Мен бугун Сизга бадиий китоблар мутолааси ҳақида эмас, айнан Эртакларнинг ҳаётимизда тутган ўрни ҳақида гапирмоқчиман. Нима? Эртак ҳақида “эртак” эшитишга катталик қиламан, дейсизми? Эртак воқеалари мен учун жудаям оддий-ку, дегандай бўлдингизми? Йўқ, менимча ундай эмас!
Байрам АЛИ
ЭРТАКЛАР АСЛИДА ҲАМ “ЭРТАК”МИ?!..
Байрам Али (Қўлдошев) 1991 йил 23 июньда Қамаши туманининг Чим қишлоғида туғилган.Матбуот ва бадиий нашрларда кўплаб ҳикоя ҳамда мақолалари эълон қилинган. Бир нечта ҳикоялари асосида телекўрсатувлар суратга олинган.“Болангман дунё», “Куз ёмғирлари” каби насрий китоблар муаллифи.
Сиз дарахт мева бериши учун томирлари орқали ердан куч олиб тайёргарлик кўриши лозимлигини биласиз-а? Оддийгина мобил қурилмаларни ишга тушириш учун электр токи ёрдамида бир неча соат қувватлантириш кераклигиничи? Бадиий китоб мутолааси ҳам тасаввурни худди ўшандай қувватлантира олади! Болаликдан бойитилган, етарли даражада қувватлантирилган инсон тасаввури эса катта кашфиётлар қилмоққа қодир! Аммо мен бугун Сизга бадиий китоблар мутолааси ҳақида эмас, айнан Эртакларнинг ҳаётимизда тутган ўрни ҳақида гапирмоқчиман. Нима? Эртак ҳақида “эртак” эшитишга катталик қиламан, дейсизми? Эртак воқеалари мен учун жудаям оддий-ку, дегандай бўлдингизми? Йўқ, менимча ундай эмас! Аслида бизга оддий ва жўн туйилган эртакларда шу даражада катта ҳикматлар яшириниб ётиши мумкинки, уларни тушуниб олиш учун фақатгина катта ёшга эга бўлишнинг ўзи камлик қилади. Инсонга зийраклик, мулоҳазакорлик, топқирлик керак.
Эртаклар қандай пайдо бўлган?
Жуда қадимдан инсоният табиат ҳодисаларининг сирларини англашни, уларни ўзига бўйсундиришни, адолатни, бахт ва саодатни орзу қилган. Барча халқларнинг эзгу орзу-ниятлари бир-бирига ўхшаш бўлса-да, уларни турли халқ турлича ифодалаган. Халқларнинг ана шу орзу-ниятлари ифодаси ўлароқ, халқ оғзаки ижодида эртак жанри пайдо бўлган. “Эртак” сўзининг луғавий маъноси ҳам айнан − айтиб бермоқ, ҳикоя қилмоқ дегани. Шундан келиб чиқиб айтганда ўзбек халқ эртакларининг энг қадимий намуналари ҳам ўз-ўзидан дунёга келган эмас. Биргина “Ур, тўқмоқ!” эртагини мисол келтирадиган бўлсак, ўтмишда ҳар хил босқинчиликлардан азият чеккан она халқимиз ўз эртагида тўқмоқни тасвирлаб, ёвларнинг заминимиздан таъзирини еб, тезроқ бадарға бўлишларига умид қилган. “Очил, дастурхон” ни тасвирлаб, қачондир дастурхонлари тўкин-сочин бўлишини, қорни мазали овқатларга тўйиб таом танаввул қилишини умид қилган. Бу нарсаларга эга бўлган чолнинг лайлакнинг синган оёғини даволаб тузатгани замирида эса, ҳар қандай орзу-умидларга етишнинг йўли ўзгаларга яхшилик қилиш ва меҳнатда эканини тушунтирмоқчи бўлишган. Ёки шунга ўхшаш қадимий эртакларимиздан яна бири “Уч оғайни ботирлар” ни олайлик. Сиз эсласангиз, иккита катта акасининг қора девга мағлуб бўлганини эшитган Кенжа ботир дев билан олишишга кетиш олдидан билагини тилиб, товоқчани қонга тўлдиради ва устидан сочиқ ёпади. Хотинига қараб: “Сочиқдан қон томиб турса, мендан хавотир олма. Товоқчадаги қон зардобга айланганда эса, мендан умидингни узавер!” деб айтади. Эртакдаги бу маъжозий ифодада аслида бир авлоддан биргина киши тирик бўлган тақдирида ҳам ҳали авлод давом этиши, авлоднинг бу сўнгги вакили нобуд бўлса, қони айниши – авлод ердан супурилиб кетиши ҳақидаги ҳаёт ҳақиқати ётибди.
Улар қандай билишди экан-а?
Бугун Сиз техника асрида яшаяпсиз, азиз дўстим! Самолёт, ракета нима эканини яхши биласиз. Ҳатто, ҳавода учадиган самолётнинг кичикроқ нусхасини ўзим ясаб бера оламан, десангиз мен ишонаман. Чунки мактабдаги дарсликдан, телевидениядан, газета-журналлардан, қолаверса интернетдан бундай техник воситаларнинг ясалиши ва ички механизми ҳақида маълумотга эга бўлишингиз мумкин. Аммо уларни дастлаб кашф қилган олимлар-чи, олимлар уларни қандай ўйлаб топди? Ушбу сирни Сизга очсам, ўша олимлар кўпгина кашфиётларига асос бўлган ғояларни айнан халқ эртакларидан олди! Ҳа, ишонаверинг, эртаклардан!
Бунинг далил-исботларидан бири – учар гиламдир. Ахир учар техник воситалар ҳақидаги тушунчалар пайдо бўлмасдан туриб жуда қадимдан инсонлар осмонга парвоз қилиш ҳақида ўйлай бошлаган. Бу амалга ошириш мумкин бўлган орзу эканинин ҳис этишган ва учар гилам ҳақидаги эртакни тўқишган. Кейинчалик италиан олими Л.Давинчининг дастлабки учиш мосламаси ҳақида изланишлар олиб боришига ҳам ва ниҳоят рус денгиз офицери А.Ф. Можайскийнинг 1884-1885 йилда илк росмана самолётни яратишига ҳам айнан осмонда парвоз қилувчи гилам ҳақидаги эртаклар бош ғоя бўлиб хизмат қилган бўлса эҳтимол. Телевизор кашф этилишига эса кўҳна-қадим эртакларда айтиладиган “Ойнаи-жаҳоннома” туртки бўлганлигига шубҳа қилмасак ҳам бўлади. Зеро, телевизорнинг ҳозирги номларидан бири ҳам – ойнаижаҳон-ку!
Хуллас, айтмоқчи эдим-ки…
Қисқаси, хулоса шуки: ёруғ оламдаги ҳеч қайси эртак аслида “эртак” эмас!
Эртаклар − қадимда яшаган аждодларимизнинг умид ва армонлари!
Эртаклар − қадимда яшаган аждодларимизнинг ўгит ва насиҳатлари!
Эртаклар – доно ўтмишдошларимизнинг асрлар оша бизга йўллаган ғоява кашфиётлари!
Шундай экан, азиз дўстим, ҳар замонда эртак ҳам ўқиб туринг. Ўқиганда ҳам ўқиётган эртагингиз ҳақида фикрлаб, мағзини чақишга уриниб ўқинг. Аллақачон бир қанча эртаклар ўқиб қўйган бўлсангиз эса, унда эртак тўқинг! Эртагингизга ўзингизнинг ҳамма орзуларингизни, келажакдаги мақсадларингизни сингдириб юборишга ҳаракат қилиб кўринг.
Сира ажаб эмаски, бу эртагингиздаги орзуларингиз қачондир амалага ошиб қолса. Бу эртагингизни асос қилиб келажакда кимдир, жуда буюк нимадир кашф этса…
Men bugun Sizga badiiy kitoblar mutolaasi haqida emas, aynan Ertaklarning hayotimizda tutgan o‘rni haqida gapirmoqchiman. Nima? Ertak haqida “ertak” eshitishga kattalik qilaman, deysizmi? Ertak voqealari men uchun judayam oddiy-ku, deganday bo‘ldingizmi? Yo‘q, menimcha unday emas!
Bayram ALI
ERTAKLAR ASLIDA HAM “ERTAK”MI?!..
Bayram Ali (Qo‘ldoshev) 1991 yil 23 iyunda Qamashi tumanining Chim qishlog‘ida tug‘ilgan.Matbuot va badiiy nashrlarda ko‘plab hikoya hamda maqolalari e’lon qilingan. Bir nechta hikoyalari asosida teleko‘rsatuvlar suratga olingan.“Bolangman dunyo», “Kuz yomg‘irlari” kabi nasriy kitoblar muallifi.
Siz daraxt meva berishi uchun tomirlari orqali yerdan kuch olib tayyorgarlik ko‘rishi lozimligini bilasiz-a? Oddiygina mobil qurilmalarni ishga tushirish uchun elektr toki yordamida bir necha soat quvvatlantirish kerakliginichi? Badiiy kitob mutolaasi ham tasavvurni xuddi o‘shanday quvvatlantira oladi! Bolalikdan boyitilgan, yetarli darajada quvvatlantirilgan inson tasavvuri esa katta kashfiyotlar qilmoqqa qodir! Ammo men bugun Sizga badiiy kitoblar mutolaasi haqida emas, aynan Ertaklarning hayotimizda tutgan o‘rni haqida gapirmoqchiman. Nima? Ertak haqida “ertak” eshitishga kattalik qilaman, deysizmi? Ertak voqealari men uchun judayam oddiy-ku, deganday bo‘ldingizmi? Yo‘q, menimcha unday emas! Aslida bizga oddiy va jo‘n tuyilgan ertaklarda shu darajada katta hikmatlar yashirinib yotishi mumkinki, ularni tushunib olish uchun faqatgina katta yoshga ega bo‘lishning o‘zi kamlik qiladi. Insonga ziyraklik, mulohazakorlik, topqirlik kerak.
Ertaklar qanday paydo bo‘lgan?
Juda qadimdan insoniyat tabiat hodisalarining sirlarini anglashni, ularni o‘ziga bo‘ysundirishni, adolatni, baxt va saodatni orzu qilgan. Barcha xalqlarning ezgu orzu-niyatlari bir-biriga o‘xshash bo‘lsa-da, ularni turli xalq turlicha ifodalagan. Xalqlarning ana shu orzu-niyatlari ifodasi o‘laroq, xalq og‘zaki ijodida ertak janri paydo bo‘lgan. “Ertak” so‘zining lug‘aviy ma’nosi ham aynan − aytib bermoq, hikoya qilmoq degani. Shundan kelib chiqib aytganda o‘zbek xalq ertaklarining eng qadimiy namunalari ham o‘z-o‘zidan dunyoga kelgan emas. Birgina “Ur, to‘qmoq!” ertagini misol keltiradigan bo‘lsak, o‘tmishda har xil bosqinchiliklardan aziyat chekkan ona xalqimiz o‘z ertagida to‘qmoqni tasvirlab, yovlarning zaminimizdan ta’zirini yeb, tezroq badarg‘a bo‘lishlariga umid qilgan. “Ochil, dasturxon” ni tasvirlab, qachondir dasturxonlari to‘kin-sochin bo‘lishini, qorni mazali ovqatlarga to‘yib taom tanavvul qilishini umid qilgan. Bu narsalarga ega bo‘lgan cholning laylakning singan oyog‘ini davolab tuzatgani zamirida esa, har qanday orzu-umidlarga yetishning yo‘li o‘zgalarga yaxshilik qilish va mehnatda ekanini tushuntirmoqchi bo‘lishgan. Yoki shunga o‘xshash qadimiy ertaklarimizdan yana biri “Uch og‘ayni botirlar” ni olaylik. Siz eslasangiz, ikkita katta akasining qora devga mag‘lub bo‘lganini eshitgan Kenja botir dev bilan olishishga ketish oldidan bilagini tilib, tovoqchani qonga to‘ldiradi va ustidan sochiq yopadi. Xotiniga qarab: “Sochiqdan qon tomib tursa, mendan xavotir olma. Tovoqchadagi qon zardobga aylanganda esa, mendan umidingni uzaver!” deb aytadi. Ertakdagi bu ma’joziy ifodada aslida bir avloddan birgina kishi tirik bo‘lgan taqdirida ham hali avlod davom etishi, avlodning bu so‘nggi vakili nobud bo‘lsa, qoni aynishi – avlod yerdan supurilib ketishi haqidagi hayot haqiqati yotibdi.
Ular qanday bilishdi ekan-a?
Bugun Siz texnika asrida yashayapsiz, aziz do‘stim! Samolyot, raketa nima ekanini yaxshi bilasiz. Hatto, havoda uchadigan samolyotning kichikroq nusxasini o‘zim yasab bera olaman, desangiz men ishonaman. Chunki maktabdagi darslikdan, televideniyadan, gazeta-jurnallardan, qolaversa internetdan bunday texnik vositalarning yasalishi va ichki mexanizmi haqida ma’lumotga ega bo‘lishingiz mumkin. Ammo ularni dastlab kashf qilgan olimlar-chi, olimlar ularni qanday o‘ylab topdi? Ushbu sirni Sizga ochsam, o‘sha olimlar ko‘pgina kashfiyotlariga asos bo‘lgan g‘oyalarni aynan xalq ertaklaridan oldi! Ha, ishonavering, ertaklardan!
Buning dalil-isbotlaridan biri – uchar gilamdir. Axir uchar texnik vositalar haqidagi tushunchalar paydo bo‘lmasdan turib juda qadimdan insonlar osmonga parvoz qilish haqida o‘ylay boshlagan. Bu amalga oshirish mumkin bo‘lgan orzu ekaninin his etishgan va uchar gilam haqidagi ertakni to‘qishgan. Keyinchalik italian olimi L.Davinchining dastlabki uchish moslamasi haqida izlanishlar olib borishiga ham va nihoyat rus dengiz ofitseri A.F. Mojayskiyning 1884-1885 yilda ilk rosmana samolyotni yaratishiga ham aynan osmonda parvoz qiluvchi gilam haqidagi ertaklar bosh g‘oya bo‘lib xizmat qilgan bo‘lsa ehtimol. Televizor kashf etilishiga esa ko‘hna-qadim ertaklarda aytiladigan “Oynai-jahonnoma” turtki bo‘lganligiga shubha qilmasak ham bo‘ladi. Zero, televizorning hozirgi nomlaridan biri ham – oynaijahon-ku!
Xullas, aytmoqchi edim-ki…
Qisqasi, xulosa shuki: yorug‘ olamdagi hech qaysi ertak aslida “ertak” emas!
Ertaklar − qadimda yashagan ajdodlarimizning umid va armonlari!
Ertaklar − qadimda yashagan ajdodlarimizning o‘git va nasihatlari!
Ertaklar – dono o‘tmishdoshlarimizning asrlar osha bizga yo‘llagan g‘oyava kashfiyotlari!
Shunday ekan, aziz do‘stim, har zamonda ertak ham o‘qib turing. O‘qiganda ham o‘qiyotgan ertagingiz haqida fikrlab, mag‘zini chaqishga urinib o‘qing. Allaqachon bir qancha ertaklar o‘qib qo‘ygan bo‘lsangiz esa, unda ertak to‘qing! Ertagingizga o‘zingizning hamma orzularingizni, kelajakdagi maqsadlaringizni singdirib yuborishga harakat qilib ko‘ring.
Sira ajab emaski, bu ertagingizdagi orzularingiz qachondir amalaga oshib qolsa. Bu ertagingizni asos qilib kelajakda kimdir, juda buyuk nimadir kashf etsa…
