20 август — Хулио Кортасар таваллуд топган кун

  «Аргентинанинг биринчи рақамли адиби» деб таърифланган Хулио Кортасар (1914-1984) насрнинг барча жанрларида баракали ижод қилди. Айтиш мумкинки, моҳир ҳикоянавис Кортасар ҳикоя жанрида кашфиёт ясай олди.  Буюк адибнинг эътиборингизга ҳавола этилаётган машҳур ҳикояси — «Михлаб ташланган эшик»  ҳикоя жанри ҳақидаги тасаввуримизни бойитади, олам ва одам ҳақида чуқурроқ ўйлашга, фикрлашга ундайди деб ўйлаймиз.

Хулио Кортасар
ЎТАЁТГАН БОҒЛАР
Шарифжон Аҳмедов таржимаси

Хулио Кортасар (исп. Julio Cortázar; асл исми: Хулес Флоренсио Корта́сар) 1914 йилнинг 20 августида Брюсселда Аргентина савдо ваколатхонаси ходимининг оиласида туғилди. Болалик ва ёшлиги Буэнос-Айрес шаҳрида ўтган. Буэнос-Айрес университетини молиявий танқислик туфайли тугатолмаган Хулио 7 йил давомида қишлоқ ўқитувчиси бўлиб ишлашга мажбур бўлди. 1944 йилдан Мендоса университетида, 1946 йилдан Китоб палатасида ишлади. 1951 йили адабиёт бўйича степендияга сазовор бўлган Кортасар Европага йўл олади ва ўшандан бошлаб қолган бутун умри Парижда ўтди.
«Аргентинанинг биринчи рақамли адиби» — ХХ асрнинг 60-70 йиллари жаҳоннинг нуфузли танқидчилари машҳур ёзувчи Хулио Кортасарга шундай таъриф берган эдилар. Бу баҳо ҳозир ҳам ўз қимматини йўқотгани йўқ. Ёзувчининг «Имтиҳон», «Ютуқ» каби романлари, «Таъқибчи», «Мануелнинг китоби» каби қиссалари, «Бошқа бир осмон», «Жанубий шоссе», «Автобус», «Иблис сўлаги», «Истило қилинган уй» каби ҳикоялари жаҳон адабиётига муносиб улуш бўлиб қўшилди.

Аслида бу китобни бир неча кун аввал ўқий бошлаганди. Аммо орада ишлари кўпайиб кетганидан ташлаб қўйган ва мана энди юмушларини битириб, бир маромда чайқалиб бораётган поездда чорбоғига қайтар экан, уни яна қўлига олди. Асар қахрамонларининг қиёфалари ва воқеалар ривожи уни тобора ўзига тортиб борарди. Чорбоғда адвокатига мактубни ёзиб тамомлагач, иш бошқарувчиси билан ижара жиҳатларини фикрлашгунича кеч кирди. Бугуннинг мажбуриятлари адоғига етганидан мамнун тарзда ойналари эманзор боққа қараган хос бўлмасида яна ўша китобга тутинди. Уни баайни ўзига чорлаётган ва шу қадар кўникилган оромкурсига қулайроқ ўрнашар экан, ўриндиқнинг зангор барқутини алланечук меҳр билан силади.

Эшикка терс қўйилган курсининг бу ҳолати исталган меҳмон хаёлида унинг ташрифи аслида бемаврид экани ҳақидаги ноқулай фикрлар уйғотишини ўйлаб, мийиғида кулиб қўйди. Сўнгги боб саҳифалари ортда қолар экан, қахрамонлар феъл-атвори ва исмларини осонгина эслаб қоларди, зум ўтмай воқеаларнинг маккор гирдобида оқа бошлади. Китоб домига тортилиб, ўзи қўним топган мана шу уйнинг, ойналар ортидаги мана шу боғнинг одатий қуршовидан алланечук носоғлом бир мароқ билан олислаб борарди, аммо айни пайтда бугуннинг ташвишларидан толиққан вужуди оромкурсига қулай ўрнашиб олгани, тамакидони шундоққина қўли остида экани, ойна ортида – эманлар аро эса бу оқшомнинг мусаффо эпкинлари эсмоқда эканини ҳам яққол сезиб турарди.

Бирин-кетин тизилган сўзлар йўлакларидан одимлаб, асар қахрамонларининг ножўя жанжалини кузатар экан, қиёфалар тобора равшан тортар, баайни улар чинакамига яшай бошларди. Шу тариқа у тоғ бағридаги кулбада кечган сўнгги учрашувга ҳам гувоҳ бўлди. Кулбага биринчи бўлиб аёл қадам қўйди, ҳаял ўтмай жазмани пайдо бўлди. Шох-шаббалар бехос урилиб тимдаланган юзи бўғриқиб кетган эди.

Аёл жароҳатдан сизаётган қонни бўсалари билан тўхтатишга астойдил уринар, аммо эркак ҳар гал юзини четга буриб, бу эҳтиросли ўпичларни доғда қолдирарди. У бу ерга бунинг учун, бегоналар назаридан сўлғин япроқлар хирмони ва сўқмоқлар издиҳоми билан яширин бу ҳуфя муносабат маросимларини нечанчи бор қайта такрорлаш учун келмаганди у бу ерга. Унинг кўксида кимнингдир бўғзига муштоқ ханжар ётар, ханжар остида бўлса кўпдан кутилган ҳурликка интизор умид жонивори ҳаприқмоқда эди.

Таҳлика-ю қатъият, умидсизлик ва ишончга йўғрилган суҳбатлар кулала газанда янглиғ саҳифалар аро кечаркан, ҳукми азал дастлаб бошдан маълум экани ойдинлаша боради. Жазман вужудини ишғол этаётган суюб-сийпалашлар уни бир зумга бўлса-да чалғитиб, гўё қароридан қайтишга ундаётгандек бўлиб туйилар, бунга сари унинг хаёлида айни шу аёл бағрида пинҳон бўлган мана шу фароғатларнинг баридан тенгма-тенг баҳраманд бўлаётган бошқа бир баттол вужуд гавдаланар ва уни батамом яксон этиш қарори қатъийлашиб борарди. Пухта ўйланган қаттол режада барчаси назарда тутилганди: айбсизлик исбот-далиллари, тасодифлар ва ҳам эҳтимолий хатолар. Шу соатдан бошлаб ҳар бир дақиқанинг ўз вазифаси бор, ҳар лаҳзага якуний мақсад босқичлари жо қилинганди. Улар бутун режани яна бир неча бор такрорлагач, сўнгги шубҳалар ҳам тарқалди. Оқшом чўка бошлади. Беомон суиқасд ришталари билан боғланган икковлон, энди бу гал сўнгги кўз қарашларсиз, кулба ёнида ажралишди. Аёл сўқмоқ бўйлаб юқорига кетди. Қарама-қарши томон йўл олган эркак бир лаҳза ортига ўгирилди: ёйилган сочларини шамол беаёв тўзғитаётган аёл бу фитна маконини тезроқ ортда қолдиришни истаган каби елиб борарди. У ҳам қадамини тезлатди, дарахтлар ва иҳоталарни паналаб бораркан, қуюқлаша бошлаган оқшомнинг зангор шафақлари аро ниҳоят чорбоққа олиб борувчи йўлакка кўзи тушди. Режага кўра, қўриқчи итлар сукут сақлаши лозим эди – улар чиндан жим эди.

Уй бошқарувчи ҳам бу маҳал оёқ остидан чиқмаслиги лозим эди – атрофда ундан чиндан нишон йўқ эди. Жазман уч бўлмали зинадан айвонга кўтарилиб, уй ичкарисига қадам қўйди. Юраги ҳаприқиб ура бошлади, аёлнинг унга неча бор уқтирган сўзлари оғриқ кирган қулоғи остида жаранглаб эшитилди: аввалига мовийранг меҳмонхона, ундан сўнг даҳлизга ўтилади, даҳлиз сўнгида эса гилам тўшалган пиллапоя. Пиллапоя адоғида икки эшик. Биринчи хонада ҳеч кимса йўқ эди, кейингиси ҳам бўм-бўш. Мана, ниҳоят хос бўлма эшиги, қўлда эса ҳамлага шай ханжар, ойналарда оҳиста аксланаётган фонус шуъласи ва… ва зангор барқут қопланган, эшикка терс қўйилган баланд оромкурсида қулай ўрнашиб олганча аллақандай китобни берилиб мутолаа қилаётган бир одам…

Xulio Kortasar
O’TAYOTGAN BOG’LAR
Sharifjon Ahmedov tarjimasi

Xulio Kortasar (isp. Julio Cortazar; asl ismi: Xules Florensio Kortasar) 1914 yilning 20 avgustida Bryusselda Argentina savdo vakolatxonasi xodimining oilasida tug’ildi. Bolalik va yoshligi Buenos-Ayres shahrida o’tgan. Buenos-Ayres universitetini moliyaviy tanqislik tufayli tugatolmagan Xulio 7 yil davomida qishloq o’qituvchisi bo’lib ishlashga majbur bo’ldi. 1944 yildan Mendosa universitetida, 1946 yildan Kitob palatasida ishladi. 1951 yili adabiyot bo’yicha stependiyaga sazovor bo’lgan Kortasar Yevropaga yo’l oladi va o’shandan boshlab qolgan butun umri Parijda o’tdi.
«Argentinaning birinchi raqamli adibi» — XX asrning 60-70 yillari jahonning nufuzli tanqidchilari mashhur yozuvchi Xulio Kortasarga shunday ta’rif bergan edilar. Bu baho hozir ham o’z qimmatini yo’qotgani yo’q. Yozuvchining «Imtihon», «Yutuq» kabi romanlari, «Ta’qibchi», «Manuelning kitobi» kabi qissalari, «Boshqa bir osmon», «Janubiy shosse», «Avtobus», «Iblis so’lagi», «Istilo qilingan uy» kabi hikoyalari jahon adabiyotiga munosib ulush bo’lib qo’shildi.

Aslida bu kitobni bir necha kun avval o’qiy boshlagandi. Ammo orada ishlari ko’payib ketganidan tashlabqo’ygan va mana endi yumushlarini bitirib, bir maromda chayqalib borayotgan poezdda chorbog’iga qaytar ekan, uni yana qo’liga oldi. Asar qaxramonlarining qiyofalari va voqealar rivoji uni tobora o’ziga tortib borardi. Chorbog’da advokatiga maktubni yozib tamomlagach, ish boshqaruvchisi bilan ijara jihatlarini fikrlashgunicha kech kirdi. Bugunning majburiyatlari adog’iga yetganidan mamnun tarzda oynalari emanzor boqqa qaragan xos bo’lmasida yana o’sha kitobga tutindi. Uni baayni o’ziga chorlayotgan va shu qadar ko’nikilgan oromkursiga qulayroq o’rnashar ekan, o’rindiqning zangor barqutini allanechuk mehr bilan siladi.

Eshikka ters qo’yilgan kursining bu holati istalgan mehmon xayolida uning tashrifi aslida bemavrid ekani haqidagi noqulay fikrlar uyg’otishini o’ylab, miyig’ida kulib qo’ydi. So’nggi bob sahifalari ortda qolar ekan, qaxramonlar fe’l-atvori va ismlarini osongina eslab qolardi, zum o’tmay voqealarning makkor girdobida oqa boshladi. Kitob domiga tortilib, o’zi qo’nim topgan mana shu uyning, oynalar ortidagi mana shu bog’ning odatiy qurshovidan allanechuk nosog’lom bir maroq bilan olislab borardi, ammo ayni paytda bugunning tashvishlaridan toliqqan vujudi oromkursiga qulay o’rnashib olgani, tamakidoni shundoqqina qo’li ostida ekani, oyna ortida – emanlar aro esa bu oqshomning musaffo epkinlari esmoqda ekanini ham yaqqol sezib turardi.

Birin-ketin tizilgan so’zlar yo’laklaridan odimlab, asar qaxramonlarining nojo’ya janjalini kuzatar ekan, qiyofalar tobora ravshan tortar, baayni ular chinakamiga yashay boshlardi. Shu tariqa u tog’ bag’ridagi kulbada kechgan so’nggi uchrashuvga ham guvoh bo’ldi. Kulbaga birinchi bo’lib ayol qadam qo’ydi, hayal o’tmay jazmani paydo bo’ldi. Shox-shabbalar bexos urilib timdalangan yuzi bo’g’riqib ketgan edi.

Ayol jarohatdan sizayotgan qonni bo’salari bilan to’xtatishga astoydil urinar, ammo erkak har gal yuzini chetga burib, bu ehtirosli o’pichlarni dog’da qoldirardi. U bu yerga buning uchun, begonalar nazaridan so’lg’in yaproqlar xirmoni va so’qmoqlar izdihomi bilan yashirin bu hufya munosabat marosimlarini nechanchi bor qayta takrorlash uchun kelmagandi u bu yerga. Uning ko’ksida kimningdir bo’g’ziga mushtoq xanjar yotar, xanjar ostida bo’lsa ko’pdan kutilgan hurlikka intizor umid jonivori hapriqmoqda edi.

Tahlika-yu qat’iyat, umidsizlik va ishonchga yo’g’rilgan suhbatlar kulala gazanda yanglig’ sahifalar aro kecharkan, hukmi azal dastlab boshdan ma’lum ekani oydinlasha boradi. Jazman vujudini ishg’ol etayotgan suyub-siypalashlar uni bir zumga bo’lsa-da chalg’itib, go’yoqaroridan qaytishga undayotgandek bo’lib tuyilar, bunga sari uning xayolida ayni shu ayol bag’rida pinhon bo’lgan mana shu farog’atlarning baridan tengma-teng bahramand bo’layotgan boshqa bir battol vujud gavdalanar va uni batamom yakson etish qarori qat’iylashib borardi. Puxta o’ylangan qattol rejada barchasi nazarda tutilgandi: aybsizlik isbot-dalillari, tasodiflar va ham ehtimoliy xatolar. Shu soatdan boshlab har bir daqiqaning o’z vazifasi bor, har lahzaga yakuniy maqsad bosqichlari jo qilingandi. Ular butun rejani yana bir necha bor takrorlagach, so’nggi shubhalar ham tarqaldi. Oqshom cho’ka boshladi. Beomon suiqasd rishtalari bilan bog’langan ikkovlon, endi bu gal so’nggi ko’z qarashlarsiz, kulba yonida ajralishdi. Ayol so’qmoq bo’ylab yuqoriga ketdi. Qarama-qarshi tomon yo’l olgan erkak bir lahza ortiga o’girildi: yoyilgan sochlarini shamol beayov to’zg’itayotgan ayol bu fitna makonini tezroq ortda qoldirishni istagan kabi yelib borardi. U ham qadamini tezlatdi, daraxtlar va ihotalarni panalab borarkan, quyuqlasha boshlagan oqshomning zangor shafaqlari aro nihoyat chorboqqa olib boruvchi yo’lakka ko’zi tushdi. Rejaga ko’ra, qo’riqchi itlar sukut saqlashi lozim edi – ular chindan jim edi.

Uy boshqaruvchi ham bu mahal oyoq ostidan chiqmasligi lozim edi – atrofda undan chindan nishon yo’q edi. Jazman uch bo’lmali zinadan ayvonga ko’tarilib, uy ichkarisiga qadam qo’ydi. Yuragi hapriqib ura boshladi, ayolning unga necha bor uqtirgan so’zlari og’riq kirgan qulog’i ostida jaranglab eshitildi: avvaliga moviyrang mehmonxona, undan so’ng dahlizga o’tiladi, dahliz so’ngida esa gilam to’shalgan pillapoya. Pillapoya adog’ida ikki eshik. Birinchi xonada hech kimsa yo’q edi, keyingisi ham bo’m-bo’sh. Mana, nihoyat xos bo’lma eshigi, qo’lda esa hamlaga shay xanjar, oynalarda ohista akslanayotgan fonus shu’lasi va… va zangor barqut qoplangan, eshikka ters qo’yilgan baland oromkursida qulay o’rnashib olgancha allaqanday kitobni berilib mutolaa qilayotgan bir odam…