Умар Хайём  аслида  ким эди? Шоирми, математик олимми, файласуфми ёки майхўрми?  Сизга тақдим этилаётган роман ва мақоладан  маълум қадар билиб оласиз деган умиддамиз….

 

Умид Бекмуҳаммад
СОХТАЛАШТИРИЛГАН УМАР ХАЙЁМ

Умар Хайём номини эшитган, ўқиган инсон борки, унинг тасаввурида май, шаробхўрлик ва айш-ишрат ҳақидаги рубоийлар муаллифи кўз олдида гавдаланди.Ўзининг шаробхўрлигини Хайём тимсолида бир қадар оқлаб, ниқоблаб оладиган зиёлинамо замондошларимиз ҳам йўқ эмас.

Хўш, аслида Умар Хайём ким эди? Бу ҳақда тарихий манбалар ва хорижий тадқиқотчилар қандай фикрда? Бундай саволларнинг туғилиши табиий.Бу саволлар ўзининг шаробхўрлигини Ҳайём тимсолида ниқоблаб олган айрим замондошларимизни ўйлантирмаслиги мумкин.Аммо…

… МАҚОЛАНИ ҚАЙТИБ ОЛОЛМАДИ

1928 йилда Умар Хайёмнинг 880 йиллиги бутун дунёда кенг нишонланган эди.Шу санага бағишлаб Фитрат ҳам “Қизил қалам” мажмуасига мақола тайёрлаб, унда Хайёмнинг таржимаи ҳоли, Европа олимларининг бу ҳақдаги фикрларини келтириб ўтган, ўзидаги бор манбалар асосида фикр юритган эди.Фитрат мақолани таҳририятга тобширгандан озгина вақт ўтиб,, 119 саҳифадан иборат, милодий 1198 йилда Хоразмда Абул Ҳасан ал-Байҳақий томонидан ёзилган “ Татиммат ус-савон ул-ҳикма” номли арабча ёзилган асарни тасодифан қўлга киритади.Хайёмнинг замондоши, уни кўрган инсон ёзган ушбу асарда шарқ файласуфларидан 100 кишининг таржимаи ҳоли ёритилган, 53-бўлиб эса “ал дастур ул файласуф Умар Ибни Иброҳим ал-Хайёмий” номи келтириб ўтилганди.

Фитрат дунё илму фанидан хабардор олим сифатида Европа олимлари Хайём ҳаётини ёритганларида ушбу асарни назардан қочирганлигини билгач, қолаверса ўзининг ҳам мақоласини шу боис қайта ишлаш лозимлигини англаб, мақоласини қайтиб олмоқ ниятида, ўзининг ёзишича, таҳририятга югуради.

Афсуски, мақола босмахонада териб чоп этилаётган экан.Шу боис “Татиммат ус -савон ул-ҳикма” асаридан фойдаланган ва бошқа манбаларни ҳам умумлаштирган ҳолда 1929 йилда “Форс шоири Умар Хайём” (“Ўзнашр”) номли янги китобини ёзиб нашр этдиради.

Китобда шундай сатрлар бор: “Хайём сарой табиби бўлган,замоннинг олим ҳайъатшуноси, файласуфи, риёзсийси.Тақвимни энг тўғри ислоҳ қилган, илмий ҳайъатда жуда катта нуфуз ва фаолият билан иштирок этган.Ҳукмдорларнинг иш соатларини белгиловчи мунажжим саналған.Бундай бир одамнинг доимий мастлик билан ( пиянисталик билан ) машғул бўлуб қолиши ҳақиқатдан, албатта, узоқдир…”

ХАЙЁМ ҲАҚИДАГИ ХАТОЛАР

1925 йил Германияда “Рубоиёти ҳаким Умар Хайём” номли китоб ёзилиб, унда асарни нашрга тайёрлаган доктор Фридрих Розан, рубоийлар муаллифи деб билган Хайёмни Эроннинг Локар шаҳрида туғилган дея хато фикр ёзган эди.Бу аслида Хайёмни сохталаштиришнинг, у ҳақда хато фикр билдиришнинг давом эди деса бўлади.

Табиийки,фан кишиси сифатида доктор Ф.Розан “Туҳфат уш-шомия” номли Қутбиддин Абулсано Маҳмуд ибни Масъуд Шерозий томонидан, ҳижрий 684 санада ёзилган асарга таянган эди.Ушбу асарда “ Султон Маликшоҳ Салжуқийнинг ҳузурида бир жамоа ҳакимлар, файласуфлар йиғилдилар.Улар орасида Умар Хайём ҳаким -Лўкарий шулардан эди”, дея ёзилган экан.

Лўкар Марвга яқин шаҳар бўлган.Ф.Розан “Туҳфат уш-шомия” асарининг уч нусхаси борлигини, шулардан бирига “Умар ал-Хайём ва-л ҳаким ал-Лўкарий” дея ёзилганини таъкидлаб ўтганди.Қолган икки нусха асарда эса Умар Хайём Лўкарий тўғрисида ёзилмаган экан.

Профессор Фитратнинг аниқлашига кўра эса, “Татимат ус-савон ал-ҳикма” асаридаги файласуф Абул Аббос ал-Лўкарий исмли файласуф ва ҳаким Лўкар шаҳрилик бўлиб, доктор Ф.Розан Хайёмни шу инсон билан адаштириб хато қилган.Яъни Умар Хайём немис олими ёзганидек, Лўкарда эмас ,Хуросоннинг Нишопур шаҳридаги чодирдўз оиласида 1048 йилда туғилган.Унинг асл исми шарифи Ғиёсиддин Абдулфатҳ Умар ибн Иброҳим эди.

Шамсиддин Сомийбекнинг “Қомус ул-аълом” асарида Хайём “Шайх ибни Муҳаммад” дея эъзоз билан тилга олинган.Аслида Хайём сўзи арабча бўлиб, Фитратнинг ёзишича, хаймачи, чодирчи, яъни ота касб чодирдўзлик деган маънони англатган.Яъни Хайём Умарнинг тахаллуси эди.Умар Хайёмнинг ўзи қаламига мансуб “Жабр ва муқобила” асарининг муқаддимасида “Хайёмий” ёзилган экан.Бу ҳолатни Фитрат, “Хайём сўзининг Умар учун касб оти эмас, оила оти (фамилия) бўлиши эҳтимоли ҳам йўқ эмас” дея изоҳлаганди.

Хайём ҳақида кенг тарқалган хатолардан яна бири шуки, у Низомулмулкдек Салжуқийлар давлатининг машҳур вазири, “Сиёсатнома” асари муаллифи билан мактабдош бўлган.Бу тўғрида кўплаб ривоятлар тарқалган бўлиб, унга кўра, мактабдалик пайтида “ қайсимиз улуғ бир мансабга эришсак, бошқамизга ёрдам қиламиз”, деб аҳд қилишган.Шунга кўра, давлат вазири даражасига эришган Низомулмулк Умар Хайёмни салжуқийлар саройига олиб келиб унга шароит яратган эмиш.

Ваҳоланки, тарихий маълумотларга кўра, Умар Хайём 1048 йилда Нишопур шаҳрида туғилиб, шу ердаги мактабда ўқиган.Абу Али Ҳасан ибн Али Тусий-Низомулмулк эса 1018 йилда, яъни Хайём таваллудидан 30 йил олдин Родкон вилоятининг Навғон қишлоғида таваллуд топган ва шу ердаги мактабда ўқиган.Шундан ҳам кўринадики, улар орасидаги фарқ 30 йилдан иборат ва табиийки, турли вилоятларда туғилган машҳур инсонлар бир мактабда таҳсил олишмаган.Улар фақат орадан йиллар ўтиб қалин ошно-оға-ини тутинишган, маслакдош дўст бўлганлар.

ХАЙЁМНИНГ ҲАЁТИ ВА ФАОЛИЯТИ

Маълумки,Умар Хайём яшаган 11 аср сомонийлар давлатининг инқирозга учраб, қорахонийлар, ғазнавийлар ва салжуқийлар сулолаларининг вужудга келиб кучайиши ва улар орасидаги зиддиятлар даврига тўғри келди.Ана шу даврдаги қийинчиликларга қарамай, Умар Ҳайём дастлаб Балхга келиб ўз даврининг машҳур уламоларидан Муҳаммад Мансурдан сабоқ олади.Кейин эса Самарқанд қозикалони Абутоҳир , сўнгра Бухоро ҳукмдори Шамсулмулк Қорахоний даргоҳларида яшаб, илм билан шуғулланади.Яъни у Самарқанд, Бухоро,Исфаҳон ва Нишопур шаҳарларида яшаб, риёзиёт, фалсафа, мунажжимлик, мантиқ каби илму фан соҳалари билан астойдил шуғулланди.

Хайёмнинг маслакдош дўсти бўлган машҳур сиёсатшунос, давлат арбоби Низом ул-Мулк( 1018-1092) нинг Салжуқийлар салтанатида вазирлик қилиши вақти келиб унга ҳам иқтидорини намойиш этишига сабаб бўлди.

Маълумки, 1063-1072 йилларда Салжуқийлар давлати ҳукмдори Алпарслон, ундан сўнгра эса 1072-1092 йилларда Маликшоҳ ҳокимиятни эгаллаган даврларда илму-фанга, маданиятга эътибор қаратилган, олимлар, ижодкорларга етарлича шароит яратиб берилган.Ҳаттоки, империя пойтахти бўлган Марвда 1074 йилда ,1076 йилда эса Исфаҳонда расадхона барпо этилади.

Натижада ана шундай шоҳона мурувватдан фойдаланган Умар Хайём, Исфазорий, Абулаабос Лўкарий,Ҳазиний каби олимлар билан ,Марв ва Исфаҳонда расадхона барпо этилишига ва унинг фаолият кўрсатишига бош бўлди.

Хайёмнинг расадхонадаги фаолияти натижасида “ Маликшоҳнинг мунажжимлик жадвали” асари юзага келди.Ушбу асарда 100дан ортиқ юлдузларнинг координаталари ва равшанликлари келтирилиб, Эронда қуёш тақвими ислоҳотининг ўтказилгани ёритилганди.Маълумки, қадимги форс тақвими бўйича, янги йил бўлмиш баҳор байрами Наврўз билан бошланган.Аммо йил боши ҳамма вақт ҳам баҳорги тенгкунликка тўғри келавермаган.Бу ҳолат табиийки, ҳисоб китобда, тақвимда ноқулайликларга сабаб бўлган.

Шу ўринда,Хайёмнинг яратган тақвими нақадар аҳамиятли эканини англаш учун масалага чуқурроқ эътибор берсак.

Тарихдан аёнки, мил.ав. 46 йилда Рим тақвими ўрнига Юлий Цезарнинг фармонига кўра, эски тақвимдаги ноаниқликларга чек қўйилади ва янги Юлий тақвими амалга киритилади.Юлий тақвими бўйича йил давомийлиги шамсий йилдан-Ернинг Қуёш атрофида бир марта айланиб чиқиш давридан 11 дақиқаю 14 лаҳзадан зиёдроқ, яъниким сутканинг 128 дан бир улушича қисқа бўлган.Ҳар йили тўпланиб боравериладиган ана шу қусур абаб 128 йилда ортиқча бир сутка вужудга келаиб қоларди.Шу боисдан Хайём яшаётган пайтга келиб баҳорги тенегкунлик 15 мартга тўғри келиб қолганди.Аслида бўлса 9 асрда баҳорги тенгкунлик 21 мартга тўғри келсада, Юлий тақвимидаги мазкур хатолик оқибатида 10 асрда 6 кун олдинга силжиб, 15 мартга сурилиб қолганди.

Наврўз ҳамиша баҳорги тенгкунликка тўғри келиши учун янги тақвим тузишга эҳтиёж сезилди ва бундай мураккаб ҳамда маъсулиятли ишни Умар Хайём уддалади.Ҳайём Исфаҳондаги расадхонада ва Шиопурда кузатишлар олиб бориб, 1074 йилда янги тақвим лойиҳасини ярата бошлади.Унга кўра, кабиса йилларни Юлий тақвимидан бир оз фарқ қиладиган тарзда ишлатиш таклифини илгари сурди. У ўзи яратган тақвимни доно вазир, илмий ишларига раҳнамолик қилаётган Низом- ул-Мулк шарафига “Маликий” деб атади.Ҳайём яратган тақвим бўйича 33 йилда 8 та кабиса йили келарди.Бу тақвимдаги йил узунлиги 365 кун 5 соат 49 дақиқаю 5,5 лаҳзага тўғри келган.Ҳозирги, амалдаги йил ҳисоби эса 365 кун 5 соат 48 дақиқю 46 лаҳза бўлиб, Ҳайём тақвимидаги “хатолик” йилига фақатгина 19,5 лаҳзани ташкил этади.

Хайём яратган тақвим ўзининг аниқлиги билан Григорий тақвимдан анча устун туради.Маълумки, 1582 йил 24 февралда италиян математиги ва врачи Луижи Лилио тузган тақвим Рим папаси Григорий 13 фармони билан амалга жорий этилганди.1918 йил 24 январдаги қабул қилинган декрет бўйичаям , Россия ва Ўрта Осиёда ҳам Гриогриян тақвими ислоҳ қилиниб, ҳаётга тадбиқ қилинганди.Бу тақвим бўйича хатолик йилига 0,000305 суткага, биноабарин 4000 йилда 1,22 суткага ёки 3300 йилда бир суткага етади.Агар 4000 йилда бир сутка чиқариб ташланса, хатолик бор-йўғи 0,22 суткадангина иборат бўлиб, 18200 йилдагина бир суткага етади.Хайём тақвими бўйича эса 4500 йилда бир суткага ёки 5490 йилда 1,22 суткага хато қилинади.Гриогрий тақвими билан таққослаганимизда Ҳайём тақвимида 5400 йилдан бир сутка чиқариб ташланса, хатолик 24980 йилдагина бир суткага етиши мумкин.

Буларнинг бари Умар Хайёмнинг илк ўрта асрларда — 1074-79 йиллардаги илмий асбоблар билан шарқ расадхонасида турганича кузатганлари, олимнинг ақлий даражаси нақадар юксаклигидан далолат бериб турибди.

1079 йил 16 мартдан бошлаб Эрон қабул қилинган ва ҳозирдаям Эрон,Афғонистонда амал қилиб келаётган Ҳайём тақвими баҳорги тенгкунлик Наврўз байрами билан бошланади.Ушбу тақвим ҳамал, савр, жавзо, саратон, асад, сунбула, мезон, ақраб, қавс, жадди, далв ва ҳут ойларидан иборатдир.

ҚОМУСИЙ ОЛИМ

Умар Хайём нафақат расадхонада ишлаган мунажжим, балки математика ва геометрияга оид асарлар яратган олим ҳам эди.Ал Хоразмий асос солган, ривож топтирган ва ал-жабр дея аталган математика, геометрия фанларининг кейинги ривожи Умар Ҳайём билан боғлиқдир.Ал жабрда асосийси тенлама ва тенгламалар тизимини ечиш масаласи бўлиб, кубга оид тенгламаларни ечиш бўйича баъзи муаммо ва мураккабликлар бор эди.

Дастлаб бу борада антик юнон олими Архимед, 9 асрда эронлик Ал-Моҳоний, 10 асрда хуросонлик ал-Хозин ,11 асрда яшаган ал-Хайсам Архимед масаласини механик усулда ҳал этиб, оптикага оид масалани тўртинчи даражали тенгламага келтиради ва бу тенегламани айлана ҳамда гипербола ёрдамида ечганди.

Кубли тенглама дея аталадиган ечиш масаласини Хайём 1069-71 йилларда яратган “Ал жабр ва ал муқобала масалаларининг исботи ҳақида” номли асарида ҳал қилиб беради.ХҲайём алжабрга оид асарида Ал Хоразмийнинг тенгламаларни гуруҳлаш тўғрисидаги ғоясини камайтириб, квадрат ва кубли тенгламаларнинг 24 хил кўринишдаги таснифини беради ва кубли тенгламаларнинг илдизларини конус кесимлари ёрдамида ҳандасавий усулда топади.

Хайёмнинг “Мушкулот ал-ҳисоб” номли яна бир асарида квадратнинг юзи берилса, унинг томонини ва куб ҳажми берилса, унинг қиррасини топиш, яъни квадрат ва куб илдиз чиқариш маълум эканлигини билдириб, бу тушунчани кенгайтириш билан тўртинчи, бешинчи, олтинчи ва ҳоказо сонлардан исталган натурал кўрсаткичли илдиз чиқариш лозимлигини исботлаб беради.

Шунингдек, “Евклид негизлари” даги қийинчиликларга шарҳ” номли 1077 йилда яратилган Хайём асари ҳандаса илми бўйича бўлиб, унда параллел чизиқлар ва нисбатлар назарияси ривожлантирилган.У исботлаган теоремалардан бири кейинчалик “Саккери теормаси” номи билан ноевклид ҳандаса фанига киритлади.Ҳайёмнинг математикага оид илмларни эгаллашида, унга Абул Ҳасан ул-Анбарий устозлик қилган.

Профессор Фитратнинг аниқлашига кўра, Хайёмнинг фалсафа, математика, тиббиёт, жуғрофияга оид , шунингдек Европада Ҳайёмники дея тасниф қилинадиган рубойилар билан бирга жами ўн битта асари мавжуд.

Умар Хайём шунингдек, табиб ҳам бўлиб, салжуқий ҳукмдорлардан Султон Санжар касалланганда уни даволаган.Шу каби Хуросон ҳукмдорлари саройида Хайём нафақат мунажжим, балки табиб сифатида ҳам фаолият кўрсатиб, давлат арбоблари, уларнинг оилаларини даволаб борарди.У табиб сифатида кейинчалик шарқда довруқ қозонган ал-Ҳижозийга устозлик ҳам қилган.Шунингдек, ўз тажрибалари, кузатувлари ва ўқиганлари асосида тиббиётга оид асар ҳам яратган.

Хайёмнинг яна қирраси фалсафа ва тасаввуфга оид ўз қарашларини баён қилиб, “Зубдат ул-ҳақойиқ” номли асар ёзганидадир.

Шу каби Хайёмнинг замондошлари томонидан яратилган “Татиммат ус-савон”, “Нузҳат ул-арвоҳ” асарларидаги маълумотга кўра, Умар луғат, фиқҳ, тарих бўйича ҳам катта маҳорат соҳиби, хотираси кучли шахс бўлган.У Исфаҳонда эканида бир китобни етти марта ўқиб, Нишопурга қайтганида шуни ёддан ёзган, асл нусхага солиштирганларида эса, умуман бир ҳарфдаям фарқ қилмаган экан.

Шу боисдан ҳам ақлий даражаси сабаб Хайём ўз даврида Бухоро,Самарқанд, Нишопур,Исфаҳонда бўлганида, унга барча ҳокимлар илтифот кўрсатиб туришган .Саройда мунажжимлик қилганида шоҳлар овга чиқишу, омадли кунларни ундан сўраб, сўнггина бир ишга қўл уришган.Натижада айтганлари тўғри келганидан Хайём бой-бадавлат яшаган.Давлатшоҳ Самарқандий, Насриддин Тусийларнинг асарларида ёзилишича,Умарнинг ҳаттоки тиш ковлагичи ҳам олтиндан бўлган экан.”Татиммат ус-савон ул-ҳикма” асарида эса Ҳайём тор феълли дея таърифланади.

Хайёмнинг фанга, айниқса астронмия ва математикага қўшган ҳиссаси Англиялик Д.Тасси, Украиналик Ваценко-Захарченко, Россиялик А.П.Юшкевич, Германиялик Б.Розенфельднинг илмий тадқиқотларида юқори баҳоланиб ўзига хос математика мактаби яратганлиги таъкидланади.

Жадидчилик ҳаракатининг асосчиси Исмоилбек Гаспринский 1892 йилда Бағчасаройда нашр этилган «Маданияти Исломия” асарида “ Овруполилардан бир неча юз йил муқаддам,Маликшоҳ Салжуқий подшоҳлиги даврида ислом уламосидан Умар ал-Хайём билан Абдураҳмон ал-Хароний шамсия йилини пухта ва илмий ҳисоблаб чиқиб, “Санайи жалолия” дея ном берган эдилар” дея ёзганди.

Ҳа, ҳаётда ана шу тарзда ўзига хос из қолдириб яшаган қомусий даражадаги аллома Умар Хайём 1125 йилда вафот этиб қабри Нишопур шаҳридадир.Ҳозирда Эрондаги ушбу шаҳарда Ҳайёмнинг хотирасига бағишлаб “Павильон-ротон” дея номланувчи сағана ёдгорлик ўрнатилган.Одатий мақбаралардан фарқ қилувчи мазкур сағана дабдурустдан назар ташлаганда қабр устига тикланган иншоаатга ўхшамайди.Қабр тоши атрофида салобат, виқор билан кўкка бўй чўзган, узун ромб шаклидаги ўнта гулдор, нақшли мармар-бетон устун ярим йўлда бир-бири билан кесишиб, гўё геометрик бурчаклар ҳосил қилиб, учлари гумбазсимон кўринишда туташиб кетган.

ФИТРАТНИНГ ШУБҲАЛАРИ

  1928 йилда Хайём таваллудига 880 йил тўлиши айни бизнинг ҳудудда мустамлакачиларнинг динга, диндорларга қарши ташвиқот кучайтирилган даврига тўғри келди.Ана шундай мафкуравий босимлар натижасида табиийки, Ҳайём динга қарши курашувчи тимсол эди гўё.Хўш, аслида-чи?

Фитрат жадид зиёлиси ва нафақат шарқ, балки европа илму фанидан хабардор шахс сифатида, буни яхши билар, аммо Хайёмнинг илмий, ижодий фаолиятини тадқиқ қилиш асносида қаҳрамонимизни даҳрий бўлган деб ҳам, диндор сўфий деб ҳам айтолмасди.Бироқ у Хайём ҳаётини ўзидаги бор манбаларни чуқур тадқиқ қилган ҳолда ўрганиб чиқади:

“Хайёмга нисбатан берилғон рубоийларнинг ҳаммасини кўриб чиққан кишилар унинг ҳақида турли қарорлар берадилар.Шароб, май мажлисларини, ичкиликни махтаб бу қадар рубоийлар ёзғанини кўрганлар унинг оддий бир сархуш (пияниста) деб қарор чиқарадилар.

Баъзи одамлар Хайёмнинг сўфийлардан эканига ишониб, унинг шеърларидаги “май”, “базм”, “қадаҳ” каби сўзларни сўфийлик истилоҳлари билан изоҳ қилмоқчи бўладилар.

Хайёмнинг учинчи хил мухлислари борки, уни ўзининг муҳитидан яшаган жамиятнинг ҳар турли таъсирларидан юқори турган бир доҳий деб биладилар.Уни милодий 11 асрдаги Шарқ жамиятларининг кишиси эмас, 20 асрдаги Оврўпа жамиятларининг одами каби қабул қиладилар.Бизнинг фикримизча,Ҳайём ҳақида берилган шу уч турли қимматда ҳам бир турли ифрот-тафрит (ҳаддан ошиш, чегарадан чиқиш) борлиғи аниқдир”.

Шундан сўнг Фитрат Хайёмнинг эътиқоди, маслагини қуйидагича ифодалашга уринади:”Хайём сарой табиби бўлған, замонининг одил ҳайъатшуноси, файласуфи, риёзийси бўлған.Тақвимни энг тўғри ислоҳ қилган, илми ҳайъатға жуда катта нуфуз ва фаолият билан иштирок этган.Ҳукмдорларнинг иш соатларини белгиловчи мунажжим саналған.Бундай бир одамнинг доимий мастлик билан ( пиянисталик билан) машғул бўлуб қолиши ҳақиқатдан, албатта узоқдир.

Хайёмни сўфий гумон қилиб, унинг майни “Худонинг ишқи” деб изоҳ қилиши эса, биринчи фикрдан ҳам узоқроқ, янглишроқдир.Хайёмнинг рубоийлари орасида шундайлари борки, тасаввуф асосларини улар билан келиштиришнинг имкони йўқ.Бундан бошқа Хайём билан, бизга кўра кўбрак таниш бўлған эски ва ишончли манбаълар унинг тасаввуф маслагида бўлмағанини очиқ суратда кўрсатмакдадирлар…

Хайёмни мутасввиф деганлар унинг баъзи бир фикрларининг тасавввуф қарашлариға мос келганидан шубҳага тушганлар.Унинг баъзи нуқталарда сўфийлар билан бирлашгани, бошқа-бошқа уяларга бормоқ учун ҳавода учиб юрган икки қушнинг йўл орасида бирлашиб, яна айрилишларига ўхшайдир.Ҳақиқатда эса,Хайёмнинг бориб тўхтаған нуқта сўфийларнинг бориб тўхтаған нуқталариға бутунлай қаршудир.

Учинчи даъво, яъни Хайёмни ичида яшағани жамиятнинг ҳар турли таъсиридан озод, ўз жамиятидан таъсирланишдан жудаям юқорида турган бир мустасно одам қилиб кўрсатиш ҳам тўғри эмас.Жамиятдан, муҳитдан бир турли таъсирланмаған, мансуб бўлган синфнинг талабларидан бир қисмиға жавоб беришни ўз устига олмаган бир адибнинг, бир адабиётнинг бўлуви мумкин эмас.Бизнинг фикримизча ҳам,Хайём доҳийдир, аммо санъат доҳийсидир”.

Фитрат фикрига қўшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, Хайём ҳажга бориб исломнинг бешинчи шартини бажарган эътиқодли исломий шахс, вафотидан олдинроқ Самарқанд ва Бухорога келиб имом Бухорий ва бошқа қадамжоларни зиёрат қилган муслумон бандаси эканини айтмоқ керак.Хўш, унда Ҳайёмга нисбат бериладиган баъзи даҳриёна рубойлар-чи?

Фитрат бу рубойиларга шубҳа билан қарайди :”Рубойида кўбрак шоирнинг тахаллуси кирмай қоладир.Мана шунинг учун Хайём рубойилариға бир кўб ёт рубойилар ҳам қўшилиб қолғон.Унда-бунда Ҳайёмга нисбатан берилғон рубойиларнинг сонини 5 мингтагача чиқариш мумкин.

Шарқда тош босмада босилғон баъзи “Умар Хайём” нусхаларида мингдан ортиқ рубойи бор.Ҳолбуки, буларнинг ҳаммасини Умар Хайём рубойилари деб қабул қилиш мумкин бўлмайди.Мусташриқлар дунёси Умар Ҳайёмнинг асл рубойиларини ёт рубойилардан ажратиш учун турли йўллар билан тиришиб анча мувффақият қозонди.Бугун асл Умар Ҳайём рубойилари 250-300дан ортуқ бўлмаса керак, деган фикрни кўпчилик қабул этмакдадир.Лекин 250-300 саналган бу асл рубойиларни аниқлаб, “мана” деб кўрсатиш йўлида кўрилган чораларнинг ҳеч биртаси қаноатланарлиқ эмасдир” дея ёзганди Фитрат.

Тўғри, 1928-29 йиллардаги вазиятда, яъни шўро ҳукумати томонидан динга, диндорларга қарши кураш кетаётган, худосизлар жамияти ташкил этилган , атеистик журналлар, газеталар чоп этилиб, бундай ғоялар кенг тарғиб қилинган пайтда Фитрат Умар Хайёмни диндор, исломий шахс бўлган, дея баралла ёзолмасди.Аммо унинг юқоридаги тарзда шубҳа билан қараши ҳам ўз даврида катта жасорат эди.

Маълумки, шарқда бир тахаллус билан бир нечта шоир ижод қилган.Масалан, Хуросоннинг Сабзавор, Қум, Кошон, Карбало шаҳарлари ва бошқа жойлик Мулло Навоий Хуросоний, Бобосултон Навоий, Мулло Шамсуддин Муҳаммад Навоий, Мирмуҳаммад Шариф Навоий, Пирзода Навбаҳорий Навоий, Мирзо Муҳаммад Тақий Навоийлар Навоий тахаллуси билан ижод этишгандир.

Ёки Жомий тахаллуси билан 12 асрда яшаган Аҳмади Жомий, Нишопурда яшаган Хўжа Қутбиддин Аҳё Жомий, Ҳиротда истиқомат қилган Мавлоно Муҳаммад Жомий, Ҳиндистонда умргузаронлик қилган Жалолиддин Жомий, 17 асрда Бухорода шуҳрат қозонган Жомий Ҳисорий, Қоратегинлик Камолиддин Жомий Соқий, ҳамда Жомий Соқий, Жомий Лоҳурий, Жомий Ардабилий, Жомий Гилоний ҳамда Абдураҳмон Жомийлар номи тарихдан маълум.

Шундан келиб чиқадиган бўлсак, ва Фитрат ёзган Ҳайёмнинг саройда мунажжим, астроном, математик, файласуф, табиб бўлган алломанинг, бунинг устига ҳажга борган эътиқодли инсоннинг даҳриёна рубойилар ёзмагани ойдинлашади.Бундай рубойиларни балки Ҳайём тахаллусидаги бошқа бир шахс ( балки шахслардир) ёзгандир, деган тахмин ўртага чиқади.

Ахир Фитрат 1929 йилдаёқ “асл Хайём рубойларига бошқа рубойилари аралашиб қолганини” тахмин қилганди-ку?! Қолаверса, Қутбиддин Маъсуд Шерозий томонидан ёзилган “Туҳфат уш-шомия”,Низомий Арузийнинг “Чаҳор мақола” , Шайх Нажмиддин Розийнинг “Мирсод ул-ибод”,Авфийнинг “Лубоб ул-албоб” асарларида Умар Хайём шоир сифатида эмас, табиб, астроном ва бошқа соҳаларда фаолият кўрсатган олим сифатида таъкидланади.

Низомий Арузий “Чаҳор мақола” асарида “Мен Балхда бир куни Ғуломон кўчасида амир зиёратида улуғ ҳаким Умар Хайём суҳбатига мушарраф бўлгандим, қувноқ суҳбат асносида устод дедилар: “Ўлганимдан кейин мени дарахтлар ва гуллар ўсган жойга кўмишади, навбаҳор кунлари ёқимли шабада мевали дарахтлар гулини, атигулларнинг баргини қабрим устига сепиб туради”. ( яъни унга нисбат бериб айтилган рубоийидагидек,

“Шундай ичайинки, ўлсам ул шароб —
Ҳиди мозоримдан чиқсин бурқираб.
Хумори ўртаса қабрим бошидан
Иси элитсину айласин хароб

каби, ёки:

Мен ўлсам, май бирла ювишни кўзланг,
Йўқловда жом бирла шаробдан сўзланг.
Қиёмат кунида топмоқ бўлсангиз,
Майхона тупроғин тубидан изланг”

каби шаккокона, даҳриёна васият қилмаган,суҳбатига бундай демаган. У.Б). Йигирма тўрт йил ўтгандан кейин мен Нишопурга бориб қолдим.Хайёмнинг вафотини эшитгач, бу буюк инсоннинг хокини зиёрат қилиш ниятида унинг қабрини кўрсатишларини сўрадим.Мени Хайрия қабристонига олиб келдилар, кўз олдимда боғ девори ёнида қийғос гуллаган ўрик ва нок дарахтлари тагида гул япроқларига кўмилган қабр намоён бўлди, гуллар шунчалик кўп эдики, қабр зўрға кўринарди.Мен Балхда айтилган гапларни эсладим ва кўзимдан дув ёш келди.Бу кўҳна дунёнинг сарҳадларини кезиб, унга ўхшаш табаррук инсонни учратмадим”.

Яъни, Хайём билан суҳбатдош бўлган Арузий уни шоир эмас, ҳаким деб билган ва ҳурмат қилган.

Хуллас, замондошлари ва илк ўрта асрларда уни шоир деб билишмаган.

ХОРИЖДАГИ ХАЙЁМШУНОСЛИК

1956 йилда Абу Наср Мубашшир Тарозий “Кашфул лисом ар-рубоиёти Умарул Хайём” номли китоб ёзиб, Фитрат каби масалага ёндошади ва Шерозий,Авфий, Арузий,Розий сингари алломаларнинг тазкираларида юқорида ёзганимиздай, Хайёмни шоир эмас деб таъкидлаганини қаътий айтиб, Низомулмулк, Қози Насавий, имом Абу Ҳасан ал-Ғаззолий,Ҳужжатул Ислом имом Абу Ҳомид Ғаззолий каби алломалар Умар Ҳайём билан бир даврда ,бирга муносабатда яшаб фақат яхши гаплар айтганини, агар даҳриёна рубойилар ёзган тақдирда, буни эътиборсиз қолдирмас, раддия берар эдилар , дея ёзади.

Чиндан ҳам Давлатшоҳ Самарқандийдек (1435-1495) шарқдаги турли шоирлар ҳаёти ва ижодига бағишланган “Тазкират-уш-шуаро” асарида 58 та шоир ҳақида маълумотлар келтирилган ҳолда Умар Хайём ҳаким сифатида қайд этиб ўтилади: “ҳаким Умар Хайём ҳам Нишопурлик эди.Кўп фозил, алхусус, нужум илмида замонасининг етук кишиси эди.Подшолар уни кўп азиз ва мукаррам тутардилар.Айтишларича, Султон Санжар уни тахти ёнида бирга олиб ўлтирар экан”.

Ваҳоланки, ушбу тазкирада барча шоирларнинг феъл-атвори , ҳаттоки ичкиликбозликга берилганлари ҳам ёзиб ўтилади.Масалан:Шоҳфур Ибн Муҳаммад Нишопурий ҳақида маълумот бериш асносида, Шоҳфурнинг вазир Нуриддин мунший ёнига бориб туриши келтирилади:”Нуриддин мунший эртадан кечгача ичкиликбозлик билан машғул эрди.Нақл борки,Шоҳфур ҳафтанинг ҳар тўрт кунида унинг саломига борар ва ҳар гал хожа шароб ичиш билан банд бўларди.Шоҳфур ўша аҳвол ҳақида мана бу нафис рубоийини ёзиб хожа Нуриддинга юборди:

Сенда бор фазлу камол, майпарастлик сенда бор,
Сенда бор олимй ҳиммат, феъли пастлик сенда бор
Қолди ул ой чеҳралар кўзида ҳолинг сенинг,
Ки шаробдин гоҳи нур, гоҳи мастлик сенда бор.

Самрқандийнинг ёзишича, “Шоҳфурнинг насаби машҳур ҳаким Умар Хайёмга бориб туташади”.Аммо Самарқандий тазкирасида Хайёмнинг рубоий ёзгани, ёки юқорида келтирилганидек, бошқалар каби унинг феълида ичкиликбозлик бўлганини келтириб ўтмаган. “ Татимат ус-савон ул ҳикма” асари муаллифи Байҳақий Хайёмнинг Имом Ғаззолий,Абу Ҳотам ул-Музаффар ал-Исфизорий, Алоуддавла Фаромад ибни Али ибни Фаромад, Саъид Шараф уз-Замон Муҳаммад ибни ал-Адиб ал-Илоқий сингари замондош файласуфлари билан фалсафа масаласида баҳсу мунозара қилганларини ёзган ҳолда, рубоийилар масаласида лом-мим дейишмайди.

Агарки, Хайём шу пайтгача биз билган шаккокона, даҳриёна рубоийиларни ёзган тақдирда бу ҳолат замондоши Байҳақий ва бошқаларнинг асарларида бу ҳол ёритиб ўтиларди.

Қолаверса, ўрта асрларда, ислом дини равнақ топган, фан ,маданият, адабиёт ва санъат гуллаб яшнаган шарқ муҳитида Хайёмга нисбат берилиб келинган қуйидагича даҳриёна рубоийларнинг ёзилишини тасаввур этиш мушкул:

Масжидга кетгандим бир ниёз учун,
Рост айтсам, ўйлама, ҳеч намоз учун,
Жойнамоз ўғирлаб эдим, эскибди,
Яна аста келдим жойнамоз учун.

Дунёда улуғ сўз-қуръон ўқилур,
У ҳам мудом эмас, аҳён ўқилур.
Пиёла четида бир оят борки,
Ҳар жойда, ҳамиша, ҳамон ўқилур.

Бир қўлда қуръону биттасида жом,
Баъзида ҳалолмиз,баъзида ҳаром.
Феруза гумбазли осмон тагида
На чин мусулмонмиз,на кофир тамом.

Бундай куфрона рубоийларни, исломий подшоҳ саройида мунажжимлик қилувчи, математик, астроном,табиб олимнинг, ҳажга борган эътиқодли инсоннинг ёзишига нафақат бугунги ақл-идрокли инсон,балки Х1 асрда яшаган кишининг ҳам ишониши қийин эди.Агарки,Хайём шундай даҳриёна сатрларни ёзганида подшоҳ саройида эътиборли шахс саналмас, ўрта асрлардаги вазиятга кўра, тош бўрон қилиниб, осиб ўлдирилиши аниқ эди .

Демак, ўз-ўзидан Умар Хайём биз билиб келган рубойиларни ёзмагандир, деган Фитратнинг фикрлари тўғри бўлиб чиқади.

Тарозийнинг таъкидлашича, Умар Хайём ҳақида Европада биринчи бўлиб 1700 йилда Оксфорд университети олимлари Томас Гайд, Фон Гомер Бигестел,Меме Ноколаслар ёзиб чиқишган.Ҳатто 1856 йилда Англиялик шоир Эдвард Витз Геральд 70 рубойини таржима қилиб, устози Говлга ёзган бир мактубида “мен бу рубойиларни ўз аслидек таржима қилмадим, баъзи жузъиётларини сақлаб қолган ҳолда, бир-бирига аралаштириб ўзгартирдим” дея ёзганди.Фитрат яна 1883 йилда Фицжеральд деган олим ва шоирнинг Ҳайём рубоийисини инглиз тилига таржима қилганини ёзганди.

Аслида таржима илгарироқ-1859 йилда амалга оширилган , аммо бирданига довруқ қозонолмаганди. Эдвард Фитцжеральднинг ўз маблағи ҳисобига, ношир Э.Лайброри томонидан 1859 йилда нашр этилган китобча дастлаб китоблар дўконида анча вақтгача чанг босиб ётаверди.Шундан сўнг китобчани арзонлаштирилган бўлимга ўтқазишди ва табиийки, китобга шахсий маблағини тиккан шоир ва таржимон Э.Фитцжеральд пулини қоплайолмай касодга учрай бошлади.

Шундай кунларнинг бирида Россепти ва Суннберн деган иккита китобсевар атиги бир пенцига “Рубоиёт” асарини сотиб олишда ва ўқиб чиққач, ўз фикрларини билдириш билдириш учун Жорж Мередит деган танқидчи дўсти олдига боришди.Шарқга хос бўлган рубоийларни ғарбда оммавийлаштириш ва Европа китобхонига маъқул бўладиган томонларни билган Мередит “Рубоиёт”ни завқ-шавққа тўлиб матбуотда мақтаб чиқди.Натижада Англияда танқидчи сифатида довурқ қозонган Мердитга маъқул кўринган асар бутун мамлакат бўйлаб довруқ қозона бошлади.Шундан кейингина Англиянинг ўзида 1860 йилдан 1900 йилгача бўлган қисқа фурсат ичида “Рубоиёт” 25 марта катта катта нусхаларда чоп этилди.

“Бу шеърлар фавқулодда шуҳрат қозонди.Бутун Британияда Хайём рубоийилари кирмаган хонадон қолмади. Инглиз аскарлари ҳар икки жаҳон урушида ҳам уни ўзлари билан олиб юрдилар”, дея тавсиф берганди Артур Жон Арберри.

Англиялик яна бир олим, шарқшунос профессор И.Ж.Браун эса “Бутун Англияда ва Америкада номи тарқалган форс шоирлари орасида Хайёмчалик шуҳрат қозонган ва қадрланган даҳо йўқ.У ҳаммадан баланд мартабани эгаллади.У шоиргина эмас, зўр мунажжим, математик сифатида тақдирпланмоқда.Бунинг ҳаммаси Хайёмнинг Фитцжералд каби шоир таржимонга рўбарў келгавни туфайлидир” деб баҳо берганди.

Колумбия университети профессори Д.Жонсон эса очиқ ойдин ёзган эдики, “Нишопурда тахминан беш олти киши мунажжим ва ҳаким Хайёмнинг нозик кузатишлар билан тузган тақвимини, ҳисобларини билади, унинг донишманд файласуф бўлганлигини ҳам балки эслашар, аммо шоир бўлганини биладиган йўқ.Европада эса уни энг эъзозли сўз усталаридан бири сифатида кўпчилик танийди”.

Шу каби Фитцжералд таржимасига мансуб бўлган “Рубоийёт” ҳақида Ҳ.М.Кодал, Ф.Ҳенри сингари адабиётшунослар ҳам бир қанча мақола, китоблар ёзишди ва буларнинг натижасида ўз даврида мунажжим, табиб, математик сифатида шарқда довруқ қозонган Умар Хайём,19 асрда Англияда ва ғарб дунёсида шоир сифатида пайдо бўлди.

Айнан маишат, ичкиликбозлик авж олган 19 аср сўнгидаги ғарб дунёси, хусусан Англияда Хайём номи билан боғлиқ жамият, клублар очилди ва унда адабиёт билан боғлиқ мавзулардан баҳс билан бирга “Рубоиёт” шаънига мақтовлар, қадаҳлар жаранги остида билдирилар эди:

Майдан бошқасига қисқа он яхши,
Майни ҳам узатса шўх жонон яхши,
Еру кўкдан ортиқ бир пиёла май,
Бўлмоқ маст, қаландар ҳам сарсон яхши.

Май ич мангу ҳаёт, ҳайҳот, мана шу,
Ёшликнинг даврони, эй зот, мана шу,
Гул фаслида маю маст улфат билан
Бир дам ўйна , аста, ҳаёт мана шу!

Бир кўза май келтир, бўлсин безарар,
Ўзинг ич, менга ҳам узат баробар.
Даврон ўз изидан айланиб ,охир-
Тупроғимиз кўза қилур кўзагар.

Май ичсанг, оқилу доно билан ич,
Ёки бир гул юзли зебо билан ич.
Оз-оз ич, гоҳ-гоҳ ич, ҳам яширин ич,
Эзма, расво бўлма, ҳаё билан ич.

Шундай клублардан бири 1892 йилда Лондонда очилиб, унда шоирлар, адабиёт мухлислари ва кимки “Рубоиёт”ни ўқиган кўнгилёзар борки, клубга келиб шундай шоирни кашф қилган таржимон Фитцжералд руҳига мақтов ўқирди.Чунки, бу пайтга келиб шоир ва таржимон вафот этган эди.

Шундай ҳоллар ҳам бўлдики, “Рубоийёт” ва Фитцжералдга эҳтиром юзасидан Эронга махсус бориб, Хайём қабри атрофидан гул олиб келиб Лондондаги таржимон қабрига гуллар қўйиш ҳам юз берди.Хусусан 1891-93 йилларда Эронда бўлган Вильям Симиси Нишопурга бориб, Хайём қабри атрофидаги гулзордан гул узиб, Лондондаги олиб келганди.

Орадан вақт ўтиб, Англиянинг ўзида тадқиқотчи Артур Арберри Бодлеяндаги қўлёзма кейинги асрларда кўчирилганлигини,Хайём яшаган даврдаги ишончли манба эмаслигини, қолаверса таржимон Фитцжералд ҳам меёъридан ортиқ эркинликка йўл қўйиб, аслидан узоқлашган ”Рубоиёт ” яратганлигини аниқлашга киришди.Арберри назарида булар ҳақиқий Хайём эмас, балки инглизча станслар муаллифи эди.Арберри шундан сўнг Фитцжералднинг кейин иккинчи бўлиб, Хайёмга нисбат берилаётган рубоийилар таржимасига қўл уради.

Аммо унинг ўзи ҳам таржимада хатоликларга йўл қўйганини шундай тан олганди: “ Мен таржима пайтида ғоят қийналдим, ҳолбуки бу сўзма-сўз таржима эди.Мен иложи борича оригиналга яқинлашишга, эмоционал жиҳатларга эътибор бермасликка интилдим,мақсадим қизиқувчиларга асар мазмунини, бадиий далилни етказиш эди.Бу ишга жуда билимдон танқидчини ҳам жалб этган эдим.У меним нуқсонларимни кўрсатиб, ишимни енгиллаштирди.Шунга қарамай, мен таржиманинг ўта мукаммаллигига ишонмайман.Хатолар бўлиши табиий.Ҳатто, оддий нарсаларни тушунмаган бўлишим ҳеч гап эмас.Зеро,Хайёмнинг барча маъноларини англаб етиш жуда мушкул”.

… Фитцжеральд таржималарини таҳлил қилган Е.Ҳерон-Аллен тадқиқоти якунида қуйидагича хулосага келади: Фитцжералд шеърларининг 49 таси Хайём ёзган айрим рубоийиларнинг бутун сатрлари ёхуд уларнинг бир қисмининг мазмунини у ёки бу даражада ифодалай олади; 44 таси эса Хайёмдаги икки ёки ундан ортиқ рубоийининг маъносига мувфоиқ келади, бошқача айтганда, таржимон бунда бир неча рубоийи мазмунидан фойдаланиб, битта шеър яратган; Фитцжеральд Хайёмники деб кўрсатган рубоийилар орасида бошқа шоирларга тегишлиси ҳам бор; 3 та инглизча шеърнинг форсий манбаи бўлса, умуман топилмаган”.

Арберри ҳам Фитцжералд таржима жараёнида хатога йўл қўйганини таъкидлаб,”Фитцжералд Хайём ижодига жуда эркин муносабатда бўлади, рубоийиларни қайта ишлаб чиқиб, янги мазмундаги шеърлар яратади” , деганди.
Чунки,Фитцжералд Англияга машҳур шоир ҳам эди.Нобел мукофоти соҳиби Томас Стернс Элиот ёзганидек, “ “Викторианлар Анеглиясининг номи чиққан шоири-гедонист ва скептик Фитцжералд 19 аср инглиз маданиятининг мафкурачиларидан ва маънавий ҳаётининг аҳамиятли сиймоларидан бири эди”.Яъни шарққа нисбатан мустамлакачилик сиёсатини олиб бораётган Англия ҳукуматининг мафкурачиларидан бири айнан Хайём рубойиларини тақдим қилган шоир Фитцжералд эди.

…. Артур Арберри таржимон Фитцжералднинг хатоликларга йўл қўйганидан сўнг ҳам Англия адабий доираларида нега энди Фитцжеральднинг ўзбошимчалиги сўнгги нашрларда ҳам давом этаверганлигини изоҳлашга уринади: “ Бундай ўзбошимчаликни бирорта ҳам европалик шоирга нисбатан қилиш мумкин эмас.Лекин Фитцжералдни кечирдилар, унинг истеъдодини ҳурмат қилдилар.Очиғи, бунга сабаб шуки, Европа шарқ обидаларига мустамлакачилик кайфияти билан қараб келди, яна шу ҳам маълумки, Шарқ адабиёти образлари Ғарбнинг бегона таъбига мувофиқ эмас, деган тасаввур расм эди, бу бемаъни рефлекснинг таъсири катта бўлган”.

Яъниким, 19 асрдаги Англиянинг шарққа нисбатан мустамалакачилик юришлари давом этаётган пайтда шарқни ўрганиш, у ерни истило қилишда адабиёт ҳам гарчи сохталаштирилган бўлсада мафкуравий қурол эди.

Буни оддий қилиб “мана шарқда маишатпарастлик, ичкиликбозлик ривож топган, шоирлар ислом динида бўла туриб шаккокона шеърлар ёзишган” деган ҳам ислом динига, ҳамда шарқни обрўсизлантириш ғояси ётардики, шундай мафкуравий қарашга Фитцжералднинг хато таржимаси қулай бўлиб қолди.

Табиийки, ўз-ўзидан бундай сохта шуҳратга, ўз даврида шоир сифатида эмас, математик, астроном ,табиб, мунажжим бўлган Умар Хайём муносиб кўрилди.Бу ҳолни шўро мустамлакачиларининг Ҳамзадек жадид, ҳажга борган исломий шахсни идеаллаштириб, ўзга бир сохта Ҳамзани “ясаган”лигига ўхшатиш мумкин…

Худди Англиянинг шарққа нисбатан мустамлакачилигининг мафкуравий нишони Хайём, шўро даври мустамлакачилиги учун ҳам қулай образга айланди.Хайём асарлари собиқ иттифоқ миқёсидаги барча халқлар тилларига таржима қилиниб, катта катта нусхаларда нашр этилди.Масалан, биргина “Умар Хайём.Рубоийлар” тўплами 1976 йилда “Ўзбекистон КП Марказий Комитети нашриёти” да 150000 нусхада чоп этилган….

… Арберридан олдин, худди у каби Хайёмнинг сохта шуҳратидан шубҳаланган рус олими В.А.Жуковский ҳам 1897 йилда мақола ( “Омар Хайём и странствущие четверостищия”, “Музаффария” тўплами ,СПБ, 323-324 стр.) ёзиб, француз олими Ж.Б. Николас томонидан 1867 йилда Парижда нашр этилган ва Хайёмга нисбат берган 464 рубоийининг 82 таси 39 та бошқа шоирнинг девонида учраганини исботлади.Жуковский бундай рубоийиларни “сайёр рубоийилар” дея атаганди.

Шу каби И.Денисон ва А.Кристенсон сингари Даниялик шарқшунослар рубоийиларнинг 108 таси бошқа шоирга мансублигини исботлайдилар.Натижада халқаро кўламда Францияда Николас ва Англияда Фитцжералдлар чоп эттирган Хайём рубоийларида сохталик борлиги катта баҳсга сабаб бўлди.Даниялик илмда инсофли ва ҳақиқатпарвар шарқшунос дея довруқ қозонган А.Кристенсон 1904 йилга келиб тадқиқотларини чуқурлаштирган ҳолда, муаллифи Умар Хайём ҳисобланадиган тўртликларнинг сони 12тадан ошмаслигини эълон қилди.

Шу тарзда бирданига Англия ва Францияда шуҳрат қозонган Хайём шуҳрати сўна бошлади.Унинг сохталаштирилганига эътибор кучайди.Олимлар ўртасида баҳс бошланди.

Баҳсда инглиз олими Денисон Росс ва даниялик эроншунос А.Кристенсон рубоийиларни фарқлашнинг ўзига хос илмий услубини ишлаб чиққан.Улар шарқ адабиётидаги асарлар таркибида “шоирнинг исми ё унга ишорат яширинган бўлади” денан тасаввур билан рубоийиларни ўрганиб, атиги 12 та рубоийидагина шоирнинг исмини ё исм ишоратини учратган.

Ф.Розен бўлса, дастлаб энг эски қўлланмаларда учраган тўртликларни тўплаб, 23 та “асл рубоийи”ни аниқлаган.

Хуллас, ҳатто Европанинг ўзидаям баҳслар давом этаверди.

И.Ж.Браун “Тадқиқотлар натижаси кўрсатаяптики, Умар Хайём кўп рубоийи ёзмаган, бунга имкон ҳам, вақт ҳам топиши гумон эди.У фавқулодда дамларда бу иш билан шуғулланган.Унга нисбат берилган шеърларнинг қандайдир қисмини ёза олган бўлиши мумкин” дея баҳсини давом этдирган бўлса, Николсон “ Вақт ўтиши билан унинг матни ўса борган, атрофига бошқа рубоийилар қўшилаверган.Бу қўшилиш ва аралашиш шу даражада чигалликка олиб келдики, агар Умар тирилганда ҳам ўз шеърларини топишга ожизлик қиларди” дея фикр билдирди.

Х.А.Шеэдер бўлса 1934 йилда чоп этган мақоласида “Хайём аслида ҳеч нарса ёзмаган, уни форс адабиёти тарихидан ўчириш керак” дея баҳсга нуқта қўймоққа уринди.

Чунки, бунга асос йўқ эдида.Негаки, айнан Хайём яшаган даврда унинг ўзи ёки замондоши томонидан яратилган рубоийиларнинг қўлёзмаси топилмаганди.Унга нисбат берилганлари эса бошқа китобларнинг ҳошияларида, девонларнинг ичида учрар,баъзи тазкиралардаги Хайёмники дея кўрсатилаётган асарлар бир-биридан кескин фарқ қиларди.Ҳаттоки, энг кўҳна деб билинган ва Бодлеянда сақланиб Фитцжералд томонидан таржима қилинган 158 рубоийи, Хайём вафотидан 328 йил ўтганидан сўнг кўчирилган қўлёзма эди.

Профессор Нажмиддин Комиловнинг “Тафаккур карвонлари” китобида ёзилишича, “ аммо рубоийиларни қидириш давом этди.Бу ишга Эрон ва Туркия олимлари ҳам анча ҳисса қўшдилар.Истамбулнинг бой кутубхонасидан “рубоиёт”нинг бир неча қўлёзма нусхалаври топилди, улардан бири Бодлеян нусхаси билан тенгдош бўлиб, унда 315 рубоийи бор эди.Немис олими Ф.Розен 1925 йилда 329 та рубоийиси бор бир қўлёзмани эълон қилдирди.Аммо, олимларнинг аксарияти унинг қадимийлигига ишонмадилар.Бу орада таниқли Эрон олими Мирзо Муҳаммад Қазвиний Хайём рубоийиларининг нисбатан анча илгари кўчирилган нусхасини топишга эришади.741 йил ҳижрий санаси (1341 йил) қўйилган бу қўлёзмада ҳаммаси бўлиб 13 та рубойи бор эди, холос.” (Тошкент, “Маънавият”нашриёти,171 бет).

Хорижлик Хайёмшунослар шу тариқа изланиб яна асл Хайёмни қидира бошладилар. Жумладан айнан Эроннинг ўзида 1942 йили Муҳаммад Фуруғий 178 рубоийини қаътиян Хайёмники дея нашр этдиради.Аммо ҳамон асл манба, бевосита Умар Хайёмнинг ўз қўли, ёки унинг замондош хаттотлари кўчирган “Рубоийёт”дан йўқ эди.

1949 йилда эса арабшунос Артур Арберри лондонлик коллекционер Чистер Битте бисотида 1259 йил Муҳаммад Қавом Нишопурий деган котиб томонидан кўчирилган 172 рубоийидан иборат қўлёзмани топиб, уни 1950 йилда нашр қилдирди.Арберрининг нашри асосланган қўлёзмаям Хайём вафотидан 134 йил кейин кўчирилган эди.Ҳа, астроном, математик Умар Хайёмнинг ўз қўли билан, ёки замондош котиби кўчирган асл қўлёзма йўқ.Ваҳоланки, унинг бошқа соҳаларга оид асарлари сақланиб қолган.

Орадан бир оз вақт ўтиб,1956 йилда Абу Наср Мубашшир Тарозий “Кашфул лисом ар-рубоиёти Умарул Хайём” номли китобида, Умар Хайём аслида Умар Хайёмий эканлиги, Хайём деб келинган инсон эса ,Алоуддийн Али ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Халоф ал-Хуросоний номли бошқа бир форсийнинг тахаллуси эканлигини таъкидлайдилар.

Тарозий ҳазратларининг юқоридаги асарини ва унинг фикрларини Эронлик машҳур адабий танқидчи Али Даштий, Саъйид ал-Омудий, Анвар Жундий, Абдуллатийф ал-Жавҳарий сингари олимлар ҳам қўллаб мақолалар ёзишди.

Яъни Эронлик олимлар ҳам биз даҳриёна рубойилар ёзган деб келган Умар Ҳайём аслида табиб, астроном, математик олим бўлганини таъкидлашди.

1978 йилнинг 6 декабрида Қоҳирада нашр этиладиган “Ал-Аҳром” газетаси “Лондондаги Умар Ҳайём рубоёти қўлёзмаси сохта экан “ дея хабарни чоп этди.Унга кўра, “Илмий текширишлар Лондондаги Кембриж дорулфунинида сақланаётган “Умар Ҳайём рубоиёти” дейилган қўлёзмалар сохта эканлигини исботлади.Бу қўлёзмалар милодий 1200-санада ёзилган, деб эълон қилинар эди.У кўп йиллардан бери илмий изланишларга асос ҳисобланарди.Энди эса, фақат юз йил аввал ёзилганлиги маълум бўлди.Кембриж университети бу қўлёзмаларни уларни Эрондан топган марҳум устоз Артур Арбортисдан сотиб олган эди”.

Хуллас, биз май, шаробхўрлик ва маишатпарастлик тўғрисидаги рубоийилар муаллифи деб билганимиз астроном, математик, табиб ва мунажжим Умар Ҳайём, ҳажга борган эътиқодли инсон сифатида даҳриёна ижод қилмаган,унга нисбат берилган беш мингдан ортиқ рубоийларнинг, 1929 йилда Фитрат ёзганидай ,“Умар Ҳайём рубойилари деб қабул қилиш мумкин бўлмайди. Ҳайём сарой табиби бўлған, замонининг одил ҳайъатшуноси, файласуфи, риёзийси бўлған.Тақвимни энг тўғри ислоҳ қилган, илми ҳайъатға жуда катта нуфуз ва фаолият билан иштирок этган.Ҳукмдорларнинг иш соатларини белгиловчи мунажжим саналған.Бундай бир одамнинг доимий мастлик билан ( пиянисталик билан) машғул бўлуб қолиши ҳақиқатдан, албатта узоқдир”.

Муаллиф ҳақида: Умид Бекмуҳаммад 1975 йилда Хоразм вилоятининг Гурлан туманида туғилган.1997 йилда Урганч Давлат Университетининг тарих факультетини тугатган.Унинг Ўзбекистон ва хориждаги 55 та газета ва журналларда 600 га яқин мақолалари, “Хоразм тарихидан саҳифалар”,“Навоийнинг армонлари”, “Қатағон қурбонлари-5 китоб”, “Қатағон қурбонлари.Хотира.Хоразм вилояти”, “Гурлан тарихи”, “Амударё”, “Мозийнинг қора кунлари”, “Ҳарбий ҳийлалар”, “Тарихимизнинг теран тадқиқотчилари”, “Хоразмга ошуфта кўнгил”, “Тарихга боғланган тақдирлар” каби 30 дан ортиқ китоби, «Пушкиннинг армонлари» роман-эссеси нашр этилган.

Umar Xayyom aslida kim edi? Shoirmi, matematik olimmi, faylasufmi yoki mayxo‘rmi? Sizga taqdim etilayotgan roman va maqoladan ma’lum qadar bilib olasiz degan umiddamiz……

Umid Bekmuhammad
SOXTALASHTIRILGAN UMAR XAYYOM

Umar Xayyom nomini eshitgan, o‘qigan inson borki, uning tasavvurida may, sharobxo‘rlik va aysh-ishrat haqidagi ruboiylar muallifi ko‘z oldida gavdalandi.O‘zining sharobxo‘rligini Xayyom timsolida bir qadar oqlab, niqoblab oladigan ziyolinamo zamondoshlarimiz ham yo‘q emas.
Xo‘sh, aslida Umar Xayyom kim edi? Bu haqda tarixiy manbalar va xorijiy tadqiqotchilar qanday fikrda? Bunday savollarning tug‘ilishi tabiiy.Bu savollar o‘zining sharobxo‘rligini Hayyom timsolida niqoblab olgan ayrim zamondoshlarimizni o‘ylantirmasligi mumkin.Ammo…

… MAQOLANI QAYTIB OLOLMADI

1928 yilda Umar Xayyomning 880 yilligi butun dunyoda keng nishonlangan edi.Shu sanaga bag‘ishlab Fitrat ham “Qizil qalam” majmuasiga maqola tayyorlab, unda Xayyomning tarjimai holi, Yevropa olimlarining bu haqdagi fikrlarini keltirib o‘tgan, o‘zidagi bor manbalar asosida fikr yuritgan edi.Fitrat maqolani tahririyatga tobshirgandan ozgina vaqt o‘tib,, 119 sahifadan iborat, milodiy 1198 yilda Xorazmda Abul Hasan al-Bayhaqiy tomonidan yozilgan “ Tatimmat us-savon ul-hikma” nomli arabcha yozilgan asarni tasodifan qo‘lga kiritadi.Xayyomning zamondoshi, uni ko‘rgan inson yozgan ushbu asarda sharq faylasuflaridan 100 kishining tarjimai holi yoritilgan, 53-bo‘lib esa “al dastur ul faylasuf Umar Ibni Ibrohim al-Xayyomiy” nomi keltirib o‘tilgandi.

Fitrat dunyo ilmu fanidan xabardor olim sifatida Yevropa olimlari Xayyom hayotini yoritganlarida ushbu asarni nazardan qochirganligini bilgach, qolaversa o‘zining ham maqolasini shu bois qayta ishlash lozimligini anglab, maqolasini qaytib olmoq niyatida, o‘zining yozishicha, tahririyatga yuguradi.
Afsuski, maqola bosmaxonada terib chop etilayotgan ekan.Shu bois “Tatimmat us -savon ul-hikma” asaridan foydalangan va boshqa manbalarni ham umumlashtirgan holda 1929 yilda “Fors shoiri Umar Xayyom” (“O‘znashr”) nomli yangi kitobini yozib nashr etdiradi.

Kitobda shunday satrlar bor: “Xayyom saroy tabibi bo‘lgan,zamonning olim hay’atshunosi, faylasufi, riyozsiysi.Taqvimni eng to‘g‘ri isloh qilgan, ilmiy hay’atda juda katta nufuz va faoliyat bilan ishtirok etgan.Hukmdorlarning ish soatlarini belgilovchi munajjim sanalg‘an.Bunday bir odamning doimiy mastlik bilan ( piyanistalik bilan ) mashg‘ul bo‘lub qolishi haqiqatdan, albatta, uzoqdir…”

XAYYOM HAQIDAGI XATOLAR

1925 yil Germaniyada “Ruboiyoti hakim Umar Xayyom” nomli kitob yozilib, unda asarni nashrga tayyorlagan doktor Fridrix Rozan, ruboiylar muallifi deb bilgan Xayyomni Eronning Lokar shahrida tug‘ilgan deya xato fikr yozgan edi.Bu aslida Xayyomni soxtalashtirishning, u haqda xato fikr bildirishning davom edi desa bo‘ladi.
Tabiiyki,fan kishisi sifatida doktor F.Rozan “Tuhfat ush-shomiya” nomli Qutbiddin Abulsano Mahmud ibni Mas’ud Sheroziy tomonidan, hijriy 684 sanada yozilgan asarga tayangan edi.Ushbu asarda “ Sulton Malikshoh Saljuqiyning huzurida bir jamoa hakimlar, faylasuflar yig‘ildilar.Ular orasida Umar Xayyom hakim -Lo‘kariy shulardan edi”, deya yozilgan ekan.

Lo‘kar Marvga yaqin shahar bo‘lgan.F.Rozan “Tuhfat ush-shomiya” asarining uch nusxasi borligini, shulardan biriga “Umar al-Xayyom va-l hakim al-Lo‘kariy” deya yozilganini ta’kidlab o‘tgandi.Qolgan ikki nusxa asarda esa Umar Xayyom Lo‘kariy to‘g‘risida yozilmagan ekan.

Professor Fitratning aniqlashiga ko‘ra esa, “Tatimat us-savon al-hikma” asaridagi faylasuf Abul Abbos al-Lo‘kariy ismli faylasuf va hakim Lo‘kar shahrilik bo‘lib, doktor F.Rozan Xayyomni shu inson bilan adashtirib xato qilgan.Ya’ni Umar Xayyom nemis olimi yozganidek, Lo‘karda emas ,Xurosonning Nishopur shahridagi chodirdo‘z oilasida 1048 yilda tug‘ilgan.Uning asl ismi sharifi G‘iyosiddin Abdulfath Umar ibn Ibrohim edi.
Shamsiddin Somiybekning “Qomus ul-a’lom” asarida Xayyom “Shayx ibni Muhammad” deya e’zoz bilan tilga olingan.Aslida Xayyom so‘zi arabcha bo‘lib, Fitratning yozishicha, xaymachi, chodirchi, ya’ni ota kasb chodirdo‘zlik degan ma’noni anglatgan.Ya’ni Xayyom Umarning taxallusi edi.Umar Xayyomning o‘zi qalamiga mansub “Jabr va muqobila” asarining muqaddimasida “Xayyomiy” yozilgan ekan.Bu holatni Fitrat, “Xayyom so‘zining Umar uchun kasb oti emas, oila oti (familiya) bo‘lishi ehtimoli ham yo‘q emas” deya izohlagandi.
Xayyom haqida keng tarqalgan xatolardan yana biri shuki, u Nizomulmulkdek Saljuqiylar davlatining mashhur vaziri, “Siyosatnoma” asari muallifi bilan maktabdosh bo‘lgan.Bu to‘g‘rida ko‘plab rivoyatlar tarqalgan bo‘lib, unga ko‘ra, maktabdalik paytida “ qaysimiz ulug‘ bir mansabga erishsak, boshqamizga yordam qilamiz”, deb ahd qilishgan.Shunga ko‘ra, davlat vaziri darajasiga erishgan Nizomulmulk Umar Xayyomni saljuqiylar saroyiga olib kelib unga sharoit yaratgan emish.

Vaholanki, tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, Umar Xayyom 1048 yilda Nishopur shahrida tug‘ilib, shu yerdagi maktabda o‘qigan.Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy-Nizomulmulk esa 1018 yilda, ya’ni Xayyom tavalludidan 30 yil oldin Rodkon viloyatining Navg‘on qishlog‘ida tavallud topgan va shu yerdagi maktabda o‘qigan.Shundan ham ko‘rinadiki, ular orasidagi farq 30 yildan iborat va tabiiyki, turli viloyatlarda tug‘ilgan mashhur insonlar bir maktabda tahsil olishmagan.Ular faqat oradan yillar o‘tib qalin oshno-og‘a-ini tutinishgan, maslakdosh do‘st bo‘lganlar.

XAYYOMNING HAYOTI VA FAOLIYATI

Ma’lumki,Umar Xayyom yashagan 11 asr somoniylar davlatining inqirozga uchrab, qoraxoniylar, g‘aznaviylar va saljuqiylar sulolalarining vujudga kelib kuchayishi va ular orasidagi ziddiyatlar davriga to‘g‘ri keldi.Ana shu davrdagi qiyinchiliklarga qaramay, Umar Hayyom dastlab Balxga kelib o‘z davrining mashhur ulamolaridan Muhammad Mansurdan saboq oladi.Keyin esa Samarqand qozikaloni Abutohir , so‘ngra Buxoro hukmdori Shamsulmulk Qoraxoniy dargohlarida yashab, ilm bilan shug‘ullanadi.Ya’ni u Samarqand, Buxoro,Isfahon va Nishopur shaharlarida yashab, riyoziyot, falsafa, munajjimlik, mantiq kabi ilmu fan sohalari bilan astoydil shug‘ullandi.

Hayyomning maslakdosh do‘sti bo‘lgan mashhur siyosatshunos, davlat arbobi Nizom ul-Mulk( 1018-1092) ning Saljuqiylar saltanatida vazirlik qilishi vaqti kelib unga ham iqtidorini namoyish etishiga sabab bo‘ldi.

Ma’lumki, 1063-1072 yillarda Saljuqiylar davlati hukmdori Alparslon, undan so‘ngra esa 1072-1092 yillarda Malikshoh hokimiyatni egallagan davrlarda ilmu-fanga, madaniyatga e’tibor qaratilgan, olimlar, ijodkorlarga yetarlicha sharoit yaratib berilgan.Hattoki, imperiya poytaxti bo‘lgan Marvda 1074 yilda ,1076 yilda esa Isfahonda rasadxona barpo etiladi.

Natijada ana shunday shohona muruvvatdan foydalangan Umar Xayyom, Isfazoriy, Abulaabos Lo‘kariy,Haziniy kabi olimlar bilan ,Marv va Isfahonda rasadxona barpo etilishiga va uning faoliyat ko‘rsatishiga bosh bo‘ldi.
Hayyomning rasadxonadagi faoliyati natijasida “ Malikshohning munajjimlik jadvali” asari yuzaga keldi.Ushbu asarda 100dan ortiq yulduzlarning koordinatalari va ravshanliklari keltirilib, Eronda quyosh taqvimi islohotining o‘tkazilgani yoritilgandi.Ma’lumki, qadimgi fors taqvimi bo‘yicha, yangi yil bo‘lmish bahor bayrami Navro‘z bilan boshlangan.Ammo yil boshi hamma vaqt ham bahorgi tengkunlikka to‘g‘ri kelavermagan.Bu holat tabiiyki, hisob kitobda, taqvimda noqulayliklarga sabab bo‘lgan.

Shu o‘rinda,Xayyomning yaratgan taqvimi naqadar ahamiyatli ekanini anglash uchun masalaga chuqurroq e’tibor bersak.
Tarixdan ayonki, mil.av. 46 yilda Rim taqvimi o‘rniga Yuliy Sezarning farmoniga ko‘ra, eski taqvimdagi noaniqliklarga chek qo‘yiladi va yangi Yuliy taqvimi amalga kiritiladi.Yuliy taqvimi bo‘yicha yil davomiyligi shamsiy yildan-Yerning Quyosh atrofida bir marta aylanib chiqish davridan 11 daqiqayu 14 lahzadan ziyodroq, ya’nikim sutkaning 128 dan bir ulushicha qisqa bo‘lgan.Har yili to‘planib boraveriladigan ana shu qusur abab 128 yilda ortiqcha bir sutka vujudga kelaib qolardi.Shu boisdan Xayyom yashayotgan paytga kelib bahorgi tenegkunlik 15 martga to‘g‘ri kelib qolgandi.Aslida bo‘lsa 9 asrda bahorgi tengkunlik 21 martga to‘g‘ri kelsada, Yuliy taqvimidagi mazkur xatolik oqibatida 10 asrda 6 kun oldinga siljib, 15 martga surilib qolgandi.

Navro‘z hamisha bahorgi tengkunlikka to‘g‘ri kelishi uchun yangi taqvim tuzishga ehtiyoj sezildi va bunday murakkab hamda ma’suliyatli ishni Umar Xayyom uddaladi.Hayyom Isfahondagi rasadxonada va Shiopurda kuzatishlar olib borib, 1074 yilda yangi taqvim loyihasini yarata boshladi.Unga ko‘ra, kabisa yillarni Yuliy taqvimidan bir oz farq qiladigan tarzda ishlatish taklifini ilgari surdi. U o‘zi yaratgan taqvimni dono vazir, ilmiy ishlariga rahnamolik qilayotgan Nizom- ul-Mulk sharafiga “Malikiy” deb atadi.Hayyom yaratgan taqvim bo‘yicha 33 yilda 8 ta kabisa yili kelardi.Bu taqvimdagi yil uzunligi 365 kun 5 soat 49 daqiqayu 5,5 lahzaga to‘g‘ri kelgan.Hozirgi, amaldagi yil hisobi esa 365 kun 5 soat 48 daqiqyu 46 lahza bo‘lib, Hayyom taqvimidagi “xatolik” yiliga faqatgina 19,5 lahzani tashkil etadi.

Xayyom yaratgan taqvim o‘zining aniqligi bilan Grigoriy taqvimdan ancha ustun turadi.Ma’lumki, 1582 yil 24 fevralda italiyan matematigi va vrachi Luiji Lilio tuzgan taqvim Rim papasi Grigoriy 13 farmoni bilan amalga joriy etilgandi.1918 yil 24 yanvardagi qabul qilingan dekret bo‘yichayam , Rossiya va O‘rta Osiyoda ham Griogriyan taqvimi isloh qilinib, hayotga tadbiq qilingandi.Bu taqvim bo‘yicha xatolik yiliga 0,000305 sutkaga, binoabarin 4000 yilda 1,22 sutkaga yoki 3300 yilda bir sutkaga yetadi.Agar 4000 yilda bir sutka chiqarib tashlansa, xatolik bor-yo‘g‘i 0,22 sutkadangina iborat bo‘lib, 18200 yildagina bir sutkaga yetadi.Xayyom taqvimi bo‘yicha esa 4500 yilda bir sutkaga yoki 5490 yilda 1,22 sutkaga xato qilinadi.Griogriy taqvimi bilan taqqoslaganimizda Hayyom taqvimida 5400 yildan bir sutka chiqarib tashlansa, xatolik 24980 yildagina bir sutkaga yetishi mumkin.

Bularning bari Umar Xayyomning ilk o‘rta asrlarda — 1074-79 yillardagi ilmiy asboblar bilan sharq rasadxonasida turganicha kuzatganlari, olimning aqliy darajasi naqadar yuksakligidan dalolat berib turibdi.
1079 yil 16 martdan boshlab Eron qabul qilingan va hozirdayam Eron,Afg‘onistonda amal qilib kelayotgan Hayyom taqvimi bahorgi tengkunlik Navro‘z bayrami bilan boshlanadi.Ushbu taqvim hamal, savr, javzo, saraton, asad, sunbula, mezon, aqrab, qavs, jaddi, dalv va hut oylaridan iboratdir.

QOMUSIY OLIM

Umar Xayyom nafaqat rasadxonada ishlagan munajjim, balki matematika va geometriyaga oid asarlar yaratgan olim ham edi.Al Xorazmiy asos solgan, rivoj toptirgan va al-jabr deya atalgan matematika, geometriya fanlarining keyingi rivoji Umar Hayyom bilan bog‘liqdir.Al jabrda asosiysi tenlama va tenglamalar tizimini yechish masalasi bo‘lib, kubga oid tenglamalarni yechish bo‘yicha ba’zi muammo va murakkabliklar bor edi.
Dastlab bu borada antik yunon olimi Arximed, 9 asrda eronlik Al-Mohoniy, 10 asrda xurosonlik al-Xozin ,11 asrda yashagan al-Xaysam Arximed masalasini mexanik usulda hal etib, optikaga oid masalani to‘rtinchi darajali tenglamaga keltiradi va bu teneglamani aylana hamda giperbola yordamida yechgandi.
Kubli tenlama deya ataladigan yechish masalasini Hayyom 1069-71 yillarda yaratgan “Al jabr va al muqobala masalalarining isboti haqida” nomli asarida hal qilib beradi.XHayyom aljabrga oid asarida Al Xorazmiyning tenglamalarni guruhlash to‘g‘risidagi g‘oyasini kamaytirib, kvadrat va kubli tenglamalarning 24 xil ko‘rinishdagi tasnifini beradi va kubli tenglamalarning ildizlarini konus kesimlari yordamida handasaviy usulda topadi.

Xayyomning “Mushkulot al-hisob” nomli yana bir asarida kvadratning yuzi berilsa, uning tomonini va kub hajmi berilsa, uning qirrasini topish, ya’ni kvadrat va kub ildiz chiqarish ma’lum ekanligini bildirib, bu tushunchani kengaytirish bilan to‘rtinchi, beshinchi, oltinchi va hokazo sonlardan istalgan natural ko‘rsatkichli ildiz chiqarish lozimligini isbotlab beradi.

Shuningdek, “Yevklid negizlari” dagi qiyinchiliklarga sharh” nomli 1077 yilda yaratilgan Xayyom asari handasa ilmi bo‘yicha bo‘lib, unda parallel chiziqlar va nisbatlar nazariyasi rivojlantirilgan.U isbotlagan teoremalardan biri keyinchalik “Sakkeri teormasi” nomi bilan noyevklid handasa faniga kiritladi.Hayyomning matematikaga oid ilmlarni egallashida, unga Abul Hasan ul-Anbariy ustozlik qilgan.

Professor Fitratning aniqlashiga ko‘ra, Xayyomning falsafa, matematika, tibbiyot, jug‘rofiyaga oid , shuningdek Yevropada Hayyomniki deya tasnif qilinadigan ruboyilar bilan birga jami o‘n bitta asari mavjud.
Umar Xayyom shuningdek, tabib ham bo‘lib, saljuqiy hukmdorlardan Sulton Sanjar kasallanganda uni davolagan.Shu kabi Xuroson hukmdorlari saroyida Xayyom nafaqat munajjim, balki tabib sifatida ham faoliyat ko‘rsatib, davlat arboblari, ularning oilalarini davolab borardi.U tabib sifatida keyinchalik sharqda dovruq qozongan al-Hijoziyga ustozlik ham qilgan.Shuningdek, o‘z tajribalari, kuzatuvlari va o‘qiganlari asosida tibbiyotga oid asar ham yaratgan.

Xayyomning yana qirrasi falsafa va tasavvufga oid o‘z qarashlarini bayon qilib, “Zubdat ul-haqoyiq” nomli asar yozganidadir.
Shu kabi Xayyomning zamondoshlari tomonidan yaratilgan “Tatimmat us-savon”, “Nuzhat ul-arvoh” asarlaridagi ma’lumotga ko‘ra, Umar lug‘at, fiqh, tarix bo‘yicha ham katta mahorat sohibi, xotirasi kuchli shaxs bo‘lgan.U Isfahonda ekanida bir kitobni yetti marta o‘qib, Nishopurga qaytganida shuni yoddan yozgan, asl nusxaga solishtirganlarida esa, umuman bir harfdayam farq qilmagan ekan.

Shu boisdan ham aqliy darajasi sabab Xayyom o‘z davrida Buxoro,Samarqand, Nishopur,Isfahonda bo‘lganida, unga barcha hokimlar iltifot ko‘rsatib turishgan .Saroyda munajjimlik qilganida shohlar ovga chiqishu, omadli kunlarni undan so‘rab, so‘nggina bir ishga qo‘l urishgan.Natijada aytganlari to‘g‘ri kelganidan Xayyom boy-badavlat yashagan.Davlatshoh Samarqandiy, Nasriddin Tusiylarning asarlarida yozilishicha,Umarning hattoki tish kovlagichi ham oltindan bo‘lgan ekan.”Tatimmat us-savon ul-hikma” asarida esa Hayyom tor fe’lli deya ta’riflanadi.

Xayyomning fanga, ayniqsa astronmiya va matematikaga qo‘shgan hissasi Angliyalik D.Tassi, Ukrainalik Vatsenko-Zaxarchenko, Rossiyalik A.P.Yushkevich, Germaniyalik B.Rozenfeldning ilmiy tadqiqotlarida yuqori baholanib o‘ziga xos matematika maktabi yaratganligi ta’kidlanadi.

Jadidchilik harakatining asoschisi Ismoilbek Gasprinskiy 1892 yilda Bag‘chasaroyda nashr etilgan «Madaniyati Islomiya” asarida “ Ovrupolilardan bir necha yuz yil muqaddam,Malikshoh Saljuqiy podshohligi davrida islom ulamosidan Umar al-Xayyom bilan Abdurahmon al-Xaroniy shamsiya yilini puxta va ilmiy hisoblab chiqib, “Sanayi jaloliya” deya nom bergan edilar” deya yozgandi.

Ha, hayotda ana shu tarzda o‘ziga xos iz qoldirib yashagan qomusiy darajadagi alloma Umar Xayyom 1125 yilda vafot etib qabri Nishopur shahridadir.Hozirda Erondagi ushbu shaharda Hayyomning xotirasiga bag‘ishlab “Pavilon-roton” deya nomlanuvchi sag‘ana yodgorlik o‘rnatilgan.Odatiy maqbaralardan farq qiluvchi mazkur sag‘ana dabdurustdan nazar tashlaganda qabr ustiga tiklangan inshoaatga o‘xshamaydi.Qabr toshi atrofida salobat, viqor bilan ko‘kka bo‘y cho‘zgan, uzun romb shaklidagi o‘nta guldor, naqshli marmar-beton ustun yarim yo‘lda bir-biri bilan kesishib, go‘yo geometrik burchaklar hosil qilib, uchlari gumbazsimon ko‘rinishda tutashib ketgan.

FITRATNING SHUBHALARI

1928 yilda Xayyom tavalludiga 880 yil to‘lishi ayni bizning hududda mustamlakachilarning dinga, dindorlarga qarshi tashviqot kuchaytirilgan davriga to‘g‘ri keldi.Ana shunday mafkuraviy bosimlar natijasida tabiiyki, Hayyom dinga qarshi kurashuvchi timsol edi go‘yo.Xo‘sh, aslida-chi?

Fitrat jadid ziyolisi va nafaqat sharq, balki yevropa ilmu fanidan xabardor shaxs sifatida, buni yaxshi bilar, ammo Xayyomning ilmiy, ijodiy faoliyatini tadqiq qilish asnosida qahramonimizni dahriy bo‘lgan deb ham, dindor so‘fiy deb ham aytolmasdi.Biroq u Xayyom hayotini o‘zidagi bor manbalarni chuqur tadqiq qilgan holda o‘rganib chiqadi:

“Xayyomga nisbatan berilg‘on ruboiylarning hammasini ko‘rib chiqqan kishilar uning haqida turli qarorlar beradilar.Sharob, may majlislarini, ichkilikni maxtab bu qadar ruboiylar yozg‘anini ko‘rganlar uning oddiy bir sarxush (piyanista) deb qaror chiqaradilar.

Ba’zi odamlar Xayyomning so‘fiylardan ekaniga ishonib, uning she’rlaridagi “may”, “bazm”, “qadah” kabi so‘zlarni so‘fiylik istilohlari bilan izoh qilmoqchi bo‘ladilar.

Xayyomning uchinchi xil muxlislari borki, uni o‘zining muhitidan yashagan jamiyatning har turli ta’sirlaridan yuqori turgan bir dohiy deb biladilar.Uni milodiy 11 asrdagi Sharq jamiyatlarining kishisi emas, 20 asrdagi Ovro‘pa jamiyatlarining odami kabi qabul qiladilar.Bizning fikrimizcha,Hayyom haqida berilgan shu uch turli qimmatda ham bir turli ifrot-tafrit (haddan oshish, chegaradan chiqish) borlig‘i aniqdir”.

Shundan so‘ng Fitrat Xayyomning e’tiqodi, maslagini quyidagicha ifodalashga urinadi:”Xayyom saroy tabibi bo‘lg‘an, zamonining odil hay’atshunosi, faylasufi, riyoziysi bo‘lg‘an.Taqvimni eng to‘g‘ri isloh qilgan, ilmi hay’atg‘a juda katta nufuz va faoliyat bilan ishtirok etgan.Hukmdorlarning ish soatlarini belgilovchi munajjim sanalg‘an.Bunday bir odamning doimiy mastlik bilan ( piyanistalik bilan) mashg‘ul bo‘lub qolishi haqiqatdan, albatta uzoqdir.

Xayyomni so‘fiy gumon qilib, uning mayni “Xudoning ishqi” deb izoh qilishi esa, birinchi fikrdan ham uzoqroq, yanglishroqdir.Xayyomning ruboiylari orasida shundaylari borki, tasavvuf asoslarini ular bilan kelishtirishning imkoni yo‘q.Bundan boshqa Xayyom bilan, bizga ko‘ra ko‘brak tanish bo‘lg‘an eski va ishonchli manba’lar uning tasavvuf maslagida bo‘lmag‘anini ochiq suratda ko‘rsatmakdadirlar…

Xayyomni mutasvvif deganlar uning ba’zi bir fikrlarining tasavvvuf qarashlarig‘a mos kelganidan shubhaga tushganlar.Uning ba’zi nuqtalarda so‘fiylar bilan birlashgani, boshqa-boshqa uyalarga bormoq uchun havoda uchib yurgan ikki qushning yo‘l orasida birlashib, yana ayrilishlariga o‘xshaydir.Haqiqatda esa,Xayyomning borib to‘xtag‘an nuqta so‘fiylarning borib to‘xtag‘an nuqtalarig‘a butunlay qarshudir.

Uchinchi da’vo, ya’ni Xayyomni ichida yashag‘ani jamiyatning har turli ta’siridan ozod, o‘z jamiyatidan ta’sirlanishdan judayam yuqorida turgan bir mustasno odam qilib ko‘rsatish ham to‘g‘ri emas.Jamiyatdan, muhitdan bir turli ta’sirlanmag‘an, mansub bo‘lgan sinfning talablaridan bir qismig‘a javob berishni o‘z ustiga olmagan bir adibning, bir adabiyotning bo‘luvi mumkin emas.Bizning fikrimizcha ham,Xayyom dohiydir, ammo san’at dohiysidir”.

Fitrat fikriga qo‘shimcha qilib shuni aytish mumkinki, Xayyom hajga borib islomning beshinchi shartini bajargan e’tiqodli islomiy shaxs, vafotidan oldinroq Samarqand va Buxoroga kelib imom Buxoriy va boshqa qadamjolarni ziyorat qilgan muslumon bandasi ekanini aytmoq kerak.Xo‘sh, unda Hayyomga nisbat beriladigan ba’zi dahriyona ruboylar-chi?

Fitrat bu ruboyilarga shubha bilan qaraydi :”Ruboyida ko‘brak shoirning taxallusi kirmay qoladir.Mana shuning uchun Xayyom ruboyilarig‘a bir ko‘b yot ruboyilar ham qo‘shilib qolg‘on.Unda-bunda Hayyomga nisbatan berilg‘on ruboyilarning sonini 5 mingtagacha chiqarish mumkin.

Sharqda tosh bosmada bosilg‘on ba’zi “Umar Xayyom” nusxalarida mingdan ortiq ruboyi bor.Holbuki, bularning hammasini Umar Xayyom ruboyilari deb qabul qilish mumkin bo‘lmaydi.Mustashriqlar dunyosi Umar Hayyomning asl ruboyilarini yot ruboyilardan ajratish uchun turli yo‘llar bilan tirishib ancha muvffaqiyat qozondi.Bugun asl Umar Hayyom ruboyilari 250-300dan ortuq bo‘lmasa kerak, degan fikrni ko‘pchilik qabul etmakdadir.Lekin 250-300 sanalgan bu asl ruboyilarni aniqlab, “mana” deb ko‘rsatish yo‘lida ko‘rilgan choralarning hech birtasi qanoatlanarliq emasdir” deya yozgandi Fitrat.

To‘g‘ri, 1928-29 yillardagi vaziyatda, ya’ni sho‘ro hukumati tomonidan dinga, dindorlarga qarshi kurash ketayotgan, xudosizlar jamiyati tashkil etilgan , ateistik jurnallar, gazetalar chop etilib, bunday g‘oyalar keng targ‘ib qilingan paytda Fitrat Umar Xayyomni dindor, islomiy shaxs bo‘lgan, deya baralla yozolmasdi.Ammo uning yuqoridagi tarzda shubha bilan qarashi ham o‘z davrida katta jasorat edi.

Ma’lumki, sharqda bir taxallus bilan bir nechta shoir ijod qilgan.Masalan, Xurosonning Sabzavor, Qum, Koshon, Karbalo shaharlari va boshqa joylik Mullo Navoiy Xurosoniy, Bobosulton Navoiy, Mullo Shamsuddin Muhammad Navoiy, Mirmuhammad Sharif Navoiy, Pirzoda Navbahoriy Navoiy, Mirzo Muhammad Taqiy Navoiylar Navoiy taxallusi bilan ijod etishgandir.

Yoki Jomiy taxallusi bilan 12 asrda yashagan Ahmadi Jomiy, Nishopurda yashagan Xo‘ja Qutbiddin Ahyo Jomiy, Hirotda istiqomat qilgan Mavlono Muhammad Jomiy, Hindistonda umrguzaronlik qilgan Jaloliddin Jomiy, 17 asrda Buxoroda shuhrat qozongan Jomiy Hisoriy, Qorateginlik Kamoliddin Jomiy Soqiy, hamda Jomiy Soqiy, Jomiy Lohuriy, Jomiy Ardabiliy, Jomiy Giloniy hamda Abdurahmon Jomiylar nomi tarixdan ma’lum.

Shundan kelib chiqadigan bo‘lsak, va Fitrat yozgan Hayyomning saroyda munajjim, astronom, matematik, faylasuf, tabib bo‘lgan allomaning, buning ustiga hajga borgan e’tiqodli insonning dahriyona ruboyilar yozmagani oydinlashadi.Bunday ruboyilarni balki Hayyom taxallusidagi boshqa bir shaxs ( balki shaxslardir) yozgandir, degan taxmin o‘rtaga chiqadi.

Axir Fitrat 1929 yildayoq “asl Xayyom ruboylariga boshqa ruboyilari aralashib qolganini” taxmin qilgandi-ku?! Qolaversa, Qutbiddin Ma’sud Sheroziy tomonidan yozilgan “Tuhfat ush-shomiya”,Nizomiy Aruziyning “Chahor maqola” , Shayx Najmiddin Roziyning “Mirsod ul-ibod”,Avfiyning “Lubob ul-albob” asarlarida Umar Xayyom shoir sifatida emas, tabib, astronom va boshqa sohalarda faoliyat ko‘rsatgan olim sifatida ta’kidlanadi.

Nizomiy Aruziy “Chahor maqola” asarida “Men Balxda bir kuni G‘ulomon ko‘chasida amir ziyoratida ulug‘ hakim Umar Xayyom suhbatiga musharraf bo‘lgandim, quvnoq suhbat asnosida ustod dedilar: “O‘lganimdan keyin meni daraxtlar va gullar o‘sgan joyga ko‘mishadi, navbahor kunlari yoqimli shabada mevali daraxtlar gulini, atigullarning bargini qabrim ustiga sepib turadi”. ( ya’ni unga nisbat berib aytilgan ruboiyidagidek,

“Shunday ichayinki, o‘lsam ul sharob —
Hidi mozorimdan chiqsin burqirab.
Xumori o‘rtasa qabrim boshidan
Isi elitsinu aylasin xarob

kabi, yoki:

Men o‘lsam, may birla yuvishni ko‘zlang,
Yo‘qlovda jom birla sharobdan so‘zlang.
Qiyomat kunida topmoq bo‘lsangiz,
Mayxona tuprog‘in tubidan izlang”

kabi shakkokona, dahriyona vasiyat qilmagan,suhbatiga bunday demagan. U.B). Yigirma to‘rt yil o‘tgandan keyin men Nishopurga borib qoldim.Xayyomning vafotini eshitgach, bu buyuk insonning xokini ziyorat qilish niyatida uning qabrini ko‘rsatishlarini so‘radim.Meni Xayriya qabristoniga olib keldilar, ko‘z oldimda bog‘ devori yonida qiyg‘os gullagan o‘rik va nok daraxtlari tagida gul yaproqlariga ko‘milgan qabr namoyon bo‘ldi, gullar shunchalik ko‘p ediki, qabr zo‘rg‘a ko‘rinardi.Men Balxda aytilgan gaplarni esladim va ko‘zimdan duv yosh keldi.Bu ko‘hna dunyoning sarhadlarini kezib, unga o‘xshash tabarruk insonni uchratmadim”.

Ya’ni, Xayyom bilan suhbatdosh bo‘lgan Aruziy uni shoir emas, hakim deb bilgan va hurmat qilgan.

Xullas, zamondoshlari va ilk o‘rta asrlarda uni shoir deb bilishmagan.

XORIJDAGI XAYYOMSHUNOSLIK

1956 yilda Abu Nasr Mubashshir Taroziy “Kashful lisom ar-ruboiyoti Umarul Xayyom” nomli kitob yozib, Fitrat kabi masalaga yondoshadi va Sheroziy,Avfiy, Aruziy,Roziy singari allomalarning tazkiralarida yuqorida yozganimizday, Xayyomni shoir emas deb ta’kidlaganini qa’tiy aytib, Nizomulmulk, Qozi Nasaviy, imom Abu Hasan al-G‘azzoliy,Hujjatul Islom imom Abu Homid G‘azzoliy kabi allomalar Umar Hayyom bilan bir davrda ,birga munosabatda yashab faqat yaxshi gaplar aytganini, agar dahriyona ruboyilar yozgan taqdirda, buni e’tiborsiz qoldirmas, raddiya berar edilar , deya yozadi.

Chindan ham Davlatshoh Samarqandiydek (1435-1495) sharqdagi turli shoirlar hayoti va ijodiga bag‘ishlangan “Tazkirat-ush-shuaro” asarida 58 ta shoir haqida ma’lumotlar keltirilgan holda Umar Xayyom hakim sifatida qayd etib o‘tiladi: “hakim Umar Xayyom ham Nishopurlik edi.Ko‘p fozil, alxusus, nujum ilmida zamonasining yetuk kishisi edi.Podsholar uni ko‘p aziz va mukarram tutardilar.Aytishlaricha, Sulton Sanjar uni taxti yonida birga olib o‘ltirar ekan”.

Vaholanki, ushbu tazkirada barcha shoirlarning fe’l-atvori , hattoki ichkilikbozlikga berilganlari ham yozib o‘tiladi.Masalan:Shohfur Ibn Muhammad Nishopuriy haqida ma’lumot berish asnosida, Shohfurning vazir Nuriddin munshiy yoniga borib turishi keltiriladi:”Nuriddin munshiy ertadan kechgacha ichkilikbozlik bilan mashg‘ul erdi.Naql borki,Shohfur haftaning har to‘rt kunida uning salomiga borar va har gal xoja sharob ichish bilan band bo‘lardi.Shohfur o‘sha ahvol haqida mana bu nafis ruboiyini yozib xoja Nuriddinga yubordi:

Senda bor fazlu kamol, mayparastlik senda bor,
Senda bor olimy himmat, fe’li pastlik senda bor
Qoldi ul oy chehralar ko‘zida holing sening,
Ki sharobdin gohi nur, gohi mastlik senda bor.

Samrqandiyning yozishicha, “Shohfurning nasabi mashhur hakim Umar Xayyomga borib tutashadi”.Ammo Samarqandiy tazkirasida Xayyomning ruboiy yozgani, yoki yuqorida keltirilganidek, boshqalar kabi uning fe’lida ichkilikbozlik bo‘lganini keltirib o‘tmagan. “ Tatimat us-savon ul hikma” asari muallifi Bayhaqiy Xayyomning Imom G‘azzoliy,Abu Hotam ul-Muzaffar al-Isfizoriy, Alouddavla Faromad ibni Ali ibni Faromad, Sa’id Sharaf uz-Zamon Muhammad ibni al-Adib al-Iloqiy singari zamondosh faylasuflari bilan falsafa masalasida bahsu munozara qilganlarini yozgan holda, ruboiyilar masalasida lom-mim deyishmaydi.

Agarki, Xayyom shu paytgacha biz bilgan shakkokona, dahriyona ruboiyilarni yozgan taqdirda bu holat zamondoshi Bayhaqiy va boshqalarning asarlarida bu hol yoritib o‘tilardi.

Qolaversa, o‘rta asrlarda, islom dini ravnaq topgan, fan ,madaniyat, adabiyot va san’at gullab yashnagan sharq muhitida Xayyomga nisbat berilib kelingan quyidagicha dahriyona ruboiylarning yozilishini tasavvur etish mushkul:

Masjidga ketgandim bir niyoz uchun,
Rost aytsam, o‘ylama, hech namoz uchun,
Joynamoz o‘g‘irlab edim, eskibdi,
Yana asta keldim joynamoz uchun.

Dunyoda ulug‘ so‘z-qur’on o‘qilur,
U ham mudom emas, ahyon o‘qilur.
Piyola chetida bir oyat borki,
Har joyda, hamisha, hamon o‘qilur.

Bir qo‘lda qur’onu bittasida jom,
Ba’zida halolmiz,ba’zida harom.
Feruza gumbazli osmon tagida
Na chin musulmonmiz,na kofir tamom.

Bunday kufrona ruboiylarni, islomiy podshoh saroyida munajjimlik qiluvchi, matematik, astronom,tabib olimning, hajga borgan e’tiqodli insonning yozishiga nafaqat bugungi aql-idrokli inson,balki X1 asrda yashagan kishining ham ishonishi qiyin edi.Agarki,Xayyom shunday dahriyona satrlarni yozganida podshoh saroyida e’tiborli shaxs sanalmas, o‘rta asrlardagi vaziyatga ko‘ra, tosh bo‘ron qilinib, osib o‘ldirilishi aniq edi .

Demak, o‘z-o‘zidan Umar Hayyom biz bilib kelgan ruboyilarni yozmagandir, degan Fitratning fikrlari to‘g‘ri bo‘lib chiqadi.

Taroziyning ta’kidlashicha, Umar Xayyom haqida Yevropada birinchi bo‘lib 1700 yilda Oksford universiteti olimlari Tomas Gayd, Fon Gomer Bigestel,Meme Nokolaslar yozib chiqishgan.Hatto 1856 yilda Angliyalik shoir Edvard Vitz Gerald 70 ruboyini tarjima qilib, ustozi Govlga yozgan bir maktubida “men bu ruboyilarni o‘z aslidek tarjima qilmadim, ba’zi juz’iyotlarini saqlab qolgan holda, bir-biriga aralashtirib o‘zgartirdim” deya yozgandi.Fitrat yana 1883 yilda Fisjerald degan olim va shoirning Hayyom ruboiyisini ingliz tiliga tarjima qilganini yozgandi.

Aslida tarjima ilgariroq-1859 yilda amalga oshirilgan , ammo birdaniga dovruq qozonolmagandi. Edvard Fitsjeraldning o‘z mablag‘i hisobiga, noshir E.Laybrori tomonidan 1859 yilda nashr etilgan kitobcha dastlab kitoblar do‘konida ancha vaqtgacha chang bosib yotaverdi.Shundan so‘ng kitobchani arzonlashtirilgan bo‘limga o‘tqazishdi va tabiiyki, kitobga shaxsiy mablag‘ini tikkan shoir va tarjimon E.Fitsjerald pulini qoplayolmay kasodga uchray boshladi.

Shunday kunlarning birida Rossepti va Sunnbern degan ikkita kitobsevar atigi bir pensiga “Ruboiyot” asarini sotib olishda va o‘qib chiqqach, o‘z fikrlarini bildirish bildirish uchun Jorj Meredit degan tanqidchi do‘sti oldiga borishdi.Sharqga xos bo‘lgan ruboiylarni g‘arbda ommaviylashtirish va Yevropa kitobxoniga ma’qul bo‘ladigan tomonlarni bilgan Meredit “Ruboiyot”ni zavq-shavqqa to‘lib matbuotda maqtab chiqdi.Natijada Angliyada tanqidchi sifatida dovurq qozongan Merditga ma’qul ko‘ringan asar butun mamlakat bo‘ylab dovruq qozona boshladi.Shundan keyingina Angliyaning o‘zida 1860 yildan 1900 yilgacha bo‘lgan qisqa fursat ichida “Ruboiyot” 25 marta katta katta nusxalarda chop etildi.

“Bu she’rlar favqulodda shuhrat qozondi.Butun Britaniyada Xayyom ruboiyilari kirmagan xonadon qolmadi. Ingliz askarlari har ikki jahon urushida ham uni o‘zlari bilan olib yurdilar”, deya tavsif bergandi Artur Jon Arberri.

Angliyalik yana bir olim, sharqshunos professor I.J.Braun esa “Butun Angliyada va Amerikada nomi tarqalgan fors shoirlari orasida Xayyomchalik shuhrat qozongan va qadrlangan daho yo‘q.U hammadan baland martabani egalladi.U shoirgina emas, zo‘r munajjim, matematik sifatida taqdirplanmoqda.Buning hammasi Xayyomning Fitsjerald kabi shoir tarjimonga ro‘baro‘ kelgavni tufaylidir” deb baho bergandi.

Kolumbiya universiteti professori D.Jonson esa ochiq oydin yozgan ediki, “Nishopurda taxminan besh olti kishi munajjim va hakim Xayyomning nozik kuzatishlar bilan tuzgan taqvimini, hisoblarini biladi, uning donishmand faylasuf bo‘lganligini ham balki eslashar, ammo shoir bo‘lganini biladigan yo‘q.Yevropada esa uni eng e’zozli so‘z ustalaridan biri sifatida ko‘pchilik taniydi”.

Shu kabi Fitsjerald tarjimasiga mansub bo‘lgan “Ruboiyyot” haqida H.M.Kodal, F.Henri singari adabiyotshunoslar ham bir qancha maqola, kitoblar yozishdi va bularning natijasida o‘z davrida munajjim, tabib, matematik sifatida sharqda dovruq qozongan Umar Xayyom,19 asrda Angliyada va g‘arb dunyosida shoir sifatida paydo bo‘ldi.
Aynan maishat, ichkilikbozlik avj olgan 19 asr so‘ngidagi g‘arb dunyosi, xususan Angliyada Xayyom nomi bilan bog‘liq jamiyat, klublar ochildi va unda adabiyot bilan bog‘liq mavzulardan bahs bilan birga “Ruboiyot” sha’niga maqtovlar, qadahlar jarangi ostida bildirilar edi:

Maydan boshqasiga qisqa on yaxshi,
Mayni ham uzatsa sho‘x jonon yaxshi,
Yeru ko‘kdan ortiq bir piyola may,
Bo‘lmoq mast, qalandar ham sarson yaxshi.

May ich mangu hayot, hayhot, mana shu,
Yoshlikning davroni, ey zot, mana shu,
Gul faslida mayu mast ulfat bilan
Bir dam o‘yna , asta, hayot mana shu!

Bir ko‘za may keltir, bo‘lsin bezarar,
O‘zing ich, menga ham uzat barobar.
Davron o‘z izidan aylanib ,oxir-
Tuprog‘imiz ko‘za qilur ko‘zagar.

May ichsang, oqilu dono bilan ich,
Yoki bir gul yuzli zebo bilan ich.
Oz-oz ich, goh-goh ich, ham yashirin ich,
Ezma, rasvo bo‘lma, hayo bilan ich.

Shunday klublardan biri 1892 yilda Londonda ochilib, unda shoirlar, adabiyot muxlislari va kimki “Ruboiyot”ni o‘qigan ko‘ngilyozar borki, klubga kelib shunday shoirni kashf qilgan tarjimon Fitsjerald ruhiga maqtov o‘qirdi.Chunki, bu paytga kelib shoir va tarjimon vafot etgan edi.

Shunday hollar ham bo‘ldiki, “Ruboiyyot” va Fitsjeraldga ehtirom yuzasidan Eronga maxsus borib, Xayyom qabri atrofidan gul olib kelib Londondagi tarjimon qabriga gullar qo‘yish ham yuz berdi.Xususan 1891-93 yillarda Eronda bo‘lgan Vilyam Simisi Nishopurga borib, Xayyom qabri atrofidagi gulzordan gul uzib, Londondagi olib kelgandi.

Oradan vaqt o‘tib, Angliyaning o‘zida tadqiqotchi Artur Arberri Bodleyandagi qo‘lyozma keyingi asrlarda ko‘chirilganligini,Xayyom yashagan davrdagi ishonchli manba emasligini, qolaversa tarjimon Fitsjerald ham meyo’ridan ortiq erkinlikka yo‘l qo‘yib, aslidan uzoqlashgan ”Ruboiyot ” yaratganligini aniqlashga kirishdi.Arberri nazarida bular haqiqiy Xayyom emas, balki inglizcha stanslar muallifi edi.Arberri shundan so‘ng Fitsjeraldning keyin ikkinchi bo‘lib, Xayyomga nisbat berilayotgan ruboiyilar tarjimasiga qo‘l uradi.
Ammo uning o‘zi ham tarjimada xatoliklarga yo‘l qo‘yganini shunday tan olgandi: “ Men tarjima paytida g‘oyat qiynaldim, holbuki bu so‘zma-so‘z tarjima edi.Men iloji boricha originalga yaqinlashishga, emotsional jihatlarga e’tibor bermaslikka intildim,maqsadim qiziquvchilarga asar mazmunini, badiiy dalilni yetkazish edi.Bu ishga juda bilimdon tanqidchini ham jalb etgan edim.U menim nuqsonlarimni ko‘rsatib, ishimni yengillashtirdi.Shunga qaramay, men tarjimaning o‘ta mukammalligiga ishonmayman.Xatolar bo‘lishi tabiiy.Hatto, oddiy narsalarni tushunmagan bo‘lishim hech gap emas.Zero,Xayyomning barcha ma’nolarini anglab yetish juda mushkul”.

… Fitsjerald tarjimalarini tahlil qilgan Ye.Heron-Allen tadqiqoti yakunida quyidagicha xulosaga keladi: Fitsjerald she’rlarining 49 tasi Xayyom yozgan ayrim ruboiyilarning butun satrlari yoxud ularning bir qismining mazmunini u yoki bu darajada ifodalay oladi; 44 tasi esa Xayyomdagi ikki yoki undan ortiq ruboiyining ma’nosiga muvfoiq keladi, boshqacha aytganda, tarjimon bunda bir necha ruboiyi mazmunidan foydalanib, bitta she’r yaratgan; Fitsjerald Xayyomniki deb ko‘rsatgan ruboiyilar orasida boshqa shoirlarga tegishlisi ham bor; 3 ta inglizcha she’rning forsiy manbai bo‘lsa, umuman topilmagan”.

Arberri ham Fitsjerald tarjima jarayonida xatoga yo‘l qo‘yganini ta’kidlab,”Fitsjerald Xayyom ijodiga juda erkin munosabatda bo‘ladi, ruboiyilarni qayta ishlab chiqib, yangi mazmundagi she’rlar yaratadi” , degandi.
Chunki,Fitsjerald Angliyaga mashhur shoir ham edi.Nobel mukofoti sohibi Tomas Sterns Eliot yozganidek, “ “Viktorianlar Anegliyasining nomi chiqqan shoiri-gedonist va skeptik Fitsjerald 19 asr ingliz madaniyatining mafkurachilaridan va ma’naviy hayotining ahamiyatli siymolaridan biri edi”.Ya’ni sharqqa nisbatan mustamlakachilik siyosatini olib borayotgan Angliya hukumatining mafkurachilaridan biri aynan Xayyom ruboyilarini taqdim qilgan shoir Fitsjerald edi.

…. Artur Arberri tarjimon Fitsjeraldning xatoliklarga yo‘l qo‘yganidan so‘ng ham Angliya adabiy doiralarida nega endi Fitsjeraldning o‘zboshimchaligi so‘nggi nashrlarda ham davom etaverganligini izohlashga urinadi: “ Bunday o‘zboshimchalikni birorta ham yevropalik shoirga nisbatan qilish mumkin emas.Lekin Fitsjeraldni kechirdilar, uning iste’dodini hurmat qildilar.Ochig‘i, bunga sabab shuki, Yevropa sharq obidalariga mustamlakachilik kayfiyati bilan qarab keldi, yana shu ham ma’lumki, Sharq adabiyoti obrazlari G‘arbning begona ta’biga muvofiq emas, degan tasavvur rasm edi, bu bema’ni refleksning ta’siri katta bo‘lgan”.

Ya’nikim, 19 asrdagi Angliyaning sharqqa nisbatan mustamalakachilik yurishlari davom etayotgan paytda sharqni o‘rganish, u yerni istilo qilishda adabiyot ham garchi soxtalashtirilgan bo‘lsada mafkuraviy qurol edi.

Buni oddiy qilib “mana sharqda maishatparastlik, ichkilikbozlik rivoj topgan, shoirlar islom dinida bo‘la turib shakkokona she’rlar yozishgan” degan ham islom diniga, hamda sharqni obro‘sizlantirish g‘oyasi yotardiki, shunday mafkuraviy qarashga Fitsjeraldning xato tarjimasi qulay bo‘lib qoldi.

Tabiiyki, o‘z-o‘zidan bunday soxta shuhratga, o‘z davrida shoir sifatida emas, matematik, astronom ,tabib, munajjim bo‘lgan Umar Xayyom munosib ko‘rildi.Bu holni sho‘ro mustamlakachilarining Hamzadek jadid, hajga borgan islomiy shaxsni ideallashtirib, o‘zga bir soxta Hamzani “yasagan”ligiga o‘xshatish mumkin…
Xuddi Angliyaning sharqqa nisbatan mustamlakachiligining mafkuraviy nishoni Xayyom, sho‘ro davri mustamlakachiligi uchun ham qulay obrazga aylandi.Xayyom asarlari sobiq ittifoq miqyosidagi barcha xalqlar tillariga tarjima qilinib, katta katta nusxalarda nashr etildi.Masalan, birgina “Umar Xayyom.Ruboiylar” to‘plami 1976 yilda “O‘zbekiston KP Markaziy Komiteti nashriyoti” da 150000 nusxada chop etilgan….
.

… Arberridan oldin, xuddi u kabi Xayyomning soxta shuhratidan shubhalangan rus olimi V.A.Jukovskiy ham 1897 yilda maqola ( “Omar Xayyom i stranstvuщiye chetverostiщiya”, “Muzaffariya” to‘plami ,SPB, 323-324 str.) yozib, fransuz olimi J.B. Nikolas tomonidan 1867 yilda Parijda nashr etilgan va Xayyomga nisbat bergan 464 ruboiyining 82 tasi 39 ta boshqa shoirning devonida uchraganini isbotladi.Jukovskiy bunday ruboiyilarni “sayyor ruboiyilar” deya atagandi.

Shu kabi I.Denison va A.Kristenson singari Daniyalik sharqshunoslar ruboiyilarning 108 tasi boshqa shoirga mansubligini isbotlaydilar.Natijada xalqaro ko‘lamda Fransiyada Nikolas va Angliyada Fitsjeraldlar chop ettirgan Xayyom ruboiylarida soxtalik borligi katta bahsga sabab bo‘ldi.Daniyalik ilmda insofli va haqiqatparvar sharqshunos deya dovruq qozongan A.Kristenson 1904 yilga kelib tadqiqotlarini chuqurlashtirgan holda, muallifi Umar Xayyom hisoblanadigan to‘rtliklarning soni 12tadan oshmasligini e’lon qildi.

Shu tarzda birdaniga Angliya va Fransiyada shuhrat qozongan Xayyom shuhrati so‘na boshladi.Uning soxtalashtirilganiga e’tibor kuchaydi.Olimlar o‘rtasida bahs boshlandi.

Bahsda ingliz olimi Denison Ross va daniyalik eronshunos A.Kristenson ruboiyilarni farqlashning o‘ziga xos ilmiy uslubini ishlab chiqqan.Ular sharq adabiyotidagi asarlar tarkibida “shoirning ismi yo unga ishorat yashiringan bo‘ladi” denan tasavvur bilan ruboiyilarni o‘rganib, atigi 12 ta ruboiyidagina shoirning ismini yo ism ishoratini uchratgan.

F.Rozen bo‘lsa, dastlab eng eski qo‘llanmalarda uchragan to‘rtliklarni to‘plab, 23 ta “asl ruboiyi”ni aniqlagan.

Xullas, hatto Yevropaning o‘zidayam bahslar davom etaverdi.

I.J.Braun “Tadqiqotlar natijasi ko‘rsatayaptiki, Umar Xayyom ko‘p ruboiyi yozmagan, bunga imkon ham, vaqt ham topishi gumon edi.U favqulodda damlarda bu ish bilan shug‘ullangan.Unga nisbat berilgan she’rlarning qandaydir qismini yoza olgan bo‘lishi mumkin” deya bahsini davom etdirgan bo‘lsa, Nikolson “ Vaqt o‘tishi bilan uning matni o‘sa borgan, atrofiga boshqa ruboiyilar qo‘shilavergan.Bu qo‘shilish va aralashish shu darajada chigallikka olib keldiki, agar Umar tirilganda ham o‘z she’rlarini topishga ojizlik qilardi” deya fikr bildirdi.

X.A.Sheeder bo‘lsa 1934 yilda chop etgan maqolasida “Xayyom aslida hech narsa yozmagan, uni fors adabiyoti tarixidan o‘chirish kerak” deya bahsga nuqta qo‘ymoqqa urindi.

Chunki, bunga asos yo‘q edida.Negaki, aynan Xayyom yashagan davrda uning o‘zi yoki zamondoshi tomonidan yaratilgan ruboiyilarning qo‘lyozmasi topilmagandi.Unga nisbat berilganlari esa boshqa kitoblarning hoshiyalarida, devonlarning ichida uchrar,ba’zi tazkiralardagi Xayyomniki deya ko‘rsatilayotgan asarlar bir-biridan keskin farq qilardi.Hattoki, eng ko‘hna deb bilingan va Bodleyanda saqlanib Fitsjerald tomonidan tarjima qilingan 158 ruboiyi, Xayyom vafotidan 328 yil o‘tganidan so‘ng ko‘chirilgan qo‘lyozma edi.

Professor Najmiddin Komilovning “Tafakkur karvonlari” kitobida yozilishicha, “ ammo ruboiyilarni qidirish davom etdi.Bu ishga Eron va Turkiya olimlari ham ancha hissa qo‘shdilar.Istambulning boy kutubxonasidan “ruboiyot”ning bir necha qo‘lyozma nusxalavri topildi, ulardan biri Bodleyan nusxasi bilan tengdosh bo‘lib, unda 315 ruboiyi bor edi.Nemis olimi F.Rozen 1925 yilda 329 ta ruboiyisi bor bir qo‘lyozmani e’lon qildirdi.Ammo, olimlarning aksariyati uning qadimiyligiga ishonmadilar.Bu orada taniqli Eron olimi Mirzo Muhammad Qazviniy Xayyom ruboiyilarining nisbatan ancha ilgari ko‘chirilgan nusxasini topishga erishadi.741 yil hijriy sanasi (1341 yil) qo‘yilgan bu qo‘lyozmada hammasi bo‘lib 13 ta ruboyi bor edi, xolos.” (Toshkent, “Ma’naviyat”nashriyoti,171 bet).

Xorijlik Xayyomshunoslar shu tariqa izlanib yana asl Xayyomni qidira boshladilar. Jumladan aynan Eronning o‘zida 1942 yili Muhammad Furug‘iy 178 ruboiyini qa’tiyan Xayyomniki deya nashr etdiradi.Ammo hamon asl manba, bevosita Umar Xayyomning o‘z qo‘li, yoki uning zamondosh xattotlari ko‘chirgan “Ruboiyyot”dan yo‘q edi.

1949 yilda esa arabshunos Artur Arberri londonlik kolleksioner Chister Bitte bisotida 1259 yil Muhammad Qavom Nishopuriy degan kotib tomonidan ko‘chirilgan 172 ruboiyidan iborat qo‘lyozmani topib, uni 1950 yilda nashr qildirdi.Arberrining nashri asoslangan qo‘lyozmayam Xayyom vafotidan 134 yil keyin ko‘chirilgan edi.Ha, astronom, matematik Umar Xayyomning o‘z qo‘li bilan, yoki zamondosh kotibi ko‘chirgan asl qo‘lyozma yo‘q.Vaholanki, uning boshqa sohalarga oid asarlari saqlanib qolgan.

Oradan bir oz vaqt o‘tib,1956 yilda Abu Nasr Mubashshir Taroziy “Kashful lisom ar-ruboiyoti Umarul Xayyom” nomli kitobida, Umar Xayyom aslida Umar Xayyomiy ekanligi, Xayyom deb kelingan inson esa ,Alouddiyn Ali ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Xalof al-Xurosoniy nomli boshqa bir forsiyning taxallusi ekanligini ta’kidlaydilar.

Taroziy hazratlarining yuqoridagi asarini va uning fikrlarini Eronlik mashhur adabiy tanqidchi Ali Dashtiy, Sa’yid al-Omudiy, Anvar Jundiy, Abdullatiyf al-Javhariy singari olimlar ham qo‘llab maqolalar yozishdi.

Ya’ni Eronlik olimlar ham biz dahriyona ruboyilar yozgan deb kelgan Umar Hayyom aslida tabib, astronom, matematik olim bo‘lganini ta’kidlashdi.

1978 yilning 6 dekabrida Qohirada nashr etiladigan “Al-Ahrom” gazetasi “Londondagi Umar Hayyom ruboyoti qo‘lyozmasi soxta ekan “ deya xabarni chop etdi.Unga ko‘ra, “Ilmiy tekshirishlar Londondagi Kembrij dorulfuninida saqlanayotgan “Umar Hayyom ruboiyoti” deyilgan qo‘lyozmalar soxta ekanligini isbotladi.Bu qo‘lyozmalar milodiy 1200-sanada yozilgan, deb e’lon qilinar edi.U ko‘p yillardan beri ilmiy izlanishlarga asos hisoblanardi.Endi esa, faqat yuz yil avval yozilganligi ma’lum bo‘ldi.Kembrij universiteti bu qo‘lyozmalarni ularni Erondan topgan marhum ustoz Artur Arbortisdan sotib olgan edi”.

Xullas, biz may, sharobxo‘rlik va maishatparastlik to‘g‘risidagi ruboiyilar muallifi deb bilganimiz astronom, matematik, tabib va munajjim Umar Hayyom, hajga borgan e’tiqodli inson sifatida dahriyona ijod qilmagan,unga nisbat berilgan besh mingdan ortiq ruboiylarning, 1929 yilda Fitrat yozganiday ,“Umar Hayyom ruboyilari deb qabul qilish mumkin bo‘lmaydi. Hayyom saroy tabibi bo‘lg‘an, zamonining odil hay’atshunosi, faylasufi, riyoziysi bo‘lg‘an.Taqvimni eng to‘g‘ri isloh qilgan, ilmi hay’atg‘a juda katta nufuz va faoliyat bilan ishtirok etgan.Hukmdorlarning ish soatlarini belgilovchi munajjim sanalg‘an.Bunday bir odamning doimiy mastlik bilan ( piyanistalik bilan) mashg‘ul bo‘lub qolishi haqiqatdan, albatta uzoqdir”.

 Muallif haqida: Umid Bekmuhammad 1975 yilda Xorazm viloyatining Gurlan tumanida tug‘ilgan.1997 yilda Urganch Davlat Universitetining tarix fakultetini tugatgan.Uning O‘zbekiston va xorijdagi 55 ta gazeta va jurnallarda 600 ga yaqin maqolalari, “Xorazm tarixidan sahifalar”,“Navoiyning armonlari”, “Qatag‘on qurbonlari-5 kitob”, “Qatag‘on qurbonlari.Xotira.Xorazm viloyati”, “Gurlan tarixi”, “Amudaryo”, “Moziyning qora kunlari”, “Harbiy hiylalar”, “Tariximizning teran tadqiqotchilari”, “Xorazmga oshufta ko‘ngil”, “Tarixga bog‘langan taqdirlar” kabi 30 dan ortiq kitobi, «Pushkinning armonlari» roman-essesi nashr etilgan.

Nabi Jaloliddin. Oraliq (Xayyom) by Khurshid Davron on Scribd