi yaxshi emas. Ammo kishilarning bir-biri bilan so‘zlashuvini qanday man etib bo‘ladi? Xar bir kishi kim bilan muomala qilayotganini o‘zi yaxshi bilishi kerak…»

Bu gal qizcha tezda qaytib ketdi, bundan men behad xursand bo‘ldim. U qo‘y-qo‘zilarini tobora tezroq haydab, orqasiga qaramay jadal ketib borardi. Men undan xayolan uzr so‘rab, o‘z-o‘zimga der edim: «Kechir meni, azizim. Tez qaytib ketib yaxshi qilding. Biz yana diydor ko‘rishamiz. Ikkinchi marta traktorda qolmayman, oldingga qanot bog‘lab uchib boraman, hozircha mayli, yo‘lingdan qolma, kokilli suluv qiz… Men hatto ismingni ham bilmayman…»
Ammo mening kelgusi uchrashuv haqidagi umidim ro‘yobga chiqmadi. Qiz boshqa ko‘rinmadi. Uni ikkimiz ham bir-birimizga bildirmay uch kun kutdik. Abubakir yanada qahrliroq va qo‘polroq bo‘lib qoldi. Endi menga ro‘yirost nafrat bilan qaraydigan bo‘ldi. Biroq men ham endi unga bo‘lgan nafratimni yashirmasdim. Uning o‘sha kuni biron qo‘pol gap bilan qizning izzat nafsiga tekkani aniq edi. Qizni allaqanday yovuz kuchdan himoya eta olmaganimdan o‘zimni aybdor his qilardim. Men shunday qarorga keldim: iloji bo‘lsa qizni topib, u bilan hamma narsani yurakdan samimiy gaplashib olaman.

Ko‘nglim ana shu uchrashuvni orziqib kutardi.
Ayni o‘sha kunlari dalada yog‘ingarchilikda qoldik. Yomg‘ir to‘satdan boshlanib, shiddat bilan yog‘a boshladi.

Bu dashtning do‘l aralash kuchli jalasi edi. Havo guldurab, yer yuzi anamana deguncha qaynab turgan pufakli ko‘lmakchalar bilan qoplandi. Ammo Abubakir hamon traktorni to‘xtatmas edi. U, aksincha, traktorni yana tezroq haydardi, orqasiga qayrilib ham qaramasdi, men bo‘lsam do‘l aralash jala ostida shumshayib o‘tirardim.

Haydalgan yer qatlamlari yomg‘irdan ko‘pchib, endi avvalgiday plug tishlaridan ko‘chib tushmasdi. Loy plugga, ramaning ustki qismlariga, mening oyoqlarimgacha chiqib ketgandi. Traktor g‘ildiraklari yopishqoq loy bilan to‘lib qolmaganda, Abubakir uni hali-beri to‘xtatmasmidi ham.

Nihoyat, u motorni o‘chirdi, kabinada yalpayganicha papiros cheka boshladi. Ehtimol, u meni ham kabinaga kiritishni iltimos qilib qolar deb o‘ylayotgandir. Ammo menga endi baribir edi. Boshdan oyoq shalabbo bo‘lib iviganman. Plugdan tushmay, yomg‘ir ostida kiyimlarimning loyini yuvib o‘tiraverdim. Yomg‘irdan sakdaydigan birdan-bir narsam — ayrim fikrlar yozilgan, o‘qigan kitoblarimdan ba’zi kichik parchalar ko‘chirilgan yon daftarcham edi. Men uni qo‘njimga tiqib qo‘ydim. .

Yomg‘ir to‘xtadi, havo bir zumda charaqlab ochilib ketdi. Osmon saxiy bahor selidan yuvib-taralgan musaffo va go‘zal dashtning davomiday tuyulardi. Cheksiz Anorxoy dashtlari kishi ko‘ziga poyonsiz, yanada yashnab ketganday ko‘rinardi. Osmon 1umbazi bo‘ylab Anorxoy uzra kamalak tortildi. U olamning u chekkasidan bu chekkasiga qadar cho‘zilib, dunyodagi jamiki nafis bo‘yoqlarni o‘zida mujassamlashtirib, osmonu falakda turar edi. Zavq-shavq bilan chor atrofga boqdim; bepoyon zumrad osmon, tovlanib turgan kamalak, kulrang yovshonzor dashtlik! Yer yuzi tezgina selgib borar, uning tepasida bir burgut ikki qanotini qimir etkizmay baland osmonda gir aylanib uchib borardi. Go‘yo uning o‘zi va qanotlari emas, balki yerning otash nafasi, uning kuydiruvchi harorati burgutni shu qadar yuksaklikka ko‘targanday.

Shunda men o‘zimni yana baquvvat his etdim, ruhim yanada tetiklashib, Anorxoy diyori haqidagi orzu-o‘ylarim tag‘in jonlanib ketdi. Ha, endi men shunday mavqeni egallagan edimki, endi hech kim orzularimning ro‘yobga chiqishiga to‘sqinlik qila olmasdi, Anorxoyning porloq kelajagiga bo‘lgan ishonchimni hech kim so‘ndira olmasdi. Men shoir emasman, biroq ba’zan shunday vaqtlar ham bo‘lardiki, maktab devoriy gazetasida she’rlarim ham chiqib qolardi. Mana hozir ham etigim qo‘njidan daftarchamni oddim, xayolimga kelgan laparnamo satrlarni darhol qog‘ozga tushira boshladim:

Qo‘rday tepalari ortida yotar
Qadam bosilmagan Anorxoy dashti.
Qishda bo‘ronlari dahshatli, xatar,
Yozi otashnafas, olov taratar,
Keng dashtli Anorxoy bu o‘lka oti.

* * *

Istiqboli porloq, ishongum unga —
Bu kun uzoq emas, ha, yaqin juda!
Anorxoy kuchog‘i to‘lajak gulga!
Youshondan asar ham qolmaydi bunda.

Men she’rimning chala, shirasiz chiqqanini o‘ylamasdim. Ko‘nglimni boshqa narsa xiralashtirayotgan edi: bu misralar qalbimda tug‘yon urayotgan his-hayajonlarimning yuzdan birini ham ifodalay olmaydi. Orzu-istagim, quvonchlarimni ifoda eta oladigan noyob so‘zlar qidirib boshim qotdi. Ammo shu payt birov qo‘limdan daftarchamni yulqib oldi. Men orqamga o‘girilib qaradim.

— Ishqiy nomalar to‘qiyapsanmi! — dedi Abubakir o‘zini chetga olib, zaharxanda bilan. — Qizchani she’r bilan o‘zingga rom qilmoqchimisan?..
— Ber bu yoqqa, birovning xatini o‘qish yaxshi emas! — dedim.

— Yaxshimi, yomonmi — sen menga o‘rgatma! O‘zim bilaman. Yaqinlashma!

— Ha-ha, hali shunaqami! — Traktor yoniga chopib bordim-da, klyuchni qo‘limga oldim.

— Hoy, hoy! — deb do‘q urdi Abubakir. — Ma, ola qol topgan bisotingni. — U daftarchamni qaytarib berdi, bir ozdan so‘ng qah-qah urib kulib, butun dashtni boshiga ko‘tardi. — Anorxoy o‘lkasi emish! Ha-ha-ha! Juda ham ahmoqsan-e, akademik! Haqiqatan ham senga o‘xshaganlarni bu yerga haydab kelish kerak, toki dunyoning past-balandini bilib olinglar!.. O‘ylab topganini qara-ya: Anorxoy o‘lkasi emish! Ha-ha-ha! Hali u senga qanaqa o‘lka ekanligini ko‘rsatib qo‘yadi. Bu yerda bir qish ishlab ko‘r, o‘shanda boshqacharoq kuylay boshlaysan…
— Men qolish-qolmasligimni sendan so‘rab o‘tirmayman! Mening g‘amimni yemay qo‘ya qol, o‘zingni o‘yla!

— Nimani o‘ylar ekanman? — jahl aralash iljayib menga yaqinlashdi Abubakir. — Mening o‘z fikrim o‘zim bilan, men qaerda bo‘lsam ham haqimni ajratib olaman. — U nariroqqa ketmoqchi edi-yu, lekin nimanidir eslab yana to‘xtab qoldi. Menga yuzma-yuz keldi-da, bo‘g‘iq ovoz bilan shunday dedi: — Sen, akademik, haligi qiz haqidagi xom xayollaringni miyangdan chiqar, umidvor bo‘lma…
urib mayib qilaman!

— Buni hali o‘ylab ko‘ramiz.

— Yana takror aytyapman, uni xayolingga keltirma! Qizishib ketgan, boshqalarga nafrat bilan qarashga o‘rganib qolgan, hozir es-hushini yo‘qotib qo‘ygan bu odamning ahvoliga achindim. Unga ohista dedim:

— Sen kap-katta odamsan. Ba’zan tuppa-tuzuk gaplarni aytasan. Ammo bunday gaplarni, aftidan, tushunmasdan gapirasan shekilli! Shuni unutmaginki, hech kim birovga o‘ylash, istash, orzu qilishni man eta olmaydi. Insonning hayvondan farqi ham ana shu fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lishida.
So‘zlarim unga ta’sir etdimi, har qalay, indamay turdi. Faqat qovog‘ini osgancha traktor oldiga bordi-da, bor kuchi bilan ruchkani aylantirdi, motor darhol gurillab o‘t oldi. Yana ish boshlashimiz lozim edi…

Shu soatdan butun orzularim yana vujudimni chulg‘ab oldi. Men ularni kurashda qo‘lga kiritgandim, ular yana menga hamroh bo‘ldi.Kechqurun hamma yotishga tayyorgarlik ko‘rayotganda men o‘tovdan chiqib, buloq tomon yo‘l oldim. Negadir o‘sha tomon meni o‘ziga tortardi, o‘sha yerda tanho bo‘lishni istardim.

Osmon gumbazi yulduzlarga torlik qilib, ular ufqdan yerga tomon siljiyotganday. Ko‘pchiligi bosh ustida g‘uj-g‘uj bo‘lib, hozir tubsiz bo‘lib ko‘rinayotgan kulcha shaklidagi hovuzcha sathiga to‘planishgan edi. Ular suvda jilvalanib, husni jamollarini ko‘z-ko‘z qilishardi. Ularni hovuchlab, laxcha cho‘g‘day qirg‘oqqa sepib yuborging keladi. Suvning shildirab oqayotgan joyida ular ham suv bilan birga oqib, mayda toshchalarga aralashib, marvarid donalari singari tovlanardi. Suvning sokin, o‘ychan oqqan joylarida esa yulduzlar osmondagi kabi porlab turardi. Xayolimdan shunday fikrni o‘tkazdim: dashtdagi chashma ba’zi ko‘ngli ochiq va orzu-istaklar bilan to‘lib-toshgan, go‘yo butun olamni o‘zida mujassamlashtirgan insonning ruhiy holatini eslatar ekan.

Men buloq bo‘yida o‘tirib, tungi sokin dashtni tomosha qildim, uni butun vujudim bilan his etdim, xayolan qayta tasavvur etdim. Bu shirin xayollarimni kimga aytay, kimga izhor etay? Izohlashim qiyin-u, ammo sochi peshanasiga tushib turgan, nomi noma’lum qiz menga xuddi ana shu odamday tuyulardi. Faqat o‘shagina ko‘nglimdagini tushuna olar, faqat o‘shagina his-hayajonlarimga sherik bo‘la bilardi. Ehtimol, buning siri bizning birinchi marta shu buloq bo‘yida uchrashganimizda va unga Bo‘tako‘z deb nom qo‘ygan kezlarimizda paydo bo‘lgandir.
Qaerda ekan hozir, mening xayolim u bilan band ekanligini bilarmikin? Yaqinda yerni haydab bo‘lamiz, shunda men uni izlab topaman, bu yerga, buloq bo‘yiga olib kelib, Anorxoy o‘lkasi haqida hikoya qilib beraman. She’r bilan emas, yo‘q, masxara qilmasin, tag‘in. Anorxoy cho‘lining kelajagini o‘zimcha qanday tasavvur etgan bo‘lsam, shundayligicha so‘zlab beraman.

Bu yerdan ketayotib yana yulduzlar to‘la osmonga suqlanib qaradim. Nimaiki ko‘rsam, ko‘zlarim quvonchga to‘lardi. Ammo shu mahal tepalik ustida xotin kishining avvalgidek beo‘xshov va nursiz tosh haykali ko‘rindi. Nazarimda, u hozir ham atrofdagi hamma narsalardan bexabar, oqib tushgan nursiz ko‘zini qisib, olislarga ruhsiz boqib turardi.

Oy ham chiqdi, men haydalgan yerning narigi tomonida sekin jilib kelayotgan ikkita sharpani sezib qoldim. Bu kiyiklar edi. Qayoqqa ketishayotganikin? Ehtimol, suv ichgani kelishayotgandir. Kiyiklar haydalgan yerning chekkasiga kelib, neft va temir hidi anqib turgan shudgorga o‘tishga jur’at etolmay, taqqa to‘xtab qolishdi. Ular kumushrang tovlangan oy nurida shu bo‘yicha qimir etmay uzoq turishdi. Shoxlari tarvaqaylab ketgani erkak kiyik, yag‘rini pastrog‘i urg‘ochi kiyik, oydinda ikkalasining ham katta-katta ko‘zlari yaltirab turardi. Yengil boshlarini sergaklik bilan yuqori ko‘tarib, bir-birining pinjiga kirib turishardi. Ular shu tarzda uzoq qotib turdilar. Kiyiklarning bu turishi: dashtlikka nima bo‘ldi, eski so‘qmoq yo‘llar qayoqqa yo‘qoldi, qanday kuch bu yerlar-ni ag‘dar-to‘ntar qilib tashladiykin, deyayotganday edi.

Ular haydalgan yerdan o‘tishga jur’at etisholmadi. Orqaga qaytishdi, xipcha bellarida oyning kumush shulasi xiyol aks etib turardi.

Ular bemalol uzoqlashsin deb, yana bir oz o‘tirdim. So‘ng o‘tovga qaytib kelib, qorong‘ida o‘z joyimni paypaslab topdim-da, allamahalgacha uxlayolmay cho‘zilib yotdim.

Shu payt qulog‘imga pichirlagan ovoz eshitilib qoldi. Abubakir bilan Qalipa birga yotishgandi. Ehtimol, ilgarilari ham shunday bo‘lgandir, biroq men buni bilmasdim. Qalipa entikib yig‘lar, allanarsalarni gapirar edi. Lekin men nimaligini tushuna olmadim.

— Bo‘ldi, bas endi, yetar, — dedi Abubakir uyqu aralash, — shaharga borsak, hammasini to‘g‘rilaymiz. Bir-ikki kun yotasan-u… Bekorga qayg‘urishning nima keragi bor.
Qalipa alam bilan javob qaytardi:

— Buning uchun tashvishlanayotganim yo‘q. O‘zimdan nafratlanaman, nega men senday bir odamni sevib qolgan ekanman. Nimangga uchdim sening, hayronman. Koshki sen odamlarga biror yaxshilik qilgan bo‘lsang. Nima bo‘lib senga bir itday yopishib qolganimni bilmayman.

— Pushaymon qilmaysan, ish tugagach, seni darhol olib ketaman.

— Yo‘q, pushaymon qilaman, umr bo‘yi pushaymon qilib o‘taman. Lekin nima bo‘lsa ham ketaman. Yolg‘iz qolishni istamayman…
— Sekinroq gapirsang-chi! Yaqinroq yot, ha, allaqachonoq shunday qilishing kerak edi, butun yostiqni ho‘l qilib tashlaganingni qara.

Men boshimni burkab oldim. Dilimni siyoh qiluvchi bu gaplarni eshitmaslik uchun tezroq uxlab qolgim keldi.

Beshinchi bob

Quyosh kun sayin qizdirayotgan edi. Sorokin tez-tez qatnaydigan bo‘lib qoldi. Sur’atni oshirish zarur edi. Vaqt qistalang, tuproq esa tobora qurib boryapti. Biz yana besh kuncha yer haydashimiz kerak. Ekuvchilarning ham shuncha kunlik ishi qolgan.

Sorokinning aytishicha, kuzdan boshlab bu yerlarni shudgor qila boshlaymiz, kelasi yil esa bu yerga juda ko‘p traktorlar keltirilib, maxsus RTS tashkil etiladi. Sorokin hamma ishni reja bilan olib borardi. U har kuni cho‘lni, undagi jarlik, soyliklaru pastqam yerlarni aylanib yurardi. Dashtni shunchaki bilibgina qolmay, uning har bir qarichigacha o‘rganib olgan, bu yerlarning hammasi uning miyasida o‘rnashib qolganday edi.
Endi Anorxoyda qish qattiq kelgan paytlarda, ilgarigiday mashina va samolyotlarda yem-xashak tashib yurmaslik kerak. Sorokin buning ham ilojini topadi.

Biz Abubakir bilan yarim kechagacha yer haydaymiz. Dalada tunab, tong otishi bilan yana ishga kirishamiz. Ish shu qadar og‘irki, Abubakir menga tegajoqlik ham qilmay qo‘ydi. Xuddi u meni ko‘rmayotganday, e’tibor ham bermasdi. Ammo yashirin adovati xo‘mraygan ko‘zlaridan sezilib turardi. Bu endi mening uchun xavfli emas. Men o‘z ishimni qilib, o‘z orzu-umidlarim bilan yashayman. Tepalik ostidagi soylikka, cho‘ponlar oldiga boradigan va u yerda jingala sochli qizchani izlab topadigan kunning kelishini orziqib kutardim.
O‘sha kunlarda biz yangi bir katta maydonni haydashga kirishgan edik. O‘z ishingdan qanoatlansang, ko‘nglingga yoqqan ish bilan band bo‘lsang, biror yangilikka qadam qo‘yish doim maroqli bo‘ladi. Maktabda o‘qib yurgan kezlarimda ham daftarning yangi sahifasidan yozishni yaxshi ko‘rardim. Ertalab hali hech kim yurmagan qor ustidan chopib yurishni, birinchi bo‘lib iz qoldirishni sevardim. Bahorda hali hech kim yurmagan tog‘ yon bag‘irlariga chiqib, ilk bor ochilgan lolalarni terishga oshiqardim. Bunda kishiga huzur bag‘ishlaydigan, o‘ziga maftun etadigan qandaydir sir bor. Bepoyon Anorxoy dashtida, hozirgacha inson qadami yetmagan yerda yangi iz qoldirish mening uchun dastlabki satrdek, hali iz tushmagan oppoq qordek, qo‘l urilmagan loladek tuyulardi.

Rama ustida turib olib, plug tishlarining oyog‘im ostidagi birinchi jo‘yaklar hosil qilishini zavqlanib tomosha qilaman. Ko‘zni qamashtiradigan yaltiroq tishlar sira tinim bilmay yer bag‘rini tilib, qatlamlarni sekin-asta ag‘darib boradi.

Chekkadagi plug tishi ostidan go‘yo to‘lqinlar ustida baliq o‘ynoqlayotganday, nimadir to‘satdan yalt etib ketdi. Tishning yaltiroq yuzida o‘t bo‘lib yondi va darhol egat orasida g‘oyib bo‘ldi. Men shu zahoti plugdan sakrab tushdim-da, o‘zimni o‘sha joyga otdim, tuproq ostidan cho‘ziq shakldagi og‘ir metall parchasini oldim. Bu shunchalik go‘zal narsa ediki, hayajonlanganimdan qo‘llarimni yozib qichqirib yubordim:

— Oltin!

Ovozimni eshitgan Abubakir menga qayrilib qaradi va traktorni to‘xtata solib yerga sakrab tushdi.

— Nima topding?

— Oltin! Qaragin, Abubakir, oltin!

U men tomon avval sekin-asta, so‘ng birdan shoshib yura boshladi. Men bu oltin rangli chiroyli narsani kaftimda tutib unga uzatdim.

— Qani! Nahotki oltin bo‘lsa! — deb, men uzatgan narsani qo‘liga oldi va u yoq-bu yog‘ini ko‘rib, yengi bilan artdi. — He, bu yerda oltin nima qilsin, — dedi bo‘g‘iq ovoz bilan. Keyin kutilmaganda rangi o‘chib ketdi, — oltin bo‘lishi mumkin emas, — Abubakir metall parchasidagi loylarni tirnog‘i bilan tushirib, zo‘rma-zo‘raki iljaydi. Ko‘zlarimga boqmay istar-istamas metallni menga uzatdi.

— Nega, oltin bo‘lmas ekan! — dedim jahl bilan. — Buning og‘irligini ko‘r, 800 grammcha keladi. XII asrda bu yerlarda mo‘g‘ullar yashagan. Ular bu yerga kelishdan oldin Xitoyni zabt etib, ko‘plab oltin olib chiqib ketganlar. Ehtimol, bu ham ana shu tarzda bu yerlarga kelib qolgandir. — Men bu gaplarni topgan narsam haqiqatan ham oltin ekanligini tasdiqlash uchun aytdim. Ana shu ishonch bilan mast bo‘lib, xom xayolimni davom ettirdim. O‘zimni ham, hayratda qolgan Abubakirni ham so‘zlarimning to‘g‘riligiga ishontirmoqchi bo‘ldim. — Bilasanmi, bu narsa necha asrlardan beri yer ostida yotibdi? Bo‘lak metall bo‘lsa allaqachon zanglab ketardi. Bu esa zanglamagan, haqiqiy oltin. Bir vaqtlar bu yerda Anorxoy ko‘chmanchi qabilalari o‘zaro jang qilganlar. Bu yerlarda qanaqa janglar bo‘lganini bilsang edi! Bu narsa o‘sha zamonlardagi xonlar qilichining dastasi bo‘lsa ehtimol. Mana, o‘zing ham ushlab ko‘r, ushlash uchun qanday qulay.

Abubakir parchani olib, qo‘lida salmoqlab ko‘rdi.

— Oltin bo‘lmasa ham, qiziqchilik uchun biladigan kishilarga ko‘rsatish kerak, — dedi-da, uni cho‘ntagiga solib qo‘ydi. — Yana sen buni plugdan tushirib qo‘yma, menda tursin.

— X,a, mayli, — rozi bo‘ldim men.

Abubakir og‘irlashgan cho‘ntagini ushlaganicha traktor tomon ketdi.
Biz yana ishni davom ettirdik. Men topgan narsamni qanday qilib o‘qituvchim Oldiyorovga esdalik uchun yetkazishni o‘ylardim. Unda bunaqangi buyumlar ko‘p. Topgan buyumimni ko‘rsa u, albatta, biror qiziq narsani hikoya qilib berar edi. Keyinchalik men charchab qolib, oltinimni unutdim. Traktorning bezovta harakati meni juda ezib qo‘ydi: hozir Abubakir mashinani juda g‘alati haydayotgandi. Goh ikkilanganday sekin yurgizar, goh motorni qattiq gurullatib shiddat bilan haydar edi. Traktorning trubasidan burqsib chiqqan qora tutun haydalgan yerga nim rang bo‘lib yoyilar edi.
Biz kechgacha shu holda ishladik. Quyosh bottan bo‘lsa-da, dala yorug‘ edi. Abubakir kabinadan bir necha bor bosh chiqarib, menga allaqanday sirli qarab qo‘ydi. Mana, u traktorni ham to‘xtatdi.

— Bu yoqqa kel! — deb qo‘l silkidi u.
Men kabinaga chikdim. Abubakirning rangi-ro‘yi o‘chib, ko‘zlari sarosimalik bilan chor atrofga alanglardi. U peshanasidagi terlarni artib, motor ovozi aralash shunday dedi:

— Qichqiray desam ovozim yetmasdi, sen bor, richaglarni o‘rnatgin-da, keyin traktorni bir oz o‘zing hayda. Tobim qochib turibdi, negadir mazam yo‘q. Sof havoda aylanib kelay-chi, zora tuzalib qolsam…

— Bor, boraver, — dedim men.

Plug oldiga borib qaytib kelgunimcha Abubakir traktordan tushdi. U rangi oqarib, birdaniga o‘zgarib ketgan edi. Ikki bukchayganicha asta qadam tashlab, indamay bir chekkaga qarab yo‘l oldi.

«Ha, u qattiq kasal bo‘lib qolganga o‘xshaydi. Ehtimol qorni og‘riyotgandir, ana, qornini ushlagancha bukchayib ketyapti», — dedim ko‘nglimda va traktorni haydab ketdim.

Traktor bir tekisda jadallab yurib ketdi. U yana mening ixtiyorimda edi. Har galgidek hayajonlanib, mashinani to‘g‘ri haydashga intilaman. Kartaning u burchiga yetib traktorni burdim-da, orqamga qaytdim. Qosh qorayib, sovuq tusha boshlagan edi. Oldinga diqqat bilan qarab: «Yana ikki marta aylangach, traktorning chiroqlarini yoqaman», deb ko‘nglimdan o‘tkazdim. Oldimda, tepalikning yon bag‘rida kimdir tez-tez qadam tashlab uzoqlashib borardi. Keyin u pastga chopib tushib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Men uning yelkasinigina ko‘rib qoldim. Bu Abubakir edi. Unga nima bo‘ldi? Qayoqqa yugurib ketdi u? Ehtimol, biror narsa ko‘rib qolgandir. Dalaning o‘rtasiga borib kabinadan boshimni chiqargan holda bir daqiqa qarab turdim, ammo Abubakir ko‘rinmadi. U qayoqqa ketdiykin? Axir, u kasal edi-ku? Qiziq. Traktorni to‘xtatdim-da, motorni sekin yurgizib qo‘ydim.

— Abubakir! Hoy, Abubakir-i-ir! — deb qichqir-dim. Undan sado chiqmadi. Shundan keyin ovozim baralla eshitilsin deb motorni butunlay o‘chirib qo‘ydim.

— Abubaki-ir-ir! Qaerga ketding, javob ber! — deb qichqirdim cho‘lga qarab. Lekin oqshom qo‘ynida keng dala sukut sakdardi.
Uning ahvoli og‘irlashib qolgan bo‘lsa-chi? Xayolimda u g‘ujanak bo‘lib to‘lg‘anib, qaddini rostlay olmay, yerda yumalab yotganday edi. Traktordan sakrab tushdimda, jonim boricha chopib ketdim. Tepalikdan oshib tushib u yoq-bu yoqqa qaradim. Hech kim ko‘rinmasdi. Bir baland tepalik ustiga chiqib qarasam tekis dalada ketib borayotgan Abubakir ko‘rinib qoldi. U ancha uzoqlashib ketgan edi.
— Abubaki-ir-ir! Qayoqqa ketyapsan? — deb qichqirardim. Biroq u orqasiga qayrilib qaramadi, ko‘p o‘tmay esa xuddi yer yutganday ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi.

Men yana bir oz turdim-da, ma’yusgina orqamga qaytdim. Ufq shu’lasining so‘nggi tig‘lari ko‘kda zaif jilvalanardi. Dasht sahnini qorong‘ilik qopladi.

Iztirobga tushib, parishonxotir yurib borardim. Bu sukunat menga birdan g‘alati bo‘lib tuyuldi. Go‘yo dasht mening qadam tashlashlarimga, fikru o‘ylarimga quloq solib turganday edi. Men Abubakirni o‘ylardim. Bu o‘lkada o‘tmishda bo‘lgan voqealarni gapirganimda Abubakir meni masxara qilar, gaplarimga ishonmasdi. Endi bo‘lsa bu la’nati oltin haqida qayokdagi gaplarni gapirsam ham hangu mang bo‘lib qoldi… Yo‘q, bunday kishilar hushini yo‘qotmaydi! Aslida u allaqachonlardan beri bir yomon fikrda yurgan ekan chog‘i. Bu hakda ba’zan gapirib, Sorokinni qo‘rqitmoqchi ham bo‘lardi. U bu yerdagilarning hammasini yomon ko‘rardi. Hamma bilan bir-bir urishib chiqqan. Xo‘sh, Qalipa-chi? Abubakir hammadan ham ko‘ra undan tezroq qutulishni o‘ylardi. Bu homilador xotinning ishqini Abubakir boshiga urarmidi. Maoshini ham kutib yurgan ekan shekilli. Kechagina maosh oldi, yonida katta pul; u hech qachon pulini o‘tovda qoldirmay, doim o‘zi bilan birga olib yurardi. Demak, u bir oz pul to‘plagan, buning ustiga, men topgan narsa oltin bo‘lib chiqsami…
Xayolimni Qalipaning ovozi bo‘ldi:

— Abubaki-i-i-ir! Qayokdasizlar!

Tunda ishlashimiz uchun u bidonlarda suv keltirgandi:
— Qayoqqa ketib qoldinglar? — Qalipa meni tashvishlanib qarshi oldi. Yuragimni vahima bosib ketdi! — Senlarni kutyapman-kutyapman, traktor turibdi-yu, daraklaring yo‘q!

Men unga nima ham der edim. Gapning rostini aytdim-qo‘ydim:

— Abubakir ishni tashlab ketib qoldi.

— A… Nega? Nima uchun? — duduqlanib so‘radi Qalipa.

— Bilmadim.

Unga oltin haqida og‘iz ochmadim. Abubakirning bu ishidan uyalib ketgan edim.
— Demak, ketibdi-da?.. — Qalipa bir oz jim turdi-da, so‘ng aravadan bidonni shiddat bilan ko‘tarib zo‘rg‘a yerga tushirdi.

— Bu suvni nega olib yuribman-a? — dedi dovdiragancha o‘ziga-o‘zi.

Men bidonni ko‘tarib, radiator yoniga olib bordim. Qalipa esa kabinaga yuzini qo‘yib achchiq-achchiq yig‘ladi.

Ko‘nglim buzilib ketdi. Uni qanday qilib yupatishni bilmadim.

— Balki qaytib kelar, — dedim o‘z gapimga o‘zim ham ishonmay.

— Men uning uchun yig‘layotganim yo‘q, — dedi u o‘pkasi to‘lib, ko‘z yoshlari bilan yuvilgan yuzini menga o‘girib. — Ishonardim, orzu qilardim! Lekin kimga ishonib yurgan ekanman? Nimani orzu qilib yurgan ekanman? — deya to‘satdan fig‘on ko‘tardi, dardli ovozining aks-sadosi butun dashtni qopladi. — Ishchan yigit deb o‘ylovdim, badfe’lligi bora-bora yo‘qolib ketar deb o‘ylagandim. Yaxshilik bilan, mehr-muhabbat bilan uning qalbini yumshatmoqchi bo‘luvdim. U bo‘lsa hech narsani tushunishni istamadi. Qanday kelgan bo‘lsa, shundayicha g‘oyib bo‘ldi. Alam qiladi odamga, bilsang edi, shunday alam qiladiki!

Men ma’yus va garang bo‘lgan holda jim turardim. Qalipaning ahvoliga juda achindim. U qanday qilib mana shunday odamni sevib qolganligini tushuna ol-masdim… Ammo Abubakir bugun Qalipani tashlab ketib, haqiqiy baxtdan ajralganligini bilsa edi, unda Qalipa emas, balki uning o‘zi qish bo‘ronida qolgan bo‘riday bo‘kirib yig‘lardi.
Qalipa aravaga o‘tirdi-da, xomushgina qaytib ketdi.

Anorxoy dashti jimgina uxlab yotardi. Uzoq-uzoqlardan parovoz gudogi yovshon butalari uzra arang yetib kelardi. Ehtimol Abubakir yuk poezdiga osilib ketayotgandir. Ketaver, ablah, sening yo‘ling o‘sha yokda! Anorxoy sensiz ham turaveradi, sensiz ham ishimizni bajaraveramiz.

Uni boshqa eslashni istamasdim. Ishga kirishish kerak. Men motorni yondirish uchun ancha urindim. Keyin kabinaga o‘tirdim, chiroqlarni yoqib yubordim. Endi hamma ish uchun o‘zim javobgarman. Qani endi o‘sha dilbar qiz hozir yonimda bo‘lsa-yu, bu yovvoyi yovshonzor dasht ajoyib Anorxoy o‘lkasiga aylanajagini hikoya qilib bersam.

Asil Rashidov tarjimasi