18 август — Улуғ шоир ва мутафаккир Абдураҳмон Жомий таваллуд топган кун

   Амир Темур ва ундан сўнг бошқа темурий шаҳзодалар Имоми Аъзам ва Хожа Баҳоуддин Нақшбанд таълимотларининг сиёсий ҳомийлари сифатида майдонга чиқиб, шиддатли даврнинг ғоявий-мафкуравий курашларида ўз атрофларига Хожа Алоуддин Аттор, Хожа Аҳрори Валий, Саъдиддин Кошғарий ва Абдураҳмон Жомийдек маърифат пешволарини тўплашга эришган эдилар. Тарих ва тақдир эса ушбу даврнинг диний, ирфоний, илмий, адабий ва ҳатто сиёсий саҳналарида кўпроқ Мавлоно Нуриддин Абдураҳмон Жомий вужуди ва ҳузурини кўришни хоҳларди.

Жаъфар МУҲАММАД
ЖОМИЙ ҲАКАМЛИГИ: ТАСАВВУФ, КАЛОМ
ВА ФАЛСАФА БАҲСЛАРИ

I

  Бир пайтлар мўътазилийлар бошлаб берган ва салкам беш юз йил давомида мусулмон шарқини қизғин, гоҳида кескин ва аёвсиз фалсафий-ақидавий ва диний-мазҳабий баҳс-мунозаралар майдонига айлантирган масалалар мўғуллар истилоси даврига келиб илмий доираларни тарк этгандай бўлди. Аммо машъум даврнинг сиёсий-иқтисодий шароитидан келиб чиққан ушбу танаффус вақтинчалик эди. Зеро, Худонинг вужуди, зоти, сифатлари ва ваҳдати (бирлиги), Худонинг илми, унинг қудрат ва иродаси, қадим ва ҳадис (оламнинг қадимлиги ва яратилганлиги) масаласи, Қуръоннинг азалийлиги ёки яратилганлиги муаммоси, жабр ва ихтиёр масаласи… каби ўнлаб, балки юзлаб илмий масалалар атрофидаги неча асрлик баҳс-мунозаралар хусусида ҳалигача якуний хулосалар чиқарилмаган, чиқарилган тақдирда ҳам (масалан, Абулҳасан ал-Ашъарий, Имом ал-Мотуридий, Форобий, Абубакр Калободий, Мустамлий Бухорий, Муҳаммад Ғаззолий, Умар Хайём… каби мутафаккирлар томонидан), мазкур масалалар мўғуллар истилоси даврида юзага келган маънавий инқироздан кейинги давр, яъни, янги даврда қайтадан кўриб чиқилиши, ҳар бир масалага ҳукмрон сиёсий ва диний мафкура нуқтаи назаридан муносабат билидирилиши лозим эди.

Орадан юз йилдан кўпроқ вақт ўтиб, Темурийлар давридаги шиъа ва сунний мазҳаблари ўртасида юзага келган келишмовчиликлар ва зиддиятлар эски баҳс-мунозараларни қайта титкилаш, яна ибтидога қараб иш тутишга ундади. Чунки бу даврга келиб, бир пайтлар фиқҳий мазҳаб масаласини иккинчи ўринга қўйган, баъзи бир ҳолларда эса бутунлай диққат марказидан четга суриб қўйган илмий-фалсафий ва диний ақидавий гуруҳлар ва мактабларнинг аниқ бир мазҳаб мавқеини эгаллаб олиши ҳолати асосий факторга айланиб қолган эди.

Тасаввур қилинг, Ҳаким ат-Термизий ва Мустамлий Бухорий каби мутафаккирлар ҳанафия фиқҳий мазҳабида бўла туриб, ашъария калом мактаби ва ўша даврдаги Мовароуннаҳр тасаввуф мактаби намояндалари сифатида фикр юритган бўлсалар, машҳур муфассир ва тилшунос олим Маҳмуд Замахшарий муътазилия калом мактабининг тарафдори бўлган. Аммо янги даврга келиб мутафаккирлар ва таҳқиқ аҳлининг сиёсий ва илмий обрў-эътибори уларнинг қайси мазҳабга содиқлиги масаласи билан чамбарчас боғлиқ бўлиб қолди. Бу даврда суннийларнинг ҳам, шиъийларнинг ҳам мазҳабий идеаллар билан ихтисослашган сўфийлари, файласуфлари, мутакаллимлари ва ҳаттоки шоиру ёзувчи ва тарихчилари шаклланди.

Давр эса суннийликнинг Ҳанафия фиқҳий мазҳаби, Мотуридия калом мактаби ва Нақшбандия сўфийлик тариқатининг Мовароуннаҳр ва Хуросоннинг ҳукмрон мафкураси даражасига кўтарилган даври эди. Зеро, Амир Темур ва ундан сўнг бошқа темурий шаҳзодалар Имоми Аъзам ва Хожа Баҳоуддин Нақшбанд таълимотларининг сиёсий ҳомийлари сифатида майдонга чиқиб, шиддатли даврнинг ғоявий-мафкуравий курашларида ўз атрофларига Хожа Алоуддин Аттор, Хожа Аҳрори Валий, Саъдиддин Кошғарий ва Абдураҳмон Жомийдек маърифат пешволарини тўплашга эришган эдилар. Тарих ва тақдир эса ушбу даврнинг диний, ирфоний, илмий, адабий ва ҳатто сиёсий саҳналарида кўпроқ Мавлоно Нуриддин Абдураҳмон Жомий вужуди ва ҳузурини кўришни хоҳларди.

II

Жомийнинг минглаб ихлосмандлари ва муриду шогирдлари ичида ўзининг ўта нозикбинлиги билан ажралиб турган, улуғ мутафаккирнинг ҳаёти, фаолияти, мақом ва мартабалари ҳамда унинг машҳур замондошлари билан муносабати ҳақида энг мукаммал ва қимматли эсдаликларни битган тарихнавис ёзувчи – Абдулвосеъ Низомий (ёки Низомиддин) Бохарзийнинг “Мақомоти Жомий”сидан маълум бўлишича, Темурийлар даврининг диний, ирфоний, илмий ва адабий ҳаётида қатнашган турли жараёнлар, ҳатто бир-бирига зид ва қарама-қарши гуруҳлар ҳам энг қизғин баҳс-мунозара ва илмий муҳокамалар ниҳоясида Жомий муносабати ва нуқтаи назари билан ўртоқлашишни, унинг баҳоси ва фикр-мулоҳазаларини билишни истаган эканлар. Муаллиф дебочадан ташқари Жомий билан боғлиқ 109 та мавзу хусусида қимматли ва қизиқарли маълумотлар берадиган “Мақомоти Жомий” асарида Жомий ҳакамлик қилган ёки ўз нуқтаи назарини билдирган ўринлар қуйидаги тартибда берилган:

— Нақду назари Жомий бар осори Камолиддин Шайх Ҳусайн (Жомийнинг Камолиддин Шайх Ҳусайн асарларига берган баҳоси);
— Нақду назари Жомий дар бораи ҳавзаи дарси Мавлоно Муҳаммади Жожурмий (Жомийнинг Мавлоно Муҳаммад Жожурмий мактаби ҳақида билдирган мулоҳазалари);
— Назари Жомий дар бораи пояи дониши Алии Қушчий ва Мавлонозода Хатоий (Жомийнинг Али Қушчи ва Мавлонозода Хатоийнинг илмий савиялари ҳақида билдирган фикрлари);
— Қазовати Жомий дар бораи Жалолиддин Даввоний (Жомийнинг Жалолиддин Даввонийга берган баҳоси);
— Нақду назари Жомий дар бораи Журжоний ва Тафтазоний (Жомийнинг Журжоний ва Тафтазонийга берган баҳоси)
— Доварии Жомий дар бораи Алии Қушчи ва осораш (Жомийнинг Али Қушчи ва унинг асарларига билдирган муносабати)
— Тавсияи Жомий дар бораи осори Камолиддин Шайх Ҳусайн (Жомийнинг Камолиддин Шайх Ҳусайн асарлари бўйича берган тавсиялари);
— Нақду назари Жомий бар осор ва ашъори Рукниддин Муҳаммади Хавофий (Жомийнинг Рукниддин Муҳаммад Хавофий асарлари ва шеърларига берган баҳоси);
— Назари Жомий дар бораи Ибн Арабий ва қиёси ў бо Жалолиддин Муҳаммади Мавлавий (Жомийнинг Ибн Арабий ҳақидаги фикрлари ва уни Жалолиддин Муҳаммад Мавлавий (Румий – Ж.Х) билан таққослаши);
— Нақду радди фуқаҳои мадориси Ҳирот бар Ибни Арабий ва дифоъи Султон Ҳусайни Мирзо ва Жомий аз ў Ҳирот мадрасалари фақиҳларининг Ибн Арабийни танқид қилишлари ва Султон Ҳусайн Мирзо билан Жомийнинг уни ҳимоя қилишлари);
— Нақду назари сўфиёни донишманд бар иймони Фиръавн ва ғалабаи Жомий бар онон (Олим сўфийларнинг Фиръавн иймони ҳақидаги фикрлари ва Жомийнинг бу борада уларни мулзам қилгани);
— Нақду назари Жомий дар бораи раъйи мўътазила дар хусуси рўъят (Мўътазилийларнинг рўъят ҳақидаги қарашлари ва Жомийнинг ушбу масала бўйича танқидий қарашлари);
— Тафсири Жомий бар сухани Саъдиддини Кошғарий (Жомийнинг Саъдиддин Кошғарий сўзларига изоҳ бериши);
— Жомий дар посухи Шарафиддини Алии Яздий (Жомийнинг Шарафиддин Али Яздийга берган жавоби);
— Назари Жомий дар бораи рисолаи Шайх Баҳоуддини Умар (Жомийнинг Шайх Баҳоуддин Умар рисоласига берган баҳоси);
— Шайх Садриддини Равосий ва андешаи мунозираи ў бо Жомий дар мабҳаси вужуд (Шайх Садриддин Равосий ва унинг Жомий билан вужуд масаласида қилган баҳс-мунозараси);
— Нақду назари Жомий бар китобе, ки аз Туркистон ба Ҳирот оварда буданд (Жомийнинг Туркистондан олиб келинган китобга билдирган фикр-мулоҳазалари);
— Фиристодани девони Амир Музаффариддин Жаҳоншоҳи туркмон ба назди Жомий (Амир Музафариддин Жаҳоншоҳ туркманнинг девонини Жомий ҳузурига юбориши);
— Радду тарди Сайид Абулҳасани Карбалоий, ки мегуфт: номи хулафои рошидинро бояд аз хутба андохт (Хулафои рошидин номларини хутбадан олиб ташлаш керак, деган Сайид Абулҳасан Карбалоий фикрини рад этиш);
— Нақду назари Жомий дар бораи шиъиёни рўзгор (Жомийнинг давр шиъийлари ҳақидаги танқидий қарашлари):
— Нақду назари Жомий дар бораи Шоҳ Қосими Анвор ва Сайид Муҳаммади Нурбахш (Жомийнинг Шоҳ Қосим Анвор ва Сайид Муҳаммад Нурбахшга нисбатан муносабати);
— Қадҳи улум ва фунуни фалсафий (Фалсафа фанлари танқиди);
— Нақду назари Жомий дар бораи матолиботи девоний (Жомийнинг девон масалалари ҳақидаги фикрлари);
-Тақозои Шайх Ҳусайн ба жиҳати сафари Ҳиндустону Рум ва насиҳати Жомий ўро (Шайх Ҳусайн (Камолиддин Ҳусайн Хоразмий – Ж.Х)нинг Ҳиндистон ва Румга сафарга отланганлиги ва Жомийнинг унга насиҳат қилиши);
— Назари Жомий дар бораи пирий ва гўшанишиний (Жомийнинг кексалик ва гўшанишинлик ҳақидаги фикрлари);
— Фатвои Жомий дар бораи намоз гузоридан дар ҳаммом (Жомийнинг ҳаммом намоз ўқиш-ўқимаслик ҳақидаги фатвоси);
— Назари Жомий дар бораи тақвияти дин (Жомийнинг динни мустаҳкамлаш ҳақидаги фикрлари);
— Нақди Жомий дар бораи шеъру шоирон (Жомийнинг шеърият ва шоирларга оид мулоҳазалари);
— Нақду назари Жомий дар бораи “Хамса”и Навоий (Жомийнинг Навоий “Хамса”сига берган баҳоси);
— Нақду назари Жомий дар бораи асолати инсон (Жомийнинг инсон асли ҳақидаги қарашлари);
— Нақди Жомий дар бораи садрнишинии уламо ва машойихи рўзгори Абўсаъиди Кўрагон (Жомийнинг Абўсаъид Кўрагоний давридаги уламолар ва машойихларнинг мансаб вазифаларида ўтиришларини танқид қилиши).

Юқоридаги феҳристдан кўриниб турганидек, Жомий ўзининг юксак илмий салоҳияти ва маънавий салобати билан ҳақиқатдан ҳам ўз асрининг улуғ пешволари ва одил ҳакамлари қаторидан жой олган экан. Унинг бу борадаги иқтидор ва салоҳияти “Хамсат ул-мутаҳаййирин”, “Такмилаи Нафаҳот ул-унс”, “Рашаҳот айн ул-ҳаёт” каби бошқа муҳим тарихий манбаларда ҳам алоҳида таъкидланади.

III

Жомийнинг деярли барча бадиий ва илмий-ирфоний асарлари, хоҳ улар насрда бўлсин, хоҳ назмда, даврнинг талаб-эҳтиёжлари ва тарихий заруратнинг ҳосиласи сифатида яратилган. Бундай олиб қараганда, унинг ўзи истаган мавзуда асар ёзишига тарих ва тақдир доимо ҳам имконият яратиб беравермаган. Жумладан, унинг бир туркум асарлари – “Нафаҳот ал-унс мин ҳазарот ал-қудс”, “Шарҳи Фусўс ул-ҳикам”, “Ашиъъат ул-Ламаъот”, “Шарҳи рубоиёт фи исботи ваҳдат ал-вужуд” ва “Рисолаи мусиқий” мурид ва шогирди, улуғ шоир, мутафаккир ва давлат арбоби Мир Алишер Навоий илтимосига биноан, баъзи бир асарлари Абусаъид Мирзо, Султон Ҳусайн Бойқаро каби давр ҳукмдорлари, Хожа Аҳрор Валий каби тариқат пешволари ва бошқа яқин замондошлари, дўстларининг ишоралари ёки уларнинг муайян бир мавзу ва масалага бўлган қизиқишлари туфайли битилган бўлса, яна бир туркум асарлари замоннинг тезкор маънавий эҳтиёжи натижасида ёзилган. “Ад-дуррат ул-фохира” ёхуд “Таҳқиқ ул-мазоҳиб” Жомийнинг ана шундай асарлари сирасига киради. Аслида Усмонли турк султони Муҳаммад Фотеҳнинг буюртмаси асосида ёзилган ушбу тадқиқот асари яна бир карра Жомийнинг энг мураккаб ва ўта нозик илмий масалаларда ҳакамлик қилиш салоҳиятининг нечоғлик юксаклигини намойиш этади.

“Ад-дуррат ул-фохира”нинг араб тилидаги асл матни, Жомийнинг ўз асарига ёзган ҳошияси(изоҳлари), унинг шогирди Мавлоно Абдулғафур Лорийнинг ушбу асарга ёзган араб тилидаги шарҳи ҳамда “Ад-дурат ул-фохира”нинг Имодуддавла лақаби билан танилган Бадеъулмулк Мирзо томонидан “Ҳикмати имодия” номи билан форс тилида амалга оширган таржима ва шарҳининг матнларини эронлик олим Сайид Али Мусавий Беҳбаҳоний билан ҳамкорликда бир жилдда тўплаб, нашрга тайёрлаган ва уларга инглиз ва форс тиллларида муқаддима ёзган машҳур канадалик исломшунос ва жомийшунос олим Николас Ҳирнинг маълумотига қараганда, бу асар “баъзи бир нусхаларда “Ҳутта раҳлак”, яъни “Ўз хуржунингни тушир”, деб номланган экан. Жумладан, Яҳудо-3872 ва Ақойиди Темур-393 нусхаларида ушбу сохта ном “Ад-дуррат ул-фохира” номи ўрнига келтирилган. Якобс Экер(Jakobus Ecker) бу асарнинг лотинча танланма таржимасини нашрга тайёрлар экан, фойдаланган нусхаларига берган изоҳида 87-рақамли Гўто нусхаси ҳам шу ном билан номланганлигини қайд этиб ўтади. Шунингдек, у бу нусханинг сўнгги бетида оққа кўчирувчи (ё китобат қилувчи) томонидан “шу ерга қўнавер, чунки у томонда бошқа қўноқ йўқ”, деб ёзиб қўйилган, дейди. Я. Экер мазкур жумланинг маъносини қуйидагича изоҳлаб беради: “Агар Худонинг вужуди ва унинг сифатлари тўғрисида ушбу кичкина китобни ўқиб, ундан бирон нарсани тушуниб олсанг, шунинг ўзи сенга етарлидир. Чунки бу ҳақда ўқиб ва тушуниб етадиган бошқа китоб йўқ”. Иброҳим Куроний ўзининг “Ал-умам ло яқоз ал-ҳимам” номли асарида Жомий рисоласининг ҳар учала номини аралаштириб, унга “Ад-дуррат ул-фохират ал-мулаққабат би ҳутта раҳлак фи таҳқиқи мазҳаб ас-суфият ва-л-мутакаллимин ва-л-ҳукамо-ил-мутақаддимин”, деб ном беради.

“Аш-шақойиқ ун-нуъмоният фи баёни уламои айём уд-давлат ул-усмоният” китобининг муаллифи Абулхайр Аҳмад ибн Муслиҳиддин Мустафо Тошкўбризода Сайид Муҳиддин Фанорийдан нақл қилишича, унинг отаси Мавлоно Али Фанорий Султон Муҳаммадхон II замонида ҳарбий қози лавозимида ишлаб юрган пайтларида шундай деган экан: Кунлардан бир куни Султон менга: “Ҳақиқат илми хусусида баҳс юритадиган кишилар, яъни, калом, тасаввуф ва фалсафа олимлари ўртасида юзага келган баҳсларни муҳокама қилиш эҳтиёжи туғиляпти”. Шунда отаси Султонга: “Бу масалаларни Мавлоно Жомийдан бошқа муносиб тарзда муҳокама қила оладиган одам йўқ”, деган экан. Шундан сўнг Султон Муҳаммадхон II Жомийга совға-саломлар билан одам юбориб, бу ҳақда муҳокама юритадиган бир рисола ёзишни сўрайди. Шунда Мавлоно Жомий тезкор тарзда юқоридаги гуруҳлар ўртасида баҳс-мунозарага айланган олтита масала, жумладан, вужуд масаласида ҳакамлик қиладиган бир рисолача ёзиб, Султонга ёзган мактубида агар ушбу тарзда ёзиш маъқул топилса, қолган масалаларни ҳам киритиб, ниҳоясига етказиши мумкинлиги, агар маъқул деб топилмаса, бунинг учун вақт сарфлаш бефойда бўлишини билдирган экан. Лекин ушбу рисола Султон Муҳаммадхон II оламдан ўтиб бўлгандан сўнг Истамбулга етиб борган экан. Мавлоно Муҳйиддин Фанорийнинг айтишича, шу билан Жомийнинг ўша асар унинг отаси қўлида қолиб кетган экан.

Шу ўринда бир савол туғилади: Хўш, ҳижрий 886 (1481) йили, яъни, Султон Муҳаммад Фотеҳ вафот этган йили араб тилида ёзиб тугатилган ушбу рисола ҳақиқатдан ҳам Жомий ўша тезкор тарзда ёзиб Истамбулга жўнатган рисолами ёки бошқа бир асарми? Машҳур жомийшунос олим Аълохон Афсаҳзод ва Николас Ҳир “Ад-дуррат ул-фохира” Жомий ўшанда усмонли турк ҳукмдорига ёзиб юборган асар эканлигини таъкидлайдилар. Аммо ушбу воқеа жараёнида эътибордан четда қолиб кетган кичкина бир детал мавжуд. Ал-Фанорий, Жомий олтита фалсафий масалага бағишланган бир рисола (ёки рисолача) ёзиб юборганини, мактубда эса агар шу услуб мақбул бўлса, қолганларини ҳам киритиб, мукаммаллаштириб юборишини билдирган эди, лекин бу нарса етиб келган пайтда Султон Муҳаммадхон оламдан кўз юмган эди, дейди. Демак, Жомий Султонни қизиқтираётган масалалардан бир нечтасини танлаб, тезкорлик билан улар бўйича тезис тайёрлаган ва ушбу тезис мақбул топилгандагина рисола ёзишни режалаштирган бўлиб чиқади. Мазкур рисолача, яъни, ёзилажак рисола тезиси бир неча кун ичида, тахминан 10-15 бет ё варақда ёзилган бўлиши мумкин. Ҳолбуки, “Ад-дуррат ул-фохира” нинг асл матни ва Жомийнинг унга ёзган ҳошияси нашр ҳолида 69 саҳифа ва ўртага ташланган масалалар сони ҳам олтитани эмас, балки ўн биртани ташкил этади. Бундан келиб чиқадики, Жомийнинг ўша қораламаси, яъни, тезиси Ҳиротдан Истамбулгача етиб боргунча бир оз муддат (тахминан бир ёки икки ой) ўтган ва бу муддат ичида тўсатдан Султон вафот этган. Табиийки, Жомий бундан хабар топган бўлиши, аммо ўзини ҳам қизиқтириб келган ушбу масалаларни шундайлигича ташлаб қўймасдан, “Ад-дуррат ул-фохира”ни ёзган бўлиш ҳам мумкин. Лекин, нима бўлган тақдирда ҳам, мазкур асар турк султони Муҳаммад Фотеҳ илтимосига биноан ёзилганлиги маълум. Бундай ҳолат илм-фан тарихида камдан-кам учрайдиган ҳодисадир. Шунинг ўзи Жомийнинг мутафаккирона сиймоси қанчалик улуғвор бўлганини тасаввур қилиш учун кифоя бўлса керак.

IV

Улуғ мутафаккир Абу Али ибн Синонинг “Ишорот” номли машҳур асари бор. Ушбу фалсафий асарда мутафаккир давридаги турли тойифаларнинг баҳс мавзуига айланган бир қатор фалсафий, диний ва ирфоний масалалар муҳокамага тортилади. Ундан кейинги даврда машҳур файласуф Қутбиддин Розий ўзининг “Ал-муҳокимот” номли асарида Фахриддин Розий ва Насириддин Тусийларнинг Ибн Сино “Ишорот”ига бир-бирига мухолиф ва қарама-қарши мавқелардан туриб ёзган шарҳларидаги масалаларни бир-бири билан таққослаб, уларни муҳокама этишга ҳаракат қилади.

Айнан ана шу даврда Ибн Синонинг юртдошлари, ирфон фалсафасининг билимдонлари – Абу Бакр Калободийнинг “Ат-таъарруф ли мазҳаб ат-тасаввуф” ва айниқса, унинг шогирди Мустамлий Бухорийнинг “Шарҳ ат-таъарруф ли мазҳаб ат-тасаввуф” номли асарларида ҳам VIII-X асрларда мўътазилийлар, ашъарийлар, ботинийлар, файласуфлар ва сўфийлар ўртасида қизғин ва кескин баҳс-мунозараларга сабаб бўлган ўнлаб масалалар илмий ва мантиқий далиллар асосида таҳлил этилади ва муҳокама қилинади. Муҳаммад Ғаззолийнинг “Мақосид ал-фалосифа” ва “Таҳофат ал-фалосифа” каби асарлари ҳам бир томондан файласуфларнинг қарашларига қарши ёзилган раддия бўлса, иккинчи томондан, файласуфлар, мутакаллимлар ва сўфийларнинг қарашларини таҳлил қиладиган фалсафий муҳокама жанрида битилган. Юқоридаги муаллифларнинг ўзлари ҳам ўз асарларини ёзишдан мақсад ҳақни ботилдан ажратиш эканлигини уқтириб ўтганлар. Демак, илмда ҳақ ва ботилни бир-биридан ажратиш, яъни, ҳакамлик қилиш Мовароуннаҳр ва Хуросон илм-фани тарихида унчалик ҳам янгилик бўлмаган ҳодиса экан. Аммо, файласуф Хайём ва мутакаллим-сўфий Муҳаммад Ғаззолийдан сўнг Шарқ илм-фани тарихидаги ушбу йўналиш – қиёс ва муҳокама усули олдинги мавқе ва эътиборини йўқотганини ҳам эсдан чиқармаслик керак. Орадан икки юз йилдан кўпроқ вақт ўтиб, Жомий ўзининг “Ад-дуррат ул-фохира”си билан ушбу йўналишни қайта тиклади.

Ислом илм-фани тарихида, аниқроқ ифодалаганда ислом фалсафасида маърифат ва ҳақиқат аҳлини қуйидаги тўрт гуруҳга бўлишган:

1. Ҳакимлар ёхуд машшо (рацонал) фалсафаси намояндалари (ҳукамо ва фалосифа). Улар шуғулланган соҳасини “ҳикмат” ёки “фалсафа” деб аташган.
2. Ирфон ва ишроқ фалсафаси намояндалари (урафо ва ишроқиюн).
3. Калом (илоҳиётшунослик, ислом теологияси; калом фалсафаси) аҳли(мутакаллимин – мутакаллимлар: мўътазилийлар ҳамда уларга қарши бўлган ашъарийлар ва мотуридийлар).
4. Тасаввуф аҳли. Уларни сўфия, мутасаввифа ва бошқа номлар билан ҳам аташган.
Жомий “Ад-дуррат ул-фохира”да юқорида санаб ўтилган гуруҳлардан учтаси – мутакаллимлар, файласуфлар ва сўфийлар ўртасида узоқ асрлардан буён давом этиб келаётган, ҳалигача ўзининг якуний хулосасини топмай, катта баҳс-мунозараларга сабаб бўлиб келаётган 11 та масалани ўртага ташлаб, уларга холисона ҳакамлик қилиш ва ўз нуқтаи назарини билдиришга ҳаракат қилади. Рисолада баҳс-мунозарага тортилган масалалар қуйидагилардан иборат:
1. “Худо вужуди” тушунчаси. Худо вужудининг Ўз зотига мансублиги. Яъни, Худонинг вужуди айнан Унинг зотими ёки унга зоид (қўшимча) бўлган вужудми?
2. Худонинг ваҳдати (бирлиги) ва буни исбот қилишнинг зарурати.
3. Худонинг сифатлари ва уларнинг Унинг зотига тааллуқлиги масаласи.
Яъни, Худонинг сифатлари айнан Унинг зотими ёки унга зоид бўлган нарсаларми?
4. Худо илмининг моҳияти. Илмнинг Худога мансублиги.
5. Худо илмининг жузъиёти. Худога нисбат бериладиган илм атрофида туғиладиган баҳслар.
6. Худо иродасининг моҳияти. Сифатий ирода Унинг илмиданми?
7. Худо қудратининг моҳияти. Худо фоъили мухторми? (мутлақ ихтиёрга эга бўлган яратувчими?)
8. Оламнинг азалийлиги (қадимлиги). “Ҳадис ва қадим” масаласи: Олам азалдан бор бўлганми ёки муайян замонда яратилганми? Қадим олам фоъили мухтордан бор бўлганми?
9. Худо каломининг моҳияти. Қуръоннинг қадимлиги ва яратилганлиги хусусидаги баҳс-мунозаралар.
10. Бандаларнинг ихтиёрий амаллари (ўз хоҳиш-истаклари билан). Барча амал ва ҳаракатларнинг охир-оқибати Худонинг қудратига боғлиқлиги. Яъни, инсон ўз амалларида ихтиёрга эгами ёки унинг амаллари олдиндан белгиланганми?
11. Оламнинг Худодан келиб чиқиши масаласи.

Жомий ҳар бир масалани бирма-бир келтириб, биринчи навбатда мутакаллимлар (муўътазилийлар ва ашъарийлар), иккинчи навбатда файласуфлар (машшо фалсафаси намояндалари) ва ниҳоят, учинчи навбатда тасаввуф аҳлининг ўша масалага оид фикрини келтиради ва ўзи ҳам тасаввуф намояндаси бўлгани учун қиёсу муҳокамалар жараёнида тасаввуфни улардан устунроқ таълимот эканлигини исботлашга эришади. Шу билан бирга мутакаллимлар ва файласуфларнинг нуқтаи назарини камситиш, ёки уларни кескин танқид қилиш ҳолатига йўл қўймайди. Аксинча, у калом аҳли ва файласуфлар ўртасида ихтилофларга сабаб бўлган ваҳдоният масаласини қарама-қарши тарзда ўртага ташламай, уларни аралаштиришга ҳаракат қилади. Жумладан, Жомийнинг тадқиқ этишича, сўфийлар Худонинг сифатларини Унинг зотидан ташқари, аммо тасаввурда унга зоид деб қарайдилар. Бу нуқтаи назар мутакаллимлар ва файласуфларнинг фикрларидан ҳосил бўлган ўртача қарашдир. Мутакаллимлар Худонинг сифатларини Унинг зотига зоид деб биладилар, файласуфлар эса сифатларни зотнинг айни ўзи дейдилар. Сўфийларнинг яна бир нуқтаи назари мутакаллимлар ва файласуфлар ўртасидаги баҳсни мўътадиллаштиради. Бу “Худо фоъили мухтор бўлишига қарамай, олам азалийдир”, деган баҳсдир. Файласуфларнинг фикрича, “Худо фоъили мухтор бўлгани учун ҳам олам азалийдир”. Мутакаллимларнинг фикрига қараганда, оламнинг ибтидоси борлиги учун ҳам Худо фоъили мухтордир. Лекин, “Худонинг вужуди айни Унинг зотидир ё Унга зоид бўлгандир”, деган масалада мутасаввифлар бутунлай бошқача фикрни ўртага ташлайдилар. Улар Худони зот ва вужуддан таркиб топган, деб тасаввур қилиш ўрнига, Уни Вужуди Мутлақ, деб атайдилар.Сўфийлар нафақат Худо вужудининг зотга бўлган нисбати масаласидан четга чиқмасликка ҳаракат қиладилар, балки шунингдек, Аллоҳнинг бирлигини исбот қилишга ҳам уринмасликка ҳаракат қиладилар. Мутакаллимлар ва файласуфлар эса бунинг учун далил ва исбот излашга киришадилар.

Жомий мутакаллимлар, файласуфлар ва мутасаввифларнинг ўзларига хос қарашларини баён этиш ва муҳокамага тортиш мақсадида бу борадаги бир қатор муътабар манбаларга мурожаат қилган. “Ад-дуррат ул-фохира” ва унинг ҳошиясида келтирилган жуда кўп иқтибослар ё ўша китоблардан далил сифатида келтирилган ё изоҳ бериш учун фойдаланилган. Гоҳида Жомийнинг ўзи мазкур манбаларга ишора қилиб, уларни таништириб ўтади. Жумладан, у калом илмига оид манбалардан Журжонийнинг “Шарҳ ул-мувоқиф” ва Тафтазонийнинг “Шарҳ ул-мақосид” номли асарларидан, Насириддин Тусийнинг “Шарҳ ул-ишорот” номли асари ва унинг Садриддин қунавийнинг саволларига берган жавобларидан таркиб топган рисоласидан ҳам файласуфларга боғлиқ бўлган масалалар баёнида бир оз фойдаланган. Тасаввуф таълимотига оид манбалардан эса асосан Фанорийнинг “Мисбоҳ ул-унс”, Довуд Қайсарийнинг “Матлаъи хусус ул-калам”, Ҳамадонийнинг “Зубдат ул-ҳақойиқ”, Ибн ал-Арабийнинг “Футуҳот ул-Маккия” ва Қунавийнинг “Китоб ун-нусус ва иъжоз ул-баён” каби асарларидан мисоллар ва далиллар келтирган.

Муаллиф ҳақида:
Зуллисонайн шоир, шаркшунос-диншунос олим, таржимон ва публицист Жаъфар Холмўминов (Жаъфар Муҳаммад Термизий) 1968 йилнинг 20 сентябрида Сурхондарё вилоятининг Шеробод (ҳозирги Музработ тумани ҳудудига қарашли) туманида туғилди. Ўрта маълумотни 1975-85 йиллар мобайнида Музработ ва Бойсун туманларида олди. 1993 йилда ТДУни тугатди. 1993-1998 йиллар мобайнида Сурхондарё вилояти Телерадиокомпаниясида катта муҳаррир, Сурхондарё вилояти Касаба уюшмалари кенгашида маслаҳатчи, Термиз Давлат университети ўзбек филологияси факультетида катта ўқитувчи сифатида фаолият кўрсатди.
Жаъфар Холмўминов 1999 йилда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши Академияси аспирантурасига кириб, йирик адабиётшунос ва тасаввуфшунос олим профессор Нажмиддин Комилов илмий раҳбарлиги остида “Мавлоно Абдураҳмон Жомийнинг тасаввуфий-ирфоний қарашлари (“Шарҳи рубоийёт” асари асосида)” мавзусидаги диссертацияси устида ишлаб, 2004 йилда Тошкент ислом университети қошидаги Шарқшунослик фанларига ихтисослашган кенгашда ушбу илмий ишни ҳимоя қилди ва фалсафа фанлари (диншунослик) номзоди илмий даражасини олди. 2006-2008 йиллар давомида Тошкент Давлат шарқшунослик институтида Шарқ фалсафаси, фалсафа асослари, дин фалсафаси, тасаввуф фалсафаси, таржимашунослик, таржима назарияси ва таржиманинг филологик асослари фанларидан дарс берди. Айни пайтда Ўзбекистон Давлат жаҳон тиллари университетида доцент лавозимида ишламоқда.
Шу кунгача Жаъфар Холмўминовнинг “Жомий ва ваҳдат ул-вужуд таълимоти” номли монографияси (Тошкент, 2008), “Ором Понғозий ҳаёти ва ижоди” номли рисоласи (2015), ҳаммуаллифликда нашр этилган бир қатор рисолалари, ҳамда форс-тожик адабиёти, диншунослик ва ирфон фалсафасига оид 200 дан ортиқ илмий мақолалари, тожик тилидаги “Чашми борон” [Ёмғирнинг нигоҳи] (Термиз,1997), “Мижгони офтоб” [Қуёш киприклари] (Душанбе,1999), “Тулуъи сабзи ранг”, [Рангнинг яшил чиқиши] (Тошкент, 2003), “Тажаллий” (Тошкент,2008), “Ошиқи ишқ” (Тошкент, 2011), ўзбек тилидаги “Кўзгу ҳайрати” (Тошкент, 2010), “Қуёш сийрати” (Тошкент, 2015), форс тилидаги “Ҳануз ишқ” (Теҳрон, 2011) номли шеърий тўпламлари ва китоблари нашр этилган. Унинг шеърларидан намуналар Ўзбекистон ва хорижда нашр этилган йигирмадан ортиқ тазкира, баёз ва дарсликлардан жой олган.

Абдураҳмон ЖОМИЙ
“БАҲОРИСТОН”ДАН

  Саъдий Шерозийнинг “Гулистон”и таъсирида яратилган “Баҳористон” асари 8 равза (боб)дан иборат бўлиб, замонлар оша яшаб келаётган абадий ибратлар, ҳикматларни ўз ичига жамлаб, иймонга, эътиқодга, покликка, адолатга, муҳаббатга чорлаётгани, ҳикоятлари ҳануз мутолаа қилувчига улкан саодатли руҳият бағишлаётгани билан бебаҳодир. Асарда кўплаб тасаввуф донишмандлари ва мутафаккирлари ҳақида маълумотлар келтирилади, хусусан, 7-равзада буюк бобокалонимиз Aлишер Навоийга тўхталиб ўтилади ва унинг комил ахлоқи ижодидан ҳам юксакроқ эканлиги таъкидланади.
Асарни тўлиқ ҳолда саҳифа якунида мутолаа қилишингиз мумкин.

МУҚАДДИМАДАН

Бу хушкўнгил вақтимизда, қимматли ўғил Зиёвуддин Юсуф… араб тили бошланғич қоидаларини ва араб илми қоидаларини тўплаш билан шуғуллана бошлади, маълумки, кичик болалар ва тажрибасиз ёшларнинг қулоғига нотаниш атамалар ва табиатидан узоқ хотималарни ўрганишдан уларнинг қалби чўчийди, хотирага даҳшат ғубори ўтиради; шундай бўлгач, унинг дилига мурувват, хотирига қувват бериш мақсадида гоҳ-гоҳ машҳур шайх ва буюк устод Муслиҳиддин Саъдий Шерозийнинг «Гулистон»идан:

«Гулистон» эмасдир жаннатдин нишон,
Хашак-тикани қам анбаргадир кон.

Жаннат дарвозаси ундаги боблар,
Файз тўла қиссалар чин ҳавзи кавсар.

Пардага ўралган нуқталар пинҳон,
Буларга рашк этар ҳур ила ғилмон.

Шеърлари дарахтдир, баланд ҳосилдор,
Лутф шабнамидан ариқлари бор. —

каби бир неча сатр ўқилар эди. Шу аснода хотирамга унинг шариф сўзларидан шарафланиб ва латиф шеърларидан илқомланиб, шу турда ва шу услубда. бир неча варақ ижод қилиб, ҳозирларга достон ва ғойибларга армуғон этиш фикри келди. Ва бу маъно анжомини топиб бу сурат охирига етди…

Сайр айла бу «Баҳористон»да,
Кўринар унда шан гулистонлар.

Латофатдан қар гулистонда,
Гуллар яшнаб, анқир райҳонлар.

Бу «Баҳористон» саккиз  равза — боғдан ташкил топган бўлиб, бу жаннат равзаларининг ҳар бирида ўзгача гуллар жилваси ва ўзгача райҳонлар атри. Бунинг гуллари куз шамолидан хазон бўлмайди ва райҳонлари қиш совуғидан сўлмайди.

Бирор илинж тиканагидан холи ва бирор туҳфа талаб хашагидан пок боғни сайр этувчиларга биргина илтимос: бу боғни сайр этиб, томоша қилар эканлар, бу чаманни ўстиргунча жигари қон, дили бийрон бўлган боғбонни дуо билан ёд этиб, мақтов билан шод айласунлар…

Бахтлилар ичра ҳар ким,
Бу боққа етса гар жим,

Ё терса мевасидан,
Дам олса сояснда,

Кўргазса ҳақшунослик,
Карамга этса мослик,
Этса мени дуолар.

Биринчи равза

ДАРВЕШЛАР ҲАҚИДА

Ҳирот пирларидан Абдуллоҳ Ансорий… ўз асҳобларига васият қилиб: «Ҳар пирдан бир сўз эслаб қолинг, агар бу қўлингиэдан келмаса, уларнинг исмини ёд олинг, бундан баҳра топасиз», — дер эди.

Эй, сенинг номингдан ёғилади ишқ,
Нома-пайғомингдан ёғилади ишқ.
Кўчангдан ким ўтса бўлади ошиқ,
Эшигу томингдан ёғилади ишқ.

Ҳикоят

Абу Ҳошим Сўфий дебди:
— Юракдан кибр разолатин ювишдан кўра, тоғни игна  учи билан қўпориш осон.

Кибрсизлик лофин урма, уни кўрмоқдан кўра,
Қоронғу тун чумолининг изин кўрмак осонроқ.
Кибр гардин аритмоқдан осон эрур шубҳасиз,
Игна билан тоғни қазиб, остин-устун қўпормоқ.

Ҳикоят

Шиблининг бошига девоналик тушди, уни жиннихонага элтиб |қўйишди. Сўнг бир неча киши кўргани боришди.

— Кимсизлар? — деб сўради жинни улардан.
— Биз  сенинг дўстларингмиз, — дейишди.

У қўлига тош олиб, ҳамла қилди. Ҳаммалари қочиб кетишди.

— Қайтинг, эй даъвогарлар, — деди у, — дўст дўстдан қочмайди ва унинг жафо тошидан сақланишга шошмайди.

Чин дўст ул — дўстлиги ошаверса гар,
Дўстидан ёмонлик кўрганида ҳам.
Бошига минг жафо тоши ёғилса,
Меҳр уйи у тошдан бўлур мустаҳкам.

Ҳикоят

Абулҳасан Қушанжи айтган эди:

— Дунёда бир нарса эвазига ёки бирор нарса ғаразига дўстлик қилган кишидан кўра хунукроқ нарса йўқ.

Дўст ҳажридан ошиқ кутар адолат,
Ё васл эшигида турар бир ҳолат.
Дўстликдан ўзга бир мақсади бўлса,
Оламда борми ҳеч бундай разолат.

Ҳикоят

Дейдиларки, Абуали Дақоқ   умрининг охирида шундай бир дардга йўлиқдики, ҳар куни эрта саҳар томга чиқар ва офтобга юз ўгириб, шундай сўзлар деяр эди:

— Эй мамлакат саргардони, букун ўзингни нечун сезмишсан ва не жойларни кезмишсан? Бу ердан кўра ғамгинроқ ер кўрдингми ва ё бу тоифа аҳволини сўрдингми?

То қуёш ботиб кетгунча шундай алфоз сўзлар сўзлаб турар эди.

Сенча олам кезган борми, эй қуёш,
Йўлдан бирор совға бизга эт йўлдош.
Букун ишқ йўлида кимни учратдинг,
Дилида дард-алам, кўзларида ёш.

Ҳикоят

Шайх Абусаид ибни Абулхайрдан:

— Сўфийлик нимадан иборат? — деб сўраганларида у шундай жавоб берибди:
— Бошингда борини чиқариб ташла, қўлингда борини бериб юбор, сенга нима қилсалар чида.

Сўфийликни истасанг ўзингдан бўлғил халос,
Чиқиб кетсун дилингдан бутун ҳаво-ю, ҳавас.
Қўлингда ҳар не бўлса, бошқалар қўлига бер,
Юз балоға бардош бер, барчага бир қулоқ ос.

Рўям: «Мардоналик ўз биродарлари камчилигини кечиришда ва кетидан кечирим сўраш лозим бўлмайдиган иш қилишда!» — дер эди.

Икки нарса мардоналик бўлур бил,
Сенга айтиб берай бир-бир қулоқ сол.

Бири булким, кечира бил дўстларинг.
Хатолари бўлса ҳамки, кўп қўпол.

Иккинчиси узрли иш қилма ҳеч,
Мард кишига узр сўраш кўп маҳол.

Ҳикоят

Юсуф ибн Ҳусайн Розий:

— Ҳамма яхшиликлар бир уйда, унинг калити тавозу ва камтаринликдир, ҳамма ёмонликлар бошқа бир уйда, унинг калити манманликдир, — дер эди.

Яхшиликлар бир хонага жам,
Камтарликдир унинг калити.

Ёмонликлар бошқа хонада
Уни очар манманлик ити.

Эҳтиёт бўл, тойиб кетмагил,
Шундан келар юзинг шувити.

Ҳикоят

Абуали Рудборий шундай деган эди:

— Энг тор зиндон рақибларнинг бир жойда ўтиришидир.

Ёр васлининг бўйидан йўқ нишон,
У жой озодага мисли зимистон.

Ошиқларга рақиб суҳбати эиндон,
Зиндондан тордир у, зиндондан ёмон.

Ҳикоят

Баҳоуддин Нақшбандийдан:

— Сизнинг жамоангиз қайга элтади? — деб сўраганларида,  у:
— Ҳеч ким жамоадан бир жойга етолмайди, — деб жавоб берибди.

Чакману ҳассадан сафо келмайди,
Тасбеҳда кўп риё, танҳо келмайди.
Жамоанг элтади қайга, дейдилар,
Жамоадан ҳеч иш бажо келмайди.

 

Асарни тўлиқ ҳолда саҳифа якунида мутолаа қилишингиз мумкин.

18 avgust — Ulug‘ shoir va mutafakkir Abdurahmon Jomiy tavallud topgan kun

Amir Temur va undan so‘ng boshqa temuriy shahzodalar Imomi A’zam va Xoja Bahouddin Naqshband ta’limotlarining siyosiy homiylari sifatida maydonga chiqib, shiddatli davrning g‘oyaviy-mafkuraviy kurashlarida o‘z atroflariga Xoja Alouddin Attor, Xoja Ahrori Valiy, Sa’diddin Koshg‘ariy va Abdurahmon Jomiydek ma’rifat peshvolarini to‘plashga erishgan edilar. Tarix va taqdir esa ushbu davrning diniy, irfoniy, ilmiy, adabiy va hatto siyosiy sahnalarida ko‘proq Mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy vujudi va huzurini ko‘rishni xohlardi.

Ja’far MUHAMMAD
JOMIY HAKAMLIGI: TASAVVUF, KALOM
VA FALSAFA BAHSLARI

I

Bir paytlar mo‘’taziliylar boshlab bergan va salkam besh yuz yil davomida musulmon sharqini qizg‘in, gohida keskin va ayovsiz falsafiy-aqidaviy va diniy-mazhabiy bahs-munozaralar maydoniga aylantirgan masalalar mo‘g‘ullar istilosi davriga kelib ilmiy doiralarni tark etganday bo‘ldi. Ammo mash’um davrning siyosiy-iqtisodiy sharoitidan kelib chiqqan ushbu tanaffus vaqtinchalik edi. Zero, Xudoning vujudi, zoti, sifatlari va vahdati (birligi), Xudoning ilmi, uning qudrat va irodasi, qadim va hadis (olamning qadimligi va yaratilganligi) masalasi, Qur’onning azaliyligi yoki yaratilganligi muammosi, jabr va ixtiyor masalasi… kabi o‘nlab, balki yuzlab ilmiy masalalar atrofidagi necha asrlik bahs-munozaralar xususida haligacha yakuniy xulosalar chiqarilmagan, chiqarilgan taqdirda ham (masalan, Abulhasan al-Ash’ariy, Imom al-Moturidiy, Forobiy, Abubakr Kalobodiy, Mustamliy Buxoriy, Muhammad G‘azzoliy, Umar Xayyom… kabi mutafakkirlar tomonidan), mazkur masalalar mo‘g‘ullar istilosi davrida yuzaga kelgan ma’naviy inqirozdan keyingi davr, ya’ni, yangi davrda qaytadan ko‘rib chiqilishi, har bir masalaga hukmron siyosiy va diniy mafkura nuqtai nazaridan munosabat bilidirilishi lozim edi.

Oradan yuz yildan ko‘proq vaqt o‘tib, Temuriylar davridagi shi’a va sunniy mazhablari o‘rtasida yuzaga kelgan kelishmovchiliklar va ziddiyatlar eski bahs-munozaralarni qayta titkilash, yana ibtidoga qarab ish tutishga undadi. Chunki bu davrga kelib, bir paytlar fiqhiy mazhab masalasini ikkinchi o‘ringa qo‘ygan, ba’zi bir hollarda esa butunlay diqqat markazidan chetga surib qo‘ygan ilmiy-falsafiy va diniy aqidaviy guruhlar va maktablarning aniq bir mazhab mavqeini egallab olishi holati asosiy faktorga aylanib qolgan edi.

Tasavvur qiling, Hakim at-Termiziy va Mustamliy Buxoriy kabi mutafakkirlar hanafiya fiqhiy mazhabida bo‘la turib, ash’ariya kalom maktabi va o‘sha davrdagi Movarounnahr tasavvuf maktabi namoyandalari sifatida fikr yuritgan bo‘lsalar, mashhur mufassir va tilshunos olim Mahmud Zamaxshariy mu’taziliya kalom maktabining tarafdori bo‘lgan. Ammo yangi davrga kelib mutafakkirlar va tahqiq ahlining siyosiy va ilmiy obro‘-e’tibori ularning qaysi mazhabga sodiqligi masalasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib qoldi. Bu davrda sunniylarning ham, shi’iylarning ham mazhabiy ideallar bilan ixtisoslashgan so‘fiylari, faylasuflari, mutakallimlari va hattoki shoiru yozuvchi va tarixchilari shakllandi.

Davr esa sunniylikning Hanafiya fiqhiy mazhabi, Moturidiya kalom maktabi va Naqshbandiya so‘fiylik tariqatining Movarounnahr va Xurosonning hukmron mafkurasi darajasiga ko‘tarilgan davri edi. Zero, Amir Temur va undan so‘ng boshqa temuriy shahzodalar Imomi A’zam va Xoja Bahouddin Naqshband ta’limotlarining siyosiy homiylari sifatida maydonga chiqib, shiddatli davrning g‘oyaviy-mafkuraviy kurashlarida o‘z atroflariga Xoja Alouddin Attor, Xoja Ahrori Valiy, Sa’diddin Koshg‘ariy va Abdurahmon Jomiydek ma’rifat peshvolarini to‘plashga erishgan edilar. Tarix va taqdir esa ushbu davrning diniy, irfoniy, ilmiy, adabiy va hatto siyosiy sahnalarida ko‘proq Mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy vujudi va huzurini ko‘rishni xohlardi.

II

Jomiyning minglab ixlosmandlari va muridu shogirdlari ichida o‘zining o‘ta nozikbinligi bilan ajralib turgan, ulug‘ mutafakkirning hayoti, faoliyati, maqom va martabalari hamda uning mashhur zamondoshlari bilan munosabati haqida eng mukammal va qimmatli esdaliklarni bitgan tarixnavis yozuvchi – Abdulvose’ Nizomiy (yoki Nizomiddin) Boxarziyning “Maqomoti Jomiy”sidan ma’lum bo‘lishicha, Temuriylar davrining diniy, irfoniy, ilmiy va adabiy hayotida qatnashgan turli jarayonlar, hatto bir-biriga zid va qarama-qarshi guruhlar ham eng qizg‘in bahs-munozara va ilmiy muhokamalar nihoyasida Jomiy munosabati va nuqtai nazari bilan o‘rtoqlashishni, uning bahosi va fikr-mulohazalarini bilishni istagan ekanlar. Muallif debochadan tashqari Jomiy bilan bog‘liq 109 ta mavzu xususida qimmatli va qiziqarli ma’lumotlar beradigan “Maqomoti Jomiy” asarida Jomiy hakamlik qilgan yoki o‘z nuqtai nazarini bildirgan o‘rinlar quyidagi tartibda berilgan:

— Naqdu nazari Jomiy bar osori Kamoliddin Shayx Husayn (Jomiyning Kamoliddin Shayx Husayn asarlariga bergan bahosi);
— Naqdu nazari Jomiy dar borai havzai darsi Mavlono Muhammadi Jojurmiy (Jomiyning Mavlono Muhammad Jojurmiy maktabi haqida bildirgan mulohazalari);
— Nazari Jomiy dar borai poyai donishi Alii Qushchiy va Mavlonozoda Xatoiy (Jomiyning Ali Qushchi va Mavlonozoda Xatoiyning ilmiy saviyalari haqida bildirgan fikrlari);
— Qazovati Jomiy dar borai Jaloliddin Davvoniy (Jomiyning Jaloliddin Davvoniyga bergan bahosi);
— Naqdu nazari Jomiy dar borai Jurjoniy va Taftazoniy (Jomiyning Jurjoniy va Taftazoniyga bergan bahosi)
— Dovarii Jomiy dar borai Alii Qushchi va osorash (Jomiyning Ali Qushchi va uning asarlariga bildirgan munosabati)
— Tavsiyai Jomiy dar borai osori Kamoliddin Shayx Husayn (Jomiyning Kamoliddin Shayx Husayn asarlari bo‘yicha bergan tavsiyalari);
— Naqdu nazari Jomiy bar osor va ash’ori Rukniddin Muhammadi Xavofiy (Jomiyning Rukniddin Muhammad Xavofiy asarlari va she’rlariga bergan bahosi);
— Nazari Jomiy dar borai Ibn Arabiy va qiyosi o‘ bo Jaloliddin Muhammadi Mavlaviy (Jomiyning Ibn Arabiy haqidagi fikrlari va uni Jaloliddin Muhammad Mavlaviy (Rumiy – J.X) bilan taqqoslashi);
— Naqdu raddi fuqahoi madorisi Hirot bar Ibni Arabiy va difo’i Sulton Husayni Mirzo va Jomiy az o‘ Hirot madrasalari faqihlarining Ibn Arabiyni tanqid qilishlari va Sulton Husayn Mirzo bilan Jomiyning uni himoya qilishlari);
— Naqdu nazari so‘fiyoni donishmand bar iymoni Fir’avn va g‘alabai Jomiy bar onon (Olim so‘fiylarning Fir’avn iymoni haqidagi fikrlari va Jomiyning bu borada ularni mulzam qilgani);
— Naqdu nazari Jomiy dar borai ra’yi mo‘’tazila dar xususi ro‘’yat (Mo‘’taziliylarning ro‘’yat haqidagi qarashlari va Jomiyning ushbu masala bo‘yicha tanqidiy qarashlari);
— Tafsiri Jomiy bar suxani Sa’diddini Koshg‘ariy (Jomiyning Sa’diddin Koshg‘ariy so‘zlariga izoh berishi);
— Jomiy dar posuxi Sharafiddini Alii Yazdiy (Jomiyning Sharafiddin Ali Yazdiyga bergan javobi);
— Nazari Jomiy dar borai risolai Shayx Bahouddini Umar (Jomiyning Shayx Bahouddin Umar risolasiga bergan bahosi);
— Shayx Sadriddini Ravosiy va andeshai munozirai o‘ bo Jomiy dar mabhasi vujud (Shayx Sadriddin Ravosiy va uning Jomiy bilan vujud masalasida qilgan bahs-munozarasi);
— Naqdu nazari Jomiy bar kitobe, ki az Turkiston ba Hirot ovarda budand (Jomiyning Turkistondan olib kelingan kitobga bildirgan fikr-mulohazalari);
— Firistodani devoni Amir Muzaffariddin Jahonshohi turkmon ba nazdi Jomiy (Amir Muzafariddin Jahonshoh turkmanning devonini Jomiy huzuriga yuborishi);
— Raddu tardi Sayid Abulhasani Karbaloiy, ki meguft: nomi xulafoi roshidinro boyad az xutba andoxt (Xulafoi roshidin nomlarini xutbadan olib tashlash kerak, degan Sayid Abulhasan Karbaloiy fikrini rad etish);
— Naqdu nazari Jomiy dar borai shi’iyoni ro‘zgor (Jomiyning davr shi’iylari haqidagi tanqidiy qarashlari):
— Naqdu nazari Jomiy dar borai Shoh Qosimi Anvor va Sayid Muhammadi Nurbaxsh (Jomiyning Shoh Qosim Anvor va Sayid Muhammad Nurbaxshga nisbatan munosabati);
— Qadhi ulum va fununi falsafiy (Falsafa fanlari tanqidi);
— Naqdu nazari Jomiy dar borai matoliboti devoniy (Jomiyning devon masalalari haqidagi fikrlari);
-Taqozoi Shayx Husayn ba jihati safari Hindustonu Rum va nasihati Jomiy o‘ro (Shayx Husayn (Kamoliddin Husayn Xorazmiy – J.X)ning Hindiston va Rumga safarga otlanganligi va Jomiyning unga nasihat qilishi);
— Nazari Jomiy dar borai piriy va go‘shanishiniy (Jomiyning keksalik va go‘shanishinlik haqidagi fikrlari);
— Fatvoi Jomiy dar borai namoz guzoridan dar hammom (Jomiyning hammom namoz o‘qish-o‘qimaslik haqidagi fatvosi);
— Nazari Jomiy dar borai taqviyati din (Jomiyning dinni mustahkamlash haqidagi fikrlari);
— Naqdi Jomiy dar borai she’ru shoiron (Jomiyning she’riyat va shoirlarga oid mulohazalari);
— Naqdu nazari Jomiy dar borai “Xamsa”i Navoiy (Jomiyning Navoiy “Xamsa”siga bergan bahosi);
— Naqdu nazari Jomiy dar borai asolati inson (Jomiyning inson asli haqidagi qarashlari);
— Naqdi Jomiy dar borai sadrnishinii ulamo va mashoyixi ro‘zgori Abo‘sa’idi Ko‘ragon (Jomiyning Abo‘sa’id Ko‘ragoniy davridagi ulamolar va mashoyixlarning mansab vazifalarida o‘tirishlarini tanqid qilishi).

Yuqoridagi fehristdan ko‘rinib turganidek, Jomiy o‘zining yuksak ilmiy salohiyati va ma’naviy salobati bilan haqiqatdan ham o‘z asrining ulug‘ peshvolari va odil hakamlari qatoridan joy olgan ekan. Uning bu boradagi iqtidor va salohiyati “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Takmilai Nafahot ul-uns”, “Rashahot ayn ul-hayot” kabi boshqa muhim tarixiy manbalarda ham alohida ta’kidlanadi.

III

Jomiyning deyarli barcha badiiy va ilmiy-irfoniy asarlari, xoh ular nasrda bo‘lsin, xoh nazmda, davrning talab-ehtiyojlari va tarixiy zaruratning hosilasi sifatida yaratilgan. Bunday olib qaraganda, uning o‘zi istagan mavzuda asar yozishiga tarix va taqdir doimo ham imkoniyat yaratib beravermagan. Jumladan, uning bir turkum asarlari – “Nafahot al-uns min hazarot al-quds”, “Sharhi Fuso‘s ul-hikam”, “Ashi’’at ul-Lama’ot”, “Sharhi ruboiyot fi isboti vahdat al-vujud” va “Risolai musiqiy” murid va shogirdi, ulug‘ shoir, mutafakkir va davlat arbobi Mir Alisher Navoiy iltimosiga binoan, ba’zi bir asarlari Abusa’id Mirzo, Sulton Husayn Boyqaro kabi davr hukmdorlari, Xoja Ahror Valiy kabi tariqat peshvolari va boshqa yaqin zamondoshlari, do‘stlarining ishoralari yoki ularning muayyan bir mavzu va masalaga bo‘lgan qiziqishlari tufayli bitilgan bo‘lsa, yana bir turkum asarlari zamonning tezkor ma’naviy ehtiyoji natijasida yozilgan. “Ad-durrat ul-foxira” yoxud “Tahqiq ul-mazohib” Jomiyning ana shunday asarlari sirasiga kiradi. Aslida Usmonli turk sultoni Muhammad Fotehning buyurtmasi asosida yozilgan ushbu tadqiqot asari yana bir karra Jomiyning eng murakkab va o‘ta nozik ilmiy masalalarda hakamlik qilish salohiyatining nechog‘lik yuksakligini namoyish etadi.

“Ad-durrat ul-foxira”ning arab tilidagi asl matni, Jomiyning o‘z asariga yozgan hoshiyasi(izohlari), uning shogirdi Mavlono Abdulg‘afur Loriyning ushbu asarga yozgan arab tilidagi sharhi hamda “Ad-durat ul-foxira”ning Imoduddavla laqabi bilan tanilgan Bade’ulmulk Mirzo tomonidan “Hikmati imodiya” nomi bilan fors tilida amalga oshirgan tarjima va sharhining matnlarini eronlik olim Sayid Ali Musaviy Behbahoniy bilan hamkorlikda bir jildda to‘plab, nashrga tayyorlagan va ularga ingliz va fors tilllarida muqaddima yozgan mashhur kanadalik islomshunos va jomiyshunos olim Nikolas Hirning ma’lumotiga qaraganda, bu asar “ba’zi bir nusxalarda “Hutta rahlak”, ya’ni “O‘z xurjuningni tushir”, deb nomlangan ekan. Jumladan, Yahudo-3872 va Aqoyidi Temur-393 nusxalarida ushbu soxta nom “Ad-durrat ul-foxira” nomi o‘rniga keltirilgan. Yakobs Eker(Jakobus Ecker) bu asarning lotincha tanlanma tarjimasini nashrga tayyorlar ekan, foydalangan nusxalariga bergan izohida 87-raqamli Go‘to nusxasi ham shu nom bilan nomlanganligini qayd etib o‘tadi. Shuningdek, u bu nusxaning so‘nggi betida oqqa ko‘chiruvchi (yo kitobat qiluvchi) tomonidan “shu yerga qo‘naver, chunki u tomonda boshqa qo‘noq yo‘q”, deb yozib qo‘yilgan, deydi. Ya. Eker mazkur jumlaning ma’nosini quyidagicha izohlab beradi: “Agar Xudoning vujudi va uning sifatlari to‘g‘risida ushbu kichkina kitobni o‘qib, undan biron narsani tushunib olsang, shuning o‘zi senga yetarlidir. Chunki bu haqda o‘qib va tushunib yetadigan boshqa kitob yo‘q”. Ibrohim Kuroniy o‘zining “Al-umam lo yaqoz al-himam” nomli asarida Jomiy risolasining har uchala nomini aralashtirib, unga “Ad-durrat ul-foxirat al-mulaqqabat bi hutta rahlak fi tahqiqi mazhab as-sufiyat va-l-mutakallimin va-l-hukamo-il-mutaqaddimin”, deb nom beradi.

“Ash-shaqoyiq un-nu’moniyat fi bayoni ulamoi ayyom ud-davlat ul-usmoniyat” kitobining muallifi Abulxayr Ahmad ibn Muslihiddin Mustafo Toshko‘brizoda Sayid Muhiddin Fanoriydan naql qilishicha, uning otasi Mavlono Ali Fanoriy Sulton Muhammadxon II zamonida harbiy qozi lavozimida ishlab yurgan paytlarida shunday degan ekan: Kunlardan bir kuni Sulton menga: “Haqiqat ilmi xususida bahs yuritadigan kishilar, ya’ni, kalom, tasavvuf va falsafa olimlari o‘rtasida yuzaga kelgan bahslarni muhokama qilish ehtiyoji tug‘ilyapti”. Shunda otasi Sultonga: “Bu masalalarni Mavlono Jomiydan boshqa munosib tarzda muhokama qila oladigan odam yo‘q”, degan ekan. Shundan so‘ng Sulton Muhammadxon II Jomiyga sovg‘a-salomlar bilan odam yuborib, bu haqda muhokama yuritadigan bir risola yozishni so‘raydi. Shunda Mavlono Jomiy tezkor tarzda yuqoridagi guruhlar o‘rtasida bahs-munozaraga aylangan oltita masala, jumladan, vujud masalasida hakamlik qiladigan bir risolacha yozib, Sultonga yozgan maktubida agar ushbu tarzda yozish ma’qul topilsa, qolgan masalalarni ham kiritib, nihoyasiga yetkazishi mumkinligi, agar ma’qul deb topilmasa, buning uchun vaqt sarflash befoyda bo‘lishini bildirgan ekan. Lekin ushbu risola Sulton Muhammadxon II olamdan o‘tib bo‘lgandan so‘ng Istambulga yetib borgan ekan. Mavlono Muhyiddin Fanoriyning aytishicha, shu bilan Jomiyning o‘sha asar uning otasi qo‘lida qolib ketgan ekan.

Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi: Xo‘sh, hijriy 886 (1481) yili, ya’ni, Sulton Muhammad Foteh vafot etgan yili arab tilida yozib tugatilgan ushbu risola haqiqatdan ham Jomiy o‘sha tezkor tarzda yozib Istambulga jo‘natgan risolami yoki boshqa bir asarmi? Mashhur jomiyshunos olim A’loxon Afsahzod va Nikolas Hir “Ad-durrat ul-foxira” Jomiy o‘shanda usmonli turk hukmdoriga yozib yuborgan asar ekanligini ta’kidlaydilar. Ammo ushbu voqea jarayonida e’tibordan chetda qolib ketgan kichkina bir detal mavjud. Al-Fanoriy, Jomiy oltita falsafiy masalaga bag‘ishlangan bir risola (yoki risolacha) yozib yuborganini, maktubda esa agar shu uslub maqbul bo‘lsa, qolganlarini ham kiritib, mukammallashtirib yuborishini bildirgan edi, lekin bu narsa yetib kelgan paytda Sulton Muhammadxon olamdan ko‘z yumgan edi, deydi. Demak, Jomiy Sultonni qiziqtirayotgan masalalardan bir nechtasini tanlab, tezkorlik bilan ular bo‘yicha tezis tayyorlagan va ushbu tezis maqbul topilgandagina risola yozishni rejalashtirgan bo‘lib chiqadi. Mazkur risolacha, ya’ni, yozilajak risola tezisi bir necha kun ichida, taxminan 10-15 bet yo varaqda yozilgan bo‘lishi mumkin. Holbuki, “Ad-durrat ul-foxira” ning asl matni va Jomiyning unga yozgan hoshiyasi nashr holida 69 sahifa va o‘rtaga tashlangan masalalar soni ham oltitani emas, balki o‘n birtani tashkil etadi. Bundan kelib chiqadiki, Jomiyning o‘sha qoralamasi, ya’ni, tezisi Hirotdan Istambulgacha yetib borguncha bir oz muddat (taxminan bir yoki ikki oy) o‘tgan va bu muddat ichida to‘satdan Sulton vafot etgan. Tabiiyki, Jomiy bundan xabar topgan bo‘lishi, ammo o‘zini ham qiziqtirib kelgan ushbu masalalarni shundayligicha tashlab qo‘ymasdan, “Ad-durrat ul-foxira”ni yozgan bo‘lish ham mumkin. Lekin, nima bo‘lgan taqdirda ham, mazkur asar turk sultoni Muhammad Foteh iltimosiga binoan yozilganligi ma’lum. Bunday holat ilm-fan tarixida kamdan-kam uchraydigan hodisadir. Shuning o‘zi Jomiyning mutafakkirona siymosi qanchalik ulug‘vor bo‘lganini tasavvur qilish uchun kifoya bo‘lsa kerak.

IV

Ulug‘ mutafakkir Abu Ali ibn Sinoning “Ishorot” nomli mashhur asari bor. Ushbu falsafiy asarda mutafakkir davridagi turli toyifalarning bahs mavzuiga aylangan bir qator falsafiy, diniy va irfoniy masalalar muhokamaga tortiladi. Undan keyingi davrda mashhur faylasuf Qutbiddin Roziy o‘zining “Al-muhokimot” nomli asarida Faxriddin Roziy va Nasiriddin Tusiylarning Ibn Sino “Ishorot”iga bir-biriga muxolif va qarama-qarshi mavqelardan turib yozgan sharhlaridagi masalalarni bir-biri bilan taqqoslab, ularni muhokama etishga harakat qiladi.

Aynan ana shu davrda Ibn Sinoning yurtdoshlari, irfon falsafasining bilimdonlari – Abu Bakr Kalobodiyning “At-ta’arruf li mazhab at-tasavvuf” va ayniqsa, uning shogirdi Mustamliy Buxoriyning “Sharh at-ta’arruf li mazhab at-tasavvuf” nomli asarlarida ham VIII-X asrlarda mo‘’taziliylar, ash’ariylar, botiniylar, faylasuflar va so‘fiylar o‘rtasida qizg‘in va keskin bahs-munozaralarga sabab bo‘lgan o‘nlab masalalar ilmiy va mantiqiy dalillar asosida tahlil etiladi va muhokama qilinadi. Muhammad G‘azzoliyning “Maqosid al-falosifa” va “Tahofat al-falosifa” kabi asarlari ham bir tomondan faylasuflarning qarashlariga qarshi yozilgan raddiya bo‘lsa, ikkinchi tomondan, faylasuflar, mutakallimlar va so‘fiylarning qarashlarini tahlil qiladigan falsafiy muhokama janrida bitilgan. Yuqoridagi mualliflarning o‘zlari ham o‘z asarlarini yozishdan maqsad haqni botildan ajratish ekanligini uqtirib o‘tganlar. Demak, ilmda haq va botilni bir-biridan ajratish, ya’ni, hakamlik qilish Movarounnahr va Xuroson ilm-fani tarixida unchalik ham yangilik bo‘lmagan hodisa ekan. Ammo, faylasuf Xayyom va mutakallim-so‘fiy Muhammad G‘azzoliydan so‘ng Sharq ilm-fani tarixidagi ushbu yo‘nalish – qiyos va muhokama usuli oldingi mavqe va e’tiborini yo‘qotganini ham esdan chiqarmaslik kerak. Oradan ikki yuz yildan ko‘proq vaqt o‘tib, Jomiy o‘zining “Ad-durrat ul-foxira”si bilan ushbu yo‘nalishni qayta tikladi.

Islom ilm-fani tarixida, aniqroq ifodalaganda islom falsafasida ma’rifat va haqiqat ahlini quyidagi to‘rt guruhga bo‘lishgan:

1. Hakimlar yoxud mashsho (ratsonal) falsafasi namoyandalari (hukamo va falosifa). Ular shug‘ullangan sohasini “hikmat” yoki “falsafa” deb atashgan.
2. Irfon va ishroq falsafasi namoyandalari (urafo va ishroqiyun).
3. Kalom (ilohiyotshunoslik, islom teologiyasi; kalom falsafasi) ahli(mutakallimin – mutakallimlar: mo‘’taziliylar hamda ularga qarshi bo‘lgan ash’ariylar va moturidiylar).
4. Tasavvuf ahli. Ularni so‘fiya, mutasavvifa va boshqa nomlar bilan ham atashgan.
Jomiy “Ad-durrat ul-foxira”da yuqorida sanab o‘tilgan guruhlardan uchtasi – mutakallimlar, faylasuflar va so‘fiylar o‘rtasida uzoq asrlardan buyon davom etib kelayotgan, haligacha o‘zining yakuniy xulosasini topmay, katta bahs-munozaralarga sabab bo‘lib kelayotgan 11 ta masalani o‘rtaga tashlab, ularga xolisona hakamlik qilish va o‘z nuqtai nazarini bildirishga harakat qiladi. Risolada bahs-munozaraga tortilgan masalalar quyidagilardan iborat:
1. “Xudo vujudi” tushunchasi. Xudo vujudining O‘z zotiga mansubligi. Ya’ni, Xudoning vujudi aynan Uning zotimi yoki unga zoid (qo‘shimcha) bo‘lgan vujudmi?
2. Xudoning vahdati (birligi) va buni isbot qilishning zarurati.
3. Xudoning sifatlari va ularning Uning zotiga taalluqligi masalasi.
Ya’ni, Xudoning sifatlari aynan Uning zotimi yoki unga zoid bo‘lgan narsalarmi?
4. Xudo ilmining mohiyati. Ilmning Xudoga mansubligi.
5. Xudo ilmining juz’iyoti. Xudoga nisbat beriladigan ilm atrofida tug‘iladigan bahslar.
6. Xudo irodasining mohiyati. Sifatiy iroda Uning ilmidanmi?
7. Xudo qudratining mohiyati. Xudo fo’ili muxtormi? (mutlaq ixtiyorga ega bo‘lgan yaratuvchimi?)
8. Olamning azaliyligi (qadimligi). “Hadis va qadim” masalasi: Olam azaldan bor bo‘lganmi yoki muayyan zamonda yaratilganmi? Qadim olam fo’ili muxtordan bor bo‘lganmi?
9. Xudo kalomining mohiyati. Qur’onning qadimligi va yaratilganligi xususidagi bahs-munozaralar.
10. Bandalarning ixtiyoriy amallari (o‘z xohish-istaklari bilan). Barcha amal va harakatlarning oxir-oqibati Xudoning qudratiga bog‘liqligi. Ya’ni, inson o‘z amallarida ixtiyorga egami yoki uning amallari oldindan belgilanganmi?
11. Olamning Xudodan kelib chiqishi masalasi.

Jomiy har bir masalani birma-bir keltirib, birinchi navbatda mutakallimlar (muo‘’taziliylar va ash’ariylar), ikkinchi navbatda faylasuflar (mashsho falsafasi namoyandalari) va nihoyat, uchinchi navbatda tasavvuf ahlining o‘sha masalaga oid fikrini keltiradi va o‘zi ham tasavvuf namoyandasi bo‘lgani uchun qiyosu muhokamalar jarayonida tasavvufni ulardan ustunroq ta’limot ekanligini isbotlashga erishadi. Shu bilan birga mutakallimlar va faylasuflarning nuqtai nazarini kamsitish, yoki ularni keskin tanqid qilish holatiga yo‘l qo‘ymaydi. Aksincha, u kalom ahli va faylasuflar o‘rtasida ixtiloflarga sabab bo‘lgan vahdoniyat masalasini qarama-qarshi tarzda o‘rtaga tashlamay, ularni aralashtirishga harakat qiladi. Jumladan, Jomiyning tadqiq etishicha, so‘fiylar Xudoning sifatlarini Uning zotidan tashqari, ammo tasavvurda unga zoid deb qaraydilar. Bu nuqtai nazar mutakallimlar va faylasuflarning fikrlaridan hosil bo‘lgan o‘rtacha qarashdir. Mutakallimlar Xudoning sifatlarini Uning zotiga zoid deb biladilar, faylasuflar esa sifatlarni zotning ayni o‘zi deydilar. So‘fiylarning yana bir nuqtai nazari mutakallimlar va faylasuflar o‘rtasidagi bahsni mo‘’tadillashtiradi. Bu “Xudo fo’ili muxtor bo‘lishiga qaramay, olam azaliydir”, degan bahsdir. Faylasuflarning fikricha, “Xudo fo’ili muxtor bo‘lgani uchun ham olam azaliydir”. Mutakallimlarning fikriga qaraganda, olamning ibtidosi borligi uchun ham Xudo fo’ili muxtordir. Lekin, “Xudoning vujudi ayni Uning zotidir yo Unga zoid bo‘lgandir”, degan masalada mutasavviflar butunlay boshqacha fikrni o‘rtaga tashlaydilar. Ular Xudoni zot va vujuddan tarkib topgan, deb tasavvur qilish o‘rniga, Uni Vujudi Mutlaq, deb ataydilar.So‘fiylar nafaqat Xudo vujudining zotga bo‘lgan nisbati masalasidan chetga chiqmaslikka harakat qiladilar, balki shuningdek, Allohning birligini isbot qilishga ham urinmaslikka harakat qiladilar. Mutakallimlar va faylasuflar esa buning uchun dalil va isbot izlashga kirishadilar.

Jomiy mutakallimlar, faylasuflar va mutasavviflarning o‘zlariga xos qarashlarini bayon etish va muhokamaga tortish maqsadida bu boradagi bir qator mu’tabar manbalarga murojaat qilgan. “Ad-durrat ul-foxira” va uning hoshiyasida keltirilgan juda ko‘p iqtiboslar yo o‘sha kitoblardan dalil sifatida keltirilgan yo izoh berish uchun foydalanilgan. Gohida Jomiyning o‘zi mazkur manbalarga ishora qilib, ularni tanishtirib o‘tadi. Jumladan, u kalom ilmiga oid manbalardan Jurjoniyning “Sharh ul-muvoqif” va Taftazoniyning “Sharh ul-maqosid” nomli asarlaridan, Nasiriddin Tusiyning “Sharh ul-ishorot” nomli asari va uning Sadriddin qunaviyning savollariga bergan javoblaridan tarkib topgan risolasidan ham faylasuflarga bog‘liq bo‘lgan masalalar bayonida bir oz foydalangan. Tasavvuf ta’limotiga oid manbalardan esa asosan Fanoriyning “Misboh ul-uns”, Dovud Qaysariyning “Matla’i xusus ul-kalam”, Hamadoniyning “Zubdat ul-haqoyiq”, Ibn al-Arabiyning “Futuhot ul-Makkiya” va Qunaviyning “Kitob un-nusus va i’joz ul-bayon” kabi asarlaridan misollar va dalillar keltirgan.

Muallif haqida:
Zullisonayn shoir, sharkshunos-dinshunos olim, tarjimon va publitsist Ja’far Xolmo‘minov (Ja’far Muhammad Termiziy) 1968 yilning 20 sentyabrida Surxondaryo viloyatining Sherobod (hozirgi Muzrabot tumani hududiga qarashli) tumanida tug‘ildi. O‘rta ma’lumotni 1975-85 yillar mobaynida Muzrabot va Boysun tumanlarida oldi. 1993 yilda TDUni tugatdi. 1993-1998 yillar mobaynida Surxondaryo viloyati Teleradiokompaniyasida katta muharrir, Surxondaryo viloyati Kasaba uyushmalari kengashida maslahatchi, Termiz Davlat universiteti o‘zbek filologiyasi fakultetida katta o‘qituvchi sifatida faoliyat ko‘rsatdi.
Ja’far Xolmo‘minov 1999 yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi Akademiyasi aspiranturasiga kirib, yirik adabiyotshunos va tasavvufshunos olim professor Najmiddin Komilov ilmiy rahbarligi ostida “Mavlono Abdurahmon Jomiyning tasavvufiy-irfoniy qarashlari (“Sharhi ruboiyyot” asari asosida)” mavzusidagi dissertatsiyasi ustida ishlab, 2004 yilda Toshkent islom universiteti qoshidagi Sharqshunoslik fanlariga ixtisoslashgan kengashda ushbu ilmiy ishni himoya qildi va falsafa fanlari (dinshunoslik) nomzodi ilmiy darajasini oldi. 2006-2008 yillar davomida Toshkent Davlat sharqshunoslik institutida Sharq falsafasi, falsafa asoslari, din falsafasi, tasavvuf falsafasi, tarjimashunoslik, tarjima nazariyasi va tarjimaning filologik asoslari fanlaridan dars berdi. Ayni paytda O‘zbekiston Davlat jahon tillari universitetida dotsent lavozimida ishlamoqda.
Shu kungacha Ja’far Xolmo‘minovning “Jomiy va vahdat ul-vujud ta’limoti” nomli monografiyasi (Toshkent, 2008), “Orom Pong‘oziy hayoti va ijodi” nomli risolasi (2015), hammualliflikda nashr etilgan bir qator risolalari, hamda fors-tojik adabiyoti, dinshunoslik va irfon falsafasiga oid 200 dan ortiq ilmiy maqolalari, tojik tilidagi “Chashmi boron” [Yomg‘irning nigohi] (Termiz,1997), “Mijgoni oftob” [Quyosh kipriklari] (Dushanbe,1999), “Tulu’i sabzi rang”, [Rangning yashil chiqishi] (Toshkent, 2003), “Tajalliy” (Toshkent,2008), “Oshiqi ishq” (Toshkent, 2011), o‘zbek tilidagi “Ko‘zgu hayrati” (Toshkent, 2010), “Quyosh siyrati” (Toshkent, 2015), fors tilidagi “Hanuz ishq” (Tehron, 2011) nomli she’riy to‘plamlari va kitoblari nashr etilgan. Uning she’rlaridan namunalar O‘zbekiston va xorijda nashr etilgan yigirmadan ortiq tazkira, bayoz va darsliklardan joy olgan.

Abdurahmon JOMIY
“BAHORISTON”DAN

Sa’diy Sheroziyning “Guliston”i ta’sirida yaratilgan “Bahoriston” asari 8 ravza (bob)dan iborat bo‘lib, zamonlar osha yashab kelayotgan abadiy ibratlar, hikmatlarni o‘z ichiga jamlab, iymonga, e’tiqodga, poklikka, adolatga, muhabbatga chorlayotgani, hikoyatlari hanuz mutolaa qiluvchiga ulkan saodatli ruhiyat bag‘ishlayotgani bilan bebahodir. Asarda ko‘plab tasavvuf donishmandlari va mutafakkirlari haqida ma’lumotlar keltiriladi, xususan, 7-ravzada buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiyga to‘xtalib o‘tiladi va uning komil axloqi ijodidan ham yuksakroq ekanligi ta’kidlanadi.
Asarni to‘liq holda sahifa yakunida mutolaa qilishingiz mumkin.

MUQADDIMADAN

Bu xushko‘ngil vaqtimizda, qimmatli o‘g‘il Ziyovuddin Yusuf… arab tili boshlang‘ich qoidalarini va arab ilmi qoidalarini to‘plash bilan shug‘ullana boshladi, ma’lumki, kichik bolalar va tajribasiz yoshlarning qulog‘iga notanish atamalar va tabiatidan uzoq xotimalarni o‘rganishdan ularning qalbi cho‘chiydi, xotiraga dahshat g‘ubori o‘tiradi; shunday bo‘lgach, uning diliga muruvvat, xotiriga quvvat berish maqsadida goh-goh mashhur shayx va buyuk ustod Muslihiddin Sa’diy Sheroziyning «Guliston»idan:

«Guliston» emasdir jannatdin nishon,
Xashak-tikani qam anbargadir kon.

Jannat darvozasi undagi boblar,
Fayz to‘la qissalar chin havzi kavsar.

Pardaga o‘ralgan nuqtalar pinhon,
Bularga rashk etar hur ila g‘ilmon.

She’rlari daraxtdir, baland hosildor,
Lutf shabnamidan ariqlari bor. —

kabi bir necha satr o‘qilar edi. Shu asnoda xotiramga uning sharif so‘zlaridan sharaflanib va latif she’rlaridan ilqomlanib, shu turda va shu uslubda. bir necha varaq ijod qilib, hozirlarga doston va g‘oyiblarga armug‘on etish fikri keldi. Va bu ma’no anjomini topib bu surat oxiriga yetdi…

Sayr ayla bu «Bahoriston»da,
Ko‘rinar unda shan gulistonlar.

Latofatdan qar gulistonda,
Gullar yashnab, anqir rayhonlar.

Bu «Bahoriston» sakkiz ravza — bog‘dan tashkil topgan bo‘lib, bu jannat ravzalarining har birida o‘zgacha gullar jilvasi va o‘zgacha rayhonlar atri. Buning gullari kuz shamolidan xazon bo‘lmaydi va rayhonlari qish sovug‘idan so‘lmaydi.

Biror ilinj tikanagidan xoli va biror tuhfa talab xashagidan pok bog‘ni sayr etuvchilarga birgina iltimos: bu bog‘ni sayr etib, tomosha qilar ekanlar, bu chamanni o‘stirguncha jigari qon, dili biyron bo‘lgan bog‘bonni duo bilan yod etib, maqtov bilan shod aylasunlar…

Baxtlilar ichra har kim,
Bu boqqa yetsa gar jim,

Yo tersa mevasidan,
Dam olsa soyasnda,

Ko‘rgazsa haqshunoslik,
Karamga etsa moslik,
Etsa meni duolar.

Birinchi ravza

DARVЕSHLAR HAQIDA

Hirot pirlaridan Abdulloh Ansoriy… o‘z as’hoblariga vasiyat qilib: «Har pirdan bir so‘z eslab qoling, agar bu qo‘lingiedan kelmasa, ularning ismini yod oling, bundan bahra topasiz», — der edi.

Ey, sening nomingdan yog‘iladi ishq,
Noma-payg‘omingdan yog‘iladi ishq.
Ko‘changdan kim o‘tsa bo‘ladi oshiq,
Eshigu tomingdan yog‘iladi ishq.

Hikoyat

Abu Hoshim So‘fiy debdi:
— Yurakdan kibr razolatin yuvishdan ko‘ra, tog‘ni igna uchi bilan qo‘porish oson.

Kibrsizlik lofin urma, uni ko‘rmoqdan ko‘ra,
Qorong‘u tun chumolining izin ko‘rmak osonroq.
Kibr gardin aritmoqdan oson erur shubhasiz,
Igna bilan tog‘ni qazib, ostin-ustun qo‘pormoq.

Hikoyat

Shiblining boshiga devonalik tushdi, uni jinnixonaga eltib |qo‘yishdi. So‘ng bir necha kishi ko‘rgani borishdi.

— Kimsizlar? — deb so‘radi jinni ulardan.
— Biz sening do‘stlaringmiz, — deyishdi.

U qo‘liga tosh olib, hamla qildi. Hammalari qochib ketishdi.

— Qayting, ey da’vogarlar, — dedi u, — do‘st do‘stdan qochmaydi va uning jafo toshidan saqlanishga shoshmaydi.

Chin do‘st ul — do‘stligi oshaversa gar,
Do‘stidan yomonlik ko‘rganida ham.
Boshiga ming jafo toshi yog‘ilsa,
Mehr uyi u toshdan bo‘lur mustahkam.

Hikoyat

Abulhasan Qushanji aytgan edi:

— Dunyoda bir narsa evaziga yoki biror narsa g‘araziga do‘stlik qilgan kishidan ko‘ra xunukroq narsa yo‘q.

Do‘st hajridan oshiq kutar adolat,
Yo vasl eshigida turar bir holat.
Do‘stlikdan o‘zga bir maqsadi bo‘lsa,
Olamda bormi hech bunday razolat.

Hikoyat

Deydilarki, Abuali Daqoq umrining oxirida shunday bir dardga yo‘liqdiki, har kuni erta sahar tomga chiqar va oftobga yuz o‘girib, shunday so‘zlar deyar edi:

— Ey mamlakat sargardoni, bukun o‘zingni nechun sezmishsan va ne joylarni kezmishsan? Bu yerdan ko‘ra g‘amginroq yer ko‘rdingmi va yo bu toifa ahvolini so‘rdingmi?

To quyosh botib ketguncha shunday alfoz so‘zlar so‘zlab turar edi.

Sencha olam kezgan bormi, ey quyosh,
Yo‘ldan biror sovg‘a bizga et yo‘ldosh.
Bukun ishq yo‘lida kimni uchratding,
Dilida dard-alam, ko‘zlarida yosh.

Hikoyat

Shayx Abusaid ibni Abulxayrdan:

— So‘fiylik nimadan iborat? — deb so‘raganlarida u shunday javob beribdi:
— Boshingda borini chiqarib tashla, qo‘lingda borini berib yubor, senga nima qilsalar chida.

So‘fiylikni istasang o‘zingdan bo‘lg‘il xalos,
Chiqib ketsun dilingdan butun havo-yu, havas.
Qo‘lingda har ne bo‘lsa, boshqalar qo‘liga ber,
Yuz balog‘a bardosh ber, barchaga bir quloq os.

Ro‘yam: «Mardonalik o‘z birodarlari kamchiligini kechirishda va ketidan kechirim so‘rash lozim bo‘lmaydigan ish qilishda!» — der edi.

Ikki narsa mardonalik bo‘lur bil,
Senga aytib beray bir-bir quloq sol.

Biri bulkim, kechira bil do‘stlaring.
Xatolari bo‘lsa hamki, ko‘p qo‘pol.

Ikkinchisi uzrli ish qilma hech,
Mard kishiga uzr so‘rash ko‘p mahol.

Hikoyat

Yusuf ibn Husayn Roziy:

— Hamma yaxshiliklar bir uyda, uning kaliti tavozu va kamtarinlikdir, hamma yomonliklar boshqa bir uyda, uning kaliti manmanlikdir, — der edi.

Yaxshiliklar bir xonaga jam,
Kamtarlikdir uning kaliti.

Yomonliklar boshqa xonada
Uni ochar manmanlik iti.

Ehtiyot bo‘l, toyib ketmagil,
Shundan kelar yuzing shuviti.

Hikoyat

Abuali Rudboriy shunday degan edi:

— Eng tor zindon raqiblarning bir joyda o‘tirishidir.

Yor vaslining bo‘yidan yo‘q nishon,
U joy ozodaga misli zimiston.

Oshiqlarga raqib suhbati eindon,
Zindondan tordir u, zindondan yomon.

Hikoyat

Bahouddin Naqshbandiydan:

— Sizning jamoangiz qayga eltadi? — deb so‘raganlarida, u:
— Hech kim jamoadan bir joyga yetolmaydi, — deb javob beribdi.

Chakmanu hassadan safo kelmaydi,
Tasbehda ko‘p riyo, tanho kelmaydi.
Jamoang eltadi qayga, deydilar,
Jamoadan hech ish bajo kelmaydi.

Asarni to‘liq holda mutolaa qilishingiz mumkin.

Abdurahmon Jomiy. Bahoriston by Khurshid Davron on Scribd