Маълумки собиқ иттифоқдош республикалардаги туркий тилли давлатлардан Озарбойжон ва Туркманистон давлатлари ҳам мустақилликнинг дастлабки йилларида лотин алифбосига ўтишини эълон қилиб, янги алифбога ўтишни тўлиқ якунлаб, айни кунларда янги имлодан бемалол фойдаланишмоқда.

Уларда алифбога қандай ўтилган? Алифбо якуний кўринишга келгунга қадар қай тартибда такомиллаштириб борилган? Келинг, шулар ҳақида қизиқарли маълумотлар билан танишсак.

Туркманистон тарихида илк лотинча алифбо — Яналифга СССРдаги барча туркий халқлар сингари 1928 йилнинг 3 январидан ўтилган. Унгача туркманлар ҳам араб алифбосидан фойдаланишган. 1929 йилдан бошлаб барча соҳаларда Яналифга тўлиқ ўтилган.

1940 йилнинг 1 июлидан кирилл ёзувига ўтилган ва 2000 йилга келиб тўлиқ муомаладан чиқарилган.

Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ее, Ёё, Жж, Җҗ, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Мм, Нн, Ңң, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Əә, Юю, Яя

Мамлакат мустақилликка эришгач, дарҳол лотин ёзувига ўтиш ҳаракатлари бошланган ва 1992 йили алифбонинг дастлабки варианти қабул қилинган. 19 август куни эълон қилинган лойиҳадан қуйидаги ҳарфлар ўрин олган:

Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ea ea, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Jh jh, Kk, Ll, Mm, Nn, Ng ng, Oo, Qq, Pp, Rr, Ss, Sh sh, Tt, Ts ts, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz.

Айниқса, q — ө, v — ү, x — ы товушларини билдириши билан бу алифбо бироз ноқулай эди.

1993 йилнинг январида Туркманистон фанлар академияси алифбонинг янги вариантини эълон қилди:

Aa, Bb, Çç, Dd, Ee, Ää, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, £ſ, Kk, Ll, Mm, Nn, Ññ, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, $¢, Tt, Uu, Üü, Ww, Yy, ¥ÿ, Zz.

Сапармурат Ниязов бошчилигида ўзгартирилган алифбода фунт-стерлинг, доллар, иена каби пул белгиларини билдирувчи символлар ҳам бўлгани кишини ҳайратга солади. Туркманистоннинг 1993 йилда чиққан илк миллий валютасида ҳам BA$ ¥ÜZ MANAT каби ёзилган.

2000 йилда ушбу алифбога Žž, Şş, Ňň, Ýý ҳарфлари киритилиб, 17 йил давомида ўзгартирилмасдан фойдаланиб келинмоқда.

Aa, Bb, Çç, Dd, Ee, Ää, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Žž, Kk, Ll, Mm, Nn, Ňň, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Ww, Yy, Ýý, Zz

Ўзгартиришлар Туркманистоннинг янги манатида ҳам акс этганига гувоҳ бўлишингиз мумкин:

Озарбойжонда эса илк лотинча алифбо 1922 йилда жорий этилган. 1939 йилнинг майидан бошлаб озарбойжон тилини кирилл алифбосига ўтказиш ҳаракатлари бошланган.

Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Цц, Чч, Ҹҹ, Шш, Ыы, Ээ, Юю, Яя, ’ (тутуқ белгиси)

1939 йили тасдиқланган кириллча алифбо ҳам йўл-йўлакай такомиллаштириб борилган. 1947 йили «Ц ц» дан воз кечилган. 1958 йилда «Э э», «Ю ю», «Я я» ҳарфларининг баҳридан ўтилган «Й й» нинг ўрнига «J j» қабул қилинган ва шу алифбо 2001 йилгача расман амал қилган.

Лотинча имлога ўтиш эса Озарбойжонда 1992 йилда старт олган. Дастлаб қабул қилинган Алифбода «Ä ä» ўрнига кейинроқ «Ә ә» қабул қилинган. 1992 йили Озарбойжонда чиқарилган заём ва кейинчалик чиқарилган миллий валюта манатларда бу фарқ сезилиб турибди.

Айни пайтдаги озар алифбоси қуйидагича кўринишга эга:

Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz

Ўзбекистонда лотин алифбосига ўтиш ҳақида қарор қабул қилингач, Республикамиз таркибидаги Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида амал қилувчи қорақалпоқ тили ҳам лотинчага ўтказилди. 1940 йилнинг 18 июлидан Қорақалпоғистонда ҳам кирилл алифбоси амал қилиб келаётган эди:

Аа, Әә, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Ёё, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ққ, Лл, Мм, Нн, Ңң, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Ўў, Фф, Хх, Ҳҳ, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя

1993 йилнинг охирларида лотин имлосига асосланган ўзбек алифбосининг дастлабки варианти тақдим этилгач, унинг асосида лотин имлосидаги қорақалпоқ имлоси ҳам ишлаб чиқилди:

Aa, Ää, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Ňň, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Ww, Yy, Zz.

1995 йилда ҳам ўзбек, ҳам қорақалпоқ алифболари қайта кўриб чиқилди. Қорақалпоқларнинг 1995 йилги алифбоси қуйидагича кўриниш олди:

Aa, A‘a‘, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, G‘g‘, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, N‘n‘, Oo, Oʻoʻ, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, U‘u‘, Vv, Ww, Yy, Zz, Sh sh

2009 йилда лотин имлосидаги қорақалпоқ алибосига яна ўзгартиришлар киритилди. Қорақалпоғистон Республикасининг 2009 йил 8 октябридаги қонунига кўра, «ts» ҳарф бирикмаси «С с» га алмаштирилди. Асл қорақалпоқ тилидаги сўзларда сўз бошидаги «e», «o» ва «oʻ» ҳарфлари мос равишда «ye», «wo» ва «woʻ» шаклида ёзила бошланди. «I ı» ҳарфи «I‘ i‘»га алмаштирилди «Сh» ҳарф бирикмаси жорий этилди. Бугунги кунда қорақалпоқ алифбоси қуйидаги кўринишга эга:

Аа, Bb, Cc, Dd, Ее, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Мm, Nn, Оо, Pp, Qq, Rr, Ss, Тt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz, А‘а‘, Oʻoʻ, I‘i‘, U‘u‘, G‘g‘, N‘n‘, Sh sh, Ch ch

Эслатиб ўтамиз, 1993 йил 2 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.Каримов «Лотин графикасига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш ҳақида»ги қонунни имзолаган эди. Унга кўра лотин имлосига асосланган ўзбек алифбоси қуйидагича кўринишда қабул қилинган эди:

Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Xx, Yy, Zz, Çç, Ğğ, Ɉɉ, Ññ, Öö, Şş, ʼ

Модомики, ҳозирги ноўнғай алифбони такомиллаштириш, лотинча имлога тўлиқ ўтиш учун уни замона зайлига мослаш зарурияти бор экан, айнан мана шу алифбога қайтиш керак эмасмикан?

Ш.Шокиржонов тайёрлади

Ma’lumki sobiq ittifoqdosh respublikalardagi turkiy tilli davlatlardan Ozarboyjon va Turkmaniston davlatlari ham mustaqillikning dastlabki yillarida lotin alifbosiga o‘tishini e’lon qilib, yangi alifboga o‘tishni to‘liq yakunlab, ayni kunlarda yangi imlodan bemalol foydalanishmoqda.

BOSHQALAR LOTINCHA IMLOGA QANDAY O’TISHDI?
Mukammallik sari islohotlar

Ma’lumki sobiq ittifoqdosh respublikalardagi turkiy tilli davlatlardan Ozarboyjon va Turkmaniston davlatlari ham mustaqillikning dastlabki yillarida lotin alifbosiga o‘tishini e’lon qilib, yangi alifboga o‘tishni to‘liq yakunlab, ayni kunlarda yangi imlodan bemalol foydalanishmoqda.

Ularda alifboga qanday o‘tilgan? Alifbo yakuniy ko‘rinishga kelgunga qadar qay tartibda takomillashtirib borilgan? Keling, shular haqida qiziqarli ma’lumotlar bilan tanishsak.

Turkmaniston tarixida ilk lotincha alifbo — Yanalifga SSSRdagi barcha turkiy xalqlar singari 1928 yilning 3 yanvaridan o‘tilgan. Ungacha turkmanlar ham arab alifbosidan foydalanishgan. 1929 yildan boshlab barcha sohalarda Yanalifga to‘liq o‘tilgan.

1940 yilning 1 iyulidan kirill yozuviga o‘tilgan va 2000 yilga kelib to‘liq muomaladan chiqarilgan.

Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ее, Ёё, Жж, Җҗ, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Мм, Нн, Ңң, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Əә, Юю, Яя​

Mamlakat mustaqillikka erishgach, darhol lotin yozuviga o‘tish harakatlari boshlangan va 1992 yili alifboning dastlabki varianti qabul qilingan. 19 avgust kuni e’lon qilingan loyihadan quyidagi harflar o‘rin olgan:

Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ea ea, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Jh jh, Kk, Ll, Mm, Nn, Ng ng, Oo, Qq, Pp, Rr, Ss, Sh sh, Tt, Ts ts, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz.​

Ayniqsa, q — ө, v — ү, x — ы tovushlarini bildirishi bilan bu alifbo biroz noqulay edi.

1993 yilning yanvarida Turkmaniston fanlar akademiyasi alifboning yangi variantini e’lon qildi:

Aa, Bb, Çç, Dd, Ee, Ää, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, £ſ, Kk, Ll, Mm, Nn, Ññ, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, $¢, Tt, Uu, Üü, Ww, Yy, ¥ÿ, Zz.

Saparmurat Niyazov boshchiligida o‘zgartirilgan alifboda funt-sterling, dollar, iyena kabi pul belgilarini bildiruvchi simvollar ham bo‘lgani kishini hayratga soladi. Turkmanistonning 1993 yilda chiqqan ilk milliy valyutasida ham BA$ ¥ÜZ MANAT kabi yozilgan.

2000 yilda ushbu alifboga Žž, Şş, Ňň, Ýý harflari kiritilib, 17 yil davomida o‘zgartirilmasdan foydalanib kelinmoqda.

Aa, Bb, Çç, Dd, Ee, Ää, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Žž, Kk, Ll, Mm, Nn, Ňň, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Ww, Yy, Ýý, Zz

O‘zgartirishlar Turkmanistonning yangi manatida ham aks etganiga guvoh bo‘lishingiz mumkin:

Ozarboyjonda esa ilk lotincha alifbo 1922 yilda joriy etilgan. 1939 yilning mayidan boshlab ozarboyjon tilini kirill alifbosiga o‘tkazish harakatlari boshlangan.

Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Цц, Чч, Ҹҹ, Шш, Ыы, Ээ, Юю, Яя,  ’ (tutuq belgisi)

1939 yili tasdiqlangan kirillcha alifbo ham yo‘l-yo‘lakay takomillashtirib borilgan. 1947 yili «Ц ц»​ dan voz kechilgan. 1958 yilda «Э э», «Ю ю», «Я я» ​ harflarining bahridan o‘tilgan «Й й»​ ning o‘rniga «J j» qabul qilingan va shu alifbo 2001 yilgacha rasman amal qilgan.

Lotincha imloga o‘tish esa Ozarboyjonda 1992 yilda start olgan. Dastlab qabul qilingan Alifboda «Ä ä» o‘rniga keyinroq «Ә ә» qabul qilingan. 1992 yili Ozarboyjonda chiqarilgan zayom va keyinchalik chiqarilgan milliy valyuta manatlarda bu farq sezilib turibdi.

Ayni paytdagi ozar alifbosi quyidagicha ko‘rinishga ega:

Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz​

O‘zbekistonda lotin alifbosiga o‘tish haqida qaror qabul qilingach, Respublikamiz tarkibidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududida amal qiluvchi qoraqalpoq tili ham lotinchaga o‘tkazildi. 1940 yilning 18 iyulidan Qoraqalpog‘istonda ham kirill alifbosi amal qilib kelayotgan edi:

Аа, Әә, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Ёё, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ққ, Лл, Мм, Нн, Ңң, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Ўў, Фф, Хх, Ҳҳ, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя​

1993 yilning oxirlarida lotin imlosiga asoslangan o‘zbek alifbosining dastlabki varianti taqdim etilgach, uning asosida lotin imlosidagi qoraqalpoq imlosi ham ishlab chiqildi:

Aa, Ää, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Ňň, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Ww, Yy, Zz.​

1995 yilda ham o‘zbek, ham qoraqalpoq alifbolari qayta ko‘rib chiqildi. Qoraqalpoqlarning 1995 yilgi alifbosi quyidagicha ko‘rinish oldi:

Aa, A‘a‘, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, G‘g‘, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, N‘n‘, Oo, Oʻoʻ, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, U‘u‘, Vv, Ww, Yy, Zz, Sh sh​

2009 yilda lotin imlosidagi qoraqalpoq alibosiga yana o‘zgartirishlar kiritildi. Qoraqalpog‘iston Respublikasining 2009 yil 8 oktyabridagi qonuniga ko‘ra, «ts» harf birikmasi «S s» ga almashtirildi. Asl qoraqalpoq tilidagi so‘zlarda so‘z boshidagi «e», «o» va «oʻ» harflari mos ravishda «ye», «wo» va «woʻ» shaklida yozila boshlandi. «I ı» harfi «I‘ i‘»ga almashtirildi «Sh» harf birikmasi joriy etildi. Bugungi kunda qoraqalpoq alifbosi quyidagi ko‘rinishga ega:

Аа, Bb, Cc, Dd, Ее, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Мm, Nn, Оо, Pp, Qq, Rr, Ss, Тt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz, А‘а‘, Oʻoʻ, I‘i‘, U‘u‘, G‘g‘, N‘n‘, Sh sh, Ch ch​

Eslatib o‘tamiz, 1993 yil 2 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov «Lotin grafikasiga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish haqida»gi qonunni imzolagan edi. Unga ko‘ra lotin imlosiga asoslangan o‘zbek alifbosi quyidagicha ko‘rinishda qabul qilingan edi:

Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Xx, Yy, Zz, Çç, Ğğ, Ɉɉ, Ññ, Öö, Şş, ʼ​

Modomiki, hozirgi noo‘ng‘ay alifboni takomillashtirish, lotincha imloga to‘liq o‘tish uchun uni zamona zayliga moslash zaruriyati bor ekan, aynan mana shu alifboga qaytish kerak emasmikan?

Sh.Shokirjonov tayyorladi