Лотин ёзувини бизга ўтган асрнинг 20-йилларидан ҳам, мустақиллигимизнинг бошларида ҳам ҳеч ким ва ҳеч қандай куч мажбурламади. Ўз ташаббусимиз билан, онгли равишда ўтдик. Алқисса, бу мустақил Ўзбекистон белгиси, керак бўлса ўзбек тилининг мустақиллиги белгиси.

ЛОТИНМИ, КИРИЛЛ?

   Бир миллатнинг тақдирига оид масалани бир кишининг фикри, таклифи билан эмас, мингнинг машварати билан ҳал этмоқ шартдир. Айниқса, тил масаласида тилини тийиб, халқига қулоқ солган олим — олимдир. Иши миллатига заррача зарар келтиришини била-била кимгадир ёқиш учун одим отса, у ҳолда бу олим золимнинг жаллодига баробар…

КИРИЛЛЧА ИМЛОДАН ТЎЛИҚ
ВОЗ КEЧИШ ВАҚТИ КEЛДИ!
М.Усмонов
Ўзбек тили алифбоси ва жорий имло қоидаларини такомиллаштириш юзасидан таклифлар тайёрлаш бўйича Республика ишчи гуруҳи аъзоси

Ёзув ҳақида гап кетганда яқин ўтмишизга бироз назар ташласак. 1989 йил 21 октябрда Ўзбекистон Республикасида ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши билан, зиёлиларимиз томонидан ўша даврдаёқ лотин ёзувига асосланган алифбога ўтиш таклиф қилинганди. Амалда бу бизни, жаҳон ҳамжамиятига кенгроқ интеграцияга ўз тилимиз орқали киришишимизда биринчи қадам бўлганди.

1993 йил сентябрь ойида бу борада ҳукуматимиз томонидан лотин ёзувига асосланган алифбо бўйича муҳим ҳужжат қабул қилинди (1995 йилда ўзгартириш киритилди). Бу кўпчилик учун яхши, катта авлод вакиллари учун бироз ўйлантирадиган воқеа эди.

Лотин ёзуви бугунги кунда халқаро ҳамжамиятда энг кўп қўлланиладиган энг йирик кўламдаги жаҳон ёзувига айланган. Буни қуйидаги суратдан ҳам билиб олишингиз мумкин.

Лотин ёзувидан фойдаланадиган давлатлар

Бугунги, XXI «ахборот технологиялари асри»да лотин ёзуви энг қулай ва самаралидир. Босма нашрларда ҳам матнда 10–15 фоиз жой тежалади. Ёзув масаласида халқаро стандартларга мослик даражаси ортади. Ҳатто, лотин ёзувидан фойдаланмайдиган тилларда сўзлашувчиларнинг кўпчилик қисмига лотин ёзуви таниш. Анъанавий ёзувдан фойдаланадиган тилларда ҳам улар ўз тилларининг халқаро миқёсда лотинча транскрипцияларидан фойдаланади. Масалан хитой тилида Пиньин, япон ва корейс ёзувининг лотинчада ёзилиш қоидаси, ҳатто рус тилининг халқаро миқёсда фойдаланиладиган бир қанча лотинча транскрипциялари бор.

Айни вақтда, биз учун ўқувчиларни инглиз, француз, испан, немис, итальян ва бошқа тилларни тезда ўзлаштиришига (ортиқча имло муаммоси бўлмайди) замин яратади. Энди танганинг иккинчи тарафи бор. Айни пайтда ўзбек тилини ўрганиш истагида бўлган хорижликларнинг ҳам савод чиқаришида енгилликлар кўпаяди.

1940 йилда мустабид тузум босими остида ўзбек тилини рус тили оҳанги ва орфоэпикасига бўйсундирган кирилл алифбоси қабул қилинди (аслида 1956 йилгача бир неча марта ўзгартиришлар бўлган). Мазкур алифбода ўзбек тилига ёт бўлган Ь – юмшатиш, Ъ – айириш белгилари (араб тилидан ўтган сўзлардаги айириш, тутуқ нисбати мустасно), етти ухлаб тушимизга кирмаган — Ц, «ғалати унли»лар — Я, Ю, Ё, Е, «оға тили» маҳсули бўлган юмшоқ унли ҳодисаси (альбом, шампунь) ўйламасдан ўзлаштирилган. Шунингдек, ўша даврдаги тилшуносларимизнинг бу масалага нисбатан, нўноқлиги ва хатоси билан икки хил бир-биридан мустақил товушни англатадиган — Ж («журнал» ва «жаҳон») ва О («полк» ва «доно») чала ҳарфлари киритилгани етмагандай, рус «оға»ларнинг оғзига ҳавас қилиниб «Ҳ» – ҳарфимизни нафақат халқаро балки ўзбекча сўзлардан «Г» ва «Х»га алмаштирилди (Гайдар Алиев, Расул Гамзатов ва бошқа). Бу кириллдаги бир нечта нуқсонлардан бири холос.

Ўша даврларда Собиқ Иттифоқдаги кучли идеология натижасида, бу борада ўнгланишлар кўзга ташланмади. Тилнинг шакл шамойили, имлоси ва талаффузи жиддий тарзда рус тилига бўйсундиришга ҳаракат қилинди. Демак, англашимиз керак-ки, кирилл ёзуви — турғунлигимиз белгиси.

Лотин ёзувини бизга ўтган асрнинг 20-йилларидан ҳам, мустақиллигимизнинг бошларида ҳам ҳеч ким ва ҳеч қандай куч мажбурламади. Ўз ташаббусимиз билан, онгли равишда ўтдик. Алқисса, бу мустақил Ўзбекистон белгиси, керак бўлса ўзбек тилининг мустақиллиги белгиси.

1995 йил май ойида киритилган ўзгартиришлардан кейин 2000 йилгача лотин ёзувига ўтиш режалаштирилди. Кейин бу муддат 2005, 2010 йилгача узайтирилди. Энди масаланинг асл моҳиятига тўхталамиз. Нега шунча пайтдан буён лотинга ўтишимиз қийин кечаяпти?

Биринчидан, 1995 йилдан кейин фақат мактабларда ўқувчи ва ўқитувчилар учун дарслик ва бошқа ўқув қўлланмалари чиқарилди, холос. Таълим муассасаларида таҳсил олмайдиган, ишчи ва хизматчилар, чекка ҳудудлардаги аҳоли қатлами, шунингдек, катта авлод вакиллари учун лотин ёзуви тарғиботи бўйича аниқ тизимли ишлар амалга оширилмади;

Иккинчидан, бу борадаги тарғиботнинг энг катта машинаси ОАВ орқали ҳам лотин ёзувининг ижобий хусусиятлари ва қулайлигини ва оммабоплигини тарғиб қилиш масаласида кўзга кўринарли ҳаракат бўлмади. Ҳалигача Ўзбекистон ва бошқа телеканаллардаги кўрсатувларда, асосий информацион дастурлар «Ахборот» ва «Таҳлилнома» қўрсатувлари титрлари кирилл имлосида. Яқиндагина орзиқиб кутганимиз, жаҳон талаблари даражасида дея айтилаётган «Ўзбекистон 24» телеканали ҳам келажакка эмас, ўтмишга ҳавас қилиб, эфирда кирилл ёзувидан фойдаланяпти;

Учинчидан, телеканалларимизда инглиз тилини ўргатувчи бир нечта теледарслар ташкил этилаяпти, лекин катта авлод учун лотин ёзувини ўрганиш масаласида бирорта ҳам дастур мавжуд эмас;

Тўртинчидан, кенг аҳоли қатлами, хусусан катта авлод вакиллари учун кундалик ёнда олиб юришга қулай бўлган, содда қўлланмалар мавжуд эмаслиги;

Бешинчидан, ҳалигача давлат ва нодавлат ташкилотларда ишлайдиган кадрларнинг лотин ёзуви масаласида билими ҳаминқадар эканлиги ва лотин ёзувига ўтишга, тан олиш керакки, «эринчоқлик» қилаётгани, бу масалага консерватив қарашда ёндашилаётгани;

Олтинчидан, бу борада лотин ёзувига ўтишни назорат қиладиган республика даражасидаги ташкилотнинг фаолияти кўзга кўринмаётгани ва амалда мавжуд эмаслиги;

Еттинчидан, лотин ёзувига мулкчилик ва юридик шаклидан қатъи назар ўтиш бўйича ҳуқуқий жиҳатдан аниқ мажбурий характерга эга бўлган қонуности ҳужжати мавжуд эмаслиги;

Саккизинчи, кадрларни ишга қабул қилишда, уларни нафақат лотин ёзуви балки, ўзбек тили бўйича ҳам билим савияси деярли инобатга олинмаётгани;

Тўққизинчи, ёшлар учун чоп эттирилувчи оммавий нашрларнинг ҳали ҳам кириллда чоп этилаётгани (ҳолбуки 1994 йил бошлаб лотин алифбоси ўқитилмоқда, демак аҳолининг салкам ярми лотинда таҳсил олган);

Агар яхшилаб ўйлаб қарасак, ҳаммаси оддийгина беэътиборлик натижасида келиб чиққан сабаблар. Ҳамма кимдир бошлаб беришини кутди, назаримда. Аслида, қонунчилик ҳужжатларида давлат ва нодавлат ташкилотларида расмий ҳужжатларни лотин ёзувида ёзмаслик тўғрисида ҳеч қандай тақиқ йўқ. Айни пайтда, фақат кириллда ёзилсин, деган топшириқ ҳам йўқ. Демак, бу борада юридик жиҳатдан ҳам аниқлик етишмаяпти.

Бу борадаги мавжуд ишлар ўз вақтида амалга оширилганда эди… Аллақачон лотин ёзувига ўтишни якунлаган бўлардик. Баъзи пессимистлар (асосан кириллда таҳсил олган ва лотинга ҳуши йўқ) фикрича, Ўзбекистонни лотинга ўтказиш қийин эмиш. Бу бекор гап! Ҳаммани ўзига ўхшатмасин улар! Чунки бу ҳам жамоатчилик ичида ишонқирамаслик кайфиятини келтириб чиқариши мумкин. Бу фақат ўзгаришларга мойил бўлмаган, эскичаликни сақлаб қолиш тарафдорларининг фикри. Марҳамат, ёшлар ўртасида сўров қилиб кўринг-чи, натижа қандай чиқаркан?

Энг ёмони, зиёли қатлам, баъзи филолог ва олимлар орасида ҳам бундай зарарли фикрларнинг мавжудлигини нима билан изоҳлаш мумкин? Амалда, кирилл алифбоси ўзбек тилининг орфографик ва орфоэпик қонуниятларига етарли даражада мос келмаслигини билиб туриб, бундай ёндашиш керакмас, назаримда. Эмишки, ўтган аср давомида араб ёзувидан, лотин ва кириллга, кейин яна лотинга ўтиш халқимизни саводсиз қилиши ва бебаҳо илмий меросимиздан айирар эмиш. Ғалати ҳолат!

Савол: Ўша илмий меъросимизни ким биздан тортиб олиб қўйяпти? Уни қаерга йўқотяпмиз? Ўша илмий меъросларни инглиз, рус ва бошқа европа тилларига ўгириш мумкин-у, шунчаки, кириллдан лотинга ўгириб бўлмайдими?

«Эринчоқлигимиз тутди», десангиз тўғри бўларди, менимча. Бугун буни оддий компьютер дастурлари орқали, бир неча сонияда 99,9 фоиз ҳолатда тўғри ўгириш мумкин.

Кейинги баҳона, халқнинг саводсизлашиши. Ҳатто собиқ иттифоқ пайтида ҳам қишлоқ мактабларигача немис, инглиз, француз тиллари ўқитилган. Бутунлай сўзлашиш бўлмаса ҳам, катта авлодда ўша лотин ёзуви 70-80 фоиз ёдда.

Ундан кейин 22 йилдан буён ОАВ, кўча-кўйдаги, бинолар пештоқидаги ёзувлар, янги нашр этилган китоблардаги лотин ҳарфларини кўравериб, ҳамманинг кўзи пишиб кетган. Ҳозирги кунда, катта авлод вакиллари ичида лотин ёзувини ўқий олмайдиганларни топиш қийин.

Тан олиш керак, 1995 йили қабул қилинган имло қоидаларида мустақиллик шамоли бўлса-да баъзи ўринларда кириллни хатосини такрорлаганимиз ҳам рост. Лекин, бу жузъий камчиликларни тузатиш мумкин. Ҳатто, кирилл ёзувимиз ҳам юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, бир неча ўзгаришларни бошидан ўтказган. Лекин, ўша даврда ҳеч ким бундан норози бўлмаган.

Яна бир «дангасалик»ка мисол: Лотин ёзувига ўтиш одамларда қийин кечиши… Инглиз ва ҳатто хитой тилини ўрганиш қийин эмас-у, ўз она тилимизни лотинда ўқиш қийин эканми?

Марҳамат, биз билан бирга бошлаганлардан, 2000 йилдаёқ Туркманистон, 2001 йилда Озарбойжон лотинлаштириш жараёнини тўлиқ якунига етказди (Алифбосига икки-уч маротаба ўзгартитиш киритишга ҳам улгуришди). Ҳатто ёши 50 дан ошганлар ҳам лотинчада бемалол ўқиб ёза олишади. ОАВ, жамоатчилик, таълим, сиёсат, иқтисод борингки, энг қуйи даражагача русийзабонларгача, ҳамма ўзини лотинда КОМФОРТ ҳис қилмоқда.

Хўш бизга нима етишмаяпти? Президентимиз Шавкат Мирзиёев айтганидай «эскича ишлаш вақти ўтган»ини чин юракдан ҳис қиладиган раҳбарлар, фаоллар ва энг муҳими ТУРТКИ етишмаяпти назаримда. Янаям, осонроқ айтганда кимдир бошлаб бериши лозим.

Куни кеча ижтимоий тармоқлар орқали адабиётшунос олим Шуҳрат Ризаевнинг «Ўзбек тили ҳакка чўқигандек чучмал тилга айланаётганидан хавотирдамиз», деган мақоласини кўриб қолдим. Жуда ҳам ғалати таклиф билан чиқилган! Кириллни биринчи, лотинни иккинчи алифбога айлантириш масаласи. Қаерда кўргансизки, бир тилнинг икки ёзуви бўлганини? Лотин ёзуви, ўзбек тили табиатига мос эмас экан. Сиз айтган ўша мутахассислар исбот қилиб бера олармикан, кирилл лотиндан устунлигини? «Домла, кирилл алифбоси мос эдими?», деган савол туғилади. Яна айтибсизки «шўролар ундан аввалроқ алифбони уч бора ўзгартириб (араб, лотин, кирилл), халқимизни саводсиз этганларидек»… демак шўро ёзувига қайтайликми яна?

Энди ўйлаб кўринг-чи, 1995 йилда бутун дунёга жар солиб лотинга ўтишни айтиб мақтанган эдик. 22 йилдан кейин нима деймиз халқаро жамоатчиликка? Кулгили таассурот қолдирмаймизми? «Узр, жўжани хом санаган эканмиз», деймизми? Ё «шўролар»ни унута олмасканмиз», деймизми? Ёки шунчаки «Ҳазиллашгандик!» деймизми?

22 йилдан буён савод чиқарган ўн миллиондандан ортиқ қоракўзларимизгачи, уларнинг юзига қандай қараймиз? Бу саволларга домламиз ва бошқа кириллга қайтиш иштиёқидаги «мутахассисларимиз» нима дейишаркан?

Яқиндагина, Қозоғистон президенти Нурсултон Назарбоев Ўзбекистон, Туркманистон ва Озарбойжон тажрибасини айтиб, йил охирига қадар қозоқ тилининг лотин ёзувига асосланган имлосини ишлаб чиқишни буюрди ва яқин йилларда тўлиқ ўтиш дастури тайёрланган. Бу орада, Қирғизистон ҳукумати томонидан ҳам шундай ташаббус ўртага ташланди, ишлар бошлаб юборилди. Россия Федерациясида бўлсада, Татаристон ва Қримда лотин ёзувининг ўз тилларига мос имлоси тайёр ҳолга келтирилган. Тожикистонда ҳам лотин ёзувига ўтиш бўйича бир неча таклифлар мавжуд.

Энг муҳими бизда, Туркманистон ва Озарбойжондан фарқли 22 йиллик тажриба бор. Саводлилик даражаси 99,9 фоизлик маррани урган имкониятимиз бор гап! Лотин ёзувига тўлиқ ўтиш Ўзбекистонда инқилоб даражаси эмас, кичикроқ ислоҳот даражасида ўтади холос. 2–3 йиллик муддатда лотин ёзувига ўтишда катта муаммолар келиб чиқмаслиги кундай равшан. Юқорида таъкидлаб ўтилган камчилик ва хатоларимизни бартараф этайлик.

Жамиятимиз менталитетида шундай, ҳукумат томонидан қатъий, мажбурий кўринишдаги қарор ишлаб чиқилса, ижросига ҳамма киришиб кетади. Тавсиявий характердаги ислоҳот эса… Русийзабонлар масаласида эса, давлат тилини билиш фуқаронинг ўша мамлакат қонунларига нисбатан ҳурматининг белгиси эканлигини эслатиш кифоя.

Хуллас, лотин имлоси масаласида, ўйимизни ўйлаганимизча таваккалчилар аллақачон ишини битириб бўлишди. Биз нимани кутаяпмиз? Биринчи қадамни, ташаббусни кутаяпмиз!

Унутмаслигимиз керакки, лотин ёзувига тўлиқ ўтиш ва унга кетаган харажат, аслида мамлакатимиз келажаги учун киритиладиган ҳам моддий ҳам маънавий ИНВЕСТИЦИЯДИР.

Зеро, кўз — қўрқоқ, қўл — ботир. Бу ислоҳот бизни қўлимиздан келади!

РУС ГРАФИКАСИГА АСОСЛАНГАН ИМЛОГА ҚАЙТИШ —
МИЛЛАТИМИЗ КEЛАЖАГИ ИЛДИЗИГА БОЛТА УРИШДИР
Шуҳрат Шокиржонов
KUN.UZ журналисти

«Китоб дунёси» газетаси сайтида таниқли адабиётшунос, «Жаҳон адабиёти» журнали бош муҳаррири Шуҳрат Ризаевнинг президентимизга мактуби эълон қилинди.

Ш.Ризаев санъат ва адабиёт соҳасидаги бир талай муаммолар ва таклифлар, ечимлар билан бир қаторда мактубининг энг сўнгида рус графикасига асосидаги алифбони қайтадан жорий этиш ва уни ўзбек тилининг бош алифбоси этиб белгилаш ҳақида таклиф билдирган.

Адабиётшунос олимнинг ушбу таклифи ижтимоий тармоқларда жуда катта резонанс келтириб чиқарди. Албатта, унинг таклифини қўллаб-қувватловчи кам сонли одамлар ҳам топилди. Лекин аксарият фикри тиниқ кишилар, ўзбек тили лотин алифбосида қолиши кераклиги, қайтага уни бироз такомиллаштириб, замонга мослаб тўлиқ жорий этиш ҳақида кескин фикрлар билдирила бошланди.

Ҳаттоки, рус графикасига қайтилиши мумкинлигидан ташвишланган, лотин имлосини ёқловчи ижтимоий тармоқдаги ўзбеклар орасида кириллча ҳарфлардан умуман фойдаланмаслик, фақат лотинча имлода ёзишга чорловчи ташвиқотлар бошланди. Ижтимоий тармоқларда фақат лотинча имлодан фойдаланишга аҳд қилганлар кўпайди.

Хорижий давлатларда туғилган ўзбеклар дунё бўйлаб сочилган 50 миллионга яқин миллатдошларимиз айнан лотин имлоси воситасида баҳамжиҳат мулоқот қила бошлашганини таъкидлаб, рус графикасини Ўзбекистонда қайтадан расмий ёзув қилиш истагида бўлганларга рад жавобини бериб, ўзбекистонликлар ва бутун дунё ўзбекларига қулай бўлган Ўзбек лотин алифбосини янада мукаммалроқ қилиб жорий этишни Президент Шавкат Мирзиёевдан илтимос қилиб сўраб, очиқ хат жўнатишди.

Дарҳақиқат муаммо кичик эмас. Аввало, «кириллча имло», дея муаммони хаспўшламаслик керак. Ўзбекистон ССРнинг 1940 йилда қабул қилинган қонуни «Ўзбек ёзувини лотинлаштирилган алифбедан рус графикаси асосидаги янги ўзбек алифбесига кўчириш тўғрисида»ги деб аталади. Яъни, алифбомиз айнан руслаштирилган. Бинобарин, ортга қайтиш — руслаштириш дегани, буни бир зум ҳам унутмаслик лозим.

«Оммалашмаётган алифбодан оммавий ахборот воситалари ҳам, нашриётлар ҳам ниҳоятда кам фойдаланяпти» дейди Ш.Ризаев ўз мактубида. Ҳа, айнан босма оммавий ахборот воситаларининг янги имло тўлиқ жорий бўлишида ҳиссаси катта бўлиши керак эди! Эди!

Озарбойжон ва Туркманистон лотинча имлога 1 йил ичида ўтиб кетгани, рус графикасига асосланган имлодан мутлақо фойдаланмаётганини қандай тушунтириш мумкин? Чунки ҳамма ёппа ишга киришган. Босма нашрлар — газета-журналлар ҳам бу ишга лаббай деб бош қўшишган. Энди ён қўшнимиз Қозоғистон ҳам лотинча имлога ўтамиз, деб турганида кириллчага қайтишга даъват қилиш уятдан бошқа нарса эмас.

Лотин алифбоси 1993 йилдан буён жорий этилган. Орадан 24 йил ўтаяпти. Шу даврда республикамизда 10 мингга яқин мактабларда 100 минглаб ўқитувчилар дарсни лотин имлосида ўтишмоқда, конспектлар ва тарқатма материалларни лотинчада ёзишмоқда. Нега ўқитувчиларнинг бош газетаси — «Маърифат» ҳамон кириллча алифбода чоп этилмоқда?

Ёки яқинда Ёшлар иттифоқи ташкил этилди. Саводи лотинча имлода чиққан ёшларнинг олди 30га кириб қўйган. Уларнинг «Туркистон» газетасининг номи «Ёшлар овози» дея номи ўзгартирилиб, чоп этилмоқда. Лекин рус графикасига асосланган имлода! Қани, оғизда тоғни талқон қиладиган, «қонунларга итоатгўй», қони қайноқ ёшларимиз?!

Партиялар-чи?! Майли, ХДПни собиқ коммунистик партиянинг вориси — улар русча графикадан манфаатдор, дейлик, унда нега «Миллий тикланиш» партияси бу борада оғзига талқон солиб олган?! Нега бошлаб беришмайди? Лотинча имлони 24 йил ичида ўрганиш шу қадар қийинмиди ҳаммага?! 29тагина ҳарфни? Бу ҳол бошқа мақсадлар билан эмас, фақатгина лоқайдлик, беҳафсалалик қонунларга беписандлик туфайлигина юз берган, деб ишонгим келади…

Ҳозир сайтимиздан ушбу мақолани кириллча имлода ўқий туриб, «Ўзлари-чи?» деб оғзимга уришга шошилманг. Интернет-нашрларнинг деярли барчаси хабар ва материалларни ҳар икки имлода баб-баравар беришади. Жумладан, KUN.UZ ҳам.

«Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини амалга киритиш тартиби ҳақидаги Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг (парламентнинг!) 1993 йилдаги қарорига кўра, 2010 йил 1 сентябрдан биз расман лотин имлосига ўтиб бўлганмиз.

Эсида йўқларга, билмаганларга унинг айрим бандларидан иқтибос келтираман:

1. «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни эълон қилинган кундан эътиборан амалга киритилсин.

2. Янги алифбога босқичма-босқич ўтилиб, бу иш 2010 йилнинг 1 сентябрига қадар тўлиқ тугаллансин. (ЎзР 30.04. 2004 й. 621-II-сон Қарори таҳриридаги банд)

10. Янги алифбога тўлиқ (!) ўтилган пайтдан, яъни 2010 йилнинг 1 сентябридан эътиборан 1940 йил 8 майда қабул қилинган «Ўзбек ёзувини лотинлаштирилган алифбедан рус графикаси (!!) асосидаги янги ўзбек алифбесига кўчириш тўғрисида»ги (Ўзбекистон ССР Олий Советинннг Ведомостлари, 1940 йил, 4-сон) Ўзбекистон Республикасининг Қонуни ўз кучини йўқотган (!!!) деб ҳисоблансин. (ЎзР 30.04. 2004 й. 621-II-сон Қарори таҳриридаги банд)

Мактабларда 24 йилдан бери лотинча имлода ўқитилмоқда. Ёшларимизнинг саводи шунда чиқди. Жуда кўп соҳаларга лотинча имло сингиб кетиб бўлди. Майли, айрим давлат корхоналарида ҳужжатлар русча тўлдирилаётгандир, у бошқа масала. Лекин бланкалар ва ҳужжатларнинг жуда кўпчилиги лотинча имлога ўгириб бўлинган.

Ушбу қонунга жуда кўп жойларда риоя қилинмоқда. Шаҳарларимизда автобуслар кўрсаткичлари, кўчаларимиздаги дўкон ва идоралар пештоқларидаги ёзувлар, 2010 йилдан сўнг чиқарилган 5 минг сўмлик, 10 минг сўмлик, 22 августдан муомалага киритиладиган 50 минг сўмлик пуллар лотинча имлода. Янги имлода жуда кўп китоблар ҳам босмадан чиқди.

Фақат босма оммавий ахборот воситаларимиз — газета ва журналларгина рус графикасига асосланган имлодан фойдаланиб келишмоқда.

Хорижий тажрибаларга мурожаат қилайлик. Мустафо Камол Отатурк Туркияни араб имлосидан лотин имлосига ўтказишни қай тарзда амалга оширган? Журналист Бахтиёр Шоҳназаров шундай ёзади:

«Мустафо Отатурк 1929 йили Туркияда лотин алифбосини амалга киритган. Шундан кейин атрофидагилар янги алифбога қандай муносабатда бўлаётганликларини кузатган. Қараса — газеталар ҳеч нарса бўлмагандек араб алифбосида босилаётган, давлат ходимлари эса араб ёзувида иш юритишаётган эмиш.

Шунда Отатурк «сих ҳам куймасин, кабоб ҳам» деб, газеталарнинг бир бетини лотин алифбосида, иккинчи бетини эса араб алифбосида нашр қилишни буюрибди.

Кейин нима бўлибди денг! Одамлар газеталарнинг фақат араб алифбосида ёзилган бетларини ўқишаётганмиш, лотин ёзувидаги мақолаларга қараб ҳам қўймаётганмиш. Шунда Отатурк барча газета ва журналларни мажбурий ўлароқ лотин ёзувида нашр қилишга буйруқ берибди.

Бошида одамлар янги алифбога ўрганолмай анча қийналишибди. Лекин, орадан олти ой ўтгач, ҳамма лотин ёзувида бемалол ўқиб-ёзадиган бўлибди. Айниқса давлат ходимлари «саводсизлиги» туфайли янги алифбода иш юритолмай, ишсиз қолишни исташмабди-да!

Ўзбекистонда 28 йилдан бери давлат тили тўғрисидаги, 24 йилдан бери лотин ёзувига ўтиш тўғрисидаги қонунларни амалга татбиқ қилиш ишлари ўлда-жўлда бўлиб ётган, бу ҳам етмагандек «кирилл алифбосига қайтиш керак» деган хиёнаткорона баёнотлар билдирилаётган бир пайтда Туркиядалигимда Отатурк ҳақида эшитган юқоридаги мисол эсимга тушди.

Мен доим лотин ёзувини тарғиб қилган ва тезроқ тўлиқ ўтиш тарафдори бўлганман. Алифбога ўқувчиларни ўргатиш мақсадида 2003 йили «Моҳият» газетасида битта катта ҳуқуқий мавзудаги мақоламда бир гапни кирилл ёзувида, кейингисини эса лотин алифбосида эълон қилдирганман. Шу тариқа, мақоланинг ярми кириллда, қолган ярми эса лотин ёзувида берилган».

Кимдир эътироз билдириши мумкинки: кириллчадан лотинчага ўтилса, одамлар газета ва журналлар ўқимай қўяди, деб. Ўқийди! Жилла қурса, ҳозирги ўқиётган даражасидан кам ўқимайди.

Фақат, рус графикасига асосланган алифбодан тўлиқ воз кечиб, лотин алифбосига узил-кесил ўтиш учун уни бироз такомиллаштириш керак. Менинг наздимда, кичикроқ ислоҳот ўтказиш, «Ц» товушини ҳарфини ифодалаш учун «С», «с» ни жорий этиш, «журнал» ва «жон» сўзларидаги «Ж»ни фарқлаш, «Ч» (Ch, ch), «Ғ» (G‘, g‘), «Ў» (O‘, o‘), «Ш» (Sh, sh), «Нг» (ng) каби ҳарфлар ва бирикмалар ўрнига ҳозиргисидан фарқли ўлароқ, бир ҳарф учун битта символ ишлатилиши керак.

Иложи бўлса, янгилик яратмасдан лотин графикасининг Windows тизими клавиатурасидаги ҳарфлар орасида мавжуд, туркий тилли қардошларимиз — турклар, озарбойжонлар ва туркманлар ҳам ишлатадиган символларга мурожаат қилишимиз керак (Ёдингизда бўлса 1993 йилги дастлабки вариант шунга ўхшаш эди):

Ц — С с

Ч — Ç ç

Ғ — Ğ ğ

Ў — Õ õ

Ш — Ş ş

Нг — Ñ ñ

Ж (журнал) — Ɉ ɉ

Алифбо такомиллаштирилиб, янгиси расман қабул қилиниб, барча ёппасига ўша имлога ўтиш учун киришса, 1–2 йил тўлиқ ўтиб кетишимиз учун етарли бўлади. Бу борада айнан маънавият тарғиботчилигини, давлат ташвиқотчилигини даъво қилувчи босма нашрларимиз енг шимариб ишга киришиб, сафнинг энг олдинги қаторида бўлиши талаб этилади.

Жамиятимизнинг барча жабҳаларида ислоҳотлар рўй бераётган ҳозирги кунларда

«Матбуот ва ахборот соҳасида бошқарувни янада такомиллаштириш тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 11 августдаги ПФ-5148-сон фармонига кўра, матбуот ва ахборот агентлигига «хорижда ўзбек тили ва адабиётини кенг тарғиб қилиш, нашриётларга китоб маҳсулотларининг халқаро китоб бозорида ўз мавқеи ва салмоғига эга бўлишида кўмаклашиш» вазифаси ҳам юклатилган. Бу ишларни рус графикаси асосидаги алифбода амалга ошириб бўлмайди, аниқ!

Президентнинг Янги фармонига кўра, энди Матбуот ва ахборот агентлиги бу соҳада ҳам бошқарувни тўлиқ ўз қўлига олиш керак.

1). «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига амал қилинишини талаб қилиш мақсадида Босма нашрларга 1 йил ичида (4-чоракдан, 1 октябрь — ўқитувчилар кунидан бошлаб) тўлиқ лотин имлосига ўтиш талаби қўйилиши керак: ҳар чоракда нашрнинг чорак қисми босқичма-босқич лотинча имлога ўтказилиб борилиши шарти билан.

2). «Маърифат» ва «Ёшлар овози» газетасининг кейинги сониёқ тўлиқ лотинча имлода чиқиши шарт!

3). Интернет сайтларга эса кириллча имлода хабарлар беришни тақиқлаш керак.

Ўз ҳолига ташлаб қўйиш билан ҳеч нарсага эришиб бўлмаслигига 24 йилдан билан гувоҳ бўлаяпмиз. Кескинроқ чоралар кўриш фурсати етган.

Хуллас, мана шу гапларни ҳам кимдир чиқиб очиқ, баралла айтиши керак эди. Ш.Ризаев наздимда ўта катта хатарни миллатимиз бошига бошлаб келмоқчи бўлганини кўриб, чидай олмадим. Узр!

Сўзим интиҳосида Фейсбук тармоғидан бир иқтибос келтираман:

«Бир миллатнинг тақдирига оид масалани бир кишининг фикри, таклифи билан эмас, мингнинг машварати билан ҳал этмоқ шартдир. Айниқса, тил масаласида тилини тийиб, халқига қулоқ солган олим — олимдир. Иши миллатига заррача зарар келтиришини била-била кимгадир ёқиш учун одим отса, у ҳолда бу олим золимнинг жаллодига баробар».

Манба: www.kun.uz

Lotin yozuvini bizga o‘tgan asrning 20-yillaridan ham, mustaqilligimizning boshlarida ham hech kim va hech qanday kuch majburlamadi. O‘z tashabbusimiz bilan, ongli ravishda o‘tdik. Alqissa, bu mustaqil O‘zbekiston belgisi, kerak bo‘lsa o‘zbek tilining mustaqilligi  belgisi.

LOTINMI, KIRILL?

Bir millatning taqdiriga oid masalani bir kishining fikri, taklifi bilan emas, mingning mashvarati bilan hal etmoq shartdir. Ayniqsa, til masalasida tilini tiyib, xalqiga quloq solgan olim — olimdir. Ishi millatiga zarracha zarar keltirishini bila-bila kimgadir yoqish uchun odim otsa, u holda bu olim zolimning jallodiga barobar…

KIRILLCHA IMLODAN TO‘LIQ
VOZ KECHISH VAQTI KELDI!
M.Usmonov
O‘zbek tili alifbosi va joriy imlo qoidalarini takomillashtirish yuzasidan takliflar tayyorlash bo‘yicha Respublika ishchi guruhi a’zosi

Yozuv haqida gap ketganda yaqin o‘tmishizga biroz nazar tashlasak. 1989 yil 21 oktyabrda O‘zbekiston Respublikasida o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi bilan, ziyolilarimiz tomonidan o‘sha davrdayoq lotin yozuviga asoslangan alifboga o‘tish taklif qilingandi. Amalda bu bizni, jahon hamjamiyatiga kengroq integratsiyaga o‘z tilimiz orqali kirishishimizda birinchi qadam bo‘lgandi.

1993 yil sentyabr oyida bu borada hukumatimiz tomonidan lotin yozuviga asoslangan alifbo bo‘yicha muhim hujjat qabul qilindi (1995 yilda o‘zgartirish kiritildi). Bu ko‘pchilik uchun yaxshi, katta avlod vakillari uchun biroz o‘ylantiradigan voqea edi.

Lotin yozuvi bugungi kunda xalqaro hamjamiyatda eng ko‘p qo‘llaniladigan eng yirik ko‘lamdagi jahon yozuviga aylangan. Buni quyidagi suratdan ham bilib olishingiz mumkin.

Lotin yozuvidan foydalanadigan davlatlar

Bugungi, XXI «axborot texnologiyalari asri»da lotin yozuvi eng qulay va samaralidir. Bosma nashrlarda ham matnda 10–15 foiz joy tejaladi. Yozuv masalasida xalqaro standartlarga moslik darajasi ortadi. Hatto, lotin yozuvidan foydalanmaydigan tillarda so‘zlashuvchilarning ko‘pchilik qismiga lotin yozuvi tanish. An’anaviy yozuvdan foydalanadigan tillarda ham ular o‘z tillarining xalqaro miqyosda lotincha transkripsiyalaridan foydalanadi. Masalan xitoy tilida Pinin, yapon va koreys yozuvining lotinchada yozilish qoidasi, hatto rus tilining xalqaro miqyosda foydalaniladigan bir qancha lotincha transkripsiyalari bor.

Ayni vaqtda, biz uchun o‘quvchilarni ingliz, fransuz, ispan, nemis, italyan va boshqa tillarni tezda o‘zlashtirishiga (ortiqcha imlo muammosi bo‘lmaydi) zamin yaratadi. Endi tanganing ikkinchi tarafi bor. Ayni paytda o‘zbek tilini o‘rganish istagida bo‘lgan xorijliklarning ham savod chiqarishida yengilliklar ko‘payadi.

1940 yilda mustabid tuzum bosimi ostida o‘zbek tilini rus tili ohangi va orfoepikasiga bo‘ysundirgan kirill alifbosi qabul qilindi (aslida 1956 yilgacha bir necha marta o‘zgartirishlar bo‘lgan). Mazkur alifboda o‘zbek tiliga yot bo‘lgan Ь – yumshatish, Ъ – ayirish belgilari (arab tilidan o‘tgan so‘zlardagi ayirish, tutuq nisbati mustasno), yetti uxlab tushimizga kirmagan — Ц, «g‘alati unli»lar — Я, Ю, Ё, Е, «og‘a tili» mahsuli bo‘lgan yumshoq unli hodisasi (albom, shampun) o‘ylamasdan o‘zlashtirilgan. Shuningdek, o‘sha davrdagi tilshunoslarimizning bu masalaga nisbatan, no‘noqligi va xatosi bilan ikki xil bir-biridan mustaqil tovushni anglatadigan — Ж («jurnal» va «jahon») va O («polk» va «dono») chala harflari kiritilgani yetmaganday, rus «og‘a»larning og‘ziga havas qilinib «Ҳ» – harfimizni nafaqat xalqaro balki o‘zbekcha so‘zlardan «Г» va «Х»ga almashtirildi (Gaydar Aliyev, Rasul Gamzatov va boshqa). Bu kirilldagi bir nechta nuqsonlardan biri xolos.

O‘sha davrlarda Sobiq Ittifoqdagi kuchli ideologiya natijasida, bu borada o‘nglanishlar ko‘zga tashlanmadi. Tilning shakl shamoyili, imlosi va talaffuzi jiddiy tarzda rus tiliga bo‘ysundirishga harakat qilindi. Demak, anglashimiz kerak-ki, kirill yozuvi — turg‘unligimiz belgisi.

Lotin yozuvini bizga o‘tgan asrning 20-yillaridan ham, mustaqilligimizning boshlarida ham hech kim va hech qanday kuch majburlamadi. O‘z tashabbusimiz bilan, ongli ravishda o‘tdik. Alqissa, bu mustaqil O‘zbekiston belgisi, kerak bo‘lsa o‘zbek tilining mustaqilligi belgisi.

1995 yil may oyida kiritilgan o‘zgartirishlardan keyin 2000 yilgacha lotin yozuviga o‘tish rejalashtirildi. Keyin bu muddat 2005, 2010 yilgacha uzaytirildi. Endi masalaning asl mohiyatiga to‘xtalamiz. Nega shuncha paytdan buyon lotinga o‘tishimiz qiyin kechayapti?

Birinchidan, 1995 yildan keyin faqat maktablarda o‘quvchi va o‘qituvchilar uchun darslik va boshqa o‘quv qo‘llanmalari chiqarildi, xolos. Ta’lim muassasalarida tahsil olmaydigan, ishchi va xizmatchilar, chekka hududlardagi aholi qatlami, shuningdek, katta avlod vakillari uchun lotin yozuvi targ‘iboti bo‘yicha aniq tizimli ishlar amalga oshirilmadi;

Ikkinchidan, bu boradagi targ‘ibotning eng katta mashinasi OAV orqali ham lotin yozuvining ijobiy xususiyatlari va qulayligini va ommabopligini targ‘ib qilish masalasida ko‘zga ko‘rinarli harakat bo‘lmadi. Haligacha O‘zbekiston va boshqa telekanallardagi ko‘rsatuvlarda, asosiy informatsion dasturlar «Axborot» va «Tahlilnoma» qo‘rsatuvlari titrlari kirill imlosida. Yaqindagina orziqib kutganimiz, jahon talablari darajasida deya aytilayotgan «O‘zbekiston 24» telekanali ham kelajakka emas, o‘tmishga havas qilib, efirda kirill yozuvidan foydalanyapti;

Uchinchidan, telekanallarimizda ingliz tilini o‘rgatuvchi bir nechta teledarslar tashkil etilayapti, lekin katta avlod uchun lotin yozuvini o‘rganish masalasida birorta ham dastur mavjud emas;

To‘rtinchidan, keng aholi qatlami, xususan katta avlod vakillari uchun kundalik yonda olib yurishga qulay bo‘lgan, sodda qo‘llanmalar mavjud emasligi;

Beshinchidan, haligacha davlat va nodavlat tashkilotlarda ishlaydigan kadrlarning lotin yozuvi masalasida bilimi haminqadar ekanligi va lotin yozuviga o‘tishga, tan olish kerakki, «erinchoqlik» qilayotgani, bu masalaga konservativ qarashda yondashilayotgani;

Oltinchidan, bu borada lotin yozuviga o‘tishni nazorat qiladigan respublika darajasidagi tashkilotning faoliyati ko‘zga ko‘rinmayotgani va amalda mavjud emasligi;

Yettinchidan, lotin yozuviga mulkchilik va yuridik shaklidan qat’i nazar o‘tish bo‘yicha huquqiy jihatdan aniq majburiy xarakterga ega bo‘lgan qonunosti hujjati mavjud emasligi;

Sakkizinchi, kadrlarni ishga qabul qilishda, ularni nafaqat lotin yozuvi balki, o‘zbek tili bo‘yicha ham bilim saviyasi deyarli inobatga olinmayotgani;

To‘qqizinchi, yoshlar uchun chop ettiriluvchi ommaviy nashrlarning hali ham kirillda chop etilayotgani (holbuki 1994 yil boshlab lotin alifbosi o‘qitilmoqda, demak aholining salkam yarmi lotinda tahsil olgan);

Agar yaxshilab o‘ylab qarasak, hammasi oddiygina bee’tiborlik natijasida kelib chiqqan sabablar. Hamma kimdir boshlab berishini kutdi, nazarimda. Aslida, qonunchilik hujjatlarida davlat va nodavlat tashkilotlarida rasmiy hujjatlarni lotin yozuvida yozmaslik to‘g‘risida hech qanday taqiq yo‘q. Ayni paytda, faqat kirillda yozilsin, degan topshiriq ham yo‘q. Demak, bu borada yuridik jihatdan ham aniqlik yetishmayapti.

Bu boradagi mavjud ishlar o‘z vaqtida amalga oshirilganda edi… Allaqachon lotin yozuviga o‘tishni yakunlagan bo‘lardik. Ba’zi pessimistlar (asosan kirillda tahsil olgan va lotinga hushi yo‘q) fikricha, O‘zbekistonni lotinga o‘tkazish qiyin emish. Bu bekor gap! Hammani o‘ziga o‘xshatmasin ular! Chunki bu ham jamoatchilik ichida ishonqiramaslik kayfiyatini keltirib chiqarishi mumkin. Bu faqat o‘zgarishlarga moyil bo‘lmagan, eskichalikni saqlab qolish tarafdorlarining fikri. Marhamat, yoshlar o‘rtasida so‘rov qilib ko‘ring-chi, natija qanday chiqarkan?

Eng yomoni, ziyoli qatlam, ba’zi filolog va olimlar orasida ham bunday zararli fikrlarning mavjudligini nima bilan izohlash mumkin? Amalda, kirill alifbosi o‘zbek tilining orfografik va orfoepik qonuniyatlariga yetarli darajada mos kelmasligini bilib turib, bunday yondashish kerakmas, nazarimda. Emishki, o‘tgan asr davomida arab yozuvidan, lotin va kirillga, keyin yana lotinga o‘tish xalqimizni savodsiz qilishi va bebaho ilmiy merosimizdan ayirar emish. G‘alati holat!

Savol: O‘sha ilmiy me’rosimizni kim bizdan tortib olib qo‘yyapti? Uni qayerga yo‘qotyapmiz? O‘sha ilmiy me’roslarni ingliz, rus va boshqa yevropa tillariga o‘girish mumkin-u, shunchaki, kirilldan lotinga o‘girib bo‘lmaydimi?

«Erinchoqligimiz tutdi», desangiz to‘g‘ri bo‘lardi, menimcha. Bugun buni oddiy kompyuter dasturlari orqali, bir necha soniyada 99,9 foiz holatda to‘g‘ri o‘girish mumkin.

Keyingi bahona, xalqning savodsizlashishi. Hatto sobiq ittifoq paytida ham qishloq maktablarigacha nemis, ingliz, fransuz tillari o‘qitilgan. Butunlay so‘zlashish bo‘lmasa ham, katta avlodda o‘sha lotin yozuvi 70-80 foiz yodda.

Undan keyin 22 yildan buyon OAV, ko‘cha-ko‘ydagi, binolar peshtoqidagi yozuvlar, yangi nashr etilgan kitoblardagi lotin harflarini ko‘raverib, hammaning ko‘zi pishib ketgan. Hozirgi kunda, katta avlod vakillari ichida lotin yozuvini o‘qiy olmaydiganlarni topish qiyin.

Tan olish kerak, 1995 yili qabul qilingan imlo qoidalarida mustaqillik shamoli bo‘lsa-da ba’zi o‘rinlarda kirillni xatosini takrorlaganimiz ham rost. Lekin, bu juz’iy kamchiliklarni tuzatish mumkin. Hatto, kirill yozuvimiz ham yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, bir necha o‘zgarishlarni boshidan o‘tkazgan. Lekin, o‘sha davrda hech kim bundan norozi bo‘lmagan.

Yana bir «dangasalik»ka misol: Lotin yozuviga o‘tish odamlarda qiyin kechishi… Ingliz va hatto xitoy tilini o‘rganish qiyin emas-u, o‘z ona tilimizni lotinda o‘qish qiyin ekanmi?

Marhamat, biz bilan birga boshlaganlardan, 2000 yildayoq Turkmaniston, 2001 yilda Ozarboyjon lotinlashtirish jarayonini to‘liq yakuniga yetkazdi (Alifbosiga ikki-uch marotaba o‘zgartitish kiritishga ham ulgurishdi). Hatto yoshi 50 dan oshganlar ham lotinchada bemalol o‘qib yoza olishadi. OAV, jamoatchilik, ta’lim, siyosat, iqtisod boringki, eng quyi darajagacha rusiyzabonlargacha, hamma o‘zini lotinda KOMFORT his qilmoqda.

Xo‘sh bizga nima yetishmayapti? Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev aytganiday «eskicha ishlash vaqti o‘tgan»ini chin yurakdan his qiladigan rahbarlar, faollar va eng muhimi TURTKI yetishmayapti nazarimda. Yanayam, osonroq aytganda kimdir boshlab berishi lozim.

Kuni kecha ijtimoiy tarmoqlar orqali adabiyotshunos olim Shuhrat Rizayevning «O‘zbek tili hakka cho‘qigandek chuchmal tilga aylanayotganidan xavotirdamiz», degan maqolasini ko‘rib qoldim. Juda ham g‘alati taklif bilan chiqilgan! Kirillni birinchi, lotinni ikkinchi alifboga aylantirish masalasi. Qayerda ko‘rgansizki, bir tilning ikki yozuvi bo‘lganini? Lotin yozuvi, o‘zbek tili tabiatiga mos emas ekan. Siz aytgan o‘sha mutaxassislar isbot qilib bera olarmikan, kirill lotindan ustunligini? «Domla, kirill alifbosi mos edimi?», degan savol tug‘iladi. Yana aytibsizki «sho‘rolar undan avvalroq alifboni uch bora o‘zgartirib (arab, lotin, kirill), xalqimizni savodsiz etganlaridek»… demak sho‘ro yozuviga qaytaylikmi yana?

Endi o‘ylab ko‘ring-chi, 1995 yilda butun dunyoga jar solib lotinga o‘tishni aytib maqtangan edik. 22 yildan keyin nima deymiz xalqaro jamoatchilikka? Kulgili taassurot qoldirmaymizmi? «Uzr, jo‘jani xom sanagan ekanmiz», deymizmi? Yo «sho‘rolar»ni unuta olmaskanmiz», deymizmi? Yoki shunchaki «Hazillashgandik!» deymizmi?

22 yildan buyon savod chiqargan o‘n milliondandan ortiq qorako‘zlarimizgachi, ularning yuziga qanday qaraymiz? Bu savollarga domlamiz va boshqa kirillga qaytish ishtiyoqidagi «mutaxassislarimiz» nima deyisharkan?

Yaqindagina, Qozog‘iston prezidenti Nursulton Nazarboyev O‘zbekiston, Turkmaniston va Ozarboyjon tajribasini aytib, yil oxiriga qadar qozoq tilining lotin yozuviga asoslangan imlosini ishlab chiqishni buyurdi va yaqin yillarda to‘liq o‘tish dasturi tayyorlangan. Bu orada, Qirg‘iziston hukumati tomonidan ham shunday tashabbus o‘rtaga tashlandi, ishlar boshlab yuborildi. Rossiya Federatsiyasida bo‘lsada, Tatariston va Qrimda lotin yozuvining o‘z tillariga mos imlosi tayyor holga keltirilgan. Tojikistonda ham lotin yozuviga o‘tish bo‘yicha bir necha takliflar mavjud.

Eng muhimi bizda, Turkmaniston va Ozarboyjondan farqli 22 yillik tajriba bor. Savodlilik darajasi 99,9 foizlik marrani urgan imkoniyatimiz bor gap! Lotin yozuviga to‘liq o‘tish O‘zbekistonda inqilob darajasi emas, kichikroq islohot darajasida o‘tadi xolos. 2–3 yillik muddatda lotin yozuviga o‘tishda katta muammolar kelib chiqmasligi kunday ravshan. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan kamchilik va xatolarimizni bartaraf etaylik.

Jamiyatimiz mentalitetida shunday, hukumat tomonidan qat’iy, majburiy ko‘rinishdagi qaror ishlab chiqilsa, ijrosiga hamma kirishib ketadi. Tavsiyaviy xarakterdagi islohot esa… Rusiyzabonlar masalasida esa, davlat tilini bilish fuqaroning o‘sha mamlakat qonunlariga nisbatan hurmatining belgisi ekanligini eslatish kifoya.

Xullas, lotin imlosi masalasida, o‘yimizni o‘ylaganimizcha tavakkalchilar allaqachon ishini bitirib bo‘lishdi. Biz nimani kutayapmiz? Birinchi qadamni, tashabbusni kutayapmiz!

Unutmasligimiz kerakki, lotin yozuviga to‘liq o‘tish va unga ketagan xarajat, aslida mamlakatimiz kelajagi uchun kiritiladigan ham moddiy ham ma’naviy INVЕSTITSIYADIR.

Zero, ko‘z — qo‘rqoq, qo‘l — botir. Bu islohot bizni qo‘limizdan keladi!

RUS GRAFIKASIGA ASOSLANGAN IMLOGA QAYTISH —
MILLATIMIZ KELAJAGI ILDIZIGA BOLTA URISHDIR
Shuhrat Shokirjonov
KUN.UZ jurnalisti

«Kitob dunyosi» gazetasi saytida taniqli adabiyotshunos, «Jahon adabiyoti» jurnali bosh muharriri Shuhrat Rizayevning prezidentimizga maktubi e’lon qilindi.

Sh.Rizayev san’at va adabiyot sohasidagi bir talay muammolar va takliflar, yechimlar bilan bir qatorda maktubining eng so‘ngida rus grafikasiga asosidagi alifboni qaytadan joriy etish va uni o‘zbek tilining bosh alifbosi etib belgilash haqida taklif bildirgan.

Adabiyotshunos olimning ushbu taklifi ijtimoiy tarmoqlarda juda katta rezonans keltirib chiqardi. Albatta, uning taklifini qo‘llab-quvvatlovchi kam sonli odamlar ham topildi. Lekin aksariyat fikri tiniq kishilar, o‘zbek tili lotin alifbosida qolishi kerakligi, qaytaga uni biroz takomillashtirib, zamonga moslab to‘liq joriy etish haqida keskin fikrlar bildirila boshlandi.

Hattoki, rus grafikasiga qaytilishi mumkinligidan tashvishlangan, lotin imlosini yoqlovchi ijtimoiy tarmoqdagi o‘zbeklar orasida kirillcha harflardan umuman foydalanmaslik, faqat lotincha imloda yozishga chorlovchi tashviqotlar boshlandi. Ijtimoiy tarmoqlarda faqat lotincha imlodan foydalanishga ahd qilganlar ko‘paydi.

Xorijiy davlatlarda tug‘ilgan o‘zbeklar dunyo bo‘ylab sochilgan 50 millionga yaqin millatdoshlarimiz aynan lotin imlosi vositasida bahamjihat muloqot qila boshlashganini ta’kidlab, rus grafikasini O‘zbekistonda qaytadan rasmiy yozuv qilish istagida bo‘lganlarga rad javobini berib, o‘zbekistonliklar va butun dunyo o‘zbeklariga qulay bo‘lgan O‘zbek lotin alifbosini yanada mukammalroq qilib joriy etishni Prezident Shavkat Mirziyoyevdan iltimos qilib so‘rab, ochiq xat jo‘natishdi.

Darhaqiqat muammo kichik emas. Avvalo, «kirillcha imlo», deya muammoni xaspo‘shlamaslik kerak. O‘zbekiston SSRning 1940 yilda qabul qilingan qonuni «O‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan alifbedan rus grafikasi asosidagi yangi o‘zbek alifbesiga ko‘chirish to‘g‘risida»gi deb ataladi. Ya’ni, alifbomiz aynan ruslashtirilgan. Binobarin, ortga qaytish — ruslashtirish degani, buni bir zum ham unutmaslik lozim.

«Ommalashmayotgan alifbodan ommaviy axborot vositalari ham, nashriyotlar ham nihoyatda kam foydalanyapti» deydi Sh.Rizayev o‘z maktubida. Ha, aynan bosma ommaviy axborot vositalarining yangi imlo to‘liq joriy bo‘lishida hissasi katta bo‘lishi kerak edi! Edi!

Ozarboyjon va Turkmaniston lotincha imloga 1 yil ichida o‘tib ketgani, rus grafikasiga asoslangan imlodan mutlaqo foydalanmayotganini qanday tushuntirish mumkin? Chunki hamma yoppa ishga kirishgan. Bosma nashrlar — gazeta-jurnallar ham bu ishga labbay deb bosh qo‘shishgan. Endi yon qo‘shnimiz Qozog‘iston ham lotincha imloga o‘tamiz, deb turganida kirillchaga qaytishga da’vat qilish uyatdan boshqa narsa emas.

Lotin alifbosi 1993 yildan buyon joriy etilgan. Oradan 24 yil o‘tayapti. Shu davrda respublikamizda 10 mingga yaqin maktablarda 100 minglab o‘qituvchilar darsni lotin imlosida o‘tishmoqda, konspektlar va tarqatma materiallarni lotinchada yozishmoqda. Nega o‘qituvchilarning bosh gazetasi — «Ma’rifat» hamon kirillcha alifboda chop etilmoqda?

Yoki yaqinda Yoshlar ittifoqi tashkil etildi. Savodi lotincha imloda chiqqan yoshlarning oldi 30ga kirib qo‘ygan. Ularning «Turkiston» gazetasining nomi «Yoshlar ovozi» deya nomi o‘zgartirilib, chop etilmoqda. Lekin rus grafikasiga asoslangan imloda! Qani, og‘izda tog‘ni talqon qiladigan, «qonunlarga itoatgo‘y», qoni qaynoq yoshlarimiz?!

Partiyalar-chi?! Mayli, XDPni sobiq kommunistik partiyaning vorisi — ular ruscha grafikadan manfaatdor, deylik, unda nega «Milliy tiklanish» partiyasi bu borada og‘ziga talqon solib olgan?! Nega boshlab berishmaydi? Lotincha imloni 24 yil ichida o‘rganish shu qadar qiyinmidi hammaga?! 29tagina harfni? Bu hol boshqa maqsadlar bilan emas, faqatgina loqaydlik, behafsalalik qonunlarga bepisandlik tufayligina yuz bergan, deb ishongim keladi…

Hozir saytimizdan ushbu maqolani kirillcha imloda o‘qiy turib, «O‘zlari-chi?» deb og‘zimga urishga shoshilmang. Internet-nashrlarning deyarli barchasi xabar va materiallarni har ikki imloda bab-baravar berishadi. Jumladan, KUN.UZ ham.

«Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini amalga kiritish tartibi haqidagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining (parlamentning!) 1993 yildagi qaroriga ko‘ra, 2010 yil 1 sentyabrdan biz rasman lotin imlosiga o‘tib bo‘lganmiz.

Esida yo‘qlarga, bilmaganlarga uning ayrim bandlaridan iqtibos keltiraman:

1. «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni e’lon qilingan kundan e’tiboran amalga kiritilsin.

2. Yangi alifboga bosqichma-bosqich o‘tilib, bu ish 2010 yilning 1 sentyabriga qadar to‘liq tugallansin. (O‘zR 30.04. 2004 y. 621-II-son Qarori tahriridagi band)

10. Yangi alifboga to‘liq (!) o‘tilgan paytdan, ya’ni 2010 yilning 1 sentyabridan e’tiboran 1940 yil 8 mayda qabul qilingan «O‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan alifbedan rus grafikasi (!!) asosidagi yangi o‘zbek alifbesiga ko‘chirish to‘g‘risida»gi (O‘zbekiston SSR Oliy Sovetinnng Vedomostlari, 1940 yil, 4-son) O‘zbekiston Respublikasining Qonuni o‘z kuchini yo‘qotgan (!!!) deb hisoblansin. (O‘zR 30.04. 2004 y. 621-II-son Qarori tahriridagi band)

Maktablarda 24 yildan beri lotincha imloda o‘qitilmoqda. Yoshlarimizning savodi shunda chiqdi. Juda ko‘p sohalarga lotincha imlo singib ketib bo‘ldi. Mayli, ayrim davlat korxonalarida hujjatlar ruscha to‘ldirilayotgandir, u boshqa masala. Lekin blankalar va hujjatlarning juda ko‘pchiligi lotincha imloga o‘girib bo‘lingan.

Ushbu qonunga juda ko‘p joylarda rioya qilinmoqda. Shaharlarimizda avtobuslar ko‘rsatkichlari, ko‘chalarimizdagi do‘kon va idoralar peshtoqlaridagi yozuvlar, 2010 yildan so‘ng chiqarilgan 5 ming so‘mlik, 10 ming so‘mlik, 22 avgustdan muomalaga kiritiladigan 50 ming so‘mlik pullar lotincha imloda. Yangi imloda juda ko‘p kitoblar ham bosmadan chiqdi.

Faqat bosma ommaviy axborot vositalarimiz — gazeta va jurnallargina rus grafikasiga asoslangan imlodan foydalanib kelishmoqda.

Xorijiy tajribalarga murojaat qilaylik. Mustafo Kamol Otaturk Turkiyani arab imlosidan lotin imlosiga o‘tkazishni qay tarzda amalga oshirgan? Jurnalist Baxtiyor Shohnazarov shunday yozadi:

«Mustafo Otaturk 1929 yili Turkiyada lotin alifbosini amalga kiritgan. Shundan keyin atrofidagilar yangi alifboga qanday munosabatda bo‘layotganliklarini kuzatgan. Qarasa — gazetalar hech narsa bo‘lmagandek arab alifbosida bosilayotgan, davlat xodimlari esa arab yozuvida ish yuritishayotgan emish.

Shunda Otaturk «six ham kuymasin, kabob ham» deb, gazetalarning bir betini lotin alifbosida, ikkinchi betini esa arab alifbosida nashr qilishni buyuribdi.

Keyin nima bo‘libdi deng! Odamlar gazetalarning faqat arab alifbosida yozilgan betlarini o‘qishayotganmish, lotin yozuvidagi maqolalarga qarab ham qo‘ymayotganmish. Shunda Otaturk barcha gazeta va jurnallarni majburiy o‘laroq lotin yozuvida nashr qilishga buyruq beribdi.

Boshida odamlar yangi alifboga o‘rganolmay ancha qiynalishibdi. Lekin, oradan olti oy o‘tgach, hamma lotin yozuvida bemalol o‘qib-yozadigan bo‘libdi. Ayniqsa davlat xodimlari «savodsizligi» tufayli yangi alifboda ish yuritolmay, ishsiz qolishni istashmabdi-da!

O‘zbekistonda 28 yildan beri davlat tili to‘g‘risidagi, 24 yildan beri lotin yozuviga o‘tish to‘g‘risidagi qonunlarni amalga tatbiq qilish ishlari o‘lda-jo‘lda bo‘lib yotgan, bu ham yetmagandek «kirill alifbosiga qaytish kerak» degan xiyonatkorona bayonotlar bildirilayotgan bir paytda Turkiyadaligimda Otaturk haqida eshitgan yuqoridagi misol esimga tushdi.

Men doim lotin yozuvini targ‘ib qilgan va tezroq to‘liq o‘tish tarafdori bo‘lganman. Alifboga o‘quvchilarni o‘rgatish maqsadida 2003 yili «Mohiyat» gazetasida bitta katta huquqiy mavzudagi maqolamda bir gapni kirill yozuvida, keyingisini esa lotin alifbosida e’lon qildirganman. Shu tariqa, maqolaning yarmi kirillda, qolgan yarmi esa lotin yozuvida berilgan».

Kimdir e’tiroz bildirishi mumkinki: kirillchadan lotinchaga o‘tilsa, odamlar gazeta va jurnallar o‘qimay qo‘yadi, deb. O‘qiydi! Jilla qursa, hozirgi o‘qiyotgan darajasidan kam o‘qimaydi.

Faqat, rus grafikasiga asoslangan alifbodan to‘liq voz kechib, lotin alifbosiga uzil-kesil o‘tish uchun uni biroz takomillashtirish kerak. Mening nazdimda, kichikroq islohot o‘tkazish, «Ц» tovushini harfini ifodalash uchun «С», «s» ni joriy etish, «jurnal» va «jon» so‘zlaridagi «Ж»ni farqlash, «Ч» (Ch, ch), «Ғ‘» (G‘, g‘), «Ў» (O‘, o‘), «Ш» (Sh, sh), «Нг» (ng) kabi harflar va birikmalar o‘rniga hozirgisidan farqli o‘laroq, bir harf uchun bitta simvol ishlatilishi kerak.

Iloji bo‘lsa, yangilik yaratmasdan lotin grafikasining Windows tizimi klaviaturasidagi harflar orasida mavjud, turkiy tilli qardoshlarimiz — turklar, ozarboyjonlar va turkmanlar ham ishlatadigan simvollarga murojaat qilishimiz kerak (Yodingizda bo‘lsa 1993 yilgi dastlabki variant shunga o‘xshash edi):

Ц — С с

Ч — Ç ç

Ғ — Ğ ğ

Ў — Õ õ

Ш — Ş ş

Нг — Ñ ñ

Ж (журнал) — Ɉ ɉ

Alifbo takomillashtirilib, yangisi rasman qabul qilinib, barcha yoppasiga o‘sha imloga o‘tish uchun kirishsa, 1–2 yil to‘liq o‘tib ketishimiz uchun yetarli bo‘ladi. Bu borada aynan ma’naviyat targ‘ibotchiligini, davlat tashviqotchiligini da’vo qiluvchi bosma nashrlarimiz yeng shimarib ishga kirishib, safning eng oldingi qatorida bo‘lishi talab etiladi.

Jamiyatimizning barcha jabhalarida islohotlar ro‘y berayotgan hozirgi kunlarda

«Matbuot va axborot sohasida boshqaruvni yanada takomillashtirish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 11 avgustdagi PF-5148-son farmoniga ko‘ra, matbuot va axborot agentligiga «xorijda o‘zbek tili va adabiyotini keng targ‘ib qilish, nashriyotlarga kitob mahsulotlarining xalqaro kitob bozorida o‘z mavqei va salmog‘iga ega bo‘lishida ko‘maklashish» vazifasi ham yuklatilgan. Bu ishlarni rus grafikasi asosidagi alifboda amalga oshirib bo‘lmaydi, aniq!

Prezidentning Yangi farmoniga ko‘ra, endi Matbuot va axborot agentligi bu sohada ham boshqaruvni to‘liq o‘z qo‘liga olish kerak.

1). «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga amal qilinishini talab qilish maqsadida Bosma nashrlarga 1 yil ichida (4-chorakdan, 1 oktyabr — o‘qituvchilar kunidan boshlab) to‘liq lotin imlosiga o‘tish talabi qo‘yilishi kerak: har chorakda nashrning chorak qismi bosqichma-bosqich lotincha imloga o‘tkazilib borilishi sharti bilan.

2). «Ma’rifat» va «Yoshlar ovozi» gazetasining keyingi soniyoq to‘liq lotincha imloda chiqishi shart!

3). Internet saytlarga esa kirillcha imloda xabarlar berishni taqiqlash kerak.

O‘z holiga tashlab qo‘yish bilan hech narsaga erishib bo‘lmasligiga 24 yildan bilan guvoh bo‘layapmiz. Keskinroq choralar ko‘rish fursati yetgan.

Xullas, mana shu gaplarni ham kimdir chiqib ochiq, baralla aytishi kerak edi. Sh.Rizayev nazdimda o‘ta katta xatarni millatimiz boshiga boshlab kelmoqchi bo‘lganini ko‘rib, chiday olmadim. Uzr!

So‘zim intihosida Feysbuk tarmog‘idan bir iqtibos keltiraman:

«Bir millatning taqdiriga oid masalani bir kishining fikri, taklifi bilan emas, mingning mashvarati bilan hal etmoq shartdir. Ayniqsa, til masalasida tilini tiyib, xalqiga quloq solgan olim — olimdir. Ishi millatiga zarracha zarar keltirishini bila-bila kimgadir yoqish uchun odim otsa, u holda bu olim zolimning jallodiga barobar».

Manba: www.kun.uz