Ҳалима Аҳмад ташбеҳлари яхлит, йирик, кенг, нафис, содда, мураккаб, чуқур… хуллас, турли, ранг-барангдир. Мени лол қолдиргани унинг кўпқаватли ташбеҳлари.
Шаҳноза Тўрахўжаева
“ТАШБЕҲ” ҲАЙРАТЛАРИ
Бир неча ойдан бери Ҳалима Аҳмедованинг “Akademnashr” нашриётида чоп этилган “Ташбеҳ” тўплами таъсирида юрибман. Китобни илк бора қўлимга олиб, дуч келган саҳифани очганимда, кўзим тушган сатр шу эди:
Ёшим ишқим билан баробар…
Ишқ билан туғилган, фақат севган онларидагина яшаган, муҳаббатдан айро ҳаётни йўқликка, ўлимга тенг кўрган шоира… Бу қандай ёрқин умр, бу қандай гўзал ишқ эканки, ҳаётнинг бошқа йилларини йўқликдек хира торттириб юборса?! Ҳайратлантиради!
Ман ўтарман мунгли мунгли
Манимдан сўнг кўзлар қолур.
Ўтарман, кўксим аролаб
Ергача илдизлар қолур…
Бу кўнгилга айланган дарахтнингми ё дарахтга айланган кўнгилнинг таржимаи ҳоли? Илдизи кўксдан ергача бўлса, ўзи нақадар баландлигини, нақадар чўнглигини тасаввур қилиш мумкин.
Шуларни ўқидиму, тўплам мени ўзига боғлаб олди. Уч ойки ундан айрила олмаётирман. Охири қуйидагиларни қоралашга тушдим. Булар илмий таҳлил эмас, таассуротлар деса, балки тўғри бўлар. Лекин ёзиб қўймаса бўлмайдиган таассуротлар.
Шеърни англаш нимага боғлиқ? У ўқувчидан нимани талаб қилади? Қандай хусусият, фазилат, қобилият керакки, улар шеърни тушунишга, ундан лаззатланишга олиб боради? Бунинг йўриқномаси ҳам, тайёр “рецепти” ҳам йўқ. Шоир яхши шеърни қандай ёзасиз деган саволга жавоб беролмаганидек, ўқувчи ҳам шеърни қандай қилиб тушунасиз деган саволдан тили тутилиб қолиши бор гап. Менга қолса, шеър – бу руҳ ва кайфият маҳсули. Бир руҳнинг бир кайфиятда туриб ёзган нарсасини бошқа бир руҳ ўшанга яқин кайфиятга етиб келганидагина англайди. Унгача… унгача шеърни олим бўлиб таҳлил қилиш, оддий ўқувчи бўлиб ўқиш, англагандек бўлган айрим нарсаларини нодир топилмадек кўзкўзлаб юравериши мумкин. Аммо насиб қилган, пешонага ёзилган бўлса, ўша кун келадики, сиз шоирни айни сатрларни ёзиб турганда нима ҳис қилгани-ю, нима ўйлаганигача англаб, уни таниб қоласиз. Ўшанда юз марта ўқиб шундоқ ўтказиб юборган мисрангиз, сўзингиз, балки 101-мартасида кўзингизга илиниб, осилиб олади ва сизга ўз сирини очади. Аввалги 100 ўқиш сизни шу кашфиёт учун тайёрлаганини англайсиз. Шеърни, мисрани, ташбеҳни англаш – иноят, инъом ва имтиёздир.
Ҳалима Аҳмад ташбеҳлари яхлит, йирик, кенг, нафис, содда, мураккаб, чуқур… хуллас, турли, ранг-барангдир. Мени лол қолдиргани унинг кўпқаватли ташбеҳлари.
Мен севдим…
Кўксимда нилуфар гуллаган тунлар
Хаёлни қучоқлаб, юлдуздай куйдим.
Ой туққан боғларнинг қалбини
Ғариб тиланчидай тиланиб суйдим…
Нилуфар – ўзи мансуб оиланинг ягона қизи (яъни нилуфаргулдошлар оиласига мансуб ягона гул), мифологияда у гоҳ қуёш, мангулик, ривожланиш рамзи, гоҳида марҳумларнинг руҳи деган талқинлари бор. Ҳалима Аҳмаднинг нилуфарлари эса бошқача: куйдиргувчи, ўртагувчи бир туйғунинг рамзи. Шоиранинг юлдузи ҳам ёнмайди, куяди. Шу қаватгача ташбеҳларни англагандек бўлдим. Аммо ундан кейин… “ой туққан боғ” нима? Унинг қалби нақадар азизки, уни тиланчидек тиланиб суядилар? Ё тиланчига бериладиган чақадек қийматсизми? Бу ташбеҳнинг сирини англаш учун Ҳалима Аҳмадга ҳали кўп қайтаман, шекилли. Ана шунақа қаватма-қават кўтарилиб, англаб, ҳайратланиб, алалоқибат, ўзингиз ҳам бирмунча ўсиб қоласиз. Шоира дидингизни, тафаккурингизни, фаросатингизни ташбеҳлари билан тарбиялайди.
Ҳалима Аҳмад бедорликка ҳам ўзига хос, нафис ва ўхшаши йўқ бир ташбеҳ топган:
Кундай ёруғ қоронғуликда
Киприкда чизингиз туннинг суратин…
Ёки
Қалдирғоч киприги ила чизилган
Тунларга кетаман, тунларга…
Юмилмаган кўз, титрабгина турган киприк… ҳар титроғидан қолдирилган из – ингичка қора чизиқлар худди штрихлар каби аввал хира, бора-бора қалинроқ ва охири тим қора бир тунни чизадики, бу қаҳрамоннинг кечинмалари, изтиробларига йўғрилган бедор туннинг ҳужжатидир. Токи киприкда чизилмагунча, у кундуздай яхши эди (чиндан ҳам, бедор бўлмасангиз, туннинг қулайлик жиҳатдан кундуздан нима фарқи бор?). Фақат бедор тунлар бошқаларга ўхшамайди, ўзига хос. Чунки бу ўзингиз учун ўзингиз яратган, кашф қилган кеча бўлади… қора, узун қадр кечаси.
Ҳалима опа жонлантиришнинг ҳам ажиб намуналарини яратганки, Ойбек, Ҳамид Олимжон ё Миртемир домлалар ҳам тасанно айтардилар, менимча.
Бу йўлда ялпизлар болалаб ётар
Нур ҳалинчак учар толлар бўйнида
Мавҳум сояларни пайпаслайди кун,
Барглар қиқирлайди сабо қўйнида.
Бу шеърларда сўз ила чизилган манзаралар, тасвирлар яхлит бир полотно, шоир эса даҳо мусаввир каби кўз олдингизда намоён бўлади.
Шундай шеър борки, гўё сиз уни ёзмоқчи бўлгансиз, гўё сиз ёзгандексиз, ҳатто. Чунки улар сизнинг дардингиздан, кечинмаларингиздан сўзлайди. У кечинмалар универсал эмасди, фақат сизга тааллуқлидек эди. Шеър уларни фош қилади, тизимга солади, керак жойларини бўрттириб сизнинг бир парчангизни ўзингизга ҳам тушунтириб беради. Шунда уни бир ўқишда ёдлаб оласиз, ижтимоий тармоқларда бўлишасиз, йўл-йўлакай айтиб юрасиз, давраларда ўқиб берасиз, сатрларини иқтибос келтирасиз. Биров бу шеърни ўқиб берса, менинг дардимдан нусха кўчирибди дея шеърни, аслида, унда ифодаланаётган изтиробларингизни рашк қиласиз, қизғанасиз. Бу инъикосдир, шоир асарнинг жавҳарига жойлаган умуминсоний дардларнинг муваффақиятли ифодасидир. У қалбингизнинг таржимони, сизнинг ҳам шеърингиздир, ахир, ёзмаган бўлсангиз ҳам, англадингиз-ку, моҳиятига етиб бордингиз-ку. Сўзга илинмас туйғуларни гўзал ташбеҳлар орқали бўрттириб кўрсатиб бера олган шоир руҳи сиз билан қариндошга айланади ўша дамларда. Ана шундай интим, ҳамманики бўлиши билан бирга, ҳар ким ўзига хос тарзда англайдиган шеърлар Ҳалима опа ижодида жуда кўп. Масалан,
Бунчалар ожизман, бунча нотавон?
Ёмғирлар дилимга солмоқда титроқ.
Яшашни билмаган мендек ношудни
Айтгин, қайга олиб кетяпсан, тупроқ?
Ёки
Бир йўл қолмабдики, борайин десам,
Мен энди қуёшнинг ортидан кетаман.
Бу ҳазин дунёга нурдек тўкилиб
Тераклар устида ётаман…
Нурнинг тераклар устида ётиши шу он кўз олдингизга келади, чиндан ҳам у шундай-ку, шу пайтгача кўрмаганимни қаранг дейсиз. Шуни илғаб, кўра олган ижодкорнинг “учинчи кўзи” бўлса, англатиб бераётган эса “иккинчи тили”, яъни ташбеҳ ва топилмаларга бой маъжоз тилидир.
Ҳалима Аҳмедова шеърларининг мавзулари ранг-баранг, образлари янги, шу билан бирга таниш. У фақат кўнгилдан, руҳдан, самовий мавзулардан сўз очмайди. Вақти келса, ерга тушириб, атрофга қаратиб, воқеликнинг таниш, айни пайтда эътибордан четда қолаётган нуқталарини топадики, беихтиёр ҳушёр тортасиз.
Йўлнинг чеккасида ўтирар маъюс
Дунёнинг дунёсиз қолган аянчи.
Кўзларингга кириб йиғлагим келди,
Озғин қўлларини чўзган Тиланчи.
Умидсиз боқади кўзларинг гўё
Орзу қушларининг вайрон уяси.
Бир елкангда ҳаёт қаҳқаҳа урар,
Бир елкангда қора ўлим сояси.
Аввал сени қайда кўрган эдим-а?
Эзилган қиёфанг жуда ҳам таниш.
Эсладим, қора тун, изғиринли тун
Хўрлик юрагимга санчар эди ниш.
Мурғак гўдагимни кўксимга босиб,
Диллардан чўғ сўраб эланган эдим.
Юзингдай эзилган эди кўнглим ҳам,
Қўшнидан парча нон тиланган эдим.
Қонимни музлатган сен эдинг ўша,
Сен ўша жонимдан ўтган тунимсан.
Кўзларингга кириб йиғлагим келди,
Тиланчи – сен менинг қора кунимсан.
Шеърни ўқиб, истасангиз, истамасангиз, дунёқарашингизда нимадир ўзгаради, миянгизнинг қайсидир нуқтасида аллақандай силжиш бўлади. Энди сиз кўчадаги тиланчи ёнидан бефарқ ўтиб кетолмайсиз. Энди у шунчаки муҳтожликдан нарса сўраётган омадсиз кимса эмас, балки хорлик, алам, муштоқлик, зорлик рамзи. Уни кўриб ўзингизнинг нимагадир (балки бурда нонга, балки меҳрга) зор бўлган дақиқаларингизни эслайсиз. Бир неча сонияга бўлсин, тиланчига айланасиз.
Ана шундай тафаккур ўйинлари тўлқинлантиради, завқ беради, ўзига боғлайди.
Ҳалима Аҳмедова ижодида таржимон шеърлар, мусаввир шеърлар, муфарраҳ шеърлар, мунаққаш шеърлар, хуллас ранг-баранг шеърлар бор (“шеърлар” сўзини атай такрор-такрор ёздим, таъкидлаш учун). “Ташбеҳ”, назаримда, уларнинг энг янгиларини ва энг яхшиларини жамлаган.
Halima Ahmad tashbehlari yaxlit, yirik, keng, nafis, sodda, murakkab, chuqur… xullas, turli, rang-barangdir. Meni lol qoldirgani uning ko‘pqavatli tashbehlari.
Shahnoza To‘raxo‘jayeva
“TASHBЕH” HAYRATLARI
Shahnoza To‘raxo‘jayeva 1977 yili tug‘ilgan. O‘zbekiston Milliy universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetini tamomlagan. Dolzarb mavzudagi maqolalari, jahon adabiyotidan tarjimalari bilan matbuotda muntazam qatnashib keladi.
Bir necha oydan beri Halima Ahmedovaning “Akademnashr” nashriyotida chop etilgan “Tashbeh” to‘plami ta’sirida yuribman. Kitobni ilk bora qo‘limga olib, duch kelgan sahifani ochganimda, ko‘zim tushgan satr shu edi:
Yoshim ishqim bilan barobar…
Ishq bilan tug‘ilgan, faqat sevgan onlaridagina yashagan, muhabbatdan ayro hayotni yo‘qlikka, o‘limga teng ko‘rgan shoira… Bu qanday yorqin umr, bu qanday go‘zal ishq ekanki, hayotning boshqa yillarini yo‘qlikdek xira torttirib yuborsa?! Hayratlantiradi!
Man o‘tarman mungli mungli
Manimdan so‘ng ko‘zlar qolur.
O‘tarman, ko‘ksim arolab
Yergacha ildizlar qolur…
Bu ko‘ngilga aylangan daraxtningmi yo daraxtga aylangan ko‘ngilning tarjimai holi? Ildizi ko‘ksdan yergacha bo‘lsa, o‘zi naqadar balandligini, naqadar cho‘ngligini tasavvur qilish mumkin.
Shularni o‘qidimu, to‘plam meni o‘ziga bog‘lab oldi. Uch oyki undan ayrila olmayotirman. Oxiri quyidagilarni qoralashga tushdim. Bular ilmiy tahlil emas, taassurotlar desa, balki to‘g‘ri bo‘lar. Lekin yozib qo‘ymasa bo‘lmaydigan taassurotlar.
She’rni anglash nimaga bog‘liq? U o‘quvchidan nimani talab qiladi? Qanday xususiyat, fazilat, qobiliyat kerakki, ular she’rni tushunishga, undan lazzatlanishga olib boradi? Buning yo‘riqnomasi ham, tayyor “retsepti” ham yo‘q. Shoir yaxshi she’rni qanday yozasiz degan savolga javob berolmaganidek, o‘quvchi ham she’rni qanday qilib tushunasiz degan savoldan tili tutilib qolishi bor gap. Menga qolsa, she’r – bu ruh va kayfiyat mahsuli. Bir ruhning bir kayfiyatda turib yozgan narsasini boshqa bir ruh o‘shanga yaqin kayfiyatga yetib kelganidagina anglaydi. Ungacha… ungacha she’rni olim bo‘lib tahlil qilish, oddiy o‘quvchi bo‘lib o‘qish, anglagandek bo‘lgan ayrim narsalarini nodir topilmadek ko‘zko‘zlab yuraverishi mumkin. Ammo nasib qilgan, peshonaga yozilgan bo‘lsa, o‘sha kun keladiki, siz shoirni ayni satrlarni yozib turganda nima his qilgani-yu, nima o‘ylaganigacha anglab, uni tanib qolasiz. O‘shanda yuz marta o‘qib shundoq o‘tkazib yuborgan misrangiz, so‘zingiz, balki 101-martasida ko‘zingizga ilinib, osilib oladi va sizga o‘z sirini ochadi. Avvalgi 100 o‘qish sizni shu kashfiyot uchun tayyorlaganini anglaysiz. She’rni, misrani, tashbehni anglash – inoyat, in’om va imtiyozdir.
Halima Ahmad tashbehlari yaxlit, yirik, keng, nafis, sodda, murakkab, chuqur… xullas, turli, rang-barangdir. Meni lol qoldirgani uning ko‘pqavatli tashbehlari.
Men sevdim…
Ko‘ksimda nilufar gullagan tunlar
Xayolni quchoqlab, yulduzday kuydim.
Oy tuqqan bog‘larning qalbini
G‘arib tilanchiday tilanib suydim…
Nilufar – o‘zi mansub oilaning yagona qizi (ya’ni nilufarguldoshlar oilasiga mansub yagona gul), mifologiyada u goh quyosh, mangulik, rivojlanish ramzi, gohida marhumlarning ruhi degan talqinlari bor. Halima Ahmadning nilufarlari esa boshqacha: kuydirguvchi, o‘rtaguvchi bir tuyg‘uning ramzi. Shoiraning yulduzi ham yonmaydi, kuyadi. Shu qavatgacha tashbehlarni anglagandek bo‘ldim. Ammo undan keyin… “oy tuqqan bog‘” nima? Uning qalbi naqadar azizki, uni tilanchidek tilanib suyadilar? Yo tilanchiga beriladigan chaqadek qiymatsizmi? Bu tashbehning sirini anglash uchun Halima Ahmadga hali ko‘p qaytaman, shekilli. Ana shunaqa qavatma-qavat ko‘tarilib, anglab, hayratlanib, alaloqibat, o‘zingiz ham birmuncha o‘sib qolasiz. Shoira didingizni, tafakkuringizni, farosatingizni tashbehlari bilan tarbiyalaydi.
Halima Ahmad bedorlikka ham o‘ziga xos, nafis va o‘xshashi yo‘q bir tashbeh topgan:
Kunday yorug‘ qorong‘ulikda
Kiprikda chizingiz tunning suratin…
Yoki
Qaldirg‘och kiprigi ila chizilgan
Tunlarga ketaman, tunlarga…
Yumilmagan ko‘z, titrabgina turgan kiprik… har titrog‘idan qoldirilgan iz – ingichka qora chiziqlar xuddi shtrixlar kabi avval xira, bora-bora qalinroq va oxiri tim qora bir tunni chizadiki, bu qahramonning kechinmalari, iztiroblariga yo‘g‘rilgan bedor tunning hujjatidir. Toki kiprikda chizilmaguncha, u kunduzday yaxshi edi (chindan ham, bedor bo‘lmasangiz, tunning qulaylik jihatdan kunduzdan nima farqi bor?). Faqat bedor tunlar boshqalarga o‘xshamaydi, o‘ziga xos. Chunki bu o‘zingiz uchun o‘zingiz yaratgan, kashf qilgan kecha bo‘ladi… qora, uzun qadr kechasi.
Halima opa jonlantirishning ham ajib namunalarini yaratganki, Oybek, Hamid Olimjon yo Mirtemir domlalar ham tasanno aytardilar, menimcha.
Bu yo‘lda yalpizlar bolalab yotar
Nur halinchak uchar tollar bo‘ynida
Mavhum soyalarni paypaslaydi kun,
Barglar qiqirlaydi sabo qo‘ynida.
Bu she’rlarda so‘z ila chizilgan manzaralar, tasvirlar yaxlit bir polotno, shoir esa daho musavvir kabi ko‘z oldingizda namoyon bo‘ladi.
Shunday she’r borki, go‘yo siz uni yozmoqchi bo‘lgansiz, go‘yo siz yozgandeksiz, hatto. Chunki ular sizning dardingizdan, kechinmalaringizdan so‘zlaydi. U kechinmalar universal emasdi, faqat sizga taalluqlidek edi. She’r ularni fosh qiladi, tizimga soladi, kerak joylarini bo‘rttirib sizning bir parchangizni o‘zingizga ham tushuntirib beradi. Shunda uni bir o‘qishda yodlab olasiz, ijtimoiy tarmoqlarda bo‘lishasiz, yo‘l-yo‘lakay aytib yurasiz, davralarda o‘qib berasiz, satrlarini iqtibos keltirasiz. Birov bu she’rni o‘qib bersa, mening dardimdan nusxa ko‘chiribdi deya she’rni, aslida, unda ifodalanayotgan iztiroblaringizni rashk qilasiz, qizg‘anasiz. Bu in’ikosdir, shoir asarning javhariga joylagan umuminsoniy dardlarning muvaffaqiyatli ifodasidir. U qalbingizning tarjimoni, sizning ham she’ringizdir, axir, yozmagan bo‘lsangiz ham, angladingiz-ku, mohiyatiga yetib bordingiz-ku. So‘zga ilinmas tuyg‘ularni go‘zal tashbehlar orqali bo‘rttirib ko‘rsatib bera olgan shoir ruhi siz bilan qarindoshga aylanadi o‘sha damlarda. Ana shunday intim, hammaniki bo‘lishi bilan birga, har kim o‘ziga xos tarzda anglaydigan she’rlar Halima opa ijodida juda ko‘p. Masalan,
Bunchalar ojizman, buncha notavon?
Yomg‘irlar dilimga solmoqda titroq.
Yashashni bilmagan mendek noshudni
Aytgin, qayga olib ketyapsan, tuproq?
Yoki
Bir yo‘l qolmabdiki, borayin desam,
Men endi quyoshning ortidan ketaman.
Bu hazin dunyoga nurdek to‘kilib
Teraklar ustida yotaman…
Nurning teraklar ustida yotishi shu on ko‘z oldingizga keladi, chindan ham u shunday-ku, shu paytgacha ko‘rmaganimni qarang deysiz. Shuni ilg‘ab, ko‘ra olgan ijodkorning “uchinchi ko‘zi” bo‘lsa, anglatib berayotgan esa “ikkinchi tili”, ya’ni tashbeh va topilmalarga boy ma’joz tilidir.
Halima Ahmedova she’rlarining mavzulari rang-barang, obrazlari yangi, shu bilan birga tanish. U faqat ko‘ngildan, ruhdan, samoviy mavzulardan so‘z ochmaydi. Vaqti kelsa, yerga tushirib, atrofga qaratib, voqelikning tanish, ayni paytda e’tibordan chetda qolayotgan nuqtalarini topadiki, beixtiyor hushyor tortasiz.
Yo‘lning chekkasida o‘tirar ma’yus
Dunyoning dunyosiz qolgan ayanchi.
Ko‘zlaringga kirib yig‘lagim keldi,
Ozg‘in qo‘llarini cho‘zgan Tilanchi.
Umidsiz boqadi ko‘zlaring go‘yo
Orzu qushlarining vayron uyasi.
Bir yelkangda hayot qahqaha urar,
Bir yelkangda qora o‘lim soyasi.
Avval seni qayda ko‘rgan edim-a?
Ezilgan qiyofang juda ham tanish.
Esladim, qora tun, izg‘irinli tun
Xo‘rlik yuragimga sanchar edi nish.
Murg‘ak go‘dagimni ko‘ksimga bosib,
Dillardan cho‘g‘ so‘rab elangan edim.
Yuzingday ezilgan edi ko‘nglim ham,
Qo‘shnidan parcha non tilangan edim.
Qonimni muzlatgan sen eding o‘sha,
Sen o‘sha jonimdan o‘tgan tunimsan.
Ko‘zlaringga kirib yig‘lagim keldi,
Tilanchi – sen mening qora kunimsan.
She’rni o‘qib, istasangiz, istamasangiz, dunyoqarashingizda nimadir o‘zgaradi, miyangizning qaysidir nuqtasida allaqanday siljish bo‘ladi. Endi siz ko‘chadagi tilanchi yonidan befarq o‘tib ketolmaysiz. Endi u shunchaki muhtojlikdan narsa so‘rayotgan omadsiz kimsa emas, balki xorlik, alam, mushtoqlik, zorlik ramzi. Uni ko‘rib o‘zingizning nimagadir (balki burda nonga, balki mehrga) zor bo‘lgan daqiqalaringizni eslaysiz. Bir necha soniyaga bo‘lsin, tilanchiga aylanasiz.
Ana shunday tafakkur o‘yinlari to‘lqinlantiradi, zavq beradi, o‘ziga bog‘laydi.
Halima Ahmedova ijodida tarjimon she’rlar, musavvir she’rlar, mufarrah she’rlar, munaqqash she’rlar, xullas rang-barang she’rlar bor (“she’rlar” so‘zini atay takror-takror yozdim, ta’kidlash uchun). “Tashbeh”, nazarimda, ularning eng yangilarini va eng yaxshilarini jamlagan.
