Ёзувчилик — фавқулодда ажиб ва бир хил тусдаги машғулот. Сиз романнинг биринчи саҳифасини ёза бошласангиз, руҳингизда недир безовталик, саркашлик туясиз. Ҳар куни минг пучмоқларга кириб, йўлни йўқотасиз ва, яна ортга қайтиш имкони туғилганида, бошқа йўлдан юрасиз. Муҳими, ўткинчи истакларга учмаслик керак, фақат ва фақат олдинга бориш лозим.
Патрик МОДИАНО:
ЁМОН ШОИРДАН ЁЗУВЧИ ШАКЛЛАНАДИ….
Жан Патрик Модиано (французча: Jean Patrick Modiano) — француз ёзувчиси ва сценаристи. У 1945 йил 30 июлда Франция пойтахти Париж тасарруфидаги Булонь-Бийанкур шаҳарчасида дунёга келган. «Юлдуз майдони» номли илк романи 1968 йили нашр этилган. Шу пайтгача 20 дан зиёд роман ва қиссалари эълон қилинган. Бир неча халқаро адабий мукофотлар, шу жумладан, Франциянинг бош адабий соврини ҳисобланган Гонкур мукофоти соҳиби. 2014 йили адабиёт соҳасида бериладиган Нобел мукофотига сазовор бўлган..
Мен шунчаки бахтли эканимни айтмоқчиман, ҳаққаст рост ҳаяжонимнинг чеки йўқ, боиси сиз мени адабиёт бўйича Нобель мукофотига лойиқ кўрдингиз.
Яшириб нима қилдим, бундай катта издиҳомда илк бор сўзлашимга тўғри келяпти ва, шунданми, оз-моз ҳадиксираб турибман. Ёзувчилик — фавқулодда ажиб ва бир хил тусдаги машғулот. Сиз романнинг биринчи саҳифасини ёза бошласангиз, руҳингизда недир безовталик, саркашлик туясиз. Ҳар куни минг пучмоқларга кириб, йўлни йўқотасиз ва, яна ортга қайтиш имкони туғилганида, бошқа йўлдан юрасиз. Муҳими, ўткинчи истакларга учмаслик керак, фақат ва фақат олдинга бориш лозим. Бу худди тунда машина ҳайдашга ўхшайди. Қиш қаҳратон. Ер сирпанчиқ. Манзилни фақат тусмоллаш мумкин. Афсуски, танлаш имкони йўқ, ортга қайтолмайсиз, олға ҳайдашда давом этасиз, ўзингизни яхши йўлда эканингиз ва туман тарқалишига ишонтирасиз.
Китобга сўнгги нуқта қўйилгач, асар мисли вужудингиздан узилади, у худди ёзги таътилга чиққан мактаб ўқувчиларидек табиат қўйнида эркин нафас олади. Улар шўх, хаёллари югурик, шу важдан ўқитувчини тинглашмайди. Асар ҳам шундай, охирги сатр ёзилгач, китоб ўзини намоён қилади, тил-забонга кириб, айтадики, «Менинг муаллифга хусуматим бор, ундан тезроқ халос бўлишим керак…». Сўнгги сўзни аранг ёзишимиз билан у бизни тарк этади. Бора-бора биз унга керак бўлмай қоламиз, у бизни унутади…
Эндиликда китоб ўзини ўқувчилар орасида кашф этади. Ана шунда сиз руҳан ёлғизлигингизни ҳис этасиз. Ва яна бир дилни нотинч қилувчи ҳодиса шуки, сизни китоб билан боғлаб турган ришталар жуда тез узилади. Йиллар ўтади, китоблар бир-бирининг ўрнини эгаллайди, китобхонлар эса фақат «ижод» ҳақида гапиради.
Назаримда, ёзувчи ва китобхон ўртасидаги руҳий муштаракликни мусиқанинг нафис оҳангларига менгзаш мумкин. Ўйлашимча, ёзувчилик мусиқага жуда яқин, боиси ҳар икки санъат ҳам инсон ботинига бевосита таъсир этади, юракни безовта қилиб, исён қилишга ундайди, бу борада шоирлар янада бахтлидир, чунки улар носирлардан кўра мусиқани теранроқ ҳис этади. Болалик йилларим шеър машқ қила бошлаганимда, қаердадир бир иборани ўқиб қолдим ва унинг моҳиятига етгач, очиғи хурсанд бўлдим: «Ёмон шоирдан ёзувчи шаклланади…»
Баъзан ХХI аср ёзувчиси ўзини юксакларда тасаввур этиши, ўз-ўзига маҳлиё бўлиши мумкин, бироқ у ХIX асрнинг буюк романнавислари — Бальзак, Диккенс, Толстой, Дос¬тоевский асарларини мутолаа қилгач, бу ширин энтикиш, ёқимли туш эканига иқрор бўлади. Назаримда, ўша даврларда вақт ҳозиргидек тезкор ва тиғиз эмасди, алланечук сукунат мавжуд эди ва ёзувчи ҳам бор қуввату эътиборини асарга қаратарди. Лекин мен адабиётнинг келажагига некбин қарашда давом этавераман ва, ишонаманки, бўлғуси адиблар Ҳомер билан бошланган чинакам ижоднинг муносиб меросхўрларига айланишади.
Ҳар қандай ёзувчи ўз замонаси билан чамбарчас боғлиқ, шу боис атрофидаги муҳитдан айро яшаши ёки нафас олиши иложсиз, биз буни кўпинча баландпарвоз қилиб, «давр руҳи» деб атаймиз. Бироқ, назаримда, етук ижодкорлар замондан таш¬қаридаги ҳодисаларни ҳам кўра олади. Масалан, Расин ёки Шекспир пьесаларини саҳналаштираётганда, бирор режиссёр персонажлар либосини бугунги кунга мослаштириб, жинси шим ва чарм курткага алмаштиради. Бу каби деталлар, аслида, аҳамиятсиз. Ёхуд Толстойни мутолаа қилаётганда, Анна Каренина 1870 йиллар урфига монанд кийинганини унутамиз, гарчи орадан бир ярим аср вақт ўтган бўлса-да, у бизга жуда яқиндек туюлаверади. Ва яна бир қанча адиблар, масалан, Эдгар По, Мелвилл ёки Стендални ўз замонидан кўра ҳозир, вафотидан икки юз йил ўтиб тушуниш осонроқдек, назаримда.
Ҳаёт муайян ҳолату ҳодисани гавдалантириш учун ёзувчига имкон беради, агар ижодкор унинг туб моҳиятига шўнғиса, баъзан қуйқа воқеалар гирдибодида қолади. Аммо бу адибга мавзу ва персонажнинг реал турмушдаги прототиплари билан тасвирлаши учун монелик қилмаслиги лозим. Флобер айтмоқчи, «Бовари хоним, бу — мен…» Худди шу каби Толстой ҳам минг ваҳимаю хавотирга қарамай, ўзини қоқ тунда поезд остига ташлашга тайёр аёл қиёфасига солиб кўргани, шубҳасиз, ҳақиқат. Бундай идентификация (айнан ўхшашлик) шундан далолатки, ижод жараёнида Толстой тасвирланаётган пейзажнинг бир парчасига айланади ва барча кечинмалар — ҳатто Аннанинг киприклари титрашига қадар сингиб кетади.
Камина негадир бирор ёзувчининг таржимаи ҳолини ўқишдан безиллаб тураман. Биографлар баъзан ижодкорнинг феълу сажиясига доир аниқ манбалардан чекиниб, бошни гангитувчи ёки кўнгилни қолдирувчи майда ва бачки тафсилотларга илакишиб қолади, бу худди радио тинглаётганингизда мусиқа ёки овозни эшитишга халақит қилувчи «чирсиллаш»га ўхшайди. Биз ёзувчининг китобларини мутолаа қилсаккина у билан яқинлашамиз, шундагина адиб кўз ўнгимизда яхшироқ намоён бўлади, биз билан сокин оҳангда сўзлашади ва ҳеч қандай тўсиқ бу овозни ўзгартиролмайди.
Ўйлашимча, каминанинг болалиги ҳам эслашга арзигулик, рангин ҳодисаларга бой ва уларнинг айримлари кейинчалик китоб¬ларим саҳифасига жойланганидан ҳамон бахтиёрман. Вақт ўтавергач, болалигим нақадар сир-синоатли эканига ишончим ортаверади, мен тенг¬қурларимдан фарқли ўлароқ одамлар ҳақида кўпроқ билишни хоҳлардим. Шунданми, бу қизиқиш мени ёзишга ундарди, ёзиш ва яна ёзишга…
Модомики, гап «сир» ҳақида кетаркан, бу мени XIX аср француз романининг номи билан боғлиқ хаёлларга етаклайди: «Париж сирлари»… Катта шаҳар, айни вақтда Париж, менинг она шаҳрим, илк болалик таассуротларим шу масканда кечган, мен ҳанузгача бу гўзал шаҳарнинг моҳияти, сиру асрорига етолганим йўқ. Эсимда, тўққиз-ўн яшарлигимда бутун шаҳарни ёлғиз ўзим сайр қилиб юрардим, гарчи йўқолиб қолишдан қўрқсам-да, олдинга қадам босишдан тўхтамасдим. Бир куни шу зайлда тентираб-тентираб Сена дарёсининг ўнг қирғоғидаги гадойтопмас, овлоқ гўшага бориб қолдим. Яхшиямки, кундуз куни эди ва бу вужудимга ишонч, тетиклик бахшэтарди. Ўсмирлик паллаларим қўрқув ва ҳаяжонни, ҳатто, тунда ҳам енгишга интилдим, жиним қўзиса ё кундалик ҳаётдан зериксам, метрога ўтириб, олис-олис туманларга жўнаворардим. Шу аснода шаҳарни танидим, қолаверса, аксарият улуғ романнависларнинг изидан бордим, яъни XIX аср¬да яшаган моҳир адиблар йирик шаҳарлар — Париж, Лондон, Санкт-Петербург, Стокгольм манзараларидан чексиз илҳомланган ва шу руҳни асарларида ифодалашган.
Катта шаҳарларда адашиш ёки батамом йўқолиб қолиш ҳеч гап эмас. Ҳатто исмингизни ўзгартириб, янги ҳаёт бошлашингиз ҳам мумкин. Шундай шаҳарларда чинакам адабиёт гуриллаб ривожлангани, чинакам адабий мавзулар туғилгани яхши маълум. XIX асрда қалам тебратган буюк адиблар ижоди бунга ёрқин далил. Айрим улуғ ёзувчиларни эса қайсидир шаҳардан айро тасаввур қилиб бўлмайди: Бальзак Париж, Диккенс Лондон, Достоевский Санкт-Петербург, Нагаи Кафу Токио, Яльмар Сёдерберг эса Стокгольм билан чамбарчас боғланган, уларнинг қон-қони, жон томирлари шу шаҳарларга туташиб кетган.
Мен ҳам шу ёзувчилар таъсирида улғайдим, ўз навбатида Бодлернинг «эски пойтахтнинг ғира-шира жин кўчалари» каби жимжимадор ўхшатишларига маҳлиё бўлдим, ўзимча шуни тадқиқ этишни хоҳладим. Китобларим ҳақида сўз кетса, шундай таъриф беришади: «Инсон тақдирининг тутқич бермас ҳиссиётлари ҳақидаги гўзал санъат асарлари…» Назаримда, бу ўтакетган хушомаддан бўлак нарса эмас.
Фикримча, йўқотилган вақтни излаш мавзуси эндиликда Марсел Пруст даҳосини бутун қудрати ва самимияти билан кўрсатишга ожизлик қилади. Боиси, бугун хотира тушунчаси анчайин жонланган ва у мудом унутиш деган хавфга қарши курашаётир. Демак, хотира бар¬ҳаёт экан, яшаш ва ижод қилишга умид асло сўнмайди.
Рус тилидан Шоҳрух Абдурасулов таржимаси
«Звезда» журналининг 2015 йил 9-сонидан олинди.
Yozuvchilik — favqulodda ajib va bir xil tusdagi mashg‘ulot. Siz romanning birinchi sahifasini yoza boshlasangiz, ruhingizda nedir bezovtalik, sarkashlik tuyasiz. Har kuni ming puchmoqlarga kirib, yo‘lni yo‘qotasiz va, yana ortga qaytish imkoni tug‘ilganida, boshqa yo‘ldan yurasiz. Muhimi, o‘tkinchi istaklarga uchmaslik kerak, faqat va faqat oldinga borish lozim.
Patrik MODIANO:
YOMON SHOIRDAN YOZUVCHI SHAKLLANADI….
Jan Patrik Modiano (fransuzcha: Jean Patrick Modiano) — fransuz yozuvchisi va ssenaristi. U 1945 yil 30 iyulda Fransiya poytaxti Parij tasarrufidagi Bulon-Biyankur shaharchasida dunyoga kelgan. «Yulduz maydoni» nomli ilk romani 1968 yili nashr etilgan. Shu paytgacha 20 dan ziyod roman va qissalari e’lon qilingan. Bir necha xalqaro adabiy mukofotlar, shu jumladan, Fransiyaning bosh adabiy sovrini hisoblangan Gonkur mukofoti sohibi. 2014 yili adabiyot sohasida beriladigan Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan..
Men shunchaki baxtli ekanimni aytmoqchiman, haqqast rost hayajonimning cheki yo‘q, boisi siz meni adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga loyiq ko‘rdingiz.
Yashirib nima qildim, bunday katta izdihomda ilk bor so‘zlashimga to‘g‘ri kelyapti va, shundanmi, oz-moz hadiksirab turibman. Yozuvchilik — favqulodda ajib va bir xil tusdagi mashg‘ulot. Siz romanning birinchi sahifasini yoza boshlasangiz, ruhingizda nedir bezovtalik, sarkashlik tuyasiz. Har kuni ming puchmoqlarga kirib, yo‘lni yo‘qotasiz va, yana ortga qaytish imkoni tug‘ilganida, boshqa yo‘ldan yurasiz. Muhimi, o‘tkinchi istaklarga uchmaslik kerak, faqat va faqat oldinga borish lozim. Bu xuddi tunda mashina haydashga o‘xshaydi. Qish qahraton. Yer sirpanchiq. Manzilni faqat tusmollash mumkin. Afsuski, tanlash imkoni yo‘q, ortga qaytolmaysiz, olg‘a haydashda davom etasiz, o‘zingizni yaxshi yo‘lda ekaningiz va tuman tarqalishiga ishontirasiz.
Kitobga so‘nggi nuqta qo‘yilgach, asar misli vujudingizdan uziladi, u xuddi yozgi ta’tilga chiqqan maktab o‘quvchilaridek tabiat qo‘ynida erkin nafas oladi. Ular sho‘x, xayollari yugurik, shu vajdan o‘qituvchini tinglashmaydi. Asar ham shunday, oxirgi satr yozilgach, kitob o‘zini namoyon qiladi, til-zabonga kirib, aytadiki, “Mening muallifga xusumatim bor, undan tezroq xalos bo‘lishim kerak…”. So‘nggi so‘zni arang yozishimiz bilan u bizni tark etadi. Bora-bora biz unga kerak bo‘lmay qolamiz, u bizni unutadi…
Endilikda kitob o‘zini o‘quvchilar orasida kashf etadi. Ana shunda siz ruhan yolg‘izligingizni his etasiz. Va yana bir dilni notinch qiluvchi hodisa shuki, sizni kitob bilan bog‘lab turgan rishtalar juda tez uziladi. Yillar o‘tadi, kitoblar bir-birining o‘rnini egallaydi, kitobxonlar esa faqat “ijod” haqida gapiradi.
Nazarimda, yozuvchi va kitobxon o‘rtasidagi ruhiy mushtaraklikni musiqaning nafis ohanglariga mengzash mumkin. O‘ylashimcha, yozuvchilik musiqaga juda yaqin, boisi har ikki san’at ham inson botiniga bevosita ta’sir etadi, yurakni bezovta qilib, isyon qilishga undaydi, bu borada shoirlar yanada baxtlidir, chunki ular nosirlardan ko‘ra musiqani teranroq his etadi. Bolalik yillarim she’r mashq qila boshlaganimda, qayerdadir bir iborani o‘qib qoldim va uning mohiyatiga yetgach, ochig‘i xursand bo‘ldim: “Yomon shoirdan yozuvchi shakllanadi…”
Ba’zan XXI asr yozuvchisi o‘zini yuksaklarda tasavvur etishi, o‘z-o‘ziga mahliyo bo‘lishi mumkin, biroq u XIX asrning buyuk romannavislari — Balzak, Dikkens, Tolstoy, Dos¬toyevskiy asarlarini mutolaa qilgach, bu shirin entikish, yoqimli tush ekaniga iqror bo‘ladi. Nazarimda, o‘sha davrlarda vaqt hozirgidek tezkor va tig‘iz emasdi, allanechuk sukunat mavjud edi va yozuvchi ham bor quvvatu e’tiborini asarga qaratardi. Lekin men adabiyotning kelajagiga nekbin qarashda davom etaveraman va, ishonamanki, bo‘lg‘usi adiblar Homer bilan boshlangan chinakam ijodning munosib merosxo‘rlariga aylanishadi.
Har qanday yozuvchi o‘z zamonasi bilan chambarchas bog‘liq, shu bois atrofidagi muhitdan ayro yashashi yoki nafas olishi ilojsiz, biz buni ko‘pincha balandparvoz qilib, “davr ruhi” deb ataymiz. Biroq, nazarimda, yetuk ijodkorlar zamondan tash¬qaridagi hodisalarni ham ko‘ra oladi. Masalan, Rasin yoki Shekspir pyesalarini sahnalashtirayotganda, biror rejissyor personajlar libosini bugungi kunga moslashtirib, jinsi shim va charm kurtkaga almashtiradi. Bu kabi detallar, aslida, ahamiyatsiz. Yoxud Tolstoyni mutolaa qilayotganda, Anna Karenina 1870 yillar urfiga monand kiyinganini unutamiz, garchi oradan bir yarim asr vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, u bizga juda yaqindek tuyulaveradi. Va yana bir qancha adiblar, masalan, Edgar Po, Melvill yoki Stendalni o‘z zamonidan ko‘ra hozir, vafotidan ikki yuz yil o‘tib tushunish osonroqdek, nazarimda.
Hayot muayyan holatu hodisani gavdalantirish uchun yozuvchiga imkon beradi, agar ijodkor uning tub mohiyatiga sho‘ng‘isa, ba’zan quyqa voqealar girdibodida qoladi. Ammo bu adibga mavzu va personajning real turmushdagi prototiplari bilan tasvirlashi uchun monelik qilmasligi lozim. Flober aytmoqchi, “Bovari xonim, bu — men…” Xuddi shu kabi Tolstoy ham ming vahimayu xavotirga qaramay, o‘zini qoq tunda poyezd ostiga tashlashga tayyor ayol qiyofasiga solib ko‘rgani, shubhasiz, haqiqat. Bunday identifikatsiya (aynan o‘xshashlik) shundan dalolatki, ijod jarayonida Tolstoy tasvirlanayotgan peyzajning bir parchasiga aylanadi va barcha kechinmalar — hatto Annaning kipriklari titrashiga qadar singib ketadi.
Kamina negadir biror yozuvchining tarjimai holini o‘qishdan bezillab turaman. Biograflar ba’zan ijodkorning fe’lu sajiyasiga doir aniq manbalardan chekinib, boshni gangituvchi yoki ko‘ngilni qoldiruvchi mayda va bachki tafsilotlarga ilakishib qoladi, bu xuddi radio tinglayotganingizda musiqa yoki ovozni eshitishga xalaqit qiluvchi “chirsillash”ga o‘xshaydi. Biz yozuvchining kitoblarini mutolaa qilsakkina u bilan yaqinlashamiz, shundagina adib ko‘z o‘ngimizda yaxshiroq namoyon bo‘ladi, biz bilan sokin ohangda so‘zlashadi va hech qanday to‘siq bu ovozni o‘zgartirolmaydi.
O‘ylashimcha, kaminaning bolaligi ham eslashga arzigulik, rangin hodisalarga boy va ularning ayrimlari keyinchalik kitob¬larim sahifasiga joylanganidan hamon baxtiyorman. Vaqt o‘tavergach, bolaligim naqadar sir-sinoatli ekaniga ishonchim ortaveradi, men teng¬qurlarimdan farqli o‘laroq odamlar haqida ko‘proq bilishni xohlardim. Shundanmi, bu qiziqish meni yozishga undardi, yozish va yana yozishga…
Modomiki, gap “sir” haqida ketarkan, bu meni XIX asr fransuz romanining nomi bilan bog‘liq xayollarga yetaklaydi: “Parij sirlari”… Katta shahar, ayni vaqtda Parij, mening ona shahrim, ilk bolalik taassurotlarim shu maskanda kechgan, men hanuzgacha bu go‘zal shaharning mohiyati, siru asroriga yetolganim yo‘q. Esimda, to‘qqiz-o‘n yasharligimda butun shaharni yolg‘iz o‘zim sayr qilib yurardim, garchi yo‘qolib qolishdan qo‘rqsam-da, oldinga qadam bosishdan to‘xtamasdim. Bir kuni shu zaylda tentirab-tentirab Sena daryosining o‘ng qirg‘og‘idagi gadoytopmas, ovloq go‘shaga borib qoldim. Yaxshiyamki, kunduz kuni edi va bu vujudimga ishonch, tetiklik baxshetardi. O‘smirlik pallalarim qo‘rquv va hayajonni, hatto, tunda ham yengishga intildim, jinim qo‘zisa yo kundalik hayotdan zeriksam, metroga o‘tirib, olis-olis tumanlarga jo‘navorardim. Shu asnoda shaharni tanidim, qolaversa, aksariyat ulug‘ romannavislarning izidan bordim, ya’ni XIX asr¬da yashagan mohir adiblar yirik shaharlar — Parij, London, Sankt-Peterburg, Stokgolm manzaralaridan cheksiz ilhomlangan va shu ruhni asarlarida ifodalashgan.
Katta shaharlarda adashish yoki batamom yo‘qolib qolish hech gap emas. Hatto ismingizni o‘zgartirib, yangi hayot boshlashingiz ham mumkin. Shunday shaharlarda chinakam adabiyot gurillab rivojlangani, chinakam adabiy mavzular tug‘ilgani yaxshi ma’lum. XIX asrda qalam tebratgan buyuk adiblar ijodi bunga yorqin dalil. Ayrim ulug‘ yozuvchilarni esa qaysidir shahardan ayro tasavvur qilib bo‘lmaydi: Balzak Parij, Dikkens London, Dostoyevskiy Sankt-Peterburg, Nagai Kafu Tokio, Yalmar Syoderberg esa Stokgolm bilan chambarchas bog‘langan, ularning qon-qoni, jon tomirlari shu shaharlarga tutashib ketgan.
Men ham shu yozuvchilar ta’sirida ulg‘aydim, o‘z navbatida Bodlerning “eski poytaxtning g‘ira-shira jin ko‘chalari” kabi jimjimador o‘xshatishlariga mahliyo bo‘ldim, o‘zimcha shuni tadqiq etishni xohladim. Kitoblarim haqida so‘z ketsa, shunday ta’rif berishadi: “Inson taqdirining tutqich bermas hissiyotlari haqidagi go‘zal san’at asarlari…” Nazarimda, bu o‘taketgan xushomaddan bo‘lak narsa emas.
Fikrimcha, yo‘qotilgan vaqtni izlash mavzusi endilikda Marsel Prust dahosini butun qudrati va samimiyati bilan ko‘rsatishga ojizlik qiladi. Boisi, bugun xotira tushunchasi anchayin jonlangan va u mudom unutish degan xavfga qarshi kurashayotir. Demak, xotira bar¬hayot ekan, yashash va ijod qilishga umid aslo so‘nmaydi.
Rus tilidan Shohrux Abdurasulov tarjimasi
“Zvezda” jurnalining 2015 yil 9-sonidan olindi.
Mahmadiyor Asadov. Patrik Modianoning o’tmishga sayohati by Khurshid Davron on Scribd
