1993 йили «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида»ги қонун эълон қилинган эди. Орадан қарийб 24 йил ўтди, бу орада алифбо бир марта ислоҳ қилинди, унга ўтиш муддати бир неча бор чўзилди. Хуллас, Ўзбекистон лотин алифбосида қолгани яхшими ёки кирилл алифбосига қайтиш керакми? Она тилимиз билан боғлиқ айрим муаммолар, хусусан. олдиндаги саволга жавоб топишга оид баҳсу мунозара акс этган ма қолаларни тақдим этмоқдамиз.

ЛОТИНМИ, КИРИЛЛ?

Ўзбек тилини ислоҳ қилиш керак*
Асанов Эльдар, ЎзМУ тадқиқотчиси

Ушбу сатрлар муаллифи томонидан ярим йилдан буён янги ўзбек тили лойиҳаси устида бош қотирилмоқда. Гарчи у ҳали тугал ёзма қиёфа касб этмай, хаёлдаги ишланмалар босқичида қолиб келаётган бўлса-да, тўпланаётган материал лойиҳага реал чизгилар беришга замин ҳозирламоқда. Тан олиш керак, бугунги кунда унинг ҳатто бирламчи скелетини тиклашга етарли даражада иш олиб борилмади. Шунга қарамай, янги ўзбек тилининг ёлғиз киши ташаббуси бўлиб қолмаслиги, муайян ижтимоий моҳият ва илмий миқёс касб этиши мақсадида соҳага қизиқувчиларни қўлда мавжуд қилинмалар билан таништириш, бефарқ бўлмаган инсонларнинг фикрини йиғиш ва ўрганиш, шунинг асосида қарашларга зарурий ўзгариш ва қўшимчалар киритиш истиқболини ақлга тукканча ихчам назарий тавсиф яратишга жазм қилинди. Мазкур мақола шу ниятда ёзилмоқда.

Пастда тизимли равишда лойиҳага таъриф бериб, ўқувчиларда бир қадар тасаввур уйғотишга ҳаракат қилинади.

Назарий кириш. Тиллар уларни ташувчи халқларнинг бош бойлиги эканлиги ва маълум маънода маънавият дунёсига туйнук бўлиб хизмат қилиши “теша теккан” ҳақиқатдир. У аниқ ижтимоий ва маиший вазифаларни бажариши ҳам барчага яхши маълум.

Тил бир нечта сатҳларда мавжуд бўладиган борлиқ. Аввало оғзаки тил кишилар ҳаётида бирламчи аҳамият касб этади. Ёзма тил эса конкрет маданий-маънавий, маиший, ижтимоий-сиёсий ва ҳатто иқтисодий масалалар ечимига хизмат қилувчи қурилма сифатида юзага келади. Ахборотни лисоний канал орқали узатиш учун юзма-юз бўлиш талаб этилади. Хабар алмашувчилар узоқдалигида эса лингвистик кодга ёзма тус берилиши ва шу тариқа зарурий дарак тегишли манзилга етказилиши мумкин. Бундан ташқари, ёзма тил маънавий меросни авлоддан авлодга ўтказишнинг қулай воситасидир.

Шундай экан, ёзма тил кишилик маданиятида муҳим ўрин тутувчи кашфиётлиги шубҳасиз. У ўз вазифасини адо эта билиши учун мукаммал структурага эга бўлиши, доимий ривожлантириб борилиши зарур.

Бир нарсани унутмаслик керак, ёзма тил моҳиятан сунъий тилдир. Яъни, унинг яратилиш принциплари биз “сунъий” деб ҳисоблайдиган эсперантонинг қурилиш принципларидан амалда фарқланмайди. Адабий тиллар ва конланглар (“лойиҳавий” тиллар) бошқа-бошқа мақсадга йўналтирилганлигига кўрагина фарқланиб туради. Айрим ҳолларда сунъий равишда ўнғайланган ёки, ўзгача ёндашувда айтганда, “қайта тикланган” тилларга “жон кириб”, кўп миллионли сўзлашувчиларига соҳиб бўлгани ўтмиш ўрнакларида кўринади. Замонавий чех ва яҳудий тиллари шулар жумласидандир.

Констатациядан кўзланган ният нима? Баъзан “она тили”га бўлган муҳаббат мудҳиш даражадаги онгсизликка етиб боради. Ёзувдаги ҳар қандай ўзгаришларга қаттиқ қаршилик кўрсатиш, унинг имловий қоидалари бузилишидан норозилик, лаҳжа ва шевалардаги сўзшакллар ва оборотларни “нотўғри” деб, соф адабий тилда сўзлашишни талаб қилиш сингари.

Ёзма тил моҳиятан сунъий конструкт экан, нега уни мунтазам равишда ўзгартириб, замона талабига мослаштириб бориш керак эмас? Бир замонлар тушунарсиз шароитларда киритилган қоидаларни, агар улар тилнинг ривожланишига тўсқинлик қилаётган бўлса, сақлаб қолиш-чи? Мисол келтирайлик.

Ўтган асрнинг 30-йилларида замонавий ўзбек тили яратилиши жараёнида русизмлар ва европеизмларни русча фонетика доирасида талаффуз қилиш ҳақида тор доирада қарор қабул қилинди. Энг ғалати талаблардан бири урғу категориясига қўйилди. Сўз охирига тушадиган урғудан ортиғини билмайдиган бечора ўзбек тили шунга қараб ўзлашма сўзларнинг туркумини аниқлашга маҳкум қилинди. Эмишки, академик сўзи акадЕмик деб айтилса, от, академИк дея талаффуз қилинганда эса сифат туркумига мансуб. Бу радио ва даврий матбуот орқали зўр бериб тарғиб қилинди[1]. Энди ўзбек тиллилар талаффуз аппаратини қийнаб, ўзлашмаларни русча фонетика доирасида айтиш зўрида қолган. Буни эплолмаганларга “маданиятсиз”, “тил билмайдиган” таъналари ёғдирилади. Энг қизиғи, қоидаларни ўзгартиришга ҳаракат қилувчилардан кўра уларни “тўғри” деб бонг ураётган, ушбуларга риоя этишни ульматив оҳангда таклиф қилаётганларнинг овози баландроқ эшитилмоқда. Ваҳоланки, ўзлашма сўзлар урғу тизими ва фонетикани синдириши тил учун жорий шубҳали “тўғри” қоидалардан кўра долзарброқ йўқотишдир.

Биз бундай бир ёқламаликдан, муросасизликдан воз кечиб, ёзма тилни халқчил, тушунарли, қулай алоқа қуролига айлантиришда собитликка чақирамиз. Тил меъёрлари аниқ бир замонда аниқ шахслар томонидан ишлаб чиқилгани ва бу жараёнда маълум хатоликларга йўл қўйилганини тан олишга чақирамиз.

Тарихча. Ўтган юз йилликнинг биринчи чорагида, замонавий ўзбек тилини ишлаб чиқиш борасида баҳслар олиб борилаётган паллада тилшунослар олдида турган асосий масалалар қуйидагилар эди:

– қайси алифбо тизими асосида ёзув яратиш;

– уч лаҳжадан қай бирини таянч диалектга айлантириш.

Одатда олиб борилган мубоҳасаларнинг бош иштирокчилари таркибида Фитрат ва Садриддин Айний тилга олинади. Бироқ жараёнда рус тилшунослари Юдахин, Боровков, Поливанов фаол қатнашгани ишлаб чиқилган меъёрларга ўз таъсирини ўтказмай қолмаган.

1929 йили Самарқанд тил ва имло Конференциясида қипчоқ лаҳжасига таянган адабий тил ишлаб чиқиш ҳақида қарор қилинди. Анжуман якунида, хусусан, чет тиллардан кирган сўзларнинг ҳаммаси “ўзбек тилининг темир қонунига” (сингармонизмга) бўйсунганча ёзилиши қайд этиб ўтилди[2].

Кейинчалик бу конференция хулосалари “нотўғри” бўлгани ва “ўзини оқламагани” иддао қилинди. Шундан сўнг адабий нормалар йирик шаҳарлар шеваси асосида қайта кўриб чиқилгани, фонетик негиз бўлиб Тошкент диалекти, лексик негиз бўлиб эса Фарғона шевалари хизмат қилгани айтилса-да, аслида чиғатой тилига таянилганини, яъни тилни архаиклаштиришга ҳаракат қилинганини пайқаш қийин эмас.

“Замонавий ўзбек тили” деб аталган бу яратиқнинг алибфо тизими ва орфография қоидалари ишлаб чиқилишининг ўзига хос тарихи бор. 1921 йил январида Тошкентда тўпланган I чақириқ ўлка съездида Фитрат, Ашурали Зоҳирий ва Боту томонидан араб хатини ўзбек сўзлашув тилига мослаштириш, ўзбек тилида учрамайдиган товушларни ифодаловчи ҳарфларни истеъмолдан чиқариш, араб ҳарфларининг тўрт ёзилиш вариантларидан биринчисини қолдириш ташаббуси илгари сурилди. 1923 йил 3-9 октябрь кунлари кечган Бухоро Орфография конференциясида бу таклифлар маълум қўшимчалар билан қабул қилинди. Араб хатидан лотин тизимига ўтилиши туфайли бу ўзгаришлар долзарблигини йўқотди.

Янги алифбонинг шубҳасиз ютуқли томонларидан бири у сингармонизмни акс эттиришга мослаштирилгани бўлди. Бироқ ўзбек тилшунослари араб хатининг таъсиридан тамомила халос бўла олмади. Буни қуйидагиларда кўрамиз:

– ўзбек тилида талаффуз қилинмайдиган, фақат арабча ўзлашмаларда тарихий ёзув тартибида учрайдиган тутуқ белгиси (апостроф) сақлаб қолинди;

– арабча ва форсча сўзларда сақланиб, ёзувдагина акс этадиган, сўзлашувда фарқланмайдиган h ва x ҳарфлари бирдай истеъмолга киритилди.

Бу ҳарфлар ва апостроф 1940 йилнинг 8 майида Ўзбекистон ССР Олий Кенгаши сессиясида қабул қилинган кирилл алифбоси асосидаги ёзувга ҳам ўзгаришларсиз кўчирилди[3]. Ёзувда сингармонизмдан воз кечилиши эса олдинроқ – 1934 йил январида Самарқандда ўтказилган тил ва орфография масалалари бўйича Республика съездида содир бўлди.

Тил ишланмалари 40-50-йилларда давом этди. Хусусан, 1956 йили апостроф ўрнига ъ ҳарфи киритилди. 70-йилларда ёзувдаги камчиликларга эътибор қилинди (j спиранти ва ĵ аффрикатасининг битта ҳарф, ŋ аппроксимантининг нг диграфида ифодаланиши, ўзбек тилида ўрни бўлмаган йоталашган ё, ю, я ҳарфларининг қўлланилиши ва ҳ.к.), аммо уларни бартараф қилиш йўлида ҳеч қандай чоралар кўрилмади.

90-йилларда жорий қилинган лотин графикасига асосланган алифбо эса бу камчиликларни четлаб ўтишга йўналтирилмай, амалда кирилл алифбосининг тўғридан-тўғри транслитерацияси бўлди.

Амалий қиймат. Биз таклиф қилаётган лойиҳа нафақат алфавитга, имлога, балки талаффуз қоидаларига ҳам жиддий янгиликлар киритишни кўзда тутади. Янги ўзбек тилини тузишда қуйидаги икки принципдан бирига таянилиши мақсадга мувофиқ:

– сўзларнинг ҳарфий ифодасини жонли тил талаффузига максимал даражада яқинлаштириш;

– сўзларининг аниқ ёзилиш тартибини белгилаб, талаффузини эркинлаштириш.

Ўзбек тилининг барча жонли шевалари адабий тилга замин бўлиб хизмат қилиши даркор. Лаҳжа ва шевалар тилнинг асл бойлиги бўлиб, ривожланиш тарихини ва халқ закосини акс эттиради. Оммавий ахборот воситаларининг кундалик турмушимизга шиддат-ла кириб келиши ҳамда умумий ўрта таълим тизимининг мавжудлиги бу бойликнинг секин-аста йўқолиб боришига, шеваларнинг унутилишига ва истеъмолдан чиқишига олиб келади. Адабий анъана тилни бетонлаш, уни ўзгаришлардан четда сақлаш, диалектларни унификация қилиш ва сиқиб чиқариш табиатини намоён этади. Бу бойликни асраб қолишнинг ягона йўли диалектология материалларидан адабий тилда кенг фойдаланишдир. Диалектология кучсизлик қилган чоғда эса ёрдамга ўрта аср ёзма ёдгорликлари, байналмилал анъана ва ички сўз ясаш имкониятлари келади.

Мана шундагина адабий тил сўзлашув талаффузи ва лексикасига максимал даражада яқин, етарли даражада оптиммалаштирилган (қулайлаштирилган ва ихчамлаштирилган), барча шеваларга бирдай яқин, консерватизмдан ҳоли, мунтазам ўзгариш ва ривожланишга мойил пластик структурага айланади. Бундан ташқари, тилни ислоҳ қилишнинг амалий аҳамиятини қуйидагилар ташкил қилади:

– адабий норма сўзлашув тилига яқин бўлиб, унинг бор имкониятларини кўрсатиб беради, сўзлашув тилидан озуқа олиб туради, уни ўзлаштириш осон бўлади;

– тил сунъий архаиклаштирилгани боис чиғатой тилига алоҳида ёзма идиом деб қаралмайди. Ўрта асрлар адабий тили билан замонавий меъёрларнинг аниқ чегараси белгилаб берилса, унинг замонавий ўзбекчадан ташқарида, махсус ўрганилишига замин ҳозирланади;

– ўзбек адабий тили минтақада истиқомат қилувчи халқлар ва ҳатто йироқ минтақаларнинг турк халқларига янада тушунарлироқ бўлади. Ёзувда халқ тилининг кўп жиҳатлари акс этмаслиги бунга тўсқинлик қилиб турибди;

– маълумки, замонавий ўзбек ва уйғур тиллари чиғатойчанинг тўғридан-тўғри давоми ҳисобланади. Уларнинг бир-бирига яқинлаштирилиши ёзма мерос умумийлигини янада мустаҳкамлайди;

– янги ёзув тартибини кирилл алифбосига кўчириш имкониятининг қолмаслиги лотин алибфосига бутунлай ўтилишини, бунинг натижаси ўлароқ ўзбекчанинг Ғарб давлатларида рус тили ёрдамисиз ўқилишини таъминлайди;

– ниҳоят, талаффуз ва луғат рус таъсиридан қутулиб, ўзбек тилининг ўз йўлидан ривожланишига имкон яратилади.

Ёзув ва фонетика. Лотин алфавитига асосланган ёзув тизимнинг энг характерли жиҳати сингармонизм ҳодисасининг акс этишидир.

Илмий адабиётларда ўзбек тилида сингармонизм ҳодисаси йўқолиб кетгани кўп бора такрорланган. Аммо бу таъкид ҳақиқатга мос келмайди. Қипчоқ ва ўғуз лаҳжаларига мансуб барча шеваларда унли товушларнинг сифат оппозицияси бугунги кунгача сақланиб келмоқда. Қарлуқ лаҳжасига келсак, шарқий, марказий ва жануби-ғарбий Фарғона водийси, шунингдек, Жанубий Қозоғистон шеваларида сингармонизм ҳали-ҳануз эсон-омондир. Тошкент-Наманган гуруҳи диалектлари, Марказий ва Жанубий Ўзбекистон, қисман Жанубий Тожикистон ва Шимолий Афғонистонда сақланган идиомлар (Бухоро амирлиги тили) форс тили таъсирида ушбу хусусиятни қисман йўқотганлигига қарамай, бу гуруҳ сўзлашикларда ҳам юмшоқ ва қаттиқ унлилар мавжуд. Уларнинг ёзувда акс этмаслиги боис, айтайлик, ı ва i, u ва ü унлилари ўзбек тиллилар томонидан бир товушнинг аллафонлари ўлароқ қабул қилинади. Юмшоқ унлилар қаттиқлашиб бораётганини ҳам эсга олиш жоиз.

Вазиятни рус тили таъсири мураккаблаштиради: кириллча и ҳарфи қилдим сўзида ı, илҳом сўзида i тахлит ўқилишини барча англайди, лекин негадир ы ҳарфининг йўқлиги боис русча новый сўзи новий шаклида ёзилса, бу ўқувчиларнинг эътирозига сабаб бўлади; русча сўзлардаги и ҳарфини ҳам қаттиқлаштириб, ı тарзида ўқиш мумкинлиги негадир ўйлаб кўрилмайди. Русча ва у орқали ўтган байналмилал сўзларни рус қоидалари бўйича ўқиш кўникмаси жамиятда шу қадар ўрнашиб қолганки, бундан ташқарига чиқиб кетишга қарши онгий тўсиқлар шаклланган.

Шундай қилиб, алифбодан унли фонемаларнинг сифат оппозициясини акс эттирувчи дуплетлар ўрин олади. Орқа қатор унлилари: a, ı, o, u; олд қатор унлилари: ä, i, ö, ü.

Юмшоқ ä унлиси сўз ўртасида e рефлексини берган; бу фонема бошқа тиллардан ўзлашган сўзларда ҳам учрайди, шу сабаб бу тил орқа жуфти йўқ унлини алифбога киритамиз.

Форсча ўзлашмалар, форс тили орқали ўтган арабизмларда ɔ фонемаси учрайди. Бу товуш асосан Тошкент-Наманган зонаси қарлуқ-чигил шевалари, шунингдек, “Бухоро амирлиги тили”га хос. Бугунги ёзувда ушбу фонема о билан ифодаланади; туркий тилларда о тил орқа ў товушини ифодалайди. Рус тилидаги о бу товушга монанд сифат ва артикуляцияга эга эмас, шу туфайли о орқали ёзиладиган сўзлар рус тилига ўтганда “алашади”: Бухоро>Бухара, Тошкент>Ташкент.

Ушбу товушни ёзувда ифодалашнинг икки усули мавжуд бўлиб, улар юқорида тилга олинган принциплардан келиб чиқади:

– ā ҳарфида ифодалаш – ɔ форс тилидаги чўзиқ ā товушининг сифат ўзгариши натижасида юзага келган, тарихий ёзув тартибида бундай маркировкани жорий қилиш;

– шунчаки a – ёзиш жараёнини қулайлаштиради ва ҳар қандай шева вакили томонидан ўз талаффуз анъаналарига мувофиқ равишда талаффуз қилинади: bazar сўзини урганчликлар bazar, бухороликлар bɔzɔr, булунғурликлар bɔzar қабилида талаффуз қилаверади.

Ундош товушларни акс эттирувчи ҳарфлар: b, ç, d, f, g, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, x, y, z, ŋ.

C ҳарфи бугунги лотин ёзувидан ҳам чиқариб ташланган, рус тилидан ўзлашган сўзлардаги ц товуши сўз бошида s, сўз ўртасида очиқ бўғиндан сўнг ts диграфида ифодаланади. Биз ҳарф билан биргаликда ўзбек тилига ёт бўлган, сўзлашув тилига ўзлашмаган товушни ҳам чиқариб ташлашни таклиф қиламиз: sırk – цирк эмас, сирк ўқилади, sunami – цунами эмас, сунами ўқилади ва ҳ.к.

J спирантини ҳам жонли тилда учрамайдиган товуш бўлгани сабабли истеъмолдан чиқариш мақсадга мувофиқ, унинг ўрнига ĵ аффрикатаси қўлланади: jıraf – ĵıraf. Бу юқорида эслаб ўтилган ж ҳарфи воситасида икки товушнинг ифодаланиши муаммосини ҳам ҳал қилади. Истисно тариқасида ajdar ва jɔla сўзларини қолдирилади – форсчага қардош эроний тиллардан ўтган бу товушларда j спиранти қўлланади.

H ва x, юқорида айтганимиздек, араб ёзувидан қолмадир. Бу товушлар форс ва араб тилларида фаол қўлланади, маъно фарқлаш вазифасини бажаради (тожикча ҳар “ҳар” – хар “эшак”). Бироқ ўзбек тилида улар фарқланмайди: ўзлашма сўзлардаги h ва x товушлари х тарзида талаффуз қилинади. Соф туркий сўзларда бу товушлар деярли учрамайди, айрим сўзлардагина q товуши x рефлексини берган: qan>xan “хон”, qağan>xaqan “хоқон”. Бу киритма ўзбек ўқувчиларини азалий бўлиб қолган “юмшоқ х ва қаттиқ х” муаммосидан халос этади.

ğ ва q увуляр (чуқур тил орқа) консонантларини ёзувда ифодалашга ҳожат йўқ – тил орқа вокализмли (қаттиқ унлилар қўлланган) сўзларда ҳар доим ğ ва q, тил олди вокализмли (юмшоқ унлилар қўлланган) сўзларда ҳар доим g ва k товушлари иштирок этади: kaldı “қолди”, ogıl “ўғил”, kız “қиз”, лекин: keldi “келди”, örgändi “ўрганди”. Бу алифбони бирмунча енгиллаштиради, шунингдек, q товушини йўқотган диалектлар ташувчиларига (Андижон, Жанубий Хоразм, Жанубий Қирғизистон) сўзларни ўз шеваларида талаффуз қилиш имкониятини беради.

Форсча ва европача ўзлашмаларда бу товушлар учрамайди, аммо уларнинг арабча сўзларда фаол қўлланилиши, умуман, ўзлашма сўзларда сингармонизмнинг йўқлиги муаммо туғдириши эҳтимоли бор.

Алифбодан диграфлар (қўш ҳарфлар) ўрин олмайди: sh>ş, ch>ç, ng>ŋ.

Сўзларнинг талаффузига доир. Ўзбек тилига хос яна уч фонетик ҳодиса эътиборга молик:

– ҳалқум тутуғи (glottal stop) фақатгина арабизмларда, араб графикаси рудименти ўлароқ ъ ҳарфи тимсолида сақланиб келмоқда. Бу товуш жонли тилда ҳам, адабияда ҳам талаффуз қилинмайди. Уни бутунлай олиб ташлаш адабий тилни сўзлашувга янада яқинлаштиради, тил ўзлаштиришни осонлашлаштиради: elan “эълон”, dafa “дафъа”, masum “маъсум”, maruf “маъруф”, mabud “маъбуд”, masud “масъуд”, lanat “лаънат” ва бошқалар;

– ўзбек тили ундош кластерларни (бир бўғинда ёнма-ён келадиган қўш ундошлар) хуш кўрмайди (агар кластернинг биринчи компоненти сонор ёки ş бўлмаса – байт, халқ, беҳишт, машқ). Биз satr, qabr, nazm деб ёзганимиз билан, инстинктив равишда икки ундош орасида редукцияга учраган (кучсизланган) ı товушини талаффуз қиламиз. Бу ҳодисани янги ёзув акс эттиради: satır “сатр”, kabır/qabır “қабр”, nazım “назм”. Бундай сўзлар унлидан бошланувчи қўшимча олганда кластер орасидаги унли тушиб қолади: satrı, kabrı/qabrı, nazmı;

– туб сўзларнинг анлаутидаги (сўз бошидаги) y сонори, баъзи ҳолатларда i унлиси қипчоқча ва факультатив (оралиқ) диалектларда мунтазам равишда j га ўтади: yoq>joq “йўқ”, yol>jol “йўқ”, yaman>jaman “йўқ”, yüräk>jüräk “юрак”; ip>jip “ип”, ilan>jilan “илон”, ilik>jillik “илик”. Бундай сўзларни икки хил вариантда ёзишни адабий норма ўлароқ мустаҳкамлаб қўйиш лозим. Бу, тил бойликларидан унумли фойдаланиш намунаси эканлигидан ташқари, долзарб социолингвистик муаммонинг ечими ҳам бўлади: “жловчи” шева ташувчиларига хос бу хусусият гоҳида масхара объектига айланади, уларга “ўзбак”, “жўқи”, “жанқаул” ёрлиқлари ёпиштирилади. “Жлаш”нинг ёзма тилга киритилиши барча лаҳжаларни адабий қонуниятлар олдида тенглаштириб, диалектлар ўртасидаги келишмовчиликларга барҳам беради.

Галдаги муҳим вазифалардан бири ўзлашма сўзларни ўзбек талаффузи қолипига сиғдиришдир. Мусулмон дунёсида кенг тарқалган арабча, форсча, туркча сўзлар, атама ва исмлар умумийлиги туфайли бу категориядаги ўзлашмаларни талаффузга мослаштириш қийинчилик туғдирмайди. Узоқ Шарқ, Жанубий Осиё ва Ғарб тилларидан кириб келаётган ёки байналмилал сўзларни ўзбек талаффузига мослаштириш учун эса қуйидаги вариантлар мавжуд:

– бундай сўзларнинг талаффузи ва ёзилишини тўлалигича ўзбек тилига мослаштириш: plakat>plakät, direktor>direktır, traktor>tıraktır;

– уларнинг асл ёзилишини сақлаб қолиб, талаффузини эркинлаштириш: Liechtenschtein, capital, director ёзилади, истаган direktor, истаган diriktir деб талаффуз қилсин. Бир томондан, бу ёзувда қўшимча мураккабликлар туғдиради, идеограммаларни юзага келтиради, бошқа томондан эса, инглиз тилини енгил ўзлаштиришда қўл келади.

Қўшимчалар. Ишланмаларнинг яна бир гуруҳи қўшимчаларга алоқадор. Биринчи навбатда нисбий келишик қўшимчаларини кўриб чиқсак.

– ўзбек ёзма тилида бешта нисбий келишик мавжуд. Қарлуқ лаҳжасида, кўпгина қипчоқ шеваларида эса генитив (қаратқич) кўрсаткичи +nIŋ қисқариб, аккузатив (тушум) келишигининг +nI кўрсаткичига тўғри келган: чойнинг шамаси>чойни шамаси, уйнинг олдида>уйни олдида. Шундай экан, икки келишикни ягона аккузатив-генитивга бирлаштириш мумкин.

Аблативнинг (чиқиш келишиги) адабий тилдаги кўрсаткичи – +dAn қипчоқ тилларидан ўзлашгандир, унинг қарлуқча варианти – +dIn – Жанубий Қозоғистон қарлуқ-чигил диалектларида, шунингдек, алоҳида Шимолий Хоразм шеваларида сақланиб қолган. Уни адабий тилга киритиш каммаҳсул шаклни сақлаб қолишга, ўрин-пайт кўрсаткичи билан адаштириб юборилмаслигига ёрдам беради.

Шу тариқа, тўртта нисбий келишик ажратилди:

генитив-аккузатив (қаратқич-тушум) – +nI, бугунги ўзбек тилидаги -нинг ва -ни кўрсаткичлари вазифаларини бажаради;

аблатив (чиқиш) – +dIn;

локатив (ўрин-пайт) – +dA;

датив (жўналиш) – +gA/+kA.

Тилни янада қулайлаштириш истиқболи локатив ва дативларни ягона локатив-аблатив келишигига жипслаштиришни тақозо этади – Марказий ва Жанубий Ўзбекистон қарлуқ ва қипчоқ шеваларида бу аллақачон меъёрга айланиб улгурган: бозорда тарвуз сотиляпти>бозорга тарвуз сотилопту. Шунда ўзбек тилида фақат учта нисбий келишик қолади;

– адабиядаги қўшимчалар тараққиётда жонли тилдаги эквивалентларидан сезиларли даражада ортда қолмоқда. -бди, -ди, -б/-иб каби қўшимчаларнинг консонантизми (ундош товуш таркиби) аллақачон веляризацияга учраганига (қаттиқлашганига) қарамай, адабий тил ўжарлик қилиб, бўлип, бўлипти ўрнига бўлиб, бўлибди деб ёзишда давом этмоқда. Бу ҳодисани ёзма тилда ҳам мустаҳкамлаб қўйиш лозим: bolıptı, kelipti;

– ортда қолишнинг яна бир белгиси – кўпгина қўшимчалар қисқариб, ихчамлашиб бўлган, ёлғиз адабий анъана буни ҳар доим ҳам қайд қилиб бормайди: деярли ҳеч бир шевада бўлибди, келибди сўзлари тўлиқ айтилмайди, бўпти, кепти шакллари аллақачонлардан бери истеъмолда; шахс-сон ва эгалик қўшимчаларида ҳам шу тавр: келдингизми>келдизми, бўлдингиз>бўлдиз, китобингиз>китобиз.

Бу ҳодисани адабий тилда жорий қилишда Европанинг, масалан, инглиз тилининг сўз қисқартириш тажрибасидан (I am>I’m, I shall>I’ll, will not>won’t, cannot>can’t, do not>don’t) фойдаланиш, шунга ўхшаш парадигмани ўзбек тилига киритиш жоиз. Сўзлар тўлиқ ва қисқартма шаклларда ёзилади ва айтилади: boldıngız>boldı‘z, keldingiz>keldi‘z, qılıpsız>qı‘psız, bolıptı>bo‘ptı, kelipti>ke‘pti, kitabingiz>kitabi’z, nıma üçün/ne üçün>ne’çün;

– сингармонизм қонуниятига мувофиқ, барча қўшимчалар юмшоқ ва қаттиқ инвариантларга эга бўлади: balalar, yigitlär, qızlar, güllär.

Хулоса. Янги ўзбек тили борасидаги ишлар мана шундай узуқ-юлуқ бўлаклардан иборат. Кейинги негиз сатҳлар бўлмиш лексика ва грамматика юзасидан ҳали бирор нарса дейиш мушкул – бу чуқур ва узоқ муддатли тадқиқотларни, барча шеваларни обдон ўрганиб чиқишни талаб қиладиган машғулотдир. Юқорида келтирилган мухтасар тавсифнинг ўзиёқ ўқувчиларда маълум тасаввур уйғотганидан умидвормиз.

[1] Абдуллаев Ф. А. Тил қандай ривожланади. – Тошкент: “Фан”, 1972. Б. 12.

[2] Боровков А. К. О некоторых очередных вопросах орфографии узб. лит. яз. ЗИВ, VII, 1935. С. 67

[3] Ибрагимов С. Орфография узбекского языка // Орфографии тюркских литературных языков СССР. – Москва: изд. «Наука», 1973. С. 220.

Манба: www.taraqqiy.uz

Мақола 2015 йил июнида эълон қилинган

Лотин ёки кирилл – қай бири маъқул?
Шаҳноза ТЎРАХЎЖАЕВА
Адабиётшунос

1993 йили «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида»ги қонун эълон қилинган эди. Орадан қарийб 24 йил ўтди, бу орада алифбо бир марта ислоҳ қилинди, унга ўтиш муддати бир неча бор чўзилди. Хуллас, лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш масаласи баъзи субъектив-объектив сабабларга кўра ҳалигача ҳал этилгани йўқ.

Ҳозирги аҳволимиз қандай?

Ҳозир бизда қўшалифбо тизими: ҳам кирилл, ҳам лотин алифбоси тенг қўлланмоқда. Бири иккинчиси билан рақобат қилмайди, зиддиятга бормайди, аммо ҳеч бири ўз ўрнини бошқасига бўшатиб бергиси йўқ. Бу яхшими? Албатта, яхши эмас.

Умуман олганда, алифбо алмаштириш биз учун янгилик эмас. Ҳатто юқорида тилга олинган қонунда ҳам «…ўзбек ёзувининг лотин алифбосига ўтилган 1929–1940-йиллардаги ижобий тажрибасидан келиб чиқиб…», деган жойи бор. Фақат амалда бу тажриба камлик қилди. 1929–1940-йилларда араб ёзувида саводи бўлган аҳоли ва бу ёзувда битилган ёзма илмий-адабий меросни 1993 йилдагиси билан ҳеч солиштириб бўлмаслиги ҳисобга олинмаган экан.

Бу сафар йўналишни ўзгартириш осон кечмаяпти. Худди енгил авто уловни тўхтатиш билан катта юк поездини тўхтатиш бир нарса бўлмаганидек, катта уловда инерция узоқроқ давом этади, хавф юқори, талафот ҳам кўп бўлади. Шундай деймизу, кирилл алифбосидан воз кечган бошқа собиқ иттифоқ республикаларига қараймиз: туркманлар, озарбайжонлар бир пасда уловни жиловлаб, бўйсундириб, ўз йўлларига солиб олишди-я. Уларда лотин алифбоси кириллчани сиқиб чиқарганига анча бўлган. Унда гап нимада? Гап уловда кетаётганларда — бизларда.

Нега шундай аҳволдамиз?

Чўнтагингиздан миллий валютамизни олиб кўринг, ҳа, ўзимизнинг сўмни. Ундаги ёзувлар қайси алифбода? Кириллчада! Лотинлаштириш ҳақидаги қонун 1993 йили қабул қилинди, сўмни эса 1994 йилдан буён ишлатиб келаяпмиз. Ундан кейин ҳам неча марта янги купюралар муомалага киритилди. Ёзувлар яна ўша-ўша — кирилл алифбосида. Биз буни сезмаймиз ҳам. Газета-журналларнинг номи, сарлавҳалари лотинчада бўлса, мақолаларнинг ўзи кириллчада. Кўча номлари, муассасалар, корхоналар, дўконлар, дорихоналар… хуллас, кўзга кўринган пешёзувларнинг ҳаммасида лотин алифбосидан фойдаланилгани ҳолда, иш юритиш кириллчада олиб борилмоқда. Ҳа, биз қонуннинг ижросига дарҳол киришмай, кўп вақтни бой бердик. Тўғри, қонунда «Лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбосини жорий этиш билан бирга Ўзбекистон халқининг миллий ифтихори бўлмиш бебаҳо маънавий мерос битилган араб алифбосини ва кириллицани ўрганиш ва улардан фойдаланиш учун зарур шароитлар сақлаб қолинади» дейилган (2-модда). Аммо кирилл алифбоси бу «қуш ҳуқуқи»ни суиистеъмол қилиб юборгандек.
Ўзимизни танқид қилганимиз яхши, лекин бу муаммонинг бир жиҳати, холос. Объектив сабаблар ҳам бор. Биз истамаяп­миз, кирилл кетмаяпти, бу рост. Аммо нега истамаяпмиз? Бу савол жиддий масалалар устида бош қотиришга мажбур қилади.

Мен техник ва гуманитар мавзуларда китоблар чиқарадиган нашриётда бош муҳаррирман. Янги алифбонинг барча қулайлиги-ю ноқулайликларига ҳар куни дуч келаман. Шахсий тажрибамдан келиб чиқиб айтишим мумкинки, лотинлаштиришнинг муваффақиятсизлигига икки асосий сабаб бор.

1-сабаб. Амалдаги лотин алифбоси кўп ноқулайликларга эга.

Биринчи ноқулайлик o‘ ва g‘ ҳарфлари­ билан боғлиқ. Бу ҳарфларни клавиатурада алоҳида тугмачаларга боғлаб қўйишнинг иложи йўқ. Қолаверса, ‘ белгиси тутуқ белгиси ’ билан шаклан ўхшаш. Уларни ифодалаш учун биз клавиатурадаги бир неча (бирваракайига 5 та!) тугмалар комбинациясидан фойдаланамиз ёки матнни териб бўлгач, o‘ ва g‘ ҳарфларини­ «автозамена» функцияси орқали умумий алмаштирамиз. Бу — масаланинг техник жиҳати. Амалда эса, масалан, «to‘g‘ri» сўзидаги икки қўшимча белгидан бирининг тушиб қолиши кўп учрайди (ё «to‘gri», ё «tog‘ri»), ҳатто саводли ёзилган матнларда ҳам. Бу ҳарфлар матн теришда ноқулайлик туғдиради.

Иккинчи ноқулайлик sh ва ch ҳарфлари билан боғлиқ: бу ҳарфлар инглиз ёки бошқа тиллар учун қулайдир (чунки уларда аксар сўзлар қисқа, sh, ch ҳарфларининг бир сўзда икки марта ишлатилиши ёки ўзакка шу ҳарфлар иштирокида қўшимча қўшилиши учрамайди), аммо ўзбек тилида бу ҳарфлар ноқулайлик келтириб чиқармоқда. Шу ундошлар бир неча марта иштирок этган qashshoq, cho‘chish, shishish, pashsha, ishchi, uchrashish каби сўзлар ёзишга ҳам, ўқишга ҳам ноқулай. Шу са­бабли ижтимоий тармоқларнинг кўпчилик фойдаланувчилари ҳарфларни аллақачон w, 6, 4 кабилар билан алмаштириб олишган. Қатордан қаторга кўчирганда эса компьютер икки белгини бир-биридан ажратиб юборади. Бу қўш ҳарфларнинг алифбога киритилиши (эътибор беринг, инглиз алфавитида улар йўқ, ҳарф бирикмалари сифатида алоҳида ўргатилади) ва алифбомизда йўқ «с» ҳарфи иштирокида қўш ҳарфнинг ясалиши (ch) эса мантиқсизликдан ўзга нарса эмас.

Учинчи ноқулайлик — «ц» товушининг ҳозирги лотин алифбосида алоҳида ҳарф билан берилмагани. Биз «ц»ни ўрнига қараб «ts» ёки «s» билан ифодалаймиз. Тўғри, «ц» туркий тиллар учун ёт товуш. Аммо тил тараққиёти натижасида бу товуш иштирокидаги интернацио­нал сўзлар, терминлардан кенг фойдала­наяпмиз. Кўпчилик «ц»ни ҳамма ўринда «s» деб талаффуз этиш ва ёзишни таклиф қилаяпти. Лекин шундай атамалар борки, «s» билан ёзилганда, омоним бўлиб қолади: цанга – sanga, церий – seriy, цоколь – sokol ва ҳоказо. Бу айнан шундай матнларни кўп ёзадиган мутахассислар, абитуриентлар ва талабалар томонидан маъқулланмаяпти.

Тўртинчи ноқулайлик «е», «ё», «ю», «я» каби «йо»лашган унлилар имлоси билан боғлиқ. Шу пайтгача, масалан, қачон «yu» ва қачон «u» ёзилиши бу ҳарфларнинг келган ўрни ва бажарадиган вазифасига боғлиқ деб келинган (Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси. – Тошкент: Университет, 1999). Лекин бу қараш ушбу ҳарф бирикмаларининг имлосини мураккаблаштириб юборди. Натижада ҳатто имло луғатларида ҳам вариативлик кўпайиб­ кетди: sentabr – sentyabr, budjet – byujet, rеjissor – rejissyor.

2-сабаб. Кирилл алифбоси чекланмаган, у ҳамма жойда лотинча билан тенг ишлатилиши мумкин. Демак, ундан воз кечмаса ҳам бўлаверади. Шундай экан, ким бошини қотириб янги алифбони ўрганади, унда ўқиш ва ёзишга ўтади?

Нима қилмоқ керак?

Халқ эртакларини эсланг: бош қаҳрамон олдидан уч йўл чиқади – борса келар, борса хатар ва борса келмас. Биз ҳам айни дамда шундай уч йўл қаршисида қолдик:
— ҳеч нарсани ўзгартирмаслик;
— лотин алифбосини ислоҳ қилиш;
— кириллчага қайтиш.

Ҳеч нарсани ўзгартирмаслик тарафдорлари бир хатони тўғрилайман деб бир неча хатога йўл қўйиш мумкинлигидан огоҳлантирадилар. Кечувда отни алмаштир­майдилар деган гап бор. Ҳозир биз алифбони алмаштирадиган бўлсак, яна қанча ҳужжатлар, китоблар, дарслигу қўлланма­лар – хуллас, анча нарсаларни ўзгартири­шимиз керак. Бу кўп харажат, меҳнатни талаб қилади, айрим чалкашликларга, ҳатто талафотларга олиб келади. Қолаверса, жаҳон ҳамжамияти олдида бебурд бўлиб қолишимиз ҳам мумкин. Ахир бу алифбо ва имло борасида сўнгги 100 йил ичида қилинган олтинчи ислоҳот бўлади. Бу ҳадикларда жон бор. Лекин ҳозирги аҳволимиз яхшими?

Биз бир ботқоқда ўтирибмиз: бадбўй, хунук бўлса-да, ўзимиз кўниккан, илиққи­на жой. Фақат ботқоқ барибир ботқоқ-да. Алифбомизда ёзиб бўлмайди, у кирилл­чанинг ўрнини босолмайди, уни сиқиб чиқара олмайди. Бугун биз қилмасак, эртага авлодлар, хуллас, кимдир барибир аҳволни ўзгартириши керак. Муаммолардан қочиб қутулиб бўлмайди, ягона йўл – уларни ҳал қилиш.

Иккинчи йўл – жорий алифбони ислоҳ қилиш. Бу билан алифбо қулайлашади, ундан фойдаланиш истаги ортади. Хўш, қайси жиҳатларини ислоҳ қилиш керак? Матн билан кўп ишлайдиган одам сифатида бу борада қуйидаги таклифларни киритаман:

— о‘ ва g‘ ҳарфларини бир белги билан ифодалаш;
— sh ва ch учун алифбода ҳарф бирикмаси эмас, ҳарф ажратиш;
— ц товушини «с» ҳарфи билан ифодалаш;
— «йолашган» унлилар (ё, е, ю, я)ни ҳар доим «yo», «ye», «yu», «ya» тарзида қўллаш;
— янги имло қоидалари асосида ягона имло луғати тузиш ва фақат шу луғат асо­сида ишлаш механизмини ишлаб чиқиш.

Ўзбек тили ва адабиёти университети ягона, кўп сўзли имло луғати ҳамда исм­лар, жой номлари луғатини тузиб, нашр­га тавсия этса, республикадаги барча ўқув муассасалари, нашриётлар, таҳририятлар шу луғатлар асосида ишласа, мақсадга мувофиқ бўлар эди.

Мана шу ислоҳотлар алифбони қулайлаштириши ва оммалаштириши йўлида катта қадам бўлади. Лекин шунинг ўзи билан иш битмайди. Ҳозир болаларга, мактаб ўқувчиларига, абитуриентларга, талабаларга мўлжалланган китоблар, дарслик ва қўлланмалар лотин алифбосида, кенг омма учун китоблар эса кирилл алифбосида чиқарилаяпти. Чунки лотин алифбоси етарлича оммалашмагани, кириллда ўқийдиганлар сони кўплиги сабаб кириллча китобларга талаб юқори, бозор шартларига риоя қилиб ишлайдиган нашриётлар эса китоблари яхши сотилиши учун харидор талабига кўра кириллча китобларни нашр этишади. Агар лотин алифбосида чоп этиладиган китобларга иқтисодий имтиёзлар яратилса ва уларнинг таннархи арзонлашса, кириллча китоблар эса қимматлашса, табиийки, кўпчилик лотин алифбосидаги арзонроқ китобни олади. Натижада бир ўқ билан икки қуён урилади: ноширлар лотин алифбосида китоб чиқаришга рағбатлантирилади, аҳоли ўртасида эса бу алифбони ўрганиш жадаллашади. Бундан ташқари, олдимизга аниқ муддат қўйишимиз керак. Олайлик 3 ё 5 йилдан сўнг кирилл алифбосининг қўлланиш доираси чекланса ва бу доира мунтазам торайтириб борилса, албатта, одамларда лотин алифбосини ўрганишга рағбат пайдо бўлади. Тўғри, бу жиддий ва инқилобий йўл. Лекин лотинлаштиришни муваффақиятли амалга оширган қардош миллатлар тажрибаси бу усул самарали эканини кўрсатиб турибди.

Кириллга қайтсак-чи?

Буни ҳам кўриб чиқиш керак. Назарим­да, бу ҳам нотўғри йўл эмас. Муваффақиятсиз кечаётган лотинлаштириш жараёни­ бу иш аввал бошдан тўғри бўлганмиди деган саволни келтириб чиқариши табиий.­ Хўш, кирилл алифбосига қайтсак, нима бўлади? Шундай қилсак, биз тарихимизни, улкан илмий ва адабий меросимизни, хусусан, том-том китоблар, архивлардаги газета-журналлар, тарихий ҳужжатларга жо бўлган катта маълумотлар уммонини сақлаб қоламиз. Уларнинг барчасини лотинчага ўтказишнинг имкони йўқ. Яна лотин алифбосини ислоҳ қилиш кетидан рўй бериши мумкин бўлган йўқотишлар, хавфлар ҳам йўққа чиқади. Кириллча тажрибадан ўтган, тилимизга мослашган алифбо. Компьютер ва смартфонларда ҳам ўзбек тили учун мослаштирилган кирилл­ча «раскладка»лар ишлаб чиқилган, яъни замонавий технологиялар кириллча-ўзбекчани «танийди», «ўқийди» ва бу алифбода «ёза олади». Ҳатто интернет сарҳадларида ҳам кириллча-ўзбекча ўз ўрнини эгаллади, аввалги техник муаммолар ўз ечимини топди. Биз компьютер технологияларига яқин бўламиз деб алифбомизни­ лотинчалаштиргунча, технологияларнинг ўзи кириллчамизга яқинлашиб олди. Қолавер­са, лотин алифбосини мажбуран сингдиришга уринсак, кўпчилик рус тилида ёзиш ва ўқишга ўтиб кетиши мумкин. Ахир ҳозир фарзандини рус мактабларига бериш урфда-ку. Ана шу акс натижани ҳам назарда тутишимиз керак. Бу – кириллчанинг бизга берадиган имтиёзлари. Фақат бир муаммо юзага келади: шу пайтгача лотинча ўрганиб келган авлод-чи? У энди саводсиз бўлиб қоладими? Асосли ҳадик. Лекин ёшларни ўргатиш катта авлодни ўргатишдан осонроқ экани ҳам бор гап.

Ўзи нимага лотинга ўтгандик? Мустамлакачиларнинг алифбосида ёзишни истамаганимиз учун. Бироқ 90-йилларнинг эҳтироси бугун сўнди-ку. Алифбони сиёсатдан ажратиб, унга бу қадар улкан сиёсий маъно юкламасмиз балки?

Нима бўлганда ҳам, қўшалифболик ҳолатидан чиқиб кетишимиз керак. Бу масала бугун кун тартибида янада долзарб­ тус олди. Бош вазирнинг виртуал қабулхо­наси (ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Президентининг виртуал қабулхо­наси)га келиб тушган мурожаат туфайли жараён жадаллашди. Ҳозир аҳвол шундайки, кимдир масъулиятни бўйнига олиши ва масалани бир ёқли қилиши керак.

Президент Шавкат Мирзиёевнинг кўрсатмаси асосида Ўзбек тили ва адабиёти университети қошида ишчи гуруҳ тузилди. Бу гуруҳ мавжуд аҳволни ўрганиб, лотин алифбосини ислоҳ қилиш бўйича таклифларни тақдим этиши керак.­ Айни кунларда гуруҳ иши жадал давом этмоқда, ижтимоий тармоқларда бу масала­ кенг муҳокамага қўйилган. Лекин бу билан­ иш битмайди, муҳокамада Ўзбекистоннинг ҳар бир фуқароси иштирок этиши керак. Шу сабабли матбуот, босма нашрлар ҳам масалани кенгроқ ёритиши ва аҳоли фикрини ўрганиш бўйича аниқ ишларни амалга ошириши шарт.

Манба: «Ҳуқуқ ва бурч»

Ўзбек олимасига раддия:
«Лотин алифбоси миллатимиз учун зарур»
Ҳотамхон Луқмонов

Мен 2017 йил 17 март куни Кun.uz саҳифасида Шаҳноза Тўрахўжаева деган адабиётшунос олимамизнинг «Лотин ёки кирилл — қай бири маъқул?» номли мақоласини ўқиб, менда ўз фикримни билдириш ғояси пайдо бўлди. Мен тилчи ёки адабиётшунос эмасман, мутахассислигим иқтисодчи, лекин мақолани ўқиб жуда ҳайратландим. Агар мана шундай адабиётшунос олимларимиздан уч-тўрттаси шунақанги кайфиятда, иккиланиб, чорасиз қолган инсондай лотин алифбосига фикр билдирсалар, тамом, лотин алифбосининг тақдири ҳал бўлади қўяди. Кирилл алифбоси ўз мавқейини сақлаб қолади ва ҳамма лотин алифбосини унутади.

Ҳурматли олимамиз Шаҳноза Тўрахўжаева жуда долзарб муаммони кўтарган. Мақолани ўқиб, лотин алифбоси жонкуярлари борлигига хурсанд бўласиз. Ҳақиқатан ҳам лотин алифбосига ўтиш муддати чўзилиб кетди, лекин бу дегани яхши бошланган савоб ишни йўққа чиқариш дегани эмас, балки қўллаб-қувватлашимиз, лотин алифбосини ҳаётимизга тўлиқ кириб боришига эришишимиз лозим.

Ҳурматли олимамиз Шаҳноза Тўрахўжаева мақолани охирида кириллга қайтсак-чи, деб 1993 йилдан бери лицей, коллеж ва олийгоҳларда ўқиётган ёш авлодни хоҳиш-истакларини инобатга олмаган. Назаримда, бу ҳам нотўғри йўл эмас. Муваффақиятсиз кечаётган лотинлаштириш жараёни бу иш аввал бошдан тўғри бўлганмиди, деган саволни келтириб чиқариши табиий. Хўш, кирилл алифбосига қайтсак, нима бўлади? Шундай қилсак, биз тарихимизни, улкан илмий ва адабий меросимизни, хусусан, том–том китоблар, архивлардаги газета-журналлар, тарихий ҳужжатларга жо бўлган катта маълумотлар уммонини сақлаб қоламиз.

Ҳатто интернет сарҳадларида ҳам кирилл алифбоси ўз ўрнини эгаллади, аввалги техник муаммолар ўз ечимини топди. Биз компьютер технологияларига яқин бўламиз деб алифбомизни лотинчалаштиргунча, техналогияларнинг ўзи кирилл алифбосига яқинлашиб олди. Қолаверса, лотин алифбосини мажбуран сингдиришга уринсак, кўпчилик рус тилида ёзишга ва ўқишга ўтиб кетиши мумкин. Ахир ҳозир фарзандини рус мактабларига бериш урфда–ку. Ана шу акс натижани ҳам назарда тутишимиз керак. Бу – кириллнинг бизга берадиган имтиёзлари. Фақат бир муаммо юзага келади: шу пайтгача лотин алифбосида ўрганиб келган авлод-чи? У энди саводсиз бўлиб қоладими? Асосли ҳадик.

Лекин ёшларни ўргатиш катта авлодни ўргатишдан осонроқ, деб осон йўлни танламоқчилар. Менимча, олимамиз Ўзбекистон аҳолисининг жуда озчилигини ташкил этадиган ва руслашишга хоҳиш-истаклари кучли бўлган инсонлар манфаатини кўзлаб шундай мақола ёзган бўлсалар керак. Ўз фарзандларини рус мактабларига бериш олдин ҳам бўлган, ҳозир ҳам мавжуд.

Бу бизга ҳеч қандай муаммо келтирмайди. Ота-онаси ўзбек бўлиб ўзбекча гаплаша олмайдиган замонавий ўзбекларни назарда тутганлар менимча. Ҳар қандай миллат олдин она тилини мукаммал билиши, ҳар бир миллатни ўз алифбоси бўлиши шарт.

Бизни хурсанд қиладиган ҳолат шуки, йигирма тўрт йил давомида лотин алифбосида таълим олган ёшлар кирилл алифбосида ҳам эркин ўқиб, ёза оладилар. Биз келажакни ўйлашимиз керак. Жаҳон ҳамжамиятига шундай шиддат билан кириб бораётган ёш, мустақил ва қудратли давлатнинг ўз лотин алифбоси бўлиши шарт.

Давлат рамзлари бўлмиш байроқ, герб, мадҳия қанчалик зарур бўлса, алифбо ҳам шунчалик муҳим ўрин тутади. Бизга қўшни давлатлар ҳам кириллга қайтамиз, деб бонг уришмаяпти. Ўзларида олдин мавжуд бўлмаган ҳарфларни муомаладан чиқариш учун ҳаракат қилишмоқда. Йигирма беш йил давомида шундай улкан ишлар қилган ўзбек халқи бу муаммони ҳам ижобий ҳал қилади. Сабаби биз тўғри йўлдамиз.

Ҳаммамиз учун ҳурматли ва қадрли давлат арбоби, мустақиллигимиз меъмори Ислом Абдиғаниевич Каримов лотин алифбосини муомалага киритишдан олдин шахсан ўзлари телевидениеда чиқиш қилиб, биз нима учун лотин алифбосига ўтишимиз кераклигини, бу жуда тарихий аҳамиятга эга эканлигини, агар фарзандларимиз лотин алифбосини мукаммал билсалар жаҳон тилларини ўрганишлари ҳам осон бўлишини, мисол учун инглиз тилини ўрганиш, лотин алифбосини билганлар учун осон эканлигини қайта-қайта таъкидлаган эдилар.

Президент Шавкат Мирзиёевнинг кўрсатмаси асосида ўзбек тили ва адабиёти университети қошида тузилган ишчи гуруҳ мавжуд аҳволни ўрганиб, лотин алифбосини ҳаётга тезроқ тадбиқ этиш учун муддатини аниқ белгилаб беради, деб умид қиламиз. Лотин алифбосига ўтиш муддати аниқ бўлса, бу алифбони билмаганлар ҳам уни тезроқ ўрганиш чораларини кўришади, албатта.

«Биринчи зарбада тиззаларигача, иккинчи зарбада белларигача»
Лотин ва кирилл атрофидаги гаплар 
Элдор Асанов

Ўзбекистон лотин алифбосида қолгани яхшими ёки кирилл алифбосига қайтиш керакми? Тилшунос Элдор Асанов бу масалага батафсил ёндашиб, кирилл алифбосига қайтиш ёқланган чиқишларга аниқ жавоблар қайтарди.

25 йилдирки, Ўзбекистонда “лотинга ўтиш” сагаси давом этмоқда. Бу борадаги баҳс қай даражада кенг миқёсли эканини, мубоҳаса баъзан ҳаддан ташқари қизиб кетишини, унинг доирасида қайси тарафлар қанақа аргументлар илгари сураётганини батафсил таърифлаб ўтириш, чамамда, ортиқча бўлса керак. Лекин шу кунларда мунозара янги босқичга кўтарилди.

10 август куни интернетда адабиётшунос, “Жаҳон адабиёти” журнали бош муҳаррири Шуҳрат Ризаевнинг президентга мурожаати эълон қилинди. Мактуб ижтимоий тармоқларда қизғин муҳокамаларни келтириб чиқарди. Ўнлаб журналистлар, блогерлар ва ижтимоий тармоқларнинг фаол фойдаланувчилари унга ўз муносабатини билдирди. Интернет сайтларида мақолалар чоп этилди. Кимдир муаллифни давлат раҳбарига ортиқ даражада “пахта қўйиш”да айблаган бўлса, аксарият у берган кирилл алифбосига қайтиш таклифини кескин танқид остига олди. Facebook’да махсус ҳештеглар тарқатилди, жараёнга афғонистонлик, тожикистонлик, қозоғистонлик ва қирғизистонлик ўзбеклар қўшилди. Ҳали ҳеч қачон алифбо атрофидаги баҳслар бу қадар кенг тус олмаган эди. Ижтимоий тармоқларда бошланган кампанияда чет эллик ўзбекларнинг иштирок этгани ҳам катта янгилик бўлди.

Айни пайтда, ушбу жараён Ўзбекистон ахборот майдонининг нуқсонларини фош этиб қўйди. Биринчидан, баҳс маданиятидан йироқ, постҳақиқат фалсафаси негизида ҳис-туйғуга урғу берадиган кишилар аниқ ечимлар таклиф эта олмаслиги, аксинча, вазиятни чигаллаштириши тушуниб етилмади, шекилли, ижтимоий тармоқларда бир-бирининг далилларига эмас, шахсиятига мушт кўтараётганлар кўпчиликни ташкил этаётгандек, назаримда. Иккинчидан, охирги ойларда Ўзбекистон медиасида муайян ўзгаришлар бўлганига қарамай, публицистик матнлар савияси ҳамон пастлигича қолмоқда. Айрим журналистлар ва муаллифлар чиройли сўзларни ипга тизиб чиқишнинг ўзи оммага таъсир қилиш учун кифоя, деган қарашдан воз кеча олмаганки, шаклан оҳудай нозик, мазмунан ўлик тошбақанинг косасидай пуч матнлар дунё юзини кўришда давом этмоқда.

Мана шу икки камчилик бартараф этилса, ўйлайманки, алифбо мубоҳасаси айни керакли ўзанга тушиб олади. Бутун миллат тақдирига дахлдор бундай масалани ҳал этишда бақир-чақир кўтариш, бир-бирининг “овозини ўчириш”, баландпарвоз мақолалар ёзиш, бошқа ғоя тарафдорларини виртуал сазойи қилиш тўғри эмас. Барча ўз фикрини айтиш ва ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга деган универсал ғояга содиқ бўлсаккина бизни-да эшитишади, бизни-да ҳурмат қилишади. Таъсир акс таъсирни келтириб чиқаради. Шундай экан, баҳс иштирокчиларини бир-бирини эшитишга, далилларига эътибор қаратишга, тирноқ ичидан кир қидириш ўрнига биргалашиб аниқ ечимлар устида ўйлашга чақирган бўлар эдим. Зеро барча — бир жамиятнинг тенг ҳуқуқли аъзолари, бирга яшай олиш учун муроса қилишни ўрганиш керак, ўз фикрини зўрлаб сингдириш эса яхшиликка олиб келмайди. Мавзуга бефарқ бўлмаган журналистлардан ҳам ҳамма айта оладиган қолипли гаплардан қочиб, далиллар, фактларга таянган ҳолда ўқувчиларга тафаккур озуқаси беришни тавсия қиламан.

Фурсатдан фойдаланиб, ўзим ҳам мавзу бўйича мулоҳазаларимни билдиришга, баҳсларни кузатиш давомида қайд қилганим баъзи муаммоли ўринларни таҳлил ғалвиридан ўтказишга қарор қилдим.

Фитна борми?

Мавзу бўйича фаоллик кўрсатаётган блогерлардан бири — Сардор Салим диққатга сазовор тахминни кун тартибига қўйди. Унинг қарашича, ташаббус расмий шахслар томонидан ахборот майдонига ташлангани, расмий ва ярим расмий сайтларда кирилл ёзувига қайтиш тарафдорларининг мақолалари бот-бот эълон қилинаётгани маълум буюртма борлигини кўрсатади: кимлардир мана шундай “ташаббус”лар ортидан “халқ иродаси” иллюзиясини яратмоқчи ва кириллга қайтиш масаласини “халқнинг хоҳиши” қилиб кўрсатмоқчи. Лекин ижтимоий тармоқларда авж олган аксилкирилл кампанияси бу уринишларни чиппакка чиқарди, бутун халқ бўлмаса-да, ҳарқалай, ёшлар кириллга қайтишга мутлақо қарши эканлигини яққол кўрсатди.

Бир муддат вақтни мақсадли сарфлаш учун унча-мунча катта матнларни четлаб ўтаётганим боис Шуҳрат Ризаевнинг мурожаатига жиддий эътибор қаратмаган эдим. Лекин юқорида таърифланган шов-шувдан сўнг, шунингдек, Сардор Салимнинг тахминини текшириш мақсадида мактубни ўқиб чиқишга жазм этдим. Очиғини айтганда, узундан-узоқ қилиб ёзилган мурожаат билан танишиб чиққач, танқидчиларнинг аксарияти уни тўлиқ ўқимадимикан, деган андиша уйғонди, акс ҳолда, фикри ожизимча, у ерда бошқа, анча ўринли таклифлар ва фикрлар айтилганини кўришар эди. Айтайлик, Ўзбекистон театри тарихи музейини ташкил этиш, бадиий фильмлар учун махсус павильонлар яратиш, Навоий, Ойбек, Ғафур Ғулом, Абдулла Қодирий сингари адабиёт намояндалари номига мукофотлар ташкил қилиш ташаббуслари ҳеч кимда салбий муносабат уйғотмаслиги тайин. Алифбо муаммосига эса мурожаатда атиги икки абзац бағишланган экан. Шунга қарамай, айнан кириллни биринчи, лотинни иккинчи қилиб белгилаш таклифи ёшларнинг ва интеллигенция вакилларининг кескин қаршилигига сабаб бўлди. Аммо бу масалага мактубда жуда кам диққат қаратилганидан келиб чиқсак, буюртма ҳақидаги фаразлар ўзини оқламайди. Афтидан, ҳам лотин, ҳам кирилл тарафдорлари бундан нотўғри сигналлар тушунган.

Алифбо — тилшунослик муаммосими?

Алифбо баҳсларида тилшунослар кўп эсга олинади, лекин уларнинг ўзи негадир жимлик сақлайди. Бу сафар ҳам бир-икки ҳурматли ҳамкасбларим ижтимоий тармоқларда очиқлама қилганларига гувоҳ бўлдим, лекин, умуман олганда, улар етарли даражада фаол эмас.

Дарҳақиқат, бир қарашда, ёзув — бевосита тилшунослик ва тилшунослар билан боғлиқ масала. Лекин баҳснинг асосий иштирокчилари — журналистлар, ёзувчилар, блогерлар, тилга қизиқувчи турфа соҳа вакиллари. Тилшунослар бу ўринда баҳс томонларининг танқид объекти сифатида саҳнага чиқади: уларни шунча йил ичида янги алифбони ҳаётга татбиқ эта олмаганликда, талабга жавоб берадиган тузук ёзув тизими ярата олмаганликда, бутун бир авлодни овора қилганликда айблашади.

Ўз кўз қарашларини газеталарда, телевидениеда ифодалайдиган филологлар ва тилшунослар ҳам йўқ эмас. Бироқ, кузатишларимга қараганда, уларнинг кўпчилиги алифбо, умуман хат-савод масаласига тилшунос эмас, журналист ёки шунчаки фуқаро сифатида баҳо беради. Эксперт-мутахассис муносабатини билдириш ўрнига улар ҳар қандай журналист айта оладиган “халқимиз саводсизлашиб кетяпти”, “тил қоидасини бузганларни жазолаш пайт келди” сингари баландпарвоз, аммо мантиқи ва фойдаси оз шиорбозликдан нари ўта олмайди.

Айни дамда, тилшуносларга ёғилаётган маломат тошлари ҳам ҳар доим асосли бўлмаётганини таъкидлаб ўтишга мажбурман.

Биринчидан, академик доираларда кўтарилган масалада ички, илмий баҳс бор, бироқ бу баҳс натижалари одатда кенг жамоатчиликка маълум бўлмайди. Академик нашрлар ва тадбирлар оммавий медиачалик кенг қамровга эга эмас. Охирги пайтларда Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида ташкил этилган махсус комиссия кенгроқ кўламга чиқиб, ижтимоий тармоқлар ва очиқ мажлислар орқали ушбу баҳсга кенг жамоатчиликни ҳам жалб қилишга уринмоқда. Қатор тилшунос мутахассислар газеталарда, журналларда илмий ва оммабоп мақолалар бериб бормоқда.

Иккинчидан, унутмайликки, қайси алифбодан фойдаланиш илмий эмас, сиёсий масаладир. Илмий жиҳатдан ҳар қанақа ёзувни ҳар қанақа тилга мослаштириш мумкин. Ёзувни пайпоқдай алмаштириш ёки битта алифбога садоқат сақлаш “тўғри” ёки “нотўғри” эканлигини исботлайдиган ҳеч қандай объектив илмий омиллар мавжуд эмас. Ахир илм-фаннинг асосий қуроли — холислик, холислик эса ягона ва мутлақ ҳақиқатнинг ўзи йўқлигини тақозо этади. Лотинга ўтиш жараёнида ҳам, ундан анча олдин, кирилл ёзуви кириб келганида ҳам тилшунослар сўқир ижрочилар эди, холос.

Ишончим комилки, илмий дискурс билан жамоатчилик баҳсининг қўшилиш нуқтасида саволларга жавоб топилади. Олимларнинг методик ёндашуви, улар тўплаган бой фактик материал журналистлар ва адабиётчиларнинг куйинчаклиги билан қўшилса, мунозарага маъно-мазмун, аргумент кучи киради. Ҳозирги тортишувлар эса кўпроқ “Шум бола”даги сарлавҳага чиқарилган далиллаш услубини эслатади.

Аргументация

Мана шу илмийликнинг, таҳлилнинг етишмаслиги сабабидан айрим мушоҳадалар кишида ғалати таассурот уйғотади. Ҳатто энг самимий гурунгларда ҳам пухта ўйланмаган, нима бўлса ҳам ўз сўзини ўтказиш учун айтилган далиллар кўп янграйди. Ушбуларга теран нигоҳ билан қарасангиз, дашт ўртасидаги чайла мисол мантиқ шамолидан сочилиб кетади ва беихтиёр суҳбатдошингизнинг нохолислигидан ҳафсалангиз пир бўлади. Айтайлик, “х” ва “ҳ” товушлари фарқланмаслигини, уларни бирлаштириб юбориш тилга салбий таъсир этмаслигини айтсангиз, консерватив қараш соҳиблари “араб сўзларида бор, тарихан шундай, қолаверсин” деб турволади. Лекин “унда унлиларни ҳам, тарихдан келиб чиққан ҳолда, олд ва орқа қаторга бўлиб, тегишли ҳарфлар киритайлик” деб кўринг, ўша кишиларнинг ўзлари дарҳол тўнини тескари кийиб, “халқ шунга ўрганиб бўлди” деб оғзингизга уради.

Буни мисоллашда Мирзабек Жапақов исмли ҳуқуқшунос журналистнинг куни кеча чоп этилган “Аросатда қолган лотин ёзувими ёки муаммосиз кирилл?”  мақоласи бизга “савалаш ёстиқчаси” (“груша для битья”) вазифасини бажариб беради.

Аслида бу мақола публицистик раддиянинг ёмон намунасидир. Муаллиф холисликни, босиқликни бир чеккага йиғиштириб, оппонентларини ҳақорат қилишдан тап тортмайди. Рақибларини “лўттибоз” деб сўкиш, уларни кирилл имлосига “хиёнат қилган”ликда айблаш на ҳуқуқшунос, на журналист мақомига ярашмайдиган беодобликдир. Журналист этикаси, оммавий баҳс ва мулоқот маданияти ҳақида олдинроқ ёзиб бўлганим учун бу мавзуда чуқурлашмайман.

Муаллиф сўзининг бошида адабиётшунос Шаҳноза Тўрахўжаеванинг “Ҳуқуқ ва бурч” газетаси саҳифаларидан ер олган “Лотин ёки кирилл — қай бири маъқул?” номли мақоласини  кўкка кўтариб мақтайди, айниқса у кириллга қайтишни маъқул топганини урғулайди. Тўрахўжаева хонимга раддия йўллаган Ҳотамхон Луқмоновга эса  рўйхушлик бермайди ва “халқимизда ‘чумчуқ сўйса ҳам қассоб сўйсин’, деган пурмаъно мақол бор” дея ёзғиради.

Аввало, адабиётшунос билан тилшунос орасида сезиларли фарқ бор. Адабиётшунос ҳали тилнинг “қассоби” дегани эмас (албатта, Шаҳноза опанинг мақоласи анча савияли, чиройли ёзилганини, у масалага таҳлилий ёндашишга ҳаракат қилганини эътироф этиш лозим). Иккинчидан, бир-икки абзацдан сўнг Жапақовнинг ўзи ҳам қассоб эмаслигини унутиб қўяди-ю, жигарни талоқ билан адаштириб юборади. У тарихий фактларни бузиб кўрсатганини, агар қасддан қилмаган бўлса, фақат шу билан тушунтириш мумкин.

Иқтибос (имловий хатолар тузатилган):

“Мустақилликка эришган илк йилларданоқ ўша пайтдаги айрим ғарбпараст депутатлар, парламент етакчилари ўзбек ёзувини лотин графикасига ўтказиш ташаббуси билан чиққанлар. Уларнинг иддаоси рус шовинистлари халқимизга кирилл алифбосини мажбурлаб тиқиштиргани, шу сабаб мустамлакачилар имлосидан воз кечиш лозимлиги бўлган.

Аслида шундаймиди? Асло! Аксинча, рус шовинистларининг асл мақсади СССР халқлари, жумладан, араб имлосида ёзувчи халқларни тўлалигича лотинлаштириш эди.

Шунинг учун ҳам 1920–1930 йилларда А.В. Луначарский бошчилигида СССР бўйлаб лотинлаштириш кампанияси бошланганди. Бу борада 1929 йил 7 август куни СССР ҳукумати қарори ҳам чиққан. Лотинлаштириш сиёсати СССР худудида олиб борилган ўзига хос кампания ҳисобланиб, дунёнинг асосий қисмини (иероглифлардан ташқари) лотин графикасига ўтказиш режаси бўлган ва бунинг ортида диний, сиёсий ва ижтимоий таъсирлар ҳам мавжуд эди.

Айнан мана шу кампания таъсири остида ўша пайтда Бокуда бўлиб ўтган турк тилшунослари қурултойи турк эллари учун лотин алифбосининг араб алифбосидан яхшироқ яралганлиги тўғрисида илмий қарорини берганди.

Мана шу қарордан кейин Ўрта Осиё халқлари бирин-кетин лотин имлосига ўта бошлаган. Бироқ, лотин ёзуви ўзини оқламаганлиги сабабли лотинлаштириш сиёсати ҳам узоққа чўзилмаган. Бу сиёсатнинг оқибатини вақтида тушуниб етган ўзбек зиёлиларининг саъй-ҳаракати билан 1940 йили лотин алифбосидан воз кечилиб, унинг ўрнини кирилл алифбоси эгаллади”.

Ҳурматли муаллиф Боку конференцияси иштирокчилари ҳам, ўзбек лотин ёзуви инкишофчилари ҳам “пантуркчи, миллатчи” ёрлиқлари ёпиштирилиб қамалгани, сургун этилгани, отиб ташланганини билармикин? Қайдам. Келинг, воқеалар аслида қандай бўлганига қизиқиб кўрамиз.

Ўтган асрнинг 30-йилларига қадар ҳали жадидлар — ўзбек, қозоқ ва бошқа маҳаллий халқлар зиёлилари озми-кўпми, куч ва нуфузга сазовор эди. СССРга қадар араб хати барча туркий халқларнинг тилини бирлаштирувчи муҳим омил саналар эди. Негаки арабча ҳарфларда турли лаҳжа ва шеваларга хос матнлар деярли бир хил шаклда ёзилар, бу турк тилли халқлар бир-бирини тушунишини осонлаштирар эди. Биринчи модернистлар бўлмиш жадидлар лотин хатининг бундан-да афзалроқ эканини тушунишди; бирламчи, лотин ёзувидаги турк тили дунёга яқинлашади, иккиламчи, барча турк тиллари ва лаҳжалари учун ягона алифбо ёки жуда яқин лотинча тизимларнинг ишлаб чиқилиши натижасида турк эллари бир-бирини тушунишда давом этаверади.

Ана шу ғояларга етишиш илинжида турк халқлари бирин-кетин лотин ёзуви асосидаги алифболарини ишлаб чиқа бошлади.

Шу ўринда Жапақов сийқаси чиққан яна бир клишени такрорлайди. Унинг фикрича, “лотин ёзуви ўзини оқламаган” экан. Лотин хат тизимига қарши келтириладиган бу аргумент негизида етарли асос йўқлигини пайқаш қийин эмас, шунга қарамай, консерватив муаллифлар “ёзув ўзини оқламаган”идан лоф уришдан чарчамайди.

Шуҳрат Ризаев “лотин алифбоси, мутахассислар фикрича, тилимиз табиатига унчалик мувофиқ эмас” деганда нимани назарда тутган? Қайси мутахассислар? Тилнинг “табиати” нима ўзи? Агар фонетикаси бўлса, унда ўзбек тили табиатига юз фоиз мувофиқ битта ёзув тизими бўлган — турк-рун (кўктурк, Ўрхун-Енисей) хати. Қолаверса, ҳар қандай алифбони тилнинг табиатига мослаштириш — имкони бор иш.

Мирзабек Жапақов “лотин ёзуви ўзини оқламаган” деганда бирор нарсага асосланяптими? Менимча, журналист мавзуни қониқарли ўрганиб ўтирмасдан, сонлар ва фактлар орасига шахсий фикримни тиқиштириб кетсам, у ҳам фактга айланиб қолади деб ўйлаган. Тегишли илмий адабиётлар билан таниш одам яхши биладики, ўзбек лотин ёзуви кириллча муқобилидан анча мукаммал эди, бугунги лотинда учраётган нуқсонлар унда бартараф этилганди. Жумладан:

— ўзбек тилининг тўққиз фонемали вокализмини (унли товуш таркибини), сингармонизм ҳодисасини тўлиқ акс эттирар эди;

— 1929 йилдаги Самарқанд тил ва имло конференциясининг адабий тил ҳақидаги қарорида бошқа тиллардан кирган сўзларнинг ҳаммаси “ўзбек тилининг темир қонунига” бўйсунган ҳолда ёзилиши ва ўқилиши, яъни ўзбекчалаштирилиши белгиланган эди;

— “ш”, “ч”, “нг” товушлари диграфлар (қўшҳарфлар) билан эмас, диакритикали ундош ҳарфлар билан ифодаланар эди;

— бошқа туркий тиллар билан ўзаро тушуниш даражаси юқори эди [2].

Турк ва мусулмон жамиятларининг ёппасига кириллга ўтказилиши руслаштириш сиёсатининг бир қисми бўлди. Турк халқларининг тиллари бир-биридан, айниқса Туркиядан узоқлаштирилди. Гуржилар ва арманилар кириллга ўтказилмаганида ҳам кўп гап бор.

XX асрнинг 30-йилларида, кирилл хатини жорий этиш арафасида мазкур сиёсий буюртмани бажариш доирасида кўпчиликка таниш туюладиган қизиқ-қизиқ жараёнлар рўй берди: газеталарда, радиода, илмий ва илмий-оммабоп китобларда, оммавий тадбирларда лотин алифбоси “ўзини оқламагани”, “мос келмагани”, “реал турмуш талабларига жавоб бермагани” иддао этилди, модернистлар “фош” этилди, миллатчиликда айбланди, кириллча маҳаллий тилларга яхшироқ мос келиши уқтирилди. Хуллас, кирилл имлоси жорий этилиши учун замин ҳозирланди.

Янги алифбо у қадар ёмон эмас эди, табиийки, бироқ лотин хатини ишлаб чиқишда қўлга киритилган ютуқлар унда йўқотилди: ёзув сингармонизмни акс эттирмай қўйди, бунинг натижасида юз йил ичида қанчадан-қанча шевалар бу ажойиб хислатини йўқотди, “нг” диграф билан ифодаланадиган бўлди, араб тилининг рудиментлари бўлмиш “ҳ”, “ъ” ҳарфлари сақлаб қолинди, йоталашган унлиларни ифодалайдиган е, ё, ю, я ҳарфлари жиддий заруратсиз қўшилди, ўзлашма сўзлар рус тили қоидалари бўйича талаффуз қилиниши дарсларда, радио ва газеталарда тарғиб этилди [1], бу ўзбек тили фонетикаси синишига олиб келди. Бунинг оқибатларини ҳозир ҳам кўришимиз мумкин: “дирекция”, “директор”, “телевидение” ва яна юзлаб бошқа байналмилал сўзларни ўзбек тили фонетикасига мослаб талаффуз қилганлар “саводсиз”га чиқарилади, мавзунинг моҳиятини тушунмаган “олғаватан”чилар “саводли” бўлиш учун бу каби сўзларни русча талаффуз қилишни тарғиб этади, бир сўз билан айтганда, ўзбек тили рус тилининг босимидан ҳалигача қутула олмай келмоқда.

Мақолада лотин имлосига қаршилар риторикасига хос яна бир қанча анъанавий аргументлар келтирилади. Уларни ҳам кўриб чиқамиз.

Муаллиф яна қудуқни тўнкариб, минора ясамоқчи бўлади ва қуйидаги таққосни келтиради:

“Эндиликда эса бундай шахслар яна ўртага чиқиб янги технологияларни ўзлаштиришда лотин алифбосининг ролини рўкач қилишмоқда. Хўш, технологияларнинг юксак чўққисига чиққан японларнинг лотин алифбосидан хабари бормикин? Жанубий Кореяни қўятурайлик, миллиардлаган аҳолиси бор Хитойликларнингчи? Уларга лотин алифбосини таклиф қилиб кўринг-чи!? Нима деркин?”.

Жуда кўп айтиладиган бу эътироз аслида янглиш аналогиядир. Бу ўринда ўзбек журналистикасининг таърифлаб бўлинган қусури — мавзуни чуқур ўрганмай, фактларни текширмай туриб популизмга берилишини яна бир қайта эсга олмай иложим йўқ.

Ҳар бир халқнинг ёзув маданияти ўзига хос йўл билан ривожланади, шунинг учун уларни ўзаро қиёслаганда эҳтиёт бўлиш керак. Хитой иероглифларини ўзбек кирилл алифбосига қиёслаш қай даражада тўғри? Хитойликлар ўз хатини 4 минг йил, ҳиндлар 2,5–3 минг йил, араблар, японлар, корейслар, гуржилар, арманилар 1,5–2 минг йилдан бери ишлатади (ҳиндлар ва эронликлар, айрим араб давлатлари бир вақтнинг ўзида лотинча транслитерацияни ҳам қўллайди). Бу ёзув тизимлари ҳозирги халқларни ўтмиш билан боғлайди, маданий узлуксизликни таъминлайди. Ўзбек кирилл ёзуви шу қадар чуқур тарихга эгами, шундай жиддий вазифани бажарадими? Агар аналогия кўктурк хати ёки ҳеч бўлмаса араб графикаси учун келтирилса, ўринлироқ бўларди.

Бундан ташқари, тилга олинган халқларнинг миллий ёзувлари яна қатор муҳим сиёсий ва социолингвистик вазифаларни бажаради. XIX аср охири — XX аср бошида араб тилини ҳам, хитой тилини ҳам лотин ҳарфларига ўтказиш лойиҳалари бўлган. Бу лойиҳалар қабул қилинмай, академик муассасалар жавонларида қолиб кетгани техника ва технология соҳасида жиддий муаммоларни келтириб чиқармоқда. Мирзабек Жапақов хитой иероглифларида компьютерда матн териш қандай қийинчиликлар келтириб чиқаришини тасаввур қила олмаса керак. Аммо тарихий ёзувни сақлаб қолиш қарори бошқа жиҳатдан чўт берди.

“Ягона араб миллати” концепциянинг рўёби бевосита ёзув сиёсатига боғлиқ эди, зеро бир-биридан тамомила узоқлашиб кетган, амалда алоҳида тилларга айланиб улгурган ўнлаб араб лаҳжаларини ягона тилга бирлаштиришда барча учун умумий имло талаб этиларди. Бугунги кунда араб графикаси Мальтадан бошқа барча араб тилли давлатларни қамраб олди. Шунинг учун улар ҳанузгача ўзини ягона халқ деб билади. Бундан ташқари, ягона ёзув араб тилини парчаланишдан асрамоқда.

Хитойда ҳам ўнта атрофида алоҳида тил ажралиб чиқмаслиги учун уларни ягона тилга бирлаштиришда, хитой миллатининг бирлигини сақлаб қолишда иероглифлар ҳал қилувчи аҳамият қозонади. Бир-бирини эшитса мутлақо тушунмайдиган мана шу ёзувга қараб бир хил маънони тушуниб олади.

Ўзбек кирилл хати-чи, мана шундай бирлаштириш миссиясини бажарадими? Аксинча, у араб хатидан фойдаланадиган афғонистонлик, саудиялик, покистонлик ўзбекларни, лотин хатидан фойдаланадиган туркиялик ўзбекларни биздан узоқлаштиради.

Қулоққа чалинган яна бир эътироз билдириш приёми лотин имлосининг камчиликларини санаш, газеталар, китоблар лотинча чиқмаётганини рўкач қилишдир. Танлаб олинган мақола ҳам бу масалани четлаб ўтмаган:

“Бугунги кунда ёшларимиз хат-саводини лотинда чиқаришаётганига қарамасдан улар кирилл имлосини афзал кўрмоқда. Ёшлар нафақат ўзбек адабиёти, балки, Чингиз Айтматов, Гёте, Теодор Драйзер, Жек Лондон сингари кўплаб жаҳон адабиёти намояндаларининг мумтоз асарларини айнан кирилл имлосида севиб ўқимоқдалар”.

Бу ҳам янглиш аналогиядир, чунки “газеталар, китоблар лотинча чиқмаяпти” тезисидан “айб лотин ёзувида экан” деган хулоса ясаб бўлмайди. Рост, лотинда савод чиқарган миллионлаб ёшлар бу ёзувда етарли миқдорда китоб, газета ўқишдан мосуво, бу ёшларнинг саводсизлашуви, маргиналлашувида маълум роль ўйнамоқда.

Лекин айтингчи, ким ва нега лотин ёзувида газета ва китоб чиқармаяпти? Ёки бўлмаса лотинча ҳарфларнинг ўзи қалам остидан қочиб кетяптими? Ёки 35 та кириллча ҳарфни эслаб қолишга ақли етган ўзбеклар 29 та лотин ҳарфини эслаб қола олмайдими?

Бугунги технологиялар компьютернинг битта тугмасини босиш билан катта-катта матнларни кириллдан лотинга ўгириш имконини беради. Шундай экан, гап лотин ёзувининг мақсурлигида эмас. Қолаверса, кириллча жорий этилган дастлабки паллаларда ҳам аҳоли “вақтинчалик саводсиз” бўлиб қолган, газеталар, китоблар чиқариш, шаҳар эпиграфикасини кириллга ўтказиш йўли билан бу ҳол бартараф этилган. Ҳозир шу ишни такрорлашга нима халақит беради? Элита бир имзо билан бутун мамлакатда лотин ёзувини тўлиқ татбиқ этиши мумкин, бундай қилинмаётган экан, айбни балогардон имлодан эмас, расмий муассасаларнинг тор йўлкаларидан қидиринг.

Ечим

Тил, ёзув, имло масалалари сиёсат билан бевосита боғлиқ бўлгани туфайли, илгарироқ таъкидланганидек, уларни ҳал этиш учун қандайдир объектив критерийлар келтириш мушкул. Энг мақбул ечим — ўзаро ҳурмат билан оммавий, публицистик ва методологик баҳс олиб бориш ҳамда барчани қаноатлантирадиган муроса йўлини танлаш. Шахсан ўзим нафақат ёзувни, имлони, балки умуман тилни жиддий ревизия қилиш тарафдориман, бу қарашларимни бир-икки йил муқаддам алоҳида мақола шаклида билдирган эдим [3]. Лекин барчанинг манфаати инобатга олиниши учун муросага тайёрман ва бошқаларни ҳам шунга чақириб қоламан.

Сўзим якунида шахсий нуқтаи назаримни айтар эканман, лотин ёзуви энг рационал танлов эканлигини яна бир бор қайд этиб ўтмоқчиман. Лотин графикаси ўзбек тилини жаҳон ҳамжамиятига яқинлаштиради, бу ҳатто энг майда жиҳатларда ҳам ўз аксини топади. Масалан, Ўзбекистонга ташриф буюрган туристлар кўчаларда лотинча пешлавҳалар ва ёзувлар кўрса, анча осон мўлжал олади, шаҳарни бемалол кезади.

Лотин хатининг бошқа устунликлари ҳақида кўп ёзилган, такрорлаб ўтирмайман, фақат бир нарсага эътибор қаратмоқчиман.

Амалдаги лотин ёзувида камчиликлар борлигини инкор қилиб бўлмайди. Лекин ҳар қандай камчиликни бартараф этиш мумкин. Жуда узоққа бормай, ўша ўтган аср тажрибасидан фойдаланса бўлади. Қолаверса, бу ўзбек тили рус, форс, инглиз ва бошқа тиллар анъанасидан узилиб, ўз ривожланиш йўлини топиши учун бир имконият бўлади.

Адабиётлар

1. Абдуллаев Ф. Тил қандай ривожланади. – Тошкент: “Фан”, 1972. Б. 12.
2. Ибрагимов С. Орфография узбекского языка // Орфографии тюркских литературных языков СССР. – Москва: «Наука», 1973. С. 220.

Mанба: www.kun.uz

1993 yili «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi qonun e’lon qilingan edi. Oradan qariyb 24 yil o‘tdi, bu orada alifbo bir marta isloh qilindi, unga o‘tish muddati bir necha bor cho‘zildi. Xullas, O‘zbekiston lotin alifbosida qolgani yaxshimi yoki kirill alifbosiga qaytish kerakmi? Ona tilimiz bilan bog‘liq ayrim muammolar, xususan. oldindagi savolga javob topishga oid bahsu munozara aks etgan ma qolalarni taqdim etmoqdamiz.

LOTINMI, KIRILL?

O‘zbek tilini isloh qilish kerak*
Asanov Eldar, O‘zMU tadqiqotchisi

Ushbu satrlar muallifi tomonidan yarim yildan buyon yangi o‘zbek tili loyihasi ustida bosh qotirilmoqda. Garchi u hali tugal yozma qiyofa kasb etmay, xayoldagi ishlanmalar bosqichida qolib kelayotgan bo‘lsa-da, to‘planayotgan material loyihaga real chizgilar berishga zamin hozirlamoqda. Tan olish kerak, bugungi kunda uning hatto birlamchi skeletini tiklashga yetarli darajada ish olib borilmadi. Shunga qaramay, yangi o‘zbek tilining yolg‘iz kishi tashabbusi bo‘lib qolmasligi, muayyan ijtimoiy mohiyat va ilmiy miqyos kasb etishi maqsadida sohaga qiziquvchilarni qo‘lda mavjud qilinmalar bilan tanishtirish, befarq bo‘lmagan insonlarning fikrini yig‘ish va o‘rganish, shuning asosida qarashlarga zaruriy o‘zgarish va qo‘shimchalar kiritish istiqbolini aqlga tukkancha ixcham nazariy tavsif yaratishga jazm qilindi. Mazkur maqola shu niyatda yozilmoqda.

Pastda tizimli ravishda loyihaga ta’rif berib, o‘quvchilarda bir qadar tasavvur uyg‘otishga harakat qilinadi.

Nazariy kirish. Tillar ularni tashuvchi xalqlarning bosh boyligi ekanligi va ma’lum ma’noda ma’naviyat dunyosiga tuynuk bo‘lib xizmat qilishi “tesha tekkan” haqiqatdir. U aniq ijtimoiy va maishiy vazifalarni bajarishi ham barchaga yaxshi ma’lum.

Til bir nechta sathlarda mavjud bo‘ladigan borliq. Avvalo og‘zaki til kishilar hayotida birlamchi ahamiyat kasb etadi. Yozma til esa konkret madaniy-ma’naviy, maishiy, ijtimoiy-siyosiy va hatto iqtisodiy masalalar yechimiga xizmat qiluvchi qurilma sifatida yuzaga keladi. Axborotni lisoniy kanal orqali uzatish uchun yuzma-yuz bo‘lish talab etiladi. Xabar almashuvchilar uzoqdaligida esa lingvistik kodga yozma tus berilishi va shu tariqa zaruriy darak tegishli manzilga yetkazilishi mumkin. Bundan tashqari, yozma til ma’naviy merosni avloddan avlodga o‘tkazishning qulay vositasidir.

Shunday ekan, yozma til kishilik madaniyatida muhim o‘rin tutuvchi kashfiyotligi shubhasiz. U o‘z vazifasini ado eta bilishi uchun mukammal strukturaga ega bo‘lishi, doimiy rivojlantirib borilishi zarur.

Bir narsani unutmaslik kerak, yozma til mohiyatan sun’iy tildir. Ya’ni, uning yaratilish prinsiplari biz “sun’iy” deb hisoblaydigan esperantoning qurilish prinsiplaridan amalda farqlanmaydi. Adabiy tillar va konlanglar (“loyihaviy” tillar) boshqa-boshqa maqsadga yo‘naltirilganligiga ko‘ragina farqlanib turadi. Ayrim hollarda sun’iy ravishda o‘ng‘aylangan yoki, o‘zgacha yondashuvda aytganda, “qayta tiklangan” tillarga “jon kirib”, ko‘p millionli so‘zlashuvchilariga sohib bo‘lgani o‘tmish o‘rnaklarida ko‘rinadi. Zamonaviy chex va yahudiy tillari shular jumlasidandir.

Konstatatsiyadan ko‘zlangan niyat nima? Ba’zan “ona tili”ga bo‘lgan muhabbat mudhish darajadagi ongsizlikka yetib boradi. Yozuvdagi har qanday o‘zgarishlarga qattiq qarshilik ko‘rsatish, uning imloviy qoidalari buzilishidan norozilik, lahja va shevalardagi so‘zshakllar va oborotlarni “noto‘g‘ri” deb, sof adabiy tilda so‘zlashishni talab qilish singari.

Yozma til mohiyatan sun’iy konstrukt ekan, nega uni muntazam ravishda o‘zgartirib, zamona talabiga moslashtirib borish kerak emas? Bir zamonlar tushunarsiz sharoitlarda kiritilgan qoidalarni, agar ular tilning rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan bo‘lsa, saqlab qolish-chi? Misol keltiraylik.

O‘tgan asrning 30-yillarida zamonaviy o‘zbek tili yaratilishi jarayonida rusizmlar va yevropeizmlarni ruscha fonetika doirasida talaffuz qilish haqida tor doirada qaror qabul qilindi. Eng g‘alati talablardan biri urg‘u kategoriyasiga qo‘yildi. So‘z oxiriga tushadigan urg‘udan ortig‘ini bilmaydigan bechora o‘zbek tili shunga qarab o‘zlashma so‘zlarning turkumini aniqlashga mahkum qilindi. Emishki, akademik so‘zi akadЕmik deb aytilsa, ot, akademIk deya talaffuz qilinganda esa sifat turkumiga mansub. Bu radio va davriy matbuot orqali zo‘r berib targ‘ib qilindi[1]. Endi o‘zbek tillilar talaffuz apparatini qiynab, o‘zlashmalarni ruscha fonetika doirasida aytish zo‘rida qolgan. Buni eplolmaganlarga “madaniyatsiz”, “til bilmaydigan” ta’nalari yog‘diriladi. Eng qizig‘i, qoidalarni o‘zgartirishga harakat qiluvchilardan ko‘ra ularni “to‘g‘ri” deb bong urayotgan, ushbularga rioya etishni ulmativ ohangda taklif qilayotganlarning ovozi balandroq eshitilmoqda. Vaholanki, o‘zlashma so‘zlar urg‘u tizimi va fonetikani sindirishi til uchun joriy shubhali “to‘g‘ri” qoidalardan ko‘ra dolzarbroq yo‘qotishdir.

Biz bunday bir yoqlamalikdan, murosasizlikdan voz kechib, yozma tilni xalqchil, tushunarli, qulay aloqa quroliga aylantirishda sobitlikka chaqiramiz. Til me’yorlari aniq bir zamonda aniq shaxslar tomonidan ishlab chiqilgani va bu jarayonda ma’lum xatoliklarga yo‘l qo‘yilganini tan olishga chaqiramiz.

Tarixcha. O‘tgan yuz yillikning birinchi choragida, zamonaviy o‘zbek tilini ishlab chiqish borasida bahslar olib borilayotgan pallada tilshunoslar oldida turgan asosiy masalalar quyidagilar edi:

– qaysi alifbo tizimi asosida yozuv yaratish;

– uch lahjadan qay birini tayanch dialektga aylantirish.

Odatda olib borilgan mubohasalarning bosh ishtirokchilari tarkibida Fitrat va Sadriddin Ayniy tilga olinadi. Biroq jarayonda rus tilshunoslari Yudaxin, Borovkov, Polivanov faol qatnashgani ishlab chiqilgan me’yorlarga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmagan.

1929 yili Samarqand til va imlo Konferensiyasida qipchoq lahjasiga tayangan adabiy til ishlab chiqish haqida qaror qilindi. Anjuman yakunida, xususan, chet tillardan kirgan so‘zlarning hammasi “o‘zbek tilining temir qonuniga” (singarmonizmga) bo‘ysungancha yozilishi qayd etib o‘tildi[2].

Keyinchalik bu konferensiya xulosalari “noto‘g‘ri” bo‘lgani va “o‘zini oqlamagani” iddao qilindi. Shundan so‘ng adabiy normalar yirik shaharlar shevasi asosida qayta ko‘rib chiqilgani, fonetik negiz bo‘lib Toshkent dialekti, leksik negiz bo‘lib esa Farg‘ona shevalari xizmat qilgani aytilsa-da, aslida chig‘atoy tiliga tayanilganini, ya’ni tilni arxaiklashtirishga harakat qilinganini payqash qiyin emas.

“Zamonaviy o‘zbek tili” deb atalgan bu yaratiqning alibfo tizimi va orfografiya qoidalari ishlab chiqilishining o‘ziga xos tarixi bor. 1921 yil yanvarida Toshkentda to‘plangan I chaqiriq o‘lka syezdida Fitrat, Ashurali Zohiriy va Botu tomonidan arab xatini o‘zbek so‘zlashuv tiliga moslashtirish, o‘zbek tilida uchramaydigan tovushlarni ifodalovchi harflarni iste’moldan chiqarish, arab harflarining to‘rt yozilish variantlaridan birinchisini qoldirish tashabbusi ilgari surildi. 1923 yil 3-9 oktyabr kunlari kechgan Buxoro Orfografiya konferensiyasida bu takliflar ma’lum qo‘shimchalar bilan qabul qilindi. Arab xatidan lotin tizimiga o‘tilishi tufayli bu o‘zgarishlar dolzarbligini yo‘qotdi.

Yangi alifboning shubhasiz yutuqli tomonlaridan biri u singarmonizmni aks ettirishga moslashtirilgani bo‘ldi. Biroq o‘zbek tilshunoslari arab xatining ta’siridan tamomila xalos bo‘la olmadi. Buni quyidagilarda ko‘ramiz:

– o‘zbek tilida talaffuz qilinmaydigan, faqat arabcha o‘zlashmalarda tarixiy yozuv tartibida uchraydigan tutuq belgisi (apostrof) saqlab qolindi;

– arabcha va forscha so‘zlarda saqlanib, yozuvdagina aks etadigan, so‘zlashuvda farqlanmaydigan h va x harflari birday iste’molga kiritildi.

Bu harflar va apostrof 1940 yilning 8 mayida O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi sessiyasida qabul qilingan kirill alifbosi asosidagi yozuvga ham o‘zgarishlarsiz ko‘chirildi[3]. Yozuvda singarmonizmdan voz kechilishi esa oldinroq – 1934 yil yanvarida Samarqandda o‘tkazilgan til va orfografiya masalalari bo‘yicha Respublika syezdida sodir bo‘ldi.

Til ishlanmalari 40-50-yillarda davom etdi. Xususan, 1956 yili apostrof o‘rniga ’ harfi kiritildi. 70-yillarda yozuvdagi kamchiliklarga e’tibor qilindi (j spiranti va ĵ affrikatasining bitta harf, ŋ approksimantining ng digrafida ifodalanishi, o‘zbek tilida o‘rni bo‘lmagan yotalashgan yo, yu, ya harflarining qo‘llanilishi va h.k.), ammo ularni bartaraf qilish yo‘lida hech qanday choralar ko‘rilmadi.

90-yillarda joriy qilingan lotin grafikasiga asoslangan alifbo esa bu kamchiliklarni chetlab o‘tishga yo‘naltirilmay, amalda kirill alifbosining to‘g‘ridan-to‘g‘ri transliteratsiyasi bo‘ldi.

Amaliy qiymat. Biz taklif qilayotgan loyiha nafaqat alfavitga, imloga, balki talaffuz qoidalariga ham jiddiy yangiliklar kiritishni ko‘zda tutadi. Yangi o‘zbek tilini tuzishda quyidagi ikki prinsipdan biriga tayanilishi maqsadga muvofiq:

– so‘zlarning harfiy ifodasini jonli til talaffuziga maksimal darajada yaqinlashtirish;

– so‘zlarining aniq yozilish tartibini belgilab, talaffuzini erkinlashtirish.

O‘zbek tilining barcha jonli shevalari adabiy tilga zamin bo‘lib xizmat qilishi darkor. Lahja va shevalar tilning asl boyligi bo‘lib, rivojlanish tarixini va xalq zakosini aks ettiradi. Ommaviy axborot vositalarining kundalik turmushimizga shiddat-la kirib kelishi hamda umumiy o‘rta ta’lim tizimining mavjudligi bu boylikning sekin-asta yo‘qolib borishiga, shevalarning unutilishiga va iste’moldan chiqishiga olib keladi. Adabiy an’ana tilni betonlash, uni o‘zgarishlardan chetda saqlash, dialektlarni unifikatsiya qilish va siqib chiqarish tabiatini namoyon etadi. Bu boylikni asrab qolishning yagona yo‘li dialektologiya materiallaridan adabiy tilda keng foydalanishdir. Dialektologiya kuchsizlik qilgan chog‘da esa yordamga o‘rta asr yozma yodgorliklari, baynalmilal an’ana va ichki so‘z yasash imkoniyatlari keladi.

Mana shundagina adabiy til so‘zlashuv talaffuzi va leksikasiga maksimal darajada yaqin, yetarli darajada optimmalashtirilgan (qulaylashtirilgan va ixchamlashtirilgan), barcha shevalarga birday yaqin, konservatizmdan holi, muntazam o‘zgarish va rivojlanishga moyil plastik strukturaga aylanadi. Bundan tashqari, tilni isloh qilishning amaliy ahamiyatini quyidagilar tashkil qiladi:

– adabiy norma so‘zlashuv tiliga yaqin bo‘lib, uning bor imkoniyatlarini ko‘rsatib beradi, so‘zlashuv tilidan ozuqa olib turadi, uni o‘zlashtirish oson bo‘ladi;

– til sun’iy arxaiklashtirilgani bois chig‘atoy tiliga alohida yozma idiom deb qaralmaydi. O‘rta asrlar adabiy tili bilan zamonaviy me’yorlarning aniq chegarasi belgilab berilsa, uning zamonaviy o‘zbekchadan tashqarida, maxsus o‘rganilishiga zamin hozirlanadi;

– o‘zbek adabiy tili mintaqada istiqomat qiluvchi xalqlar va hatto yiroq mintaqalarning turk xalqlariga yanada tushunarliroq bo‘ladi. Yozuvda xalq tilining ko‘p jihatlari aks etmasligi bunga to‘sqinlik qilib turibdi;

– ma’lumki, zamonaviy o‘zbek va uyg‘ur tillari chig‘atoychaning to‘g‘ridan-to‘g‘ri davomi hisoblanadi. Ularning bir-biriga yaqinlashtirilishi yozma meros umumiyligini yanada mustahkamlaydi;

– yangi yozuv tartibini kirill alifbosiga ko‘chirish imkoniyatining qolmasligi lotin alibfosiga butunlay o‘tilishini, buning natijasi o‘laroq o‘zbekchaning G‘arb davlatlarida rus tili yordamisiz o‘qilishini ta’minlaydi;

– nihoyat, talaffuz va lug‘at rus ta’siridan qutulib, o‘zbek tilining o‘z yo‘lidan rivojlanishiga imkon yaratiladi.

Yozuv va fonetika. Lotin alfavitiga asoslangan yozuv tizimning eng xarakterli jihati singarmonizm hodisasining aks etishidir.

Ilmiy adabiyotlarda o‘zbek tilida singarmonizm hodisasi yo‘qolib ketgani ko‘p bora takrorlangan. Ammo bu ta’kid haqiqatga mos kelmaydi. Qipchoq va o‘g‘uz lahjalariga mansub barcha shevalarda unli tovushlarning sifat oppozitsiyasi bugungi kungacha saqlanib kelmoqda. Qarluq lahjasiga kelsak, sharqiy, markaziy va janubi-g‘arbiy Farg‘ona vodiysi, shuningdek, Janubiy Qozog‘iston shevalarida singarmonizm hali-hanuz eson-omondir. Toshkent-Namangan guruhi dialektlari, Markaziy va Janubiy O‘zbekiston, qisman Janubiy Tojikiston va Shimoliy Afg‘onistonda saqlangan idiomlar (Buxoro amirligi tili) fors tili ta’sirida ushbu xususiyatni qisman yo‘qotganligiga qaramay, bu guruh so‘zlashiklarda ham yumshoq va qattiq unlilar mavjud. Ularning yozuvda aks etmasligi bois, aytaylik, ı va i, u va ü unlilari o‘zbek tillilar tomonidan bir tovushning allafonlari o‘laroq qabul qilinadi. Yumshoq unlilar qattiqlashib borayotganini ham esga olish joiz.

Vaziyatni rus tili ta’siri murakkablashtiradi: kirillcha i harfi qildim so‘zida ı, ilhom so‘zida i taxlit o‘qilishini barcha anglaydi, lekin negadir ы harfining yo‘qligi bois ruscha novыy so‘zi noviy shaklida yozilsa, bu o‘quvchilarning e’tiroziga sabab bo‘ladi; ruscha so‘zlardagi i harfini ham qattiqlashtirib, ı tarzida o‘qish mumkinligi negadir o‘ylab ko‘rilmaydi. Ruscha va u orqali o‘tgan baynalmilal so‘zlarni rus qoidalari bo‘yicha o‘qish ko‘nikmasi jamiyatda shu qadar o‘rnashib qolganki, bundan tashqariga chiqib ketishga qarshi ongiy to‘siqlar shakllangan.

Shunday qilib, alifbodan unli fonemalarning sifat oppozitsiyasini aks ettiruvchi dupletlar o‘rin oladi. Orqa qator unlilari: a, ı, o, u; old qator unlilari: ä, i, ö, ü.

Yumshoq ä unlisi so‘z o‘rtasida e refleksini bergan; bu fonema boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlarda ham uchraydi, shu sabab bu til orqa jufti yo‘q unlini alifboga kiritamiz.

Forscha o‘zlashmalar, fors tili orqali o‘tgan arabizmlarda ɔ fonemasi uchraydi. Bu tovush asosan Toshkent-Namangan zonasi qarluq-chigil shevalari, shuningdek, “Buxoro amirligi tili”ga xos. Bugungi yozuvda ushbu fonema o bilan ifodalanadi; turkiy tillarda o til orqa o‘ tovushini ifodalaydi. Rus tilidagi o bu tovushga monand sifat va artikulyatsiyaga ega emas, shu tufayli o orqali yoziladigan so‘zlar rus tiliga o‘tganda “alashadi”: Buxoro>Buxara, Toshkent>Tashkent.

Ushbu tovushni yozuvda ifodalashning ikki usuli mavjud bo‘lib, ular yuqorida tilga olingan prinsiplardan kelib chiqadi:

– ā harfida ifodalash – ɔ fors tilidagi cho‘ziq ā tovushining sifat o‘zgarishi natijasida yuzaga kelgan, tarixiy yozuv tartibida bunday markirovkani joriy qilish;

– shunchaki a – yozish jarayonini qulaylashtiradi va har qanday sheva vakili tomonidan o‘z talaffuz an’analariga muvofiq ravishda talaffuz qilinadi: bazar so‘zini urganchliklar bazar, buxoroliklar bɔzɔr, bulung‘urliklar bɔzar qabilida talaffuz qilaveradi.

Undosh tovushlarni aks ettiruvchi harflar: b, ç, d, f, g, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, x, y, z, ŋ.

C harfi bugungi lotin yozuvidan ham chiqarib tashlangan, rus tilidan o‘zlashgan so‘zlardagi s tovushi so‘z boshida s, so‘z o‘rtasida ochiq bo‘g‘indan so‘ng ts digrafida ifodalanadi. Biz harf bilan birgalikda o‘zbek tiliga yot bo‘lgan, so‘zlashuv tiliga o‘zlashmagan tovushni ham chiqarib tashlashni taklif qilamiz: sırk – sirk emas, sirk o‘qiladi, sunami – sunami emas, sunami o‘qiladi va h.k.

J spirantini ham jonli tilda uchramaydigan tovush bo‘lgani sababli iste’moldan chiqarish maqsadga muvofiq, uning o‘rniga ĵ affrikatasi qo‘llanadi: jıraf – ĵıraf. Bu yuqorida eslab o‘tilgan j harfi vositasida ikki tovushning ifodalanishi muammosini ham hal qiladi. Istisno tariqasida ajdar va jɔla so‘zlarini qoldiriladi – forschaga qardosh eroniy tillardan o‘tgan bu tovushlarda j spiranti qo‘llanadi.

H va x, yuqorida aytganimizdek, arab yozuvidan qolmadir. Bu tovushlar fors va arab tillarida faol qo‘llanadi, ma’no farqlash vazifasini bajaradi (tojikcha har “har” – xar “eshak”). Biroq o‘zbek tilida ular farqlanmaydi: o‘zlashma so‘zlardagi h va x tovushlari x tarzida talaffuz qilinadi. Sof turkiy so‘zlarda bu tovushlar deyarli uchramaydi, ayrim so‘zlardagina q tovushi x refleksini bergan: qan>xan “xon”, qağan>xaqan “xoqon”. Bu kiritma o‘zbek o‘quvchilarini azaliy bo‘lib qolgan “yumshoq x va qattiq x” muammosidan xalos etadi.

ğ va q uvulyar (chuqur til orqa) konsonantlarini yozuvda ifodalashga hojat yo‘q – til orqa vokalizmli (qattiq unlilar qo‘llangan) so‘zlarda har doim ğ va q, til oldi vokalizmli (yumshoq unlilar qo‘llangan) so‘zlarda har doim g va k tovushlari ishtirok etadi: kaldı “qoldi”, ogıl “o‘g‘il”, kız “qiz”, lekin: keldi “keldi”, örgändi “o‘rgandi”. Bu alifboni birmuncha yengillashtiradi, shuningdek, q tovushini yo‘qotgan dialektlar tashuvchilariga (Andijon, Janubiy Xorazm, Janubiy Qirg‘iziston) so‘zlarni o‘z shevalarida talaffuz qilish imkoniyatini beradi.

Forscha va yevropacha o‘zlashmalarda bu tovushlar uchramaydi, ammo ularning arabcha so‘zlarda faol qo‘llanilishi, umuman, o‘zlashma so‘zlarda singarmonizmning yo‘qligi muammo tug‘dirishi ehtimoli bor.

Alifbodan digraflar (qo‘sh harflar) o‘rin olmaydi: sh>ş, ch>ç, ng>ŋ.

So‘zlarning talaffuziga doir. O‘zbek tiliga xos yana uch fonetik hodisa e’tiborga molik:

– halqum tutug‘i (glottal stop) faqatgina arabizmlarda, arab grafikasi rudimenti o‘laroq ’ harfi timsolida saqlanib kelmoqda. Bu tovush jonli tilda ham, adabiyada ham talaffuz qilinmaydi. Uni butunlay olib tashlash adabiy tilni so‘zlashuvga yanada yaqinlashtiradi, til o‘zlashtirishni osonlashlashtiradi: elan “e’lon”, dafa “daf’a”, masum “ma’sum”, maruf “ma’ruf”, mabud “ma’bud”, masud “mas’ud”, lanat “la’nat” va boshqalar;

– o‘zbek tili undosh klasterlarni (bir bo‘g‘inda yonma-yon keladigan qo‘sh undoshlar) xush ko‘rmaydi (agar klasterning birinchi komponenti sonor yoki ş bo‘lmasa – bayt, xalq, behisht, mashq). Biz satr, qabr, nazm deb yozganimiz bilan, instinktiv ravishda ikki undosh orasida reduksiyaga uchragan (kuchsizlangan) ı tovushini talaffuz qilamiz. Bu hodisani yangi yozuv aks ettiradi: satır “satr”, kabır/qabır “qabr”, nazım “nazm”. Bunday so‘zlar unlidan boshlanuvchi qo‘shimcha olganda klaster orasidagi unli tushib qoladi: satrı, kabrı/qabrı, nazmı;

– tub so‘zlarning anlautidagi (so‘z boshidagi) y sonori, ba’zi holatlarda i unlisi qipchoqcha va fakultativ (oraliq) dialektlarda muntazam ravishda j ga o‘tadi: yoq>joq “yo‘q”, yol>jol “yo‘q”, yaman>jaman “yo‘q”, yüräk>jüräk “yurak”; ip>jip “ip”, ilan>jilan “ilon”, ilik>jillik “ilik”. Bunday so‘zlarni ikki xil variantda yozishni adabiy norma o‘laroq mustahkamlab qo‘yish lozim. Bu, til boyliklaridan unumli foydalanish namunasi ekanligidan tashqari, dolzarb sotsiolingvistik muammoning yechimi ham bo‘ladi: “jlovchi” sheva tashuvchilariga xos bu xususiyat gohida masxara obyektiga aylanadi, ularga “o‘zbak”, “jo‘qi”, “janqaul” yorliqlari yopishtiriladi. “Jlash”ning yozma tilga kiritilishi barcha lahjalarni adabiy qonuniyatlar oldida tenglashtirib, dialektlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklarga barham beradi.

Galdagi muhim vazifalardan biri o‘zlashma so‘zlarni o‘zbek talaffuzi qolipiga sig‘dirishdir. Musulmon dunyosida keng tarqalgan arabcha, forscha, turkcha so‘zlar, atama va ismlar umumiyligi tufayli bu kategoriyadagi o‘zlashmalarni talaffuzga moslashtirish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Uzoq Sharq, Janubiy Osiyo va G‘arb tillaridan kirib kelayotgan yoki baynalmilal so‘zlarni o‘zbek talaffuziga moslashtirish uchun esa quyidagi variantlar mavjud:

– bunday so‘zlarning talaffuzi va yozilishini to‘laligicha o‘zbek tiliga moslashtirish: plakat>plakät, direktor>direktır, traktor>tıraktır;

– ularning asl yozilishini saqlab qolib, talaffuzini erkinlashtirish: Liechtenschtein, capital, director yoziladi, istagan direktor, istagan diriktir deb talaffuz qilsin. Bir tomondan, bu yozuvda qo‘shimcha murakkabliklar tug‘diradi, ideogrammalarni yuzaga keltiradi, boshqa tomondan esa, ingliz tilini yengil o‘zlashtirishda qo‘l keladi.

Qo‘shimchalar. Ishlanmalarning yana bir guruhi qo‘shimchalarga aloqador. Birinchi navbatda nisbiy kelishik qo‘shimchalarini ko‘rib chiqsak.

– o‘zbek yozma tilida beshta nisbiy kelishik mavjud. Qarluq lahjasida, ko‘pgina qipchoq shevalarida esa genitiv (qaratqich) ko‘rsatkichi +nIŋ qisqarib, akkuzativ (tushum) kelishigining +nI ko‘rsatkichiga to‘g‘ri kelgan: choyning shamasi>choyni shamasi, uyning oldida>uyni oldida. Shunday ekan, ikki kelishikni yagona akkuzativ-genitivga birlashtirish mumkin.

Ablativning (chiqish kelishigi) adabiy tildagi ko‘rsatkichi – +dAn qipchoq tillaridan o‘zlashgandir, uning qarluqcha varianti – +dIn – Janubiy Qozog‘iston qarluq-chigil dialektlarida, shuningdek, alohida Shimoliy Xorazm shevalarida saqlanib qolgan. Uni adabiy tilga kiritish kammahsul shaklni saqlab qolishga, o‘rin-payt ko‘rsatkichi bilan adashtirib yuborilmasligiga yordam beradi.

Shu tariqa, to‘rtta nisbiy kelishik ajratildi:

genitiv-akkuzativ (qaratqich-tushum) – +nI, bugungi o‘zbek tilidagi -ning va -ni ko‘rsatkichlari vazifalarini bajaradi;

ablativ (chiqish) – +dIn;

lokativ (o‘rin-payt) – +dA;

dativ (jo‘nalish) – +gA/+kA.

Tilni yanada qulaylashtirish istiqboli lokativ va dativlarni yagona lokativ-ablativ kelishigiga jipslashtirishni taqozo etadi – Markaziy va Janubiy O‘zbekiston qarluq va qipchoq shevalarida bu allaqachon me’yorga aylanib ulgurgan: bozorda tarvuz sotilyapti>bozorga tarvuz sotiloptu. Shunda o‘zbek tilida faqat uchta nisbiy kelishik qoladi;

– adabiyadagi qo‘shimchalar taraqqiyotda jonli tildagi ekvivalentlaridan sezilarli darajada ortda qolmoqda. -bdi, -di, -b/-ib kabi qo‘shimchalarning konsonantizmi (undosh tovush tarkibi) allaqachon velyarizatsiyaga uchraganiga (qattiqlashganiga) qaramay, adabiy til o‘jarlik qilib, bo‘lip, bo‘lipti o‘rniga bo‘lib, bo‘libdi deb yozishda davom etmoqda. Bu hodisani yozma tilda ham mustahkamlab qo‘yish lozim: bolıptı, kelipti;

– ortda qolishning yana bir belgisi – ko‘pgina qo‘shimchalar qisqarib, ixchamlashib bo‘lgan, yolg‘iz adabiy an’ana buni har doim ham qayd qilib bormaydi: deyarli hech bir shevada bo‘libdi, kelibdi so‘zlari to‘liq aytilmaydi, bo‘pti, kepti shakllari allaqachonlardan beri iste’molda; shaxs-son va egalik qo‘shimchalarida ham shu tavr: keldingizmi>keldizmi, bo‘ldingiz>bo‘ldiz, kitobingiz>kitobiz.

Bu hodisani adabiy tilda joriy qilishda Yevropaning, masalan, ingliz tilining so‘z qisqartirish tajribasidan (I am>I’m, I shall>I’ll, will not>won’t, cannot>can’t, do not>don’t) foydalanish, shunga o‘xshash paradigmani o‘zbek tiliga kiritish joiz. So‘zlar to‘liq va qisqartma shakllarda yoziladi va aytiladi: boldıngız>boldı‘z, keldingiz>keldi‘z, qılıpsız>qı‘psız, bolıptı>bo‘ptı, kelipti>ke‘pti, kitabingiz>kitabi’z, nıma üçün/ne üçün>ne’çün;

– singarmonizm qonuniyatiga muvofiq, barcha qo‘shimchalar yumshoq va qattiq invariantlarga ega bo‘ladi: balalar, yigitlär, qızlar, güllär.

Xulosa. Yangi o‘zbek tili borasidagi ishlar mana shunday uzuq-yuluq bo‘laklardan iborat. Keyingi negiz sathlar bo‘lmish leksika va grammatika yuzasidan hali biror narsa deyish mushkul – bu chuqur va uzoq muddatli tadqiqotlarni, barcha shevalarni obdon o‘rganib chiqishni talab qiladigan mashg‘ulotdir. Yuqorida keltirilgan muxtasar tavsifning o‘ziyoq o‘quvchilarda ma’lum tasavvur uyg‘otganidan umidvormiz.

[1] Abdullayev F. A. Til qanday rivojlanadi. – Toshkent: “Fan”, 1972. B. 12.

[2] Borovkov A. K. O nekotorыx ocherednыx voprosax orfografii uzb. lit. yaz. ZIV, VII, 1935. S. 67

[3] Ibragimov S. Orfografiya uzbekskogo yazыka // Orfografii tyurkskix literaturnыx yazыkov SSSR. – Moskva: izd. «Nauka», 1973. S. 220.

Manba: www.taraqqiy.uz

Maqola 2015 yil iyunida e’lon qilingan

Lotin yoki kirill – qay biri ma’qul?
Shahnoza TO‘RAXO‘JAYEVA
Adabiyotshunos

1993 yili «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi qonun e’lon qilingan edi. Oradan qariyb 24 yil o‘tdi, bu orada alifbo bir marta isloh qilindi, unga o‘tish muddati bir necha bor cho‘zildi. Xullas, lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish masalasi ba’zi subyektiv-obyektiv sabablarga ko‘ra haligacha hal etilgani yo‘q.

Hozirgi ahvolimiz qanday?

Hozir bizda qo‘shalifbo tizimi: ham kirill, ham lotin alifbosi teng qo‘llanmoqda. Biri ikkinchisi bilan raqobat qilmaydi, ziddiyatga bormaydi, ammo hech biri o‘z o‘rnini boshqasiga bo‘shatib bergisi yo‘q. Bu yaxshimi? Albatta, yaxshi emas.

Umuman olganda, alifbo almashtirish biz uchun yangilik emas. Hatto yuqorida tilga olingan qonunda ham «…o‘zbek yozuvining lotin alifbosiga o‘tilgan 1929–1940-yillardagi ijobiy tajribasidan kelib chiqib…», degan joyi bor. Faqat amalda bu tajriba kamlik qildi. 1929–1940-yillarda arab yozuvida savodi bo‘lgan aholi va bu yozuvda bitilgan yozma ilmiy-adabiy merosni 1993 yildagisi bilan hech solishtirib bo‘lmasligi hisobga olinmagan ekan.

Bu safar yo‘nalishni o‘zgartirish oson kechmayapti. Xuddi yengil avto ulovni to‘xtatish bilan katta yuk poyezdini to‘xtatish bir narsa bo‘lmaganidek, katta ulovda inersiya uzoqroq davom etadi, xavf yuqori, talafot ham ko‘p bo‘ladi. Shunday deymizu, kirill alifbosidan voz kechgan boshqa sobiq ittifoq respublikalariga qaraymiz: turkmanlar, ozarbayjonlar bir pasda ulovni jilovlab, bo‘ysundirib, o‘z yo‘llariga solib olishdi-ya. Ularda lotin alifbosi kirillchani siqib chiqarganiga ancha bo‘lgan. Unda gap nimada? Gap ulovda ketayotganlarda — bizlarda.

Nega shunday ahvoldamiz?

Cho‘ntagingizdan milliy valyutamizni olib ko‘ring, ha, o‘zimizning so‘mni. Undagi yozuvlar qaysi alifboda? Kirillchada! Lotinlashtirish haqidagi qonun 1993 yili qabul qilindi, so‘mni esa 1994 yildan buyon ishlatib kelayapmiz. Undan keyin ham necha marta yangi kupyuralar muomalaga kiritildi. Yozuvlar yana o‘sha-o‘sha — kirill alifbosida. Biz buni sezmaymiz ham. Gazeta-jurnallarning nomi, sarlavhalari lotinchada bo‘lsa, maqolalarning o‘zi kirillchada. Ko‘cha nomlari, muassasalar, korxonalar, do‘konlar, dorixonalar… xullas, ko‘zga ko‘ringan peshyozuvlarning hammasida lotin alifbosidan foydalanilgani holda, ish yuritish kirillchada olib borilmoqda. Ha, biz qonunning ijrosiga darhol kirishmay, ko‘p vaqtni boy berdik. To‘g‘ri, qonunda «Lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosini joriy etish bilan birga O‘zbekiston xalqining milliy iftixori bo‘lmish bebaho ma’naviy meros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani o‘rganish va ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi» deyilgan (2-modda). Ammo kirill alifbosi bu «qush huquqi»ni suiiste’mol qilib yuborgandek.
O‘zimizni tanqid qilganimiz yaxshi, lekin bu muammoning bir jihati, xolos. Obyektiv sabablar ham bor. Biz istamayap­miz, kirill ketmayapti, bu rost. Ammo nega istamayapmiz? Bu savol jiddiy masalalar ustida bosh qotirishga majbur qiladi.

Men texnik va gumanitar mavzularda kitoblar chiqaradigan nashriyotda bosh muharrirman. Yangi alifboning barcha qulayligi-yu noqulayliklariga har kuni duch kelaman. Shaxsiy tajribamdan kelib chiqib aytishim mumkinki, lotinlashtirishning muvaffaqiyatsizligiga ikki asosiy sabab bor.

1-sabab. Amaldagi lotin alifbosi ko‘p noqulayliklarga ega.

Birinchi noqulaylik o‘ va g‘ harflari­ bilan bog‘liq. Bu harflarni klaviaturada alohida tugmachalarga bog‘lab qo‘yishning iloji yo‘q. Qolaversa, ‘ belgisi tutuq belgisi ’ bilan shaklan o‘xshash. Ularni ifodalash uchun biz klaviaturadagi bir necha (birvarakayiga 5 ta!) tugmalar kombinatsiyasidan foydalanamiz yoki matnni terib bo‘lgach, o‘ va g‘ harflarini­ «avtozamena» funksiyasi orqali umumiy almashtiramiz. Bu — masalaning texnik jihati. Amalda esa, masalan, «to‘g‘ri» so‘zidagi ikki qo‘shimcha belgidan birining tushib qolishi ko‘p uchraydi (yo «to‘gri», yo «tog‘ri»), hatto savodli yozilgan matnlarda ham. Bu harflar matn terishda noqulaylik tug‘diradi.

Ikkinchi noqulaylik sh va ch harflari bilan bog‘liq: bu harflar ingliz yoki boshqa tillar uchun qulaydir (chunki ularda aksar so‘zlar qisqa, sh, ch harflarining bir so‘zda ikki marta ishlatilishi yoki o‘zakka shu harflar ishtirokida qo‘shimcha qo‘shilishi uchramaydi), ammo o‘zbek tilida bu harflar noqulaylik keltirib chiqarmoqda. Shu undoshlar bir necha marta ishtirok etgan qashshoq, cho‘chish, shishish, pashsha, ishchi, uchrashish kabi so‘zlar yozishga ham, o‘qishga ham noqulay. Shu sa­babli ijtimoiy tarmoqlarning ko‘pchilik foydalanuvchilari harflarni allaqachon w, 6, 4 kabilar bilan almashtirib olishgan. Qatordan qatorga ko‘chirganda esa kompyuter ikki belgini bir-biridan ajratib yuboradi. Bu qo‘sh harflarning alifboga kiritilishi (e’tibor bering, ingliz alfavitida ular yo‘q, harf birikmalari sifatida alohida o‘rgatiladi) va alifbomizda yo‘q «s» harfi ishtirokida qo‘sh harfning yasalishi (ch) esa mantiqsizlikdan o‘zga narsa emas.

Uchinchi noqulaylik — «s» tovushining hozirgi lotin alifbosida alohida harf bilan berilmagani. Biz «s»ni o‘rniga qarab «ts» yoki «s» bilan ifodalaymiz. To‘g‘ri, «s» turkiy tillar uchun yot tovush. Ammo til taraqqiyoti natijasida bu tovush ishtirokidagi internatsio­nal so‘zlar, terminlardan keng foydala­nayapmiz. Ko‘pchilik «s»ni hamma o‘rinda «s» deb talaffuz etish va yozishni taklif qilayapti. Lekin shunday atamalar borki, «s» bilan yozilganda, omonim bo‘lib qoladi: sanga – sanga, seriy – seriy, sokol – sokol va hokazo. Bu aynan shunday matnlarni ko‘p yozadigan mutaxassislar, abituriyentlar va talabalar tomonidan ma’qullanmayapti.

To‘rtinchi noqulaylik «ye», «yo», «yu», «ya» kabi «yo»lashgan unlilar imlosi bilan bog‘liq. Shu paytgacha, masalan, qachon «yu» va qachon «u» yozilishi bu harflarning kelgan o‘rni va bajaradigan vazifasiga bog‘liq deb kelingan (Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining yangi alifbosi va imlosi. – Toshkent: Universitet, 1999). Lekin bu qarash ushbu harf birikmalarining imlosini murakkablashtirib yubordi. Natijada hatto imlo lug‘atlarida ham variativlik ko‘payib­ ketdi: sentabr – sentyabr, budjet – byujet, rejissor – rejissyor.

2-sabab. Kirill alifbosi cheklanmagan, u hamma joyda lotincha bilan teng ishlatilishi mumkin. Demak, undan voz kechmasa ham bo‘laveradi. Shunday ekan, kim boshini qotirib yangi alifboni o‘rganadi, unda o‘qish va yozishga o‘tadi?

Nima qilmoq kerak?

Xalq ertaklarini eslang: bosh qahramon oldidan uch yo‘l chiqadi – borsa kelar, borsa xatar va borsa kelmas. Biz ham ayni damda shunday uch yo‘l qarshisida qoldik:
— hech narsani o‘zgartirmaslik;
— lotin alifbosini isloh qilish;
— kirillchaga qaytish.

Hech narsani o‘zgartirmaslik tarafdorlari bir xatoni to‘g‘rilayman deb bir necha xatoga yo‘l qo‘yish mumkinligidan ogohlantiradilar. Kechuvda otni almashtir­maydilar degan gap bor. Hozir biz alifboni almashtiradigan bo‘lsak, yana qancha hujjatlar, kitoblar, darsligu qo‘llanma­lar – xullas, ancha narsalarni o‘zgartiri­shimiz kerak. Bu ko‘p xarajat, mehnatni talab qiladi, ayrim chalkashliklarga, hatto talafotlarga olib keladi. Qolaversa, jahon hamjamiyati oldida beburd bo‘lib qolishimiz ham mumkin. Axir bu alifbo va imlo borasida so‘nggi 100 yil ichida qilingan oltinchi islohot bo‘ladi. Bu hadiklarda jon bor. Lekin hozirgi ahvolimiz yaxshimi?

Biz bir botqoqda o‘tiribmiz: badbo‘y, xunuk bo‘lsa-da, o‘zimiz ko‘nikkan, iliqqi­na joy. Faqat botqoq baribir botqoq-da. Alifbomizda yozib bo‘lmaydi, u kirill­chaning o‘rnini bosolmaydi, uni siqib chiqara olmaydi. Bugun biz qilmasak, ertaga avlodlar, xullas, kimdir baribir ahvolni o‘zgartirishi kerak. Muammolardan qochib qutulib bo‘lmaydi, yagona yo‘l – ularni hal qilish.

Ikkinchi yo‘l – joriy alifboni isloh qilish. Bu bilan alifbo qulaylashadi, undan foydalanish istagi ortadi. Xo‘sh, qaysi jihatlarini isloh qilish kerak? Matn bilan ko‘p ishlaydigan odam sifatida bu borada quyidagi takliflarni kiritaman:

— o‘ va g‘ harflarini bir belgi bilan ifodalash;
— sh va ch uchun alifboda harf birikmasi emas, harf ajratish;
— s tovushini «s» harfi bilan ifodalash;
— «yolashgan» unlilar (yo, ye, yu, ya)ni har doim «yo», «ye», «yu», «ya» tarzida qo‘llash;
— yangi imlo qoidalari asosida yagona imlo lug‘ati tuzish va faqat shu lug‘at aso­sida ishlash mexanizmini ishlab chiqish.

O‘zbek tili va adabiyoti universiteti yagona, ko‘p so‘zli imlo lug‘ati hamda ism­lar, joy nomlari lug‘atini tuzib, nashr­ga tavsiya etsa, respublikadagi barcha o‘quv muassasalari, nashriyotlar, tahririyatlar shu lug‘atlar asosida ishlasa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi.

Mana shu islohotlar alifboni qulaylashtirishi va ommalashtirishi yo‘lida katta qadam bo‘ladi. Lekin shuning o‘zi bilan ish bitmaydi. Hozir bolalarga, maktab o‘quvchilariga, abituriyentlarga, talabalarga mo‘ljallangan kitoblar, darslik va qo‘llanmalar lotin alifbosida, keng omma uchun kitoblar esa kirill alifbosida chiqarilayapti. Chunki lotin alifbosi yetarlicha ommalashmagani, kirillda o‘qiydiganlar soni ko‘pligi sabab kirillcha kitoblarga talab yuqori, bozor shartlariga rioya qilib ishlaydigan nashriyotlar esa kitoblari yaxshi sotilishi uchun xaridor talabiga ko‘ra kirillcha kitoblarni nashr etishadi. Agar lotin alifbosida chop etiladigan kitoblarga iqtisodiy imtiyozlar yaratilsa va ularning tannarxi arzonlashsa, kirillcha kitoblar esa qimmatlashsa, tabiiyki, ko‘pchilik lotin alifbosidagi arzonroq kitobni oladi. Natijada bir o‘q bilan ikki quyon uriladi: noshirlar lotin alifbosida kitob chiqarishga rag‘batlantiriladi, aholi o‘rtasida esa bu alifboni o‘rganish jadallashadi. Bundan tashqari, oldimizga aniq muddat qo‘yishimiz kerak. Olaylik 3 yo 5 yildan so‘ng kirill alifbosining qo‘llanish doirasi cheklansa va bu doira muntazam toraytirib borilsa, albatta, odamlarda lotin alifbosini o‘rganishga rag‘bat paydo bo‘ladi. To‘g‘ri, bu jiddiy va inqilobiy yo‘l. Lekin lotinlashtirishni muvaffaqiyatli amalga oshirgan qardosh millatlar tajribasi bu usul samarali ekanini ko‘rsatib turibdi.

Kirillga qaytsak-chi?

Buni ham ko‘rib chiqish kerak. Nazarim­da, bu ham noto‘g‘ri yo‘l emas. Muvaffaqiyatsiz kechayotgan lotinlashtirish jarayoni­ bu ish avval boshdan to‘g‘ri bo‘lganmidi degan savolni keltirib chiqarishi tabiiy.­ Xo‘sh, kirill alifbosiga qaytsak, nima bo‘ladi? Shunday qilsak, biz tariximizni, ulkan ilmiy va adabiy merosimizni, xususan, tom-tom kitoblar, arxivlardagi gazeta-jurnallar, tarixiy hujjatlarga jo bo‘lgan katta ma’lumotlar ummonini saqlab qolamiz. Ularning barchasini lotinchaga o‘tkazishning imkoni yo‘q. Yana lotin alifbosini isloh qilish ketidan ro‘y berishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar, xavflar ham yo‘qqa chiqadi. Kirillcha tajribadan o‘tgan, tilimizga moslashgan alifbo. Kompyuter va smartfonlarda ham o‘zbek tili uchun moslashtirilgan kirill­cha «raskladka»lar ishlab chiqilgan, ya’ni zamonaviy texnologiyalar kirillcha-o‘zbekchani «taniydi», «o‘qiydi» va bu alifboda «yoza oladi». Hatto internet sarhadlarida ham kirillcha-o‘zbekcha o‘z o‘rnini egalladi, avvalgi texnik muammolar o‘z yechimini topdi. Biz kompyuter texnologiyalariga yaqin bo‘lamiz deb alifbomizni­ lotinchalashtirguncha, texnologiyalarning o‘zi kirillchamizga yaqinlashib oldi. Qolaver­sa, lotin alifbosini majburan singdirishga urinsak, ko‘pchilik rus tilida yozish va o‘qishga o‘tib ketishi mumkin. Axir hozir farzandini rus maktablariga berish urfda-ku. Ana shu aks natijani ham nazarda tutishimiz kerak. Bu – kirillchaning bizga beradigan imtiyozlari. Faqat bir muammo yuzaga keladi: shu paytgacha lotincha o‘rganib kelgan avlod-chi? U endi savodsiz bo‘lib qoladimi? Asosli hadik. Lekin yoshlarni o‘rgatish katta avlodni o‘rgatishdan osonroq ekani ham bor gap.

O‘zi nimaga lotinga o‘tgandik? Mustamlakachilarning alifbosida yozishni istamaganimiz uchun. Biroq 90-yillarning ehtirosi bugun so‘ndi-ku. Alifboni siyosatdan ajratib, unga bu qadar ulkan siyosiy ma’no yuklamasmiz balki?

Nima bo‘lganda ham, qo‘shalifbolik holatidan chiqib ketishimiz kerak. Bu masala bugun kun tartibida yanada dolzarb­ tus oldi. Bosh vazirning virtual qabulxo­nasi (hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxo­nasi)ga kelib tushgan murojaat tufayli jarayon jadallashdi. Hozir ahvol shundayki, kimdir mas’uliyatni bo‘yniga olishi va masalani bir yoqli qilishi kerak.

Prezident Shavkat Mirziyoyevning ko‘rsatmasi asosida O‘zbek tili va adabiyoti universiteti qoshida ishchi guruh tuzildi. Bu guruh mavjud ahvolni o‘rganib, lotin alifbosini isloh qilish bo‘yicha takliflarni taqdim etishi kerak.­ Ayni kunlarda guruh ishi jadal davom etmoqda, ijtimoiy tarmoqlarda bu masala­ keng muhokamaga qo‘yilgan. Lekin bu bilan­ ish bitmaydi, muhokamada O‘zbekistonning har bir fuqarosi ishtirok etishi kerak. Shu sababli matbuot, bosma nashrlar ham masalani kengroq yoritishi va aholi fikrini o‘rganish bo‘yicha aniq ishlarni amalga oshirishi shart.

Manba: “Huquq va burch”

O‘zbek olimasiga raddiya:
«Lotin alifbosi millatimiz uchun zarur»
Hotamxon Luqmonov

Men 2017 yil 17 mart kuni Kun.uz sahifasida Shahnoza To‘raxo‘jayeva degan adabiyotshunos olimamizning «Lotin yoki kirill — qay biri ma’qul?» nomli maqolasini o‘qib, menda o‘z fikrimni bildirish g‘oyasi paydo bo‘ldi. Men tilchi yoki adabiyotshunos emasman, mutaxassisligim iqtisodchi, lekin maqolani o‘qib juda hayratlandim. Agar mana shunday adabiyotshunos olimlarimizdan uch-to‘rttasi shunaqangi kayfiyatda, ikkilanib, chorasiz qolgan insonday lotin alifbosiga fikr bildirsalar, tamom, lotin alifbosining taqdiri hal bo‘ladi qo‘yadi. Kirill alifbosi o‘z mavqeyini saqlab qoladi va hamma lotin alifbosini unutadi.

Hurmatli olimamiz Shahnoza To‘raxo‘jayeva juda dolzarb muammoni ko‘targan. Maqolani o‘qib, lotin alifbosi jonkuyarlari borligiga xursand bo‘lasiz. Haqiqatan ham lotin alifbosiga o‘tish muddati cho‘zilib ketdi, lekin bu degani yaxshi boshlangan savob ishni yo‘qqa chiqarish degani emas, balki qo‘llab-quvvatlashimiz, lotin alifbosini hayotimizga to‘liq kirib borishiga erishishimiz lozim.

Hurmatli olimamiz Shahnoza To‘raxo‘jayeva maqolani oxirida kirillga qaytsak-chi, deb 1993 yildan beri litsey, kollej va oliygohlarda o‘qiyotgan yosh avlodni xohish-istaklarini inobatga olmagan. Nazarimda, bu ham noto‘g‘ri yo‘l emas. Muvaffaqiyatsiz kechayotgan lotinlashtirish jarayoni bu ish avval boshdan to‘g‘ri bo‘lganmidi, degan savolni keltirib chiqarishi tabiiy. Xo‘sh, kirill alifbosiga qaytsak, nima bo‘ladi? Shunday qilsak, biz tariximizni, ulkan ilmiy va adabiy merosimizni, xususan, tom–tom kitoblar, arxivlardagi gazeta-jurnallar, tarixiy hujjatlarga jo bo‘lgan katta ma’lumotlar ummonini saqlab qolamiz.

Hatto internet sarhadlarida ham kirill alifbosi o‘z o‘rnini egalladi, avvalgi texnik muammolar o‘z yechimini topdi. Biz kompyuter texnologiyalariga yaqin bo‘lamiz deb alifbomizni lotinchalashtirguncha, texnalogiyalarning o‘zi kirill alifbosiga yaqinlashib oldi. Qolaversa, lotin alifbosini majburan singdirishga urinsak, ko‘pchilik rus tilida yozishga va o‘qishga o‘tib ketishi mumkin. Axir hozir farzandini rus maktablariga berish urfda–ku. Ana shu aks natijani ham nazarda tutishimiz kerak. Bu – kirillning bizga beradigan imtiyozlari. Faqat bir muammo yuzaga keladi: shu paytgacha lotin alifbosida o‘rganib kelgan avlod-chi? U endi savodsiz bo‘lib qoladimi? Asosli hadik.

Lekin yoshlarni o‘rgatish katta avlodni o‘rgatishdan osonroq, deb oson yo‘lni tanlamoqchilar. Menimcha, olimamiz O‘zbekiston aholisining juda ozchiligini tashkil etadigan va ruslashishga xohish-istaklari kuchli bo‘lgan insonlar manfaatini ko‘zlab shunday maqola yozgan bo‘lsalar kerak. O‘z farzandlarini rus maktablariga berish oldin ham bo‘lgan, hozir ham mavjud.

Bu bizga hech qanday muammo keltirmaydi. Ota-onasi o‘zbek bo‘lib o‘zbekcha gaplasha olmaydigan zamonaviy o‘zbeklarni nazarda tutganlar menimcha. Har qanday millat oldin ona tilini mukammal bilishi, har bir millatni o‘z alifbosi bo‘lishi shart.

Bizni xursand qiladigan holat shuki, yigirma to‘rt yil davomida lotin alifbosida ta’lim olgan yoshlar kirill alifbosida ham erkin o‘qib, yoza oladilar. Biz kelajakni o‘ylashimiz kerak. Jahon hamjamiyatiga shunday shiddat bilan kirib borayotgan yosh, mustaqil va qudratli davlatning o‘z lotin alifbosi bo‘lishi shart.

Davlat ramzlari bo‘lmish bayroq, gerb, madhiya qanchalik zarur bo‘lsa, alifbo ham shunchalik muhim o‘rin tutadi. Bizga qo‘shni davlatlar ham kirillga qaytamiz, deb bong urishmayapti. O‘zlarida oldin mavjud bo‘lmagan harflarni muomaladan chiqarish uchun harakat qilishmoqda. Yigirma besh yil davomida shunday ulkan ishlar qilgan o‘zbek xalqi bu muammoni ham ijobiy hal qiladi. Sababi biz to‘g‘ri yo‘ldamiz.

Hammamiz uchun hurmatli va qadrli davlat arbobi, mustaqilligimiz me’mori Islom Abdig‘aniyevich Karimov lotin alifbosini muomalaga kiritishdan oldin shaxsan o‘zlari televideniyeda chiqish qilib, biz nima uchun lotin alifbosiga o‘tishimiz kerakligini, bu juda tarixiy ahamiyatga ega ekanligini, agar farzandlarimiz lotin alifbosini mukammal bilsalar jahon tillarini o‘rganishlari ham oson bo‘lishini, misol uchun ingliz tilini o‘rganish, lotin alifbosini bilganlar uchun oson ekanligini qayta-qayta ta’kidlagan edilar.

Prezident Shavkat Mirziyoyevning ko‘rsatmasi asosida o‘zbek tili va adabiyoti universiteti qoshida tuzilgan ishchi guruh mavjud ahvolni o‘rganib, lotin alifbosini hayotga tezroq tadbiq etish uchun muddatini aniq belgilab beradi, deb umid qilamiz. Lotin alifbosiga o‘tish muddati aniq bo‘lsa, bu alifboni bilmaganlar ham uni tezroq o‘rganish choralarini ko‘rishadi, albatta.

«Birinchi zarbada tizzalarigacha, ikkinchi zarbada bellarigacha»
Lotin va kirill atrofidagi gaplar 
Eldor Asanov

O‘zbekiston lotin alifbosida qolgani yaxshimi yoki kirill alifbosiga qaytish kerakmi? Tilshunos Eldor Asanov bu masalaga batafsil yondashib, kirill alifbosiga qaytish yoqlangan chiqishlarga aniq javoblar qaytardi.

25 yildirki, O‘zbekistonda “lotinga o‘tish” sagasi davom etmoqda. Bu boradagi bahs qay darajada keng miqyosli ekanini, mubohasa ba’zan haddan tashqari qizib ketishini, uning doirasida qaysi taraflar qanaqa argumentlar ilgari surayotganini batafsil ta’riflab o‘tirish, chamamda, ortiqcha bo‘lsa kerak. Lekin shu kunlarda munozara yangi bosqichga ko‘tarildi.

10 avgust kuni internetda adabiyotshunos, “Jahon adabiyoti” jurnali bosh muharriri Shuhrat Rizayevning prezidentga murojaati e’lon qilindi. Maktub ijtimoiy tarmoqlarda qizg‘in muhokamalarni keltirib chiqardi. O‘nlab jurnalistlar, blogerlar va ijtimoiy tarmoqlarning faol foydalanuvchilari unga o‘z munosabatini bildirdi. Internet saytlarida maqolalar chop etildi. Kimdir muallifni davlat rahbariga ortiq darajada “paxta qo‘yish”da ayblagan bo‘lsa, aksariyat u bergan kirill alifbosiga qaytish taklifini keskin tanqid ostiga oldi. Facebook’da maxsus heshteglar tarqatildi, jarayonga afg‘onistonlik, tojikistonlik, qozog‘istonlik va qirg‘izistonlik o‘zbeklar qo‘shildi. Hali hech qachon alifbo atrofidagi bahslar bu qadar keng tus olmagan edi. Ijtimoiy tarmoqlarda boshlangan kampaniyada chet ellik o‘zbeklarning ishtirok etgani ham katta yangilik bo‘ldi.

Ayni paytda, ushbu jarayon O‘zbekiston axborot maydonining nuqsonlarini fosh etib qo‘ydi. Birinchidan, bahs madaniyatidan yiroq, posthaqiqat falsafasi negizida his-tuyg‘uga urg‘u beradigan kishilar aniq yechimlar taklif eta olmasligi, aksincha, vaziyatni chigallashtirishi tushunib yetilmadi, shekilli, ijtimoiy tarmoqlarda bir-birining dalillariga emas, shaxsiyatiga musht ko‘tarayotganlar ko‘pchilikni tashkil etayotgandek, nazarimda. Ikkinchidan, oxirgi oylarda O‘zbekiston mediasida muayyan o‘zgarishlar bo‘lganiga qaramay, publitsistik matnlar saviyasi hamon pastligicha qolmoqda. Ayrim jurnalistlar va mualliflar chiroyli so‘zlarni ipga tizib chiqishning o‘zi ommaga ta’sir qilish uchun kifoya, degan qarashdan voz kecha olmaganki, shaklan ohuday nozik, mazmunan o‘lik toshbaqaning kosasiday puch matnlar dunyo yuzini ko‘rishda davom etmoqda.

Mana shu ikki kamchilik bartaraf etilsa, o‘ylaymanki, alifbo mubohasasi ayni kerakli o‘zanga tushib oladi. Butun millat taqdiriga daxldor bunday masalani hal etishda baqir-chaqir ko‘tarish, bir-birining “ovozini o‘chirish”, balandparvoz maqolalar yozish, boshqa g‘oya tarafdorlarini virtual sazoyi qilish to‘g‘ri emas. Barcha o‘z fikrini aytish va himoya qilish huquqiga ega degan universal g‘oyaga sodiq bo‘lsakkina bizni-da eshitishadi, bizni-da hurmat qilishadi. Ta’sir aks ta’sirni keltirib chiqaradi. Shunday ekan, bahs ishtirokchilarini bir-birini eshitishga, dalillariga e’tibor qaratishga, tirnoq ichidan kir qidirish o‘rniga birgalashib aniq yechimlar ustida o‘ylashga chaqirgan bo‘lar edim. Zero barcha — bir jamiyatning teng huquqli a’zolari, birga yashay olish uchun murosa qilishni o‘rganish kerak, o‘z fikrini zo‘rlab singdirish esa yaxshilikka olib kelmaydi. Mavzuga befarq bo‘lmagan jurnalistlardan ham hamma ayta oladigan qolipli gaplardan qochib, dalillar, faktlarga tayangan holda o‘quvchilarga tafakkur ozuqasi berishni tavsiya qilaman.

Fursatdan foydalanib, o‘zim ham mavzu bo‘yicha mulohazalarimni bildirishga, bahslarni kuzatish davomida qayd qilganim ba’zi muammoli o‘rinlarni tahlil g‘alviridan o‘tkazishga qaror qildim.

Fitna bormi?

Mavzu bo‘yicha faollik ko‘rsatayotgan blogerlardan biri — Sardor Salim diqqatga sazovor taxminni kun tartibiga qo‘ydi. Uning qarashicha, tashabbus rasmiy shaxslar tomonidan axborot maydoniga tashlangani, rasmiy va yarim rasmiy saytlarda kirill yozuviga qaytish tarafdorlarining maqolalari bot-bot e’lon qilinayotgani ma’lum buyurtma borligini ko‘rsatadi: kimlardir mana shunday “tashabbus”lar ortidan “xalq irodasi” illyuziyasini yaratmoqchi va kirillga qaytish masalasini “xalqning xohishi” qilib ko‘rsatmoqchi. Lekin ijtimoiy tarmoqlarda avj olgan aksilkirill kampaniyasi bu urinishlarni chippakka chiqardi, butun xalq bo‘lmasa-da, harqalay, yoshlar kirillga qaytishga mutlaqo qarshi ekanligini yaqqol ko‘rsatdi.

Bir muddat vaqtni maqsadli sarflash uchun uncha-muncha katta matnlarni chetlab o‘tayotganim bois Shuhrat Rizayevning murojaatiga jiddiy e’tibor qaratmagan edim. Lekin yuqorida ta’riflangan shov-shuvdan so‘ng, shuningdek, Sardor Salimning taxminini tekshirish maqsadida maktubni o‘qib chiqishga jazm etdim. Ochig‘ini aytganda, uzundan-uzoq qilib yozilgan murojaat bilan tanishib chiqqach, tanqidchilarning aksariyati uni to‘liq o‘qimadimikan, degan andisha uyg‘ondi, aks holda, fikri ojizimcha, u yerda boshqa, ancha o‘rinli takliflar va fikrlar aytilganini ko‘rishar edi. Aytaylik, O‘zbekiston teatri tarixi muzeyini tashkil etish, badiiy filmlar uchun maxsus pavilonlar yaratish, Navoiy, Oybek, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qodiriy singari adabiyot namoyandalari nomiga mukofotlar tashkil qilish tashabbuslari hech kimda salbiy munosabat uyg‘otmasligi tayin. Alifbo muammosiga esa murojaatda atigi ikki abzas bag‘ishlangan ekan. Shunga qaramay, aynan kirillni birinchi, lotinni ikkinchi qilib belgilash taklifi yoshlarning va intelligensiya vakillarining keskin qarshiligiga sabab bo‘ldi. Ammo bu masalaga maktubda juda kam diqqat qaratilganidan kelib chiqsak, buyurtma haqidagi farazlar o‘zini oqlamaydi. Aftidan, ham lotin, ham kirill tarafdorlari bundan noto‘g‘ri signallar tushungan.

Alifbo — tilshunoslik muammosimi?

Alifbo bahslarida tilshunoslar ko‘p esga olinadi, lekin ularning o‘zi negadir jimlik saqlaydi. Bu safar ham bir-ikki hurmatli hamkasblarim ijtimoiy tarmoqlarda ochiqlama qilganlariga guvoh bo‘ldim, lekin, umuman olganda, ular yetarli darajada faol emas.

Darhaqiqat, bir qarashda, yozuv — bevosita tilshunoslik va tilshunoslar bilan bog‘liq masala. Lekin bahsning asosiy ishtirokchilari — jurnalistlar, yozuvchilar, blogerlar, tilga qiziquvchi turfa soha vakillari. Tilshunoslar bu o‘rinda bahs tomonlarining tanqid obyekti sifatida sahnaga chiqadi: ularni shuncha yil ichida yangi alifboni hayotga tatbiq eta olmaganlikda, talabga javob beradigan tuzuk yozuv tizimi yarata olmaganlikda, butun bir avlodni ovora qilganlikda ayblashadi.

O‘z ko‘z qarashlarini gazetalarda, televideniyeda ifodalaydigan filologlar va tilshunoslar ham yo‘q emas. Biroq, kuzatishlarimga qaraganda, ularning ko‘pchiligi alifbo, umuman xat-savod masalasiga tilshunos emas, jurnalist yoki shunchaki fuqaro sifatida baho beradi. Ekspert-mutaxassis munosabatini bildirish o‘rniga ular har qanday jurnalist ayta oladigan “xalqimiz savodsizlashib ketyapti”, “til qoidasini buzganlarni jazolash payt keldi” singari balandparvoz, ammo mantiqi va foydasi oz shiorbozlikdan nari o‘ta olmaydi.

Ayni damda, tilshunoslarga yog‘ilayotgan malomat toshlari ham har doim asosli bo‘lmayotganini ta’kidlab o‘tishga majburman.

Birinchidan, akademik doiralarda ko‘tarilgan masalada ichki, ilmiy bahs bor, biroq bu bahs natijalari odatda keng jamoatchilikka ma’lum bo‘lmaydi. Akademik nashrlar va tadbirlar ommaviy mediachalik keng qamrovga ega emas. Oxirgi paytlarda Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetida tashkil etilgan maxsus komissiya kengroq ko‘lamga chiqib, ijtimoiy tarmoqlar va ochiq majlislar orqali ushbu bahsga keng jamoatchilikni ham jalb qilishga urinmoqda. Qator tilshunos mutaxassislar gazetalarda, jurnallarda ilmiy va ommabop maqolalar berib bormoqda.

Ikkinchidan, unutmaylikki, qaysi alifbodan foydalanish ilmiy emas, siyosiy masaladir. Ilmiy jihatdan har qanaqa yozuvni har qanaqa tilga moslashtirish mumkin. Yozuvni paypoqday almashtirish yoki bitta alifboga sadoqat saqlash “to‘g‘ri” yoki “noto‘g‘ri” ekanligini isbotlaydigan hech qanday obyektiv ilmiy omillar mavjud emas. Axir ilm-fanning asosiy quroli — xolislik, xolislik esa yagona va mutlaq haqiqatning o‘zi yo‘qligini taqozo etadi. Lotinga o‘tish jarayonida ham, undan ancha oldin, kirill yozuvi kirib kelganida ham tilshunoslar so‘qir ijrochilar edi, xolos.

Ishonchim komilki, ilmiy diskurs bilan jamoatchilik bahsining qo‘shilish nuqtasida savollarga javob topiladi. Olimlarning metodik yondashuvi, ular to‘plagan boy faktik material jurnalistlar va adabiyotchilarning kuyinchakligi bilan qo‘shilsa, munozaraga ma’no-mazmun, argument kuchi kiradi. Hozirgi tortishuvlar esa ko‘proq “Shum bola”dagi sarlavhaga chiqarilgan dalillash uslubini eslatadi.

Argumentatsiya

Mana shu ilmiylikning, tahlilning yetishmasligi sababidan ayrim mushohadalar kishida g‘alati taassurot uyg‘otadi. Hatto eng samimiy gurunglarda ham puxta o‘ylanmagan, nima bo‘lsa ham o‘z so‘zini o‘tkazish uchun aytilgan dalillar ko‘p yangraydi. Ushbularga teran nigoh bilan qarasangiz, dasht o‘rtasidagi chayla misol mantiq shamolidan sochilib ketadi va beixtiyor suhbatdoshingizning noxolisligidan hafsalangiz pir bo‘ladi. Aytaylik, “x” va “h” tovushlari farqlanmasligini, ularni birlashtirib yuborish tilga salbiy ta’sir etmasligini aytsangiz, konservativ qarash sohiblari “arab so‘zlarida bor, tarixan shunday, qolaversin” deb turvoladi. Lekin “unda unlilarni ham, tarixdan kelib chiqqan holda, old va orqa qatorga bo‘lib, tegishli harflar kiritaylik” deb ko‘ring, o‘sha kishilarning o‘zlari darhol to‘nini teskari kiyib, “xalq shunga o‘rganib bo‘ldi” deb og‘zingizga uradi.

Buni misollashda Mirzabek Japaqov ismli huquqshunos jurnalistning kuni kecha chop etilgan “Arosatda qolgan lotin yozuvimi yoki muammosiz kirill?” maqolasi bizga “savalash yostiqchasi” (“grusha dlya bitya”) vazifasini bajarib beradi.

Aslida bu maqola publitsistik raddiyaning yomon namunasidir. Muallif xolislikni, bosiqlikni bir chekkaga yig‘ishtirib, opponentlarini haqorat qilishdan tap tortmaydi. Raqiblarini “lo‘ttiboz” deb so‘kish, ularni kirill imlosiga “xiyonat qilgan”likda ayblash na huquqshunos, na jurnalist maqomiga yarashmaydigan beodoblikdir. Jurnalist etikasi, ommaviy bahs va muloqot madaniyati haqida oldinroq yozib bo‘lganim uchun bu mavzuda chuqurlashmayman.

Muallif so‘zining boshida adabiyotshunos Shahnoza To‘raxo‘jayevaning “Huquq va burch” gazetasi sahifalaridan yer olgan “Lotin yoki kirill — qay biri ma’qul?” nomli maqolasini ko‘kka ko‘tarib maqtaydi, ayniqsa u kirillga qaytishni ma’qul topganini urg‘ulaydi. To‘raxo‘jayeva xonimga raddiya yo‘llagan Hotamxon Luqmonovga esa  ro‘yxushlik bermaydi va “xalqimizda ‘chumchuq so‘ysa ham qassob so‘ysin’, degan purma’no maqol bor” deya yozg‘iradi.

Avvalo, adabiyotshunos bilan tilshunos orasida sezilarli farq bor. Adabiyotshunos hali tilning “qassobi” degani emas (albatta, Shahnoza opaning maqolasi ancha saviyali, chiroyli yozilganini, u masalaga tahliliy yondashishga harakat qilganini e’tirof etish lozim). Ikkinchidan, bir-ikki abzasdan so‘ng Japaqovning o‘zi ham qassob emasligini unutib qo‘yadi-yu, jigarni taloq bilan adashtirib yuboradi. U tarixiy faktlarni buzib ko‘rsatganini, agar qasddan qilmagan bo‘lsa, faqat shu bilan tushuntirish mumkin.

Iqtibos (imloviy xatolar tuzatilgan):

“Mustaqillikka erishgan ilk yillardanoq o‘sha paytdagi ayrim g‘arbparast deputatlar, parlament yetakchilari o‘zbek yozuvini lotin grafikasiga o‘tkazish tashabbusi bilan chiqqanlar. Ularning iddaosi rus shovinistlari xalqimizga kirill alifbosini majburlab tiqishtirgani, shu sabab mustamlakachilar imlosidan voz kechish lozimligi bo‘lgan.

Aslida shundaymidi? Aslo! Aksincha, rus shovinistlarining asl maqsadi SSSR xalqlari, jumladan, arab imlosida yozuvchi xalqlarni to‘laligicha lotinlashtirish edi.

Shuning uchun ham 1920–1930 yillarda A.V. Lunacharskiy boshchiligida SSSR bo‘ylab lotinlashtirish kampaniyasi boshlangandi. Bu borada 1929 yil 7 avgust kuni SSSR hukumati qarori ham chiqqan. Lotinlashtirish siyosati SSSR xududida olib borilgan o‘ziga xos kampaniya hisoblanib, dunyoning asosiy qismini (iyerogliflardan tashqari) lotin grafikasiga o‘tkazish rejasi bo‘lgan va buning ortida diniy, siyosiy va ijtimoiy ta’sirlar ham mavjud edi.

Aynan mana shu kampaniya ta’siri ostida o‘sha paytda Bokuda bo‘lib o‘tgan turk tilshunoslari qurultoyi turk ellari uchun lotin alifbosining arab alifbosidan yaxshiroq yaralganligi to‘g‘risida ilmiy qarorini bergandi.

Mana shu qarordan keyin O‘rta Osiyo xalqlari birin-ketin lotin imlosiga o‘ta boshlagan. Biroq, lotin yozuvi o‘zini oqlamaganligi sababli lotinlashtirish siyosati ham uzoqqa cho‘zilmagan. Bu siyosatning oqibatini vaqtida tushunib yetgan o‘zbek ziyolilarining sa’y-harakati bilan 1940 yili lotin alifbosidan voz kechilib, uning o‘rnini kirill alifbosi egalladi”.

Hurmatli muallif Boku konferensiyasi ishtirokchilari ham, o‘zbek lotin yozuvi inkishofchilari ham “panturkchi, millatchi” yorliqlari yopishtirilib qamalgani, surgun etilgani, otib tashlanganini bilarmikin? Qaydam. Keling, voqealar aslida qanday bo‘lganiga qiziqib ko‘ramiz.

O‘tgan asrning 30-yillariga qadar hali jadidlar — o‘zbek, qozoq va boshqa mahalliy xalqlar ziyolilari ozmi-ko‘pmi, kuch va nufuzga sazovor edi. SSSRga qadar arab xati barcha turkiy xalqlarning tilini birlashtiruvchi muhim omil sanalar edi. Negaki arabcha harflarda turli lahja va shevalarga xos matnlar deyarli bir xil shaklda yozilar, bu turk tilli xalqlar bir-birini tushunishini osonlashtirar edi. Birinchi modernistlar bo‘lmish jadidlar lotin xatining bundan-da afzalroq ekanini tushunishdi; birlamchi, lotin yozuvidagi turk tili dunyoga yaqinlashadi, ikkilamchi, barcha turk tillari va lahjalari uchun yagona alifbo yoki juda yaqin lotincha tizimlarning ishlab chiqilishi natijasida turk ellari bir-birini tushunishda davom etaveradi.

Ana shu g‘oyalarga yetishish ilinjida turk xalqlari birin-ketin lotin yozuvi asosidagi alifbolarini ishlab chiqa boshladi.

Shu o‘rinda Japaqov siyqasi chiqqan yana bir klisheni takrorlaydi. Uning fikricha, “lotin yozuvi o‘zini oqlamagan” ekan. Lotin xat tizimiga qarshi keltiriladigan bu argument negizida yetarli asos yo‘qligini payqash qiyin emas, shunga qaramay, konservativ mualliflar “yozuv o‘zini oqlamagan”idan lof urishdan charchamaydi.

Shuhrat Rizayev “lotin alifbosi, mutaxassislar fikricha, tilimiz tabiatiga unchalik muvofiq emas” deganda nimani nazarda tutgan? Qaysi mutaxassislar? Tilning “tabiati” nima o‘zi? Agar fonetikasi bo‘lsa, unda o‘zbek tili tabiatiga yuz foiz muvofiq bitta yozuv tizimi bo‘lgan — turk-run (ko‘kturk, O‘rxun-Yenisey) xati. Qolaversa, har qanday alifboni tilning tabiatiga moslashtirish — imkoni bor ish.

Mirzabek Japaqov “lotin yozuvi o‘zini oqlamagan” deganda biror narsaga asoslanyaptimi? Menimcha, jurnalist mavzuni qoniqarli o‘rganib o‘tirmasdan, sonlar va faktlar orasiga shaxsiy fikrimni tiqishtirib ketsam, u ham faktga aylanib qoladi deb o‘ylagan. Tegishli ilmiy adabiyotlar bilan tanish odam yaxshi biladiki, o‘zbek lotin yozuvi kirillcha muqobilidan ancha mukammal edi, bugungi lotinda uchrayotgan nuqsonlar unda bartaraf etilgandi. Jumladan:

— o‘zbek tilining to‘qqiz fonemali vokalizmini (unli tovush tarkibini), singarmonizm hodisasini to‘liq aks ettirar edi;

— 1929 yildagi Samarqand til va imlo konferensiyasining adabiy til haqidagi qarorida boshqa tillardan kirgan so‘zlarning hammasi “o‘zbek tilining temir qonuniga” bo‘ysungan holda yozilishi va o‘qilishi, ya’ni o‘zbekchalashtirilishi belgilangan edi;

— “sh”, “ch”, “ng” tovushlari digraflar (qo‘shharflar) bilan emas, diakritikali undosh harflar bilan ifodalanar edi;

— boshqa turkiy tillar bilan o‘zaro tushunish darajasi yuqori edi [2].

Turk va musulmon jamiyatlarining yoppasiga kirillga o‘tkazilishi ruslashtirish siyosatining bir qismi bo‘ldi. Turk xalqlarining tillari bir-biridan, ayniqsa Turkiyadan uzoqlashtirildi. Gurjilar va armanilar kirillga o‘tkazilmaganida ham ko‘p gap bor.

XX asrning 30-yillarida, kirill xatini joriy etish arafasida mazkur siyosiy buyurtmani bajarish doirasida ko‘pchilikka tanish tuyuladigan qiziq-qiziq jarayonlar ro‘y berdi: gazetalarda, radioda, ilmiy va ilmiy-ommabop kitoblarda, ommaviy tadbirlarda lotin alifbosi “o‘zini oqlamagani”, “mos kelmagani”, “real turmush talablariga javob bermagani” iddao etildi, modernistlar “fosh” etildi, millatchilikda ayblandi, kirillcha mahalliy tillarga yaxshiroq mos kelishi uqtirildi. Xullas, kirill imlosi joriy etilishi uchun zamin hozirlandi.

Yangi alifbo u qadar yomon emas edi, tabiiyki, biroq lotin xatini ishlab chiqishda qo‘lga kiritilgan yutuqlar unda yo‘qotildi: yozuv singarmonizmni aks ettirmay qo‘ydi, buning natijasida yuz yil ichida qanchadan-qancha shevalar bu ajoyib xislatini yo‘qotdi, “ng” digraf bilan ifodalanadigan bo‘ldi, arab tilining rudimentlari bo‘lmish “h”, “’” harflari saqlab qolindi, yotalashgan unlilarni ifodalaydigan ye, yo, yu, ya harflari jiddiy zaruratsiz qo‘shildi, o‘zlashma so‘zlar rus tili qoidalari bo‘yicha talaffuz qilinishi darslarda, radio va gazetalarda targ‘ib etildi [1], bu o‘zbek tili fonetikasi sinishiga olib keldi. Buning oqibatlarini hozir ham ko‘rishimiz mumkin: “direksiya”, “direktor”, “televideniye” va yana yuzlab boshqa baynalmilal so‘zlarni o‘zbek tili fonetikasiga moslab talaffuz qilganlar “savodsiz”ga chiqariladi, mavzuning mohiyatini tushunmagan “olg‘avatan”chilar “savodli” bo‘lish uchun bu kabi so‘zlarni ruscha talaffuz qilishni targ‘ib etadi, bir so‘z bilan aytganda, o‘zbek tili rus tilining bosimidan haligacha qutula olmay kelmoqda.

Maqolada lotin imlosiga qarshilar ritorikasiga xos yana bir qancha an’anaviy argumentlar keltiriladi. Ularni ham ko‘rib chiqamiz.

Muallif yana quduqni to‘nkarib, minora yasamoqchi bo‘ladi va quyidagi taqqosni keltiradi:

“Endilikda esa bunday shaxslar yana o‘rtaga chiqib yangi texnologiyalarni o‘zlashtirishda lotin alifbosining rolini ro‘kach qilishmoqda. Xo‘sh, texnologiyalarning yuksak cho‘qqisiga chiqqan yaponlarning lotin alifbosidan xabari bormikin? Janubiy Koreyani qo‘yaturaylik, milliardlagan aholisi bor Xitoyliklarningchi? Ularga lotin alifbosini taklif qilib ko‘ring-chi!? Nima derkin?”.

Juda ko‘p aytiladigan bu e’tiroz aslida yanglish analogiyadir. Bu o‘rinda o‘zbek jurnalistikasining ta’riflab bo‘lingan qusuri — mavzuni chuqur o‘rganmay, faktlarni tekshirmay turib populizmga berilishini yana bir qayta esga olmay ilojim yo‘q.

Har bir xalqning yozuv madaniyati o‘ziga xos yo‘l bilan rivojlanadi, shuning uchun ularni o‘zaro qiyoslaganda ehtiyot bo‘lish kerak. Xitoy iyerogliflarini o‘zbek kirill alifbosiga qiyoslash qay darajada to‘g‘ri? Xitoyliklar o‘z xatini 4 ming yil, hindlar 2,5–3 ming yil, arablar, yaponlar, koreyslar, gurjilar, armanilar 1,5–2 ming yildan beri ishlatadi (hindlar va eronliklar, ayrim arab davlatlari bir vaqtning o‘zida lotincha transliteratsiyani ham qo‘llaydi). Bu yozuv tizimlari hozirgi xalqlarni o‘tmish bilan bog‘laydi, madaniy uzluksizlikni ta’minlaydi. O‘zbek kirill yozuvi shu qadar chuqur tarixga egami, shunday jiddiy vazifani bajaradimi? Agar analogiya ko‘kturk xati yoki hech bo‘lmasa arab grafikasi uchun keltirilsa, o‘rinliroq bo‘lardi.

Bundan tashqari, tilga olingan xalqlarning milliy yozuvlari yana qator muhim siyosiy va sotsiolingvistik vazifalarni bajaradi. XIX asr oxiri — XX asr boshida arab tilini ham, xitoy tilini ham lotin harflariga o‘tkazish loyihalari bo‘lgan. Bu loyihalar qabul qilinmay, akademik muassasalar javonlarida qolib ketgani texnika va texnologiya sohasida jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Mirzabek Japaqov xitoy iyerogliflarida kompyuterda matn terish qanday qiyinchiliklar keltirib chiqarishini tasavvur qila olmasa kerak. Ammo tarixiy yozuvni saqlab qolish qarori boshqa jihatdan cho‘t berdi.

“Yagona arab millati” konsepsiyaning ro‘yobi bevosita yozuv siyosatiga bog‘liq edi, zero bir-biridan tamomila uzoqlashib ketgan, amalda alohida tillarga aylanib ulgurgan o‘nlab arab lahjalarini yagona tilga birlashtirishda barcha uchun umumiy imlo talab etilardi. Bugungi kunda arab grafikasi Maltadan boshqa barcha arab tilli davlatlarni qamrab oldi. Shuning uchun ular hanuzgacha o‘zini yagona xalq deb biladi. Bundan tashqari, yagona yozuv arab tilini parchalanishdan asramoqda.

Xitoyda ham o‘nta atrofida alohida til ajralib chiqmasligi uchun ularni yagona tilga birlashtirishda, xitoy millatining birligini saqlab qolishda iyerogliflar hal qiluvchi ahamiyat qozonadi. Bir-birini eshitsa mutlaqo tushunmaydigan mana shu yozuvga qarab bir xil ma’noni tushunib oladi.

O‘zbek kirill xati-chi, mana shunday birlashtirish missiyasini bajaradimi? Aksincha, u arab xatidan foydalanadigan afg‘onistonlik, saudiyalik, pokistonlik o‘zbeklarni, lotin xatidan foydalanadigan turkiyalik o‘zbeklarni bizdan uzoqlashtiradi.

Quloqqa chalingan yana bir e’tiroz bildirish priyomi lotin imlosining kamchiliklarini sanash, gazetalar, kitoblar lotincha chiqmayotganini ro‘kach qilishdir. Tanlab olingan maqola ham bu masalani chetlab o‘tmagan:

“Bugungi kunda yoshlarimiz xat-savodini lotinda chiqarishayotganiga qaramasdan ular kirill imlosini afzal ko‘rmoqda. Yoshlar nafaqat o‘zbek adabiyoti, balki, Chingiz Aytmatov, Gyote, Teodor Drayzer, Jek London singari ko‘plab jahon adabiyoti namoyandalarining mumtoz asarlarini aynan kirill imlosida sevib o‘qimoqdalar”.

Bu ham yanglish analogiyadir, chunki “gazetalar, kitoblar lotincha chiqmayapti” tezisidan “ayb lotin yozuvida ekan” degan xulosa yasab bo‘lmaydi. Rost, lotinda savod chiqargan millionlab yoshlar bu yozuvda yetarli miqdorda kitob, gazeta o‘qishdan mosuvo, bu yoshlarning savodsizlashuvi, marginallashuvida ma’lum rol o‘ynamoqda.

Lekin aytingchi, kim va nega lotin yozuvida gazeta va kitob chiqarmayapti? Yoki bo‘lmasa lotincha harflarning o‘zi qalam ostidan qochib ketyaptimi? Yoki 35 ta kirillcha harfni eslab qolishga aqli yetgan o‘zbeklar 29 ta lotin harfini eslab qola olmaydimi?

Bugungi texnologiyalar kompyuterning bitta tugmasini bosish bilan katta-katta matnlarni kirilldan lotinga o‘girish imkonini beradi. Shunday ekan, gap lotin yozuvining maqsurligida emas. Qolaversa, kirillcha joriy etilgan dastlabki pallalarda ham aholi “vaqtinchalik savodsiz” bo‘lib qolgan, gazetalar, kitoblar chiqarish, shahar epigrafikasini kirillga o‘tkazish yo‘li bilan bu hol bartaraf etilgan. Hozir shu ishni takrorlashga nima xalaqit beradi? Elita bir imzo bilan butun mamlakatda lotin yozuvini to‘liq tatbiq etishi mumkin, bunday qilinmayotgan ekan, aybni balogardon imlodan emas, rasmiy muassasalarning tor yo‘lkalaridan qidiring.

Yechim

Til, yozuv, imlo masalalari siyosat bilan bevosita bog‘liq bo‘lgani tufayli, ilgariroq ta’kidlanganidek, ularni hal etish uchun qandaydir obyektiv kriteriylar keltirish mushkul. Eng maqbul yechim — o‘zaro hurmat bilan ommaviy, publitsistik va metodologik bahs olib borish hamda barchani qanoatlantiradigan murosa yo‘lini tanlash. Shaxsan o‘zim nafaqat yozuvni, imloni, balki umuman tilni jiddiy reviziya qilish tarafdoriman, bu qarashlarimni bir-ikki yil muqaddam alohida maqola shaklida bildirgan edim [3]. Lekin barchaning manfaati inobatga olinishi uchun murosaga tayyorman va boshqalarni ham shunga chaqirib qolaman.

So‘zim yakunida shaxsiy nuqtai nazarimni aytar ekanman, lotin yozuvi eng ratsional tanlov ekanligini yana bir bor qayd etib o‘tmoqchiman. Lotin grafikasi o‘zbek tilini jahon hamjamiyatiga yaqinlashtiradi, bu hatto eng mayda jihatlarda ham o‘z aksini topadi. Masalan, O‘zbekistonga tashrif buyurgan turistlar ko‘chalarda lotincha peshlavhalar va yozuvlar ko‘rsa, ancha oson mo‘ljal oladi, shaharni bemalol kezadi.

Lotin xatining boshqa ustunliklari haqida ko‘p yozilgan, takrorlab o‘tirmayman, faqat bir narsaga e’tibor qaratmoqchiman.

Amaldagi lotin yozuvida kamchiliklar borligini inkor qilib bo‘lmaydi. Lekin har qanday kamchilikni bartaraf etish mumkin. Juda uzoqqa bormay, o‘sha o‘tgan asr tajribasidan foydalansa bo‘ladi. Qolaversa, bu o‘zbek tili rus, fors, ingliz va boshqa tillar an’anasidan uzilib, o‘z rivojlanish yo‘lini topishi uchun bir imkoniyat bo‘ladi.

Adabiyotlar

1. Abdullayev F. Til qanday rivojlanadi. – Toshkent: “Fan”, 1972. B. 12.
2. Ibragimov S. Orfografiya uzbekskogo yazыka // Orfografii tyurkskix literaturnыx yazыkov SSSR. – Moskva: «Nauka», 1973. S. 220.

Manba: www.kun.uz