Ҳалима Аҳмедова
АЙЛАНАЛАР
Синглимнинг икки яшар невараси: “Менга қоғоз, қалам беринглар, номимни ёзаман”, – деб хархаша қилади. Қувониб унга қоғоз, қалам тутқазамиз. У бўлса нуқул ҳалқача-ҳалқача айланаларни чизади.
– Бу сенинг номингми? – сўраймиз ундан.
– Ҳа, – дейди у. Бу – менинг номим.
Кўчамиздаги ақли ноқисроқ бемор бола нуқул қўлидаги бўр билан уйларнинг деворига айлана-айлана шакллар солади.
– Бу ниманинг сурати? – деган саволимизга, ҳозиржавоблик билан беўхшов тиржайиб дейди:
– Бу сенинг қорнинг…
– Осмонни, дарахтларнинг суратини чизишни биласанми? – дея гапга тортамиз уни.
Қўлидаги бўрни нимжон бармоқларида қаттиқ сиққанича қалтираб-қалтираб сон-саноқсиз айланаларни бир нафасда чизиб ташлайди. Кейин эса бизга суратларини шарҳлайди:
– Мана бу – осмон, бу – дарахт, бу – сен…
– Чизганларингнинг ҳаммаси бир хил-ку?!
Бу танбеҳдан ақли ноқис ўсмирнинг жаҳли чиқади:
– Ўзинг бир хилсан, қара, мана бу каттаси – осмон, ўртачаси – дарахт, энг кичкинаси – сен!
Унинг кўнглидан мўралаб турган телба ҳаёт орзусини чўғлантиргим келади:
– Эҳ, мен хомкалла, тушунмабман-да, сен зўр чизар экансан.
Ақли ноқис ўсмир шодланади:
– Ҳали кўрасан, дунёдаги энг катта рассом бўламан.
Унинг айлана дунёдаги айлана орзулари тинимсиз чизаётган шаклларининг ичини тўлдиради.
Ҳар куни уйим олдидаги йўлдан турли русумдаги машиналар ғилдиракларини айлантириб елдай учиб ўтади. Кўзларимга оний лаҳзада ялт-юлт этган ранглар қадалиб қолади. Чархи даврон эса ҳеч малол билмай тинимсиз айланади: ғижир-ғижир, ғижир-ғижир…
Ана шунда ўйлайман асл ҳақиқатнинг шакли ҳақида. У ҳам айланамикан?! Айтайлик, туғилганидан буён боши қора меҳнатдан чиқмаса-да, косаси оқармаган Шоди деҳқоннинг кетмонидай думалоқ ёки айлана…
….Ўқувчилигимдан астрономия фанига жуда қизиқардим. Ўқитувчимни бўлар-бўлмас саволларга кўмиб ташлардим. Айниқса, ер ва осмоннинг тилсимини билгим келарди. Сабоқ сўнгида яна сўрардим:
– Ер Қуёш атрофида айланса, нега биз йиқилиб кетмаймиз?
Муаллим ҳам жавоб беришдан эринмасди:
– Муайян, тез айланма ҳаракат таъсири ҳатто бизга сезилмайди ҳам.
Бу жавоб мен учун барибир мавҳумлигича қолаверди. Назаримда осмон билан Ер қаердадир туташиб кетгандек туюлаверарди менга.
Бир куни ўқитувчим синфимиздаги ўйинқароқ Қодирнинг чўзинчоқ калласига ишора қилиб:
– Она Еримиз Қодиржоннинг бошига ўхшаб кетади, – деди.
Бутун синф қаҳқаҳа отиб кулди. Бу кулгу синфда айлана изларини қолдириб, деразадан ташқарига чиқиб кетди, энди мени айланалар оҳанрабоси ўзига тортарди. Гўё борлиқ айланаларга тўла, улар билан сархушланарди.
Кун ора уйимизга келадиган аммамнинг ягона эркалаши бор эди:
– Ўзим айланай, ўзим ўргилай…
Аммамнинг эркалаши бошимни айлантириб юборар, меҳрнинг айлана шаклда эканлигига ишонтирарди мени.
Сал кейинроқ Машрабни севиб қолдим. Бу қадим шоирдан янги кўнгил топдим. Ғазалларини ўқиганимда нимагадир думалоқ-думалоқ кўз ёшларим китоб юзига томар ва улар сариқ айлана шаклини пайдо этарди. Китобнинг ичидан эса Машрабнинг фиғони эшитилиб турарди:
Уммонга агар қатраи ашким дури томса,
Маллоҳ эли-ю донаи маржон чидай олмас.
Бу фиғоннинг орасида дунёнинг юраги айланма ҳаракат қилади: дук-дук, дук-дук… Бу юракда эса бесарҳад, исмсиз уммон чайқалади. Исмсиз уммон бир қатра ашк зарбида қон янглиғ қирмизи ишқ маржонига қамалади. Асир уммонни озод айламоққа эса на ҳад бор, на куч.
Барча кучу қудратни эгаллаб олган тирикликнинг соати одамлар устидан кулганича ҳамон айланади. Айланиши худди қайсидир манзилга шошилиб бораётган масхарабозни эслатади.
Дунё олимлари ана шу ҳукмрон соат измида тинимсиз бонг уради:
– Фазодаги айлана қора туйнук кун сайин катталашиб бораяпти. Ер сайёраси хавф остида…
Кўнгил фасллари қаъридан уларга басма-бас Ҳазрат Навоий ҳайқиради:
Ўн саккиз минг олам ошуби агар бошиндадур,
Не ажаб, чун сарвинозим, ўн саккиз ёшиндадур.
Олис фироқ юртидан ҳайратлар келади, ҳасратлар кетади. Ҳайратлар кетади, ҳасратлар келади. Ҳаммаси айланаверади, айланаверади. Аммо дилнинг соф манзилида ўн саккиз минг олам васлининг нури мисли қор устига тушган лаҳча чўғдек тутаб ётади.
– Қачон? – деган эгасиз савол ақли ноқис ўсмир чизган айлана шаклда ҳавода муҳрланади. Муҳр катталашиб Амударёга айланади. Ундаги дуосираган оч гирдоблар авлиёнинг яшил жойнамозини ютиб юборади. Ичкаридан эса Жалолиддиннинг бегуноҳ гўдаклари чинқиради:
– Яшагим келаяпти, дадажон!
Айлана гирдоб уларнинг овозини ўчиради. Худди кундузни ўчириб, кўнгил деразасига суйкалган тундай.
Айланалар ҳадисини олган исломшунос олим қошларини кериб виқор билан уқтиради:
– Жон ҳарир айлана нур ичиндадур. Бу нур соат янглиғ айланиб уни қўриқлайди.
Мен ўша айлана нур ичидаги жонимни ҳовучлаб ундан сўрайман:
– Ёлғизнинг ишқи жонни жизғанак этмайдими?
– Ширк кетманг, айлана нурда Унинг сиймоси бор.
Демак, ишқ ичра жонимиз мудом асирликда экан-да!
Шундай, шундай.
Эшитганмисиз, Ҳазрат айтганлар:
Ҳажрдан то нотавон жонимни қутқарди ажал,
Эй, Навоий, англаким, жон бирла миннатдоримни.
Эшитганимиз бор.
Сўнгра исломшунос олим ўзининг айлана хаёллари ичида ғойиб бўлади.
Мен эса ҳар куни “қора туйнуклар” ҳақида ўйлайман, инсон кўнглидаги “қора туйнуклар” ҳақида. Аслида фазодаги айлана қора туйнуклар инсон қалбидаги кунгура ҳасад-у иғволар ғиж-ғиж қайнаган, ўзгалар бахтию омадини ютиб юборувчи қора туйнукдан иқтибос эмасмикан?!..
Нега биз ҳар куни димоғимизда дунёнинг алмисоқдан қолган нафс қўшиғини хиргойи қилганча бозор томонга шодмон илдамлаймиз. Кўнгилдан кўнгил томон борадиган йўлимизни қачон йўқотдик? Нега ўзгаларнинг бахтсизлигидан қувонч топамиз, кўз ёшларидан олмос маржон ясаб бўйнимизга тақамиз, ўзимизни кўз-кўз қиламиз, айланамиз. Айланиб-айланиб жоннинг ичига қамалиб оламиз…
Ана шундай оғир ва ҳеч кимга кераги йўқ хаёллар билан Қорасув анҳори бўйида айланиб юраман. Ёзнинг пушти шамоллари кўксимга урилишдан чўчиб нуқул атрофимдан айланади.
“Эҳ, кўксимга шамол тегсайди”, – деган хўрсиниқ жоннинг атрофидаги нурни синдириб ташқарига отилиб чиқади. Мен бу қайсар армонимни юпатмоқчи бўламан. Аммо у қадимдан қолган тузалмас касалликдай қонимнинг ичига кириб олиб, гирдоб янглиғ айланади.
Тўрт томонни болаликни эслатгувчи, қушларга ҳийрон келтирган зоғчалар, қарғаларнинг хунук овози тўлдиради. Уларнинг овозидан умидсизликнинг, қаҳрнинг замзамасини туясан. Бу ҳам етмагандек бу безбет қушлар сендан ниманидир таъма қилгандек атрофингда гирдикапалак бўлиб айланишади.
О, айланалар, сизлар бунча кўпсиз?!.. Наҳотки бир умр сизларнинг ичингизда яшасам, наҳотки сизларни енгиб чиқиб кета олмасам?!…
Атрофимдаги барча нарса дунёнинг, тирикликнинг айланалигига мени ишонтиради. Шу нуқтада инсон дунёни тарк этса-да, яна қанчадир муддатдан кейин ўзга бир инсон руҳида ҳаётга айланиб келишига иқрор бўламан.
Ўз хаёлларимга ғарқ бўлиб сурат янглиғ ўтирар эканман, қўлимдан кимдир қаттиқ тортади. Худди тубсиз қудуқ ичидан судралиб чиққандай ўзимга қайтаман. Ширингина қизалоқ кўксига қўғирчоқни маҳкам босганича кўзларимга жовдираб қарайди: “Холажон, коптогим сувга тушиб кетди. Олиб беринг”.
Бирпас довдирайман: “Қанақа копток?”
Қизалоқ бармоғини бигиз қилиб катта ариқда лопиллаб бораётган коптокни кўрсатади. Атрофга аланглаб узунроқ хода излайман. Сўнгра думалаб-думалаб оқаётган копток ортидан югураман. Ниҳоят коптокни сувдан чиқариб олиб қизалоққа тутқазаман.
Қизалоқ хурсанд бўлганича қўлимдан ушлайди:
– Сиз яхши хола экансиз. Менинг қўғирчоғим ҳам сизни яхши кўради. Ҳозир у сизга салом беради.
Қизалоқ қўғирчоғини эгилтиради, унинг ичидан бўғиқ овозда. “Ассалому алайкум” деган товуш чиқади. Мен қизалоқнинг патила сочларини силаб сўрайман:
– Нега бу иссиқда бир ўзинг ариқ бўйида юрибсан? Ойинг уришмайдими?
– Ойим Америкадалар. Адам эса уйда ухлаяптилар. Ойим-чи, ҳар ойда менга чиройли ўйинчоқлар юборадилар. Мана бу қўғирчоқ билан коптокни ҳам улар жўнатганлар.
Қизалоқнинг қўлидаги мен ҳозиргина сувдан қутқарган коптокка разм солиб қарайман. Унда турли ирққа мансуб одамлар сурати акс этган. Бирдан шууримда ҳаммамиз ана шу айлана думалоқ копток ичидамиз, деган ғалати хаёл айланади. Шу лаҳзада буюк олимларнинг чексизлик ҳақидаги назарияси-ю, файласуфларнинг барча фалсафий ҳикматлари мана шу копток олдида ожизлашгандек туюлади…
Қизалоқ яна қўлимдан тортади.
– Холажон, холажон, Америкага телефон қилишни биласизми?
– Йўқ, билмайман.
– Ана, қўлингизда телефон бор-ку, ўшандан ойижоним билан гаплашай. Адамга ҳар куни ялинаман, “керак бўлса, ойингнинг ўзи қилади”, – деб гаплаштирмайди. Жон, холажон, ойимни соғиндим, битта гаплашай. Сизга салом берадиган қўғирчоғимни совға қилардим.
– Асал қизим, менинг телефоним оддий. Ундан Америкага чиқиб бўлмайди. Қолаверса, ойингнинг рақамини билмайман-ку…
Қизалоқ хомуш тортиб қолади. Унинг кўзларида соғинчнинг баҳайбат сояси қуюқлашади. Қараб туриб юрагим ачишади. Дунёнинг айлана йўллари олдида қўлимдан ҳеч нарса келмаслигига, ночорлигимга амин бўламан. Сўнг эса тирикликнинг абадий ёлғони –тассаллисини ишга соламан:
– Қизим, сен ҳозир уйингга бор. Ана, мени айтди дерсан. Ойинг, албатта, бугун сенга қўнғироқ қилади.
– Сиз қаердан биласиз? Ойимни танийсизми?
– Йўқ, танимайман.
– Ҳозир сизга унинг суратини кўрсатаман. (Қизалоқ елкасида осилган халтачадан ойисининг суратини олади). Кўринг, ойим жуда чиройли-я.
Суратдан кўзларига аллақандай мунг чўккан ёшгина жувон боқиб турар, уни қаердадир кўргандек бўламан.
– Ҳа, ҳа, чиройли экан ойинг. Қизим, бор энди уйингга. Бундан кейин ариқ бўйига ёлғиз чиқмагин, хўпми? Сувнинг алвастиси бўлади: у ёш болаларни сувга тортиб кетади. Тушундингми?
– Биламан, – ойим ҳам айтганлар. Энди бир ўзим чиқмайман. Фақат сиз адамга айтиб қўйманг. Бўлмаса мени уришадилар.
Қизалоқдаги маъсумлик завқимни келтиради. Ахир, унинг дадасини танимасам. Шундай бўлса-да, унга сўз бераман:
– Йўқ, ҳеч қачон айтмайман!
Қизалоқ менинг кўзларимга болаларча тоза жилмайиб боқади-да, хайрлашади:
– Хайр, холажон…
У ортига қарай-қарай кетиб қолади. Энди саратоннинг қуёши ҳўлу-қуруқни баравар куйдира бошлайди: қўлимни соябон қилиб унга тикиламан. Қуёш қизалоқнинг коптогига ўхшаш кўринади. У ҳам осмон ариғида лопиллаб турибди. Бу оловли коптокда бутун инсоният қисматининг сурати муҳрланган. Орадан хиёл вақт ўтмай маъсум суҳбатдошим қизалоқни соғинаман. Унинг табассуми нақадар тоза, руҳингни янгилайди.
Шу тобда бир шоиранинг табассумини эслайман. У ҳар куни Қўйлиқ бозоридан мардикор олиб келиб ишлатиб, сўнг иш ҳақини бермай, қақшатиб жўнатадиган туллакдай табассумини аёвсиз ишлатади. Унинг юзидаги табассум тинимсиз айланиб чарчаб кетади. Кўзларининг ичида эса жаҳаннамнинг оловидай ҳасад алангаси порлаб туради. Ҳар қандай суҳбатдоши билан мардикор табассум пардаси ортидан туриб гаплашади. Суҳбатдоши кетиши билан юзидаги табассум пардасини тилка-пора қилиб, кўнглидаги тугунларини кўпайтириб, ёнидаги одамга шипшийди:
– Сиз билмайсиз-да, жуда бўлмағур одам бу!
Ёнидаги одам унга ҳайратланиб қарайди.
– Ҳозиргина уни кўкларга чиқариб мақтадингиз. Сиз зўрсиз, дедингиз-ку…
– Соддамисиз, бу ҳам бир йўл-да. Ўзингиз айтинг, адабиёт учун нима қилди у?!
Ёнидаги одам эса уни эшитгиси келмай шарт туради-да, тоза ҳаволар томон чиқиб кетади.
Табассумни айлантириш санъатини бу аёл кимдан ўрганди экан, деб ўйлаб қоламан. Ва, яна ўзимга-ўзим жавоб бераман:
– Айланалардан!
Ариқ бўйларида ҳурпайган ялпизлар саратоннинг бир нафаслик шаббодасида тебраниб мени такрорлайди: “Айланалардан”.
Ариқдан сал нарида, катта ажриқзор майдонда момақаймоқларнинг оқ айлана саллалари интиҳо оҳангида мавжланади. Баъзилари бир пуфлам шамолда тўзғиб ҳаволаниб учади. Айланалар ана шундай бузилади, деб ўйлайман уларга қараб. Улар минглаб митти одамчалар парашютда учаётгандек таассурот уйғотади менда. Уларни кузата туриб димоғимга қаердадир ғарқ пишган шотутнинг ҳиди урилади. Болалигимдан бу мевани яхши кўраман. Шотутда қайғу аралашган қувончнинг таъми бор. Унинг таъмини қўмсаб тамшанаман ва теваракка аланглаб шотут дарахтини излайман. Ва, ниҳоят ажриқзорнинг четида қаддини ғоз тутиб тикка ўсган шотут дарахтини кўраман.
Энди ҳамма нарсани унутиб, беҳуда хаёлларимни нон ушоқларидай Қорасув анҳорига оқизиб, тўғри шотут дарахти томон бораман. Дарахтнинг бужур танасида чумолилар базм қуради. Қизиқ, улар нимани базм қилар экан-а? Худонинг берган куни тўпланиб ёки бирин-кетин бўлиб қаёққадир боришади. Баъзан рангсиз ҳаётимдан телбаларча ранг излаётганимда уларга ҳавасим келади. Жимитгина бўлса-да, умиди катта уларнинг. Аммо, чумолилар ҳам улкан айланалар ичида яшайди.
Оббо, яна пучдан-пуч хаёлларга берилаяпман. Бас, етар, дейман ўзимга-ўзим ва қушлар тилида афсонага айланган, юракнинг қонидай тўқ жигарранг бўлиб пишган шотутларга қўл чўзаман. Оғзимда қайғу ва шодликнинг уйғун таъмини ҳис қиламан. Қайғу билан шодлик бир-бирига яқин. Улар ҳам бир-бирининг теварагида айланади.
Шотут дарахтига қўниб басма-бас қичқираётган зағчалар шотут мевасига қўшиб айни дамда тиклаган хаёлий оламимни чўқилаб, бузиб ташлашади. Энди менинг хаёлий оламим ёзнинг ҳарорати баланд ҳавосида парча-парча бўлиб сузиб юради. Руҳим эса ажриқзор ичидаги чумолилар оёғи остига тўкилиб кетади. Нимагадир лоҳас тортиб, ортимга қайтаман. Йўл бўйи кўксимдаги юрак Машрабнинг овозида хониш қилиб боради:
Қатраи ашким агар томса юзимга, Машрабо,
Ташналик вақтида билсанг, роҳати жон бўлғуси.
Келар эканман уйимнинг рўпарасида ёз чилласининг ўртасида айлана-айлана гулларга чулғаниб барқ урган ғалати дарахт остида ўтирган ақли ноқис ўсмир мени кўра солиб ёнимга югуриб келади:
– Мен зўр нарсаларни чиздим, кўрасанми?
Унинг меҳргами, далдагами муҳтож нигоҳларидаги илинжни сўндиргим келмайди.
– Қани, қани, кўрсат–чи…
У оёғидаги йиртиқ шиппагини судраб, мени уйнинг ортидаги текис асфальтлаган майдончага бошлайди.
Майдончанинг юзи сонсиз-саноқсиз айланаларга бурканиб ётарди. Айланалар ичи эса кичик-кичик нуқталар билан безатилганди. Мен қойил қолгандай бош чайқайман:
– Оббо, сен-эй, жуда зўр чизибсан-ку, айланалар ичидаги мана булар нима? (нуқталарга ишора қиламан)
– Бу айлана эмас, ер. Унинг ичидагилар эса одамлар. Шуни ҳам билмайсанми?
У гапини тугатар-тугатмас қандайдир аёлнинг раҳмдан айро тушган овозда қарғангани эшитилади:
– Акром, ҳа, бўйингинанг узилгур, сан ўлмадинг, ман қутулмадим. Нега қўшниларнинг эшигига чизасан. Ер ютгур! Қани, бу ёққа кел-чи, ҳозир кўзингга кўрсатаман!
Узоқдан қўлида хивич ушлаган аёл кўринади. Боланинг кўзларидаги ҳозиргина чақнаб турган ёввойи нур ўчади:
– Ойим келаяпти, ҳозир мени яна уради.
У шундай дейди-ю, югуриб бориб катта айлана ичидаги икки нуқтадан бирини оёғидаги эски шиппак билан ишқалаб ўчиради.
Ҳайрон бўлганимча ундан сўрайман:
– Нима қилаяпсан?
– Онамни ўчириб ташладим. Энди фақат дадам қолди.
Бола кеч куздаги дарахтда илиниб қолган япроқдай қалт-қалт титрайди. Сўнгра ўксиниб ерга ўтириб тиззаларини қучоқлаб, йиғлайди. Нигоҳим унинг оёқларидаги кўкариб қолган калтак зарбларининг изига тушади. Шу лаҳзада уни дунёдан қутқаргим келади. Бу истак айланаларга сиғмайди. Бор овозим билан айланалардан тошиб қичқираман:
– Қоч, тезроқ, қоч!
Бола менинг овозимдаги шиддатдан кучланади ва ўрнидан туриб тўртта томонни битта қилиб югуради. Унинг ортидан онаси ҳаллослаб чопади.
Мен эса бу айланма дунёдан меҳрнинг дарвозасини излайман. Аммо вақтнинг шиддати мен ахтараётган манзилни хотирамда чирпирак қилиб ташлайди.
Меҳрибон Она замингина барча тўсиқларни енгиб, тошбағир фарзандларига меҳр-оқибат сўраб қуёшнинг атрофидан айланиб-ўргилишдан чарчамайди.
Яна кескир ўжарлик билан айланаларни бузиб, ғайбнинг кенгликларига чиққим келади. Аммо айлана ичида айланалар кўпаяверади. Шу алфозда ўзим ҳам аллақандай айланага эврилаётганлигимни ҳис қиламан. Ҳаёт дарахтининг энг баланд шохида эса руҳнинг қуши абадият овозида одамзот ҳали етиб бормаган тилда мастона сайрайди:
Муғ дайрида маст ўлса Навоийни кўрингким,
Бир олма киби гумбади мину била ўйнар…
M: «Yoshlik» jurnali veb-sahifasi
Singlimning ikki yashar nevarasi: “Menga qog‘oz, qalam beringlar, nomimni yozaman”, – deb xarxasha qiladi. Quvonib unga qog‘oz, qalam tutqazamiz. U bo‘lsa nuqul halqacha-halqacha aylanalarni chizadi.
Halima Ahmedova
AYLANALAR
1961 yili tug‘ilgan. Toshkent davlat universiteti (hozirgi O‘zMU)ning filologiya fakultetini tamomlagan. “Ko‘zimning tili”, “Tungi marvaridgullar”, “Erk darichasi”, “Tiyramoh”, “Afsun”, “Umid soyasi”, “Nigoh qiblasi”, “Shafaq ibodati” singari kitoblari nashr etilgan.
– Bu sening nomingmi? – so‘raymiz undan.
– Ha, – deydi u. Bu – mening nomim.
Ko‘chamizdagi aqli noqisroq bemor bola nuqul qo‘lidagi bo‘r bilan uylarning devoriga aylana-aylana shakllar soladi.
– Bu nimaning surati? – degan savolimizga, hozirjavoblik bilan beo‘xshov tirjayib deydi:
– Bu sening qorning…
– Osmonni, daraxtlarning suratini chizishni bilasanmi? – deya gapga tortamiz uni.
Qo‘lidagi bo‘rni nimjon barmoqlarida qattiq siqqanicha qaltirab-qaltirab son-sanoqsiz aylanalarni bir nafasda chizib tashlaydi. Keyin esa bizga suratlarini sharhlaydi:
– Mana bu – osmon, bu – daraxt, bu – sen…
– Chizganlaringning hammasi bir xil-ku?!
Bu tanbehdan aqli noqis o‘smirning jahli chiqadi:
– O‘zing bir xilsan, qara, mana bu kattasi – osmon, o‘rtachasi – daraxt, eng kichkinasi – sen!
Uning ko‘nglidan mo‘ralab turgan telba hayot orzusini cho‘g‘lantirgim keladi:
– Eh, men xomkalla, tushunmabman-da, sen zo‘r chizar ekansan.
Aqli noqis o‘smir shodlanadi:
– Hali ko‘rasan, dunyodagi eng katta rassom bo‘laman.
Uning aylana dunyodagi aylana orzulari tinimsiz chizayotgan shakllarining ichini to‘ldiradi.
Har kuni uyim oldidagi yo‘ldan turli rusumdagi mashinalar g‘ildiraklarini aylantirib yelday uchib o‘tadi. Ko‘zlarimga oniy lahzada yalt-yult etgan ranglar qadalib qoladi. Charxi davron esa hech malol bilmay tinimsiz aylanadi: g‘ijir-g‘ijir, g‘ijir-g‘ijir…
Ana shunda o‘ylayman asl haqiqatning shakli haqida. U ham aylanamikan?! Aytaylik, tug‘ilganidan buyon boshi qora mehnatdan chiqmasa-da, kosasi oqarmagan Shodi dehqonning ketmoniday dumaloq yoki aylana…
….O‘quvchiligimdan astronomiya faniga juda qiziqardim. O‘qituvchimni bo‘lar-bo‘lmas savollarga ko‘mib tashlardim. Ayniqsa, yer va osmonning tilsimini bilgim kelardi. Saboq so‘ngida yana so‘rardim:
– Yer Quyosh atrofida aylansa, nega biz yiqilib ketmaymiz?
Muallim ham javob berishdan erinmasdi:
– Muayyan, tez aylanma harakat ta’siri hatto bizga sezilmaydi ham.
Bu javob men uchun baribir mavhumligicha qolaverdi. Nazarimda osmon bilan Yer qayerdadir tutashib ketgandek tuyulaverardi menga.
Bir kuni o‘qituvchim sinfimizdagi o‘yinqaroq Qodirning cho‘zinchoq kallasiga ishora qilib:
– Ona Yerimiz Qodirjonning boshiga o‘xshab ketadi, – dedi.
Butun sinf qahqaha otib kuldi. Bu kulgu sinfda aylana izlarini qoldirib, derazadan tashqariga chiqib ketdi, endi meni aylanalar ohanrabosi o‘ziga tortardi. Go‘yo borliq aylanalarga to‘la, ular bilan sarxushlanardi.
Kun ora uyimizga keladigan ammamning yagona erkalashi bor edi:
– O‘zim aylanay, o‘zim o‘rgilay…
Ammamning erkalashi boshimni aylantirib yuborar, mehrning aylana shaklda ekanligiga ishontirardi meni.
Sal keyinroq Mashrabni sevib qoldim. Bu qadim shoirdan yangi ko‘ngil topdim. G‘azallarini o‘qiganimda nimagadir dumaloq-dumaloq ko‘z yoshlarim kitob yuziga tomar va ular sariq aylana shaklini paydo etardi. Kitobning ichidan esa Mashrabning fig‘oni eshitilib turardi:
Ummonga agar qatrai ashkim duri tomsa,
Malloh eli-yu donai marjon chiday olmas.
Bu fig‘onning orasida dunyoning yuragi aylanma harakat qiladi: duk-duk, duk-duk… Bu yurakda esa besarhad, ismsiz ummon chayqaladi. Ismsiz ummon bir qatra ashk zarbida qon yanglig‘ qirmizi ishq marjoniga qamaladi. Asir ummonni ozod aylamoqqa esa na had bor, na kuch.
Barcha kuchu qudratni egallab olgan tiriklikning soati odamlar ustidan kulganicha hamon aylanadi. Aylanishi xuddi qaysidir manzilga shoshilib borayotgan masxarabozni eslatadi.
Dunyo olimlari ana shu hukmron soat izmida tinimsiz bong uradi:
– Fazodagi aylana qora tuynuk kun sayin kattalashib borayapti. Yer sayyorasi xavf ostida…
Ko‘ngil fasllari qa’ridan ularga basma-bas Hazrat Navoiy hayqiradi:
O‘n sakkiz ming olam oshubi agar boshindadur,
Ne ajab, chun sarvinozim, o‘n sakkiz yoshindadur.
Olis firoq yurtidan hayratlar keladi, hasratlar ketadi. Hayratlar ketadi, hasratlar keladi. Hammasi aylanaveradi, aylanaveradi. Ammo dilning sof manzilida o‘n sakkiz ming olam vaslining nuri misli qor ustiga tushgan lahcha cho‘g‘dek tutab yotadi.
– Qachon? – degan egasiz savol aqli noqis o‘smir chizgan aylana shaklda havoda muhrlanadi. Muhr kattalashib Amudaryoga aylanadi. Undagi duosiragan och girdoblar avliyoning yashil joynamozini yutib yuboradi. Ichkaridan esa Jaloliddinning begunoh go‘daklari chinqiradi:
– Yashagim kelayapti, dadajon!
Aylana girdob ularning ovozini o‘chiradi. Xuddi kunduzni o‘chirib, ko‘ngil derazasiga suykalgan tunday.
Aylanalar hadisini olgan islomshunos olim qoshlarini kerib viqor bilan uqtiradi:
– Jon harir aylana nur ichindadur. Bu nur soat yanglig‘ aylanib uni qo‘riqlaydi.
Men o‘sha aylana nur ichidagi jonimni hovuchlab undan so‘rayman:
– Yolg‘izning ishqi jonni jizg‘anak etmaydimi?
– Shirk ketmang, aylana nurda Uning siymosi bor.
Demak, ishq ichra jonimiz mudom asirlikda ekan-da!
Shunday, shunday.
Eshitganmisiz, Hazrat aytganlar:
Hajrdan to notavon jonimni qutqardi ajal,
Ey, Navoiy, anglakim, jon birla minnatdorimni.
Eshitganimiz bor.
So‘ngra islomshunos olim o‘zining aylana xayollari ichida g‘oyib bo‘ladi.
Men esa har kuni “qora tuynuklar” haqida o‘ylayman, inson ko‘nglidagi “qora tuynuklar” haqida. Aslida fazodagi aylana qora tuynuklar inson qalbidagi kungura hasad-u ig‘volar g‘ij-g‘ij qaynagan, o‘zgalar baxtiyu omadini yutib yuboruvchi qora tuynukdan iqtibos emasmikan?!..
Nega biz har kuni dimog‘imizda dunyoning almisoqdan qolgan nafs qo‘shig‘ini xirgoyi qilgancha bozor tomonga shodmon ildamlaymiz. Ko‘ngildan ko‘ngil tomon boradigan yo‘limizni qachon yo‘qotdik? Nega o‘zgalarning baxtsizligidan quvonch topamiz, ko‘z yoshlaridan olmos marjon yasab bo‘ynimizga taqamiz, o‘zimizni ko‘z-ko‘z qilamiz, aylanamiz. Aylanib-aylanib jonning ichiga qamalib olamiz…
Ana shunday og‘ir va hech kimga keragi yo‘q xayollar bilan Qorasuv anhori bo‘yida aylanib yuraman. Yozning pushti shamollari ko‘ksimga urilishdan cho‘chib nuqul atrofimdan aylanadi.
“Eh, ko‘ksimga shamol tegsaydi”, – degan xo‘rsiniq jonning atrofidagi nurni sindirib tashqariga otilib chiqadi. Men bu qaysar armonimni yupatmoqchi bo‘laman. Ammo u qadimdan qolgan tuzalmas kasallikday qonimning ichiga kirib olib, girdob yanglig‘ aylanadi.
To‘rt tomonni bolalikni eslatguvchi, qushlarga hiyron keltirgan zog‘chalar, qarg‘alarning xunuk ovozi to‘ldiradi. Ularning ovozidan umidsizlikning, qahrning zamzamasini tuyasan. Bu ham yetmagandek bu bezbet qushlar sendan nimanidir ta’ma qilgandek atrofingda girdikapalak bo‘lib aylanishadi.
O, aylanalar, sizlar buncha ko‘psiz?!.. Nahotki bir umr sizlarning ichingizda yashasam, nahotki sizlarni yengib chiqib keta olmasam?!…
Atrofimdagi barcha narsa dunyoning, tiriklikning aylanaligiga meni ishontiradi. Shu nuqtada inson dunyoni tark etsa-da, yana qanchadir muddatdan keyin o‘zga bir inson ruhida hayotga aylanib kelishiga iqror bo‘laman.
O‘z xayollarimga g‘arq bo‘lib surat yanglig‘ o‘tirar ekanman, qo‘limdan kimdir qattiq tortadi. Xuddi tubsiz quduq ichidan sudralib chiqqanday o‘zimga qaytaman. Shiringina qizaloq ko‘ksiga qo‘g‘irchoqni mahkam bosganicha ko‘zlarimga jovdirab qaraydi: “Xolajon, koptogim suvga tushib ketdi. Olib bering”.
Birpas dovdirayman: “Qanaqa koptok?”
Qizaloq barmog‘ini bigiz qilib katta ariqda lopillab borayotgan koptokni ko‘rsatadi. Atrofga alanglab uzunroq xoda izlayman. So‘ngra dumalab-dumalab oqayotgan koptok ortidan yuguraman. Nihoyat koptokni suvdan chiqarib olib qizaloqqa tutqazaman.
Qizaloq xursand bo‘lganicha qo‘limdan ushlaydi:
– Siz yaxshi xola ekansiz. Mening qo‘g‘irchog‘im ham sizni yaxshi ko‘radi. Hozir u sizga salom beradi.
Qizaloq qo‘g‘irchog‘ini egiltiradi, uning ichidan bo‘g‘iq ovozda. “Assalomu alaykum” degan tovush chiqadi. Men qizaloqning patila sochlarini silab so‘rayman:
– Nega bu issiqda bir o‘zing ariq bo‘yida yuribsan? Oying urishmaydimi?
– Oyim Amerikadalar. Adam esa uyda uxlayaptilar. Oyim-chi, har oyda menga chiroyli o‘yinchoqlar yuboradilar. Mana bu qo‘g‘irchoq bilan koptokni ham ular jo‘natganlar.
Qizaloqning qo‘lidagi men hozirgina suvdan qutqargan koptokka razm solib qarayman. Unda turli irqqa mansub odamlar surati aks etgan. Birdan shuurimda hammamiz ana shu aylana dumaloq koptok ichidamiz, degan g‘alati xayol aylanadi. Shu lahzada buyuk olimlarning cheksizlik haqidagi nazariyasi-yu, faylasuflarning barcha falsafiy hikmatlari mana shu koptok oldida ojizlashgandek tuyuladi…
Qizaloq yana qo‘limdan tortadi.
– Xolajon, xolajon, Amerikaga telefon qilishni bilasizmi?
– Yo‘q, bilmayman.
– Ana, qo‘lingizda telefon bor-ku, o‘shandan oyijonim bilan gaplashay. Adamga har kuni yalinaman, “kerak bo‘lsa, oyingning o‘zi qiladi”, – deb gaplashtirmaydi. Jon, xolajon, oyimni sog‘indim, bitta gaplashay. Sizga salom beradigan qo‘g‘irchog‘imni sovg‘a qilardim.
– Asal qizim, mening telefonim oddiy. Undan Amerikaga chiqib bo‘lmaydi. Qolaversa, oyingning raqamini bilmayman-ku…
Qizaloq xomush tortib qoladi. Uning ko‘zlarida sog‘inchning bahaybat soyasi quyuqlashadi. Qarab turib yuragim achishadi. Dunyoning aylana yo‘llari oldida qo‘limdan hech narsa kelmasligiga, nochorligimga amin bo‘laman. So‘ng esa tiriklikning abadiy yolg‘oni –tassallisini ishga solaman:
– Qizim, sen hozir uyingga bor. Ana, meni aytdi dersan. Oying, albatta, bugun senga qo‘ng‘iroq qiladi.
– Siz qayerdan bilasiz? Oyimni taniysizmi?
– Yo‘q, tanimayman.
– Hozir sizga uning suratini ko‘rsataman. (Qizaloq yelkasida osilgan xaltachadan oyisining suratini oladi). Ko‘ring, oyim juda chiroyli-ya.
Suratdan ko‘zlariga allaqanday mung cho‘kkan yoshgina juvon boqib turar, uni qayerdadir ko‘rgandek bo‘laman.
– Ha, ha, chiroyli ekan oying. Qizim, bor endi uyingga. Bundan keyin ariq bo‘yiga yolg‘iz chiqmagin, xo‘pmi? Suvning alvastisi bo‘ladi: u yosh bolalarni suvga tortib ketadi. Tushundingmi?
– Bilaman, – oyim ham aytganlar. Endi bir o‘zim chiqmayman. Faqat siz adamga aytib qo‘ymang. Bo‘lmasa meni urishadilar.
Qizaloqdagi ma’sumlik zavqimni keltiradi. Axir, uning dadasini tanimasam. Shunday bo‘lsa-da, unga so‘z beraman:
– Yo‘q, hech qachon aytmayman!
Qizaloq mening ko‘zlarimga bolalarcha toza jilmayib boqadi-da, xayrlashadi:
– Xayr, xolajon…
U ortiga qaray-qaray ketib qoladi. Endi saratonning quyoshi ho‘lu-quruqni baravar kuydira boshlaydi: qo‘limni soyabon qilib unga tikilaman. Quyosh qizaloqning koptogiga o‘xshash ko‘rinadi. U ham osmon arig‘ida lopillab turibdi. Bu olovli koptokda butun insoniyat qismatining surati muhrlangan. Oradan xiyol vaqt o‘tmay ma’sum suhbatdoshim qizaloqni sog‘inaman. Uning tabassumi naqadar toza, ruhingni yangilaydi.
Shu tobda bir shoiraning tabassumini eslayman. U har kuni Qo‘yliq bozoridan mardikor olib kelib ishlatib, so‘ng ish haqini bermay, qaqshatib jo‘natadigan tullakday tabassumini ayovsiz ishlatadi. Uning yuzidagi tabassum tinimsiz aylanib charchab ketadi. Ko‘zlarining ichida esa jahannamning oloviday hasad alangasi porlab turadi. Har qanday suhbatdoshi bilan mardikor tabassum pardasi ortidan turib gaplashadi. Suhbatdoshi ketishi bilan yuzidagi tabassum pardasini tilka-pora qilib, ko‘nglidagi tugunlarini ko‘paytirib, yonidagi odamga shipshiydi:
– Siz bilmaysiz-da, juda bo‘lmag‘ur odam bu!
Yonidagi odam unga hayratlanib qaraydi.
– Hozirgina uni ko‘klarga chiqarib maqtadingiz. Siz zo‘rsiz, dedingiz-ku…
– Soddamisiz, bu ham bir yo‘l-da. O‘zingiz ayting, adabiyot uchun nima qildi u?!
Yonidagi odam esa uni eshitgisi kelmay shart turadi-da, toza havolar tomon chiqib ketadi.
Tabassumni aylantirish san’atini bu ayol kimdan o‘rgandi ekan, deb o‘ylab qolaman. Va, yana o‘zimga-o‘zim javob beraman:
– Aylanalardan!
Ariq bo‘ylarida hurpaygan yalpizlar saratonning bir nafaslik shabbodasida tebranib meni takrorlaydi: “Aylanalardan”.
Ariqdan sal narida, katta ajriqzor maydonda momaqaymoqlarning oq aylana sallalari intiho ohangida mavjlanadi. Ba’zilari bir puflam shamolda to‘zg‘ib havolanib uchadi. Aylanalar ana shunday buziladi, deb o‘ylayman ularga qarab. Ular minglab mitti odamchalar parashyutda uchayotgandek taassurot uyg‘otadi menda. Ularni kuzata turib dimog‘imga qayerdadir g‘arq pishgan shotutning hidi uriladi. Bolaligimdan bu mevani yaxshi ko‘raman. Shotutda qayg‘u aralashgan quvonchning ta’mi bor. Uning ta’mini qo‘msab tamshanaman va tevarakka alanglab shotut daraxtini izlayman. Va, nihoyat ajriqzorning chetida qaddini g‘oz tutib tikka o‘sgan shotut daraxtini ko‘raman.
Endi hamma narsani unutib, behuda xayollarimni non ushoqlariday Qorasuv anhoriga oqizib, to‘g‘ri shotut daraxti tomon boraman. Daraxtning bujur tanasida chumolilar bazm quradi. Qiziq, ular nimani bazm qilar ekan-a? Xudoning bergan kuni to‘planib yoki birin-ketin bo‘lib qayoqqadir borishadi. Ba’zan rangsiz hayotimdan telbalarcha rang izlayotganimda ularga havasim keladi. Jimitgina bo‘lsa-da, umidi katta ularning. Ammo, chumolilar ham ulkan aylanalar ichida yashaydi.
Obbo, yana puchdan-puch xayollarga berilayapman. Bas, yetar, deyman o‘zimga-o‘zim va qushlar tilida afsonaga aylangan, yurakning qoniday to‘q jigarrang bo‘lib pishgan shotutlarga qo‘l cho‘zaman. Og‘zimda qayg‘u va shodlikning uyg‘un ta’mini his qilaman. Qayg‘u bilan shodlik bir-biriga yaqin. Ular ham bir-birining tevaragida aylanadi.
Shotut daraxtiga qo‘nib basma-bas qichqirayotgan zag‘chalar shotut mevasiga qo‘shib ayni damda tiklagan xayoliy olamimni cho‘qilab, buzib tashlashadi. Endi mening xayoliy olamim yozning harorati baland havosida parcha-parcha bo‘lib suzib yuradi. Ruhim esa ajriqzor ichidagi chumolilar oyog‘i ostiga to‘kilib ketadi. Nimagadir lohas tortib, ortimga qaytaman. Yo‘l bo‘yi ko‘ksimdagi yurak Mashrabning ovozida xonish qilib boradi:
Qatrai ashkim agar tomsa yuzimga, Mashrabo,
Tashnalik vaqtida bilsang, rohati jon bo‘lg‘usi.
Kelar ekanman uyimning ro‘parasida yoz chillasining o‘rtasida aylana-aylana gullarga chulg‘anib barq urgan g‘alati daraxt ostida o‘tirgan aqli noqis o‘smir meni ko‘ra solib yonimga yugurib keladi:
– Men zo‘r narsalarni chizdim, ko‘rasanmi?
Uning mehrgami, daldagami muhtoj nigohlaridagi ilinjni so‘ndirgim kelmaydi.
– Qani, qani, ko‘rsat–chi…
U oyog‘idagi yirtiq shippagini sudrab, meni uyning ortidagi tekis asfaltlagan maydonchaga boshlaydi.
Maydonchaning yuzi sonsiz-sanoqsiz aylanalarga burkanib yotardi. Aylanalar ichi esa kichik-kichik nuqtalar bilan bezatilgandi. Men qoyil qolganday bosh chayqayman:
– Obbo, sen-ey, juda zo‘r chizibsan-ku, aylanalar ichidagi mana bular nima? (nuqtalarga ishora qilaman)
– Bu aylana emas, yer. Uning ichidagilar esa odamlar. Shuni ham bilmaysanmi?
U gapini tugatar-tugatmas qandaydir ayolning rahmdan ayro tushgan ovozda qarg‘angani eshitiladi:
– Akrom, ha, bo‘yinginang uzilgur, san o‘lmading, man qutulmadim. Nega qo‘shnilarning eshigiga chizasan. Yer yutgur! Qani, bu yoqqa kel-chi, hozir ko‘zingga ko‘rsataman!
Uzoqdan qo‘lida xivich ushlagan ayol ko‘rinadi. Bolaning ko‘zlaridagi hozirgina chaqnab turgan yovvoyi nur o‘chadi:
– Oyim kelayapti, hozir meni yana uradi.
U shunday deydi-yu, yugurib borib katta aylana ichidagi ikki nuqtadan birini oyog‘idagi eski shippak bilan ishqalab o‘chiradi.
Hayron bo‘lganimcha undan so‘rayman:
– Nima qilayapsan?
– Onamni o‘chirib tashladim. Endi faqat dadam qoldi.
Bola kech kuzdagi daraxtda ilinib qolgan yaproqday qalt-qalt titraydi. So‘ngra o‘ksinib yerga o‘tirib tizzalarini quchoqlab, yig‘laydi. Nigohim uning oyoqlaridagi ko‘karib qolgan kaltak zarblarining iziga tushadi. Shu lahzada uni dunyodan qutqargim keladi. Bu istak aylanalarga sig‘maydi. Bor ovozim bilan aylanalardan toshib qichqiraman:
– Qoch, tezroq, qoch!
Bola mening ovozimdagi shiddatdan kuchlanadi va o‘rnidan turib to‘rtta tomonni bitta qilib yuguradi. Uning ortidan onasi halloslab chopadi.
Men esa bu aylanma dunyodan mehrning darvozasini izlayman. Ammo vaqtning shiddati men axtarayotgan manzilni xotiramda chirpirak qilib tashlaydi.
Mehribon Ona zamingina barcha to‘siqlarni yengib, toshbag‘ir farzandlariga mehr-oqibat so‘rab quyoshning atrofidan aylanib-o‘rgilishdan charchamaydi.
Yana keskir o‘jarlik bilan aylanalarni buzib, g‘aybning kengliklariga chiqqim keladi. Ammo aylana ichida aylanalar ko‘payaveradi. Shu alfozda o‘zim ham allaqanday aylanaga evrilayotganligimni his qilaman. Hayot daraxtining eng baland shoxida esa ruhning qushi abadiyat ovozida odamzot hali yetib bormagan tilda mastona sayraydi:
Mug‘ dayrida mast o‘lsa Navoiyni ko‘ringkim,
Bir olma kibi gumbadi minu bila o‘ynar…
Manba: «Yoshlik» jurnali veb-sahifasi
