Саҳифа таниқли навоийшунос олим Иброҳим Ҳаққул таваллудининг 70 йиллигига бағишланади

    1981 йилда чоп этилган “Ўзбек адабиётида рубоий” монографиясини ўқир эканман, Иброҳим Ҳаққулнинг мумтоз шеъриятни чуқур билиши ва илмий-назарий билими мукаммаллигидан ҳам ҳайратланган, ҳам у кишига ҳавасим келган эди. Китобни ўқиб чиққач, Иброҳим Ҳаққулни ёши улуғ олим бўлса керак, деб ўйлаган эдим. Аслида эса у бу пайтда эндигина 32 ёшга қадам қўйган йигит экан…

Охунжон САФАРОВ
“СЎЗНИ ЖАҲОН БАҲРИДА ДУРДОНА БИЛ”ГАН МУНАҚҚИД

Ҳозирги ўзбек адабиёти ва адабий танқидчилигида ҳанузгача халқаро минбарга кўтарила олмаётганлигидан қониқмаслик кайфияти беҳад баланд. Бу яхши, албатта! Лекин бу ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилигида халқаро минбарга кўтаришга муносиб асарлар яратилмаётир, деган маънони англатмаслиги лозим. Аҳён-аҳёнда бўлса-да, бундай мақола ёки монографик тадқиқотлар яратилаётганини инкор этиб бўлмайди. О.Шарафиддинов ёки М.Қўшжоновларнинг қатор тадқиқотларини, ёхуд Н.Комиловнинг “Тафаккур карвонлари”, Ф.Сулаймонованинг “Шарқ ва Ғарб”, Н.Каримовнинг “Чўлпон”, У.Норматовнинг “Қодирий боғи” ва Абдулла Қаҳҳор ҳақидаги кейинги тадқиқотлари, Б.Қосимовнинг “Миллий уйғониш”, Ҳ.Болтабоевнинг “Фитрат ва жадидчилик”, Б.Каримнинг “Абдулла Қодирий” сингари асарларини хорижий тилларга ўгириб нашр этишганида ўша минбарни бемалол тўлдирган бўлур эди. Бизда, асосан, адабий асарлар таржимасига кўпроқ эътибор қилишади, адабиётшунослик ва танқидчиликка оид асарларни саралаб, таржима қилиш ҳалигача таомилга кирмаётир. Шу сабабли адабиётшунослик ва танқидчиликка оид асарларнинг халқаро миқёсга чиқа олмаётганлигини рўкач қилиб камситиш осон кечаётгандай туюлади менга.
Шуни таъкидлаш жоизки, ўзбек адабиётшунослиги ва адабий танқидчилигининг халқаро минбарга кўтарила олмаётганликлари сабабларини, дастлаб, ҳозирги адабиётшунослару танқидчиларнинг хориждаги касбдошлари даражасида илмий салоҳиятга эга эмасликлари, шунинг натижасида адабий ҳодисаларни улар даражасида фалсафий-эстетик таҳлил қилишда торлик қилаётганликлари, боз устига хорижий тилларни билмасликлари туфайли ўша тиллардаги тадқиқотлардан хабарсизликлари ёки ўзга тилларда ўз изланиш натижаларини эълон қилишда оқсаётганликлари билан изоҳлашади. Тўғри, бу фикрларда жон бор, қолаверса, уларни инкор этиш ҳам амримаҳол. Лекин барча ўзбек адабиётшуносларию танқидчиларини сидирғасига илмий салоҳият жиҳатидан хориждаги касбдошлар даражасида эмас, дейиш ўта адолатсизликдир. Улар орасида хориждаги касбдошларидан қолишмайдиган илмий салоҳият эгалари бўлганлари анча. Бугунги ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги юкини ўшалар елкалаб туришибди. Қолаверса, XX асрдаги ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилигини бутунсича шу нуқтаи назардан баҳолаш ҳам ҳақиқатга зиддир. Негаки, ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилигида бу даврда яратилган асарлар сирасига аллақачон мамлакатимиз сарҳадларидан ташқарига чиқа олган ва эътибор қозонган асарлар ҳам бор. Кўп узоққа бормайлик, ўзимизда бир неча бор қайта-қайта нашр этилиб, олий ўқув юртларимизда ўқитилиб келган, лекин саксон-тўқсонинчи йилларга келиб маънавий жиҳатдан эскирганликда айблана бошланган Н.Маллаевнинг “Ўзбек адабиёти тарихи” тадқиқот-дарслигининг Покистонда урду тилига ўгирилиб, уч китоб шаклида, ёхуд истиқлол йилларида академик Б.Валихўжаев томонидан шўро замонида тақиқланган нақшбандия тариқатига мансуб Хожа Аҳрори Валий фаолияти ва меросини ўрганиб яратган “Хожа Аҳрори Валий” тадқиқотининг 1993 йилда Душанбеда тожик тилида, 1997 йилда Теҳронда форс тилига нашр этилганига нима дейсиз? Бу силсилада яна қатор асарларни эслатиш мумкин. Шунингдек, кейинги йилларда бир қатор ўзбек адабиётшунослари билан немис, француз, япон, турк, эрон, афғон ва рус адабиётшунослари ўртасида юзага келган илмий-ижодий ҳамкорликлар ҳам ўзбек адабиётшунослиги ва адабий танқидчилигини халқаро минбарга кўтаришда муҳим омил бўлмоқда. Япониялик бобуршунос Эйжи Мано, немис адабиётшунослари Ингабор Балдауф хоним, Карл Райхл ва бошқаларнинг фаолияти бу соҳада эътиборга лойиқ. Яна шуни ҳам эслатиш зарурки, собиқ шўро замонида халқаро минбарга чиқиш фақат рус тили воситачилигида амалга ошуви мумкин эди. Бу ўзига хос цензура назорати вазифасини ҳам бажарарди. Шу сабабли адабиётшунослик ёки танқидчиликка оид айрим ишларни рус тилида эълон қилиш – шўро адабиётшунослиги ва танқидчилиги мезонлари ва даражасига мос саналарди. Хусусан, Москва ёки Санкт-Петербургдаги нуфузли журналлару нашриётларда босилган асар наинки унинг муаллифи, балки бутун ўзбек адабиётшунослиги ва адабий танқидчилигининг ютуғи саналар, шу важдан Ғарб матбуотига чиқиш ҳақида деярли ўйланилмасди. Аксинча, Ғарбдаги адабиётшунослару танқидчиларга қарши мафкуравий жангга киришилиб, адабиётшунослик ҳам, танқидчилик ҳам ўзига хос мафкуравий кураш қуролига айлантириб қўйилганди. Ҳатто шу соҳада ихтисослашган адабиётшунос ва танқидчилар гуруҳи шаклланиб улгурганди. Улар ҳам асарларини, асосан, ўз она тилларида ва қисман рус тилида ёзиб эълон қилиш билан чекланишарди.
Аммо истиқлол шарофати туфайли бугунги кунда танқидчи ва адабиётшуносларимизнинг немис тилида – Олмонияда, турк тилида – Туркияда, форс тилида – Эронда, хитой ва япон тилларида, яккам-дуккам ҳодиса эса-да, ҳар қалай у ёки бу асари эълон қилинаётганига, қолаверса, энди ўзбек адабиётшунослари ва танқидчилари ҳам халқаро миқёсдаги адабий симпозиум ва анжуманларда қатнаша бошлаганликларига юмуқ кўз билан қараш ножоиз. Айниқса, бу жараён фикрлаш ва баҳолаш тарзига ҳамда маънавий ва маданий меросимиздаги муштараклик аломатларига кўра бизга анчайин яқин бўлган Туркия, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон, Покистон, шунингдек, эндиликда мустақил мамлакатлар сифатида яқин хорижга айланган Марказий Осиё республикалари ва Озарбайжон халқлари орасидаги маданий-маърифий ҳамда адабий ҳамкорлик борасида бирмунча сезиларли ва фаол ҳаракатга айланиб бораётганини инкор этиб бўладими? Бу силсилада марҳум академиклар И.Қўчқортоев, Б.Валихўжаев, марҳум адабиётшунос ва фольлоршунослар Б.Қосимов, М.Муродов, Ш.Шомуҳаммедов, шунингдек, барҳаёт адабиётшуносу фольклоршунослар Т.Мирзаев, Н.Комилов, Ҳ.Болтабоев, Б.Каримов, М.Жўраев, Э.Очилов, Ж.Эшонқулов ва бошқалар қаторида Иброҳим Ҳаққулнинг ҳам муносиб ўрни бор. Буни таниқли адабиётшунос, Ўзбекистон Қаҳрамони Озод Шарафиддиновнинг унга йўллаган очиқ мактубидаги қуйидаги эътироф ҳам яққол тасдиқлайди.
“Аввало шуни айтмоғим керакки, мен биринчи қадамларингизданоқ ижодингизни жуда катта қизиқиш билан кузатиб келаман. Мени мақолаларингиз ва китобларингиздаги теранлик, мулоҳазалар ҳамда хулосаларнинг чуқур билимга асосланганлиги, фикрдаги, илмий тафаккурдаги дадиллик ва ниҳоят, ҳар бир саҳифадан барқ уриб турадиган самимият ўзига жалб қиларди. Айниқса, Алишер Навоий ҳақидаги тадқиқотларингиз, унинг бир қатор ғазалларига берган таҳлилларингиз, тасаввуф борасидаги изланишларингиз сизни адабиётшунослигимиз соҳасида олдинги ўринларга олиб чиқди. Сиз халқимиз ўртасида мумтоз адабиётимизнинг етук ва баркамол тадқиқотчиси ҳамда тарғиботчиси сифатида танилдингиз”.
Ҳаққаст рост! Бугунги кунда ўзбек адабиётшунослиги ва адабий танқидчилиги Иброҳим Ҳаққул сиймосида у ёхуд бу адабий ҳодисани умуминсоний қадрият сифатида умумжаҳоний фалсафий-эстетик мезонларда таҳлил қила биладиган ва баҳолай оладиган ёрқин истеъдод вояга етганлигидан фахрлана олади. Буни Иброҳим Ҳаққул ижодий изланишларидаги қуйидаги фазилатлар асослашига шубҳа йўқ.
Биринчидан, ўзбек тасаввуфшунослиги истиқлол туфайли қарор топди, унинг илмий-амалий тамал тошини қўйишда Н.Комилов, О.Усмон ва бошқалар қаторида Иброҳим Ҳаққул ҳам самарали ҳисса қўшди. Унинг Аҳмад Яссавий, Фаридиддин Аттор, Жалолиддин Румий, Нажмиддин Кубро, Хожа Ориф Моҳитобон, Хожа Бектоши Валий каби мутасаввифлар ижодига оид, шунингдек, Алишер Навоий ва ўзбек мумтоз адабиётини тасаввуфий қарашлар призмасидан ўтказган ҳолда янгича талқин этиш йўналишидаги тадқиқотлари ўзбек тасаввуфшунослигини жаҳоний тасаввуфшунослик даражасига кўтарди ва миллий истиқлол ғоясини ишлаб чиқишда, янада аниқроқ қилиб айтганда, комил инсонни тарбиялаш дастурини яратишда муҳим илмий-назарий манбалардан бири вазифасини бажарди. Бугун дадил айтиш мумкинки, у тасаввуфшуносликка оид қарашларини турк, араб, форс ва ҳатто немис тасаввуфшунослигидаги фикрлар билан тўйинтирибгина қолмади, балки ўзи яшаётган заминда қарор топган тасаввуфшунослик асослари ва тадрижига теран назар солиб, типологик хусусиятларини ойдинлаштирди ва умумлаштириб янги босқичга кўтарилишига муносиб ҳисса қўша олди. Яна мамнуният билан айтиш лозимки, унинг бу йўналишдаги айрим тадқиқотлари Эрон ва Туркияда чоп қилинган, ўзи ҳам бу давлатларда ўтказилган қатор халқаро анжуман ва симпозиумларда фаол иштирок этиб, маърузалари билан чиққан, қолаверса, ўша юртлардаги қатор адабиётшунослар билан ижодий-илмий ҳамкорлик қилиб келаётир.
Иккинчидан, ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги қиёфасида барча адабиётшунослару танқидчиларни бирваракайига адабий ҳодисаларни халқаро тафаккур даражасида фалсафий-эстетик таҳлил қилишда торликда айблаш инсофдан эмаслигини юқорида эслагандик, билъакс улар орасида адабий ҳодисаларни фалсафий-эстетик баҳолаш ва таҳлил қилишда халқаро миқёсда фикр билдира биладиганлар ҳам бўй кўрсатаётганлигини эътироф этиш ва тан олиш фурсати келди. Албатта, бунга ортиқча маҳлиё бўлмаслик шартига ҳам амал қилмоқ даркор.
Шу муносабат билан яна О.Шарафиддиновнинг Иброҳим Ҳаққулга йўллаган хатида таъкидланган икки нуқтага эътиборни қаратишга тўғри келади: биринчиси – “мутахассисларимизнинг интеллектуал даражасини кўтариш” ва иккинчиси – “истиқлол адабиётшунослигини яратиш ва ривожлантириш учун… ижод эркинлиги, тафаккур эркинлиги”га эришмоқ шарт. Шу мантиқдан Иброҳим Ҳаққул ижодий қиёфасига назар солинса, ҳар иккала шарт ҳам ўзаро уйғунлашган ҳолда унинг ижодкорлик истеъдоди ва салоҳияти асосларини белгилаб келаётганлигига қаноат ҳосил қилиш мумкин. Шунданмикин, у хоҳ мумтоз адабиётга, хоҳ ҳозирги адабиётга дахлдор адабий ҳодиса ёки факт бўлишидан қатъи назар, умуминсоний қадрият сифатида халқаро эстетик тафаккур призмасидан ўтказган ҳолда янгича таҳлил ва талқин қилади, ўша ҳодиса ҳақида кутилмаган, лекин том маънода янги ва тоза хулоса ва умумлашмаларга бой фалсафий-эстетик фикрларини ўртага ташлайди. Айтайлик, Шекспир ижодида ўз замонасидаги диний эътиқод излари мавжудлигини ҳеч ким инкор этмаган, лекин ўша диний қарашларнинг Шарққагина, қолаверса, исломга дахлдор тасаввуфий қарашларга алоқадор қирраларини илмий-эстетик мантиққа суянган ҳолда кашф этиш, ўша О.Шарафиддинов таъкидлаган “ижод эркинлиги, фикр эркинлиги”га асосланган илмий жасорат эмасми? Иброҳим Ҳаққул Шекспир “Ҳамлет”ининг Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол ўгирмасига муносабат билдира туриб, Фаридиддин Аттордан келтирилган “Чи дони ту, ки мардон дард чи доранд. Вале донанд дард онҳо, ки марданд” («Мардлар дарди қандай дардлигини сен қаёқдан билурсан. Аммо кимларки дардни англаса, ўшалар марддир») сатрларида ифолаланган ғоя асосида Ҳамлет образи моҳиятини шундай изоҳлайдики, бу кутилмаган изоҳга қўшилмасликнинг иложи йўқ. У ёзади: “Ҳамлет хаёлда ҳам, дардда ҳам мард. Ҳамлет образини мабодо шарқлик бир ижодкор яратганда эди, ҳол ва фазилатларни, албатта тасаввуфга боғлаб ёритиш зарурияти туғиларди. Шарқлик ориф дарвешларга Ҳамлет шу қадар руҳдош. “Мен жон деб сизга бирор нима берардиму, лекин ҳеч вақойим йўқ – жонимдан ўзга, жонимдан ўзга, жонимдан ўзга” . Унинг бу сўзларини таркидунё туйғусига соҳиб ҳар бир киши тез тушунади. Таркни ҳам тарк айлаган фақир ва дарвеш эса яна ҳам осон англайди” (Қаранг: Вильям Шекспир. Сайланма. Биринчи жилд. Тошкент: “Фан”, 2007. 15-бет). У шу мулоҳаза билан чекланмайди, балки Ғарб дунёсига тасаввуфнинг кириб бориши ва Шекспир руҳий оламига таъсирини асослашни кўзлаб яна ёзади (Фикримиз далили сифатида келтирилган ушбу кўчирма бироз чўзилгани учун узр!): “Тасаввуф ва Ғарб дунёси, тасаввуфнинг Ғарб маданияти, адабиёт ва санъатига таъсири мавзуи бизда деярли ўрганилмаган. Ҳолбуки, ўн иккинчи асрлардаёқ ғарбликлар тасаввуф таълимотига эътибор қаратиб, мутасаввиф олим ва ижодкорларнинг айрим асарларини ўқиб-ўзлаштиришга киришган. Маълумки, тасаввуф маданияти ва тафаккури ислом маданияти ва тушунчасининг ажралмас қисми. Бирор-бир шайхга хоҳ мансуб бўлсин, хоҳ мансуб бўлмасин, бу бой ва беқиёс ирфон хазинасидан ҳар бир мусулмон фойдалана олган ва талаб даражасида буни лозим деб билган. Зеро, “Тасаввуф йўли ақл йўлидир. Қуруқ мантиқ, далил ва исбот йўли эмас, кашф ва виждон йўли эрур… тасаввуф йўлига кириш ва бир тариқат шайхига интисоб этиш исломда на фарз, на вожиб ва на суннатдир, мусоит шартларга кўра бир фазилат ва камол ҳоли эди” (Ибн Холдун)…
Тасаввуф яхлит бир таълимот, махсус бир замон ва мақомга хос ҳаракат эмас. Бу шаклсиз ҳаракат. Сўфизм руҳдаги уйғониш жараёнларини бошлайдиган ўзига хос асосдир. Айтиш мумкинки, тасаввуф инсон фарзандининг маънавий-руҳий уйғоқлигини тарғиб ва ташвиқ этувчи комиллик муждасидир (“Юнг психологияси ва сўфизм”. Истанбул, 1997. 23–24-бетлар). Чиндан ҳам, тасаввуф маънавий-руҳий бедорлик ва комиллик муждасидирки, Ғарбнинг Данте, Гёте, Толстой сингари даҳо санъаткорлари уни кўнгил орқали қабул қилиб, руҳоний юксалишга хизмат эттиришган…
Шекспир бадиий ижод билан шуғулланаётган пайтларда Ғарб олими Шарқнинг машҳур аллома ва файласуфлари қаторида сўфий ва мутасаввифларнинг фаолиятидан ҳам яхши хабардор эди. Масалан, Мишель Монтен билан Имом Ғаззолий шахси ва ижодиёти ҳақида бемалол суҳбатлашиш мумкин эди. Муҳиддин ибн Арабий меросини яна ҳам баланд ҳавас ила ўрганганлар, хусусан, комил инсон тушунчасига иштиёқ ортиб борарди. Илм-фан ва санъат орқали инсонни камолга етказиш ғоясига маҳкам ёпишган Ғарб Фаридидин Аттор, Мавлоно Румий асарлари таъсирида Ишқ ва ирфон тўғрисида ҳам ўйлай бошлаганди. Зеро, ғарбликларнинг нафсга қараши, нафсни таниши тамомила ўзгача эди. Яъни нафс куч-қувват, ҳузур-ҳаловат манбаи, шахсий зафар ва муваффақият гарови саналарди.
Ҳамлет эса инсон ёмон хулқ-атвор, тубан ҳис-туйғулар қули экан, демак, у нафс қули, нафсоний ва шаҳвоний ҳирслар малайи, деган тушунчага таянарди. Бир ўринда у: “Дарвиш ўзи орзу қилган роҳатга етади” , – дейди. Орзу айлаган роҳат-фароғатга Ҳамлет гарчи эришмаган бўлса-да, моддий дунёнинг қонли, қайғули ҳодисалари, тахтпарастлик жиноят ва хиёнатлари, бир-биридан жирканч макр ва оқибатсизликлар уни ҳақ йўли, ҳақиқат ишқидан четлаштира олмаганди. У Ғарбнинг дорсиз Мансур Ҳалложи эди” (Ўша асар. 15–17-бетлар). Эҳтимол, кимларгадир тасаввуфни бу хилда боғланганлиги ҳақидаги фикрлар эриш туюлар, лекин И.Ҳаққулнинг ҳеч кимникига ўхшамайдиган ва фақат ўзигагина хос далилу муҳокамаларидан иборат бундай фикрларига иштибоҳ билдиришга ҳам асос йўқ. Негаки, у ўз даъволарини даъволигича қолдирмаган, билъакс Шекспир замони ва Шарқ тасаввуфини боғлаб турган ришталарни топа олган, ўша ришталарни илмий мантиқ жилосида кашф этган. Бунда И.Ҳаққулнинг илмий жасоратига асосланган эркин фикрлай олиш истеъдоди жилоланиб турибди.
Қолаверса, унинг бу хилдаги Ғарбу Шарқдаги қараш ва ҳодисаларни ўзаро муқояса қилиб, типологик ва муштараклик хусусиятларини муайян этиш асосида умуминсоний фалсафий-эстетик қадрият сифатида умумлаштиришга интилиши фақат Шекспир асарлари таржималарига муносабат доирасида қолиб кетмаган. Айни чоқда унинг Жамол Камол форс-тожик тилидан муваффақият билан ўзбекчага ўгирган Мавлоно Жалолиддин Румийнинг “Маснавийи маънавий”сига ёзган сўнгсўзи – “Миллати ишқ барча динлардин жудо…”, “Ҳикматлар”ига ёзган сўзбоши – “Ҳикмат – кўнгил чироғи”, Фаридиддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр”, “Илоҳийнома” ва “Асрорнома” асарларига ёзган сўзбошилари – “Навоийни мафтун айлаган китоб”, “Кўнгил кимёси”, “Аттор кашф этган асрор”, Абдураҳмон Жомийнинг “Гулшанингда сўлмасин гул” сайланмасига битган сўзбошиси – “Руҳ ва маъно сарбони” каби мақолалари, шунингдек, “Навоийга қайтиш”, “Тақдир ва тафаккур”, “Эътиқод ва ижод”, “Абдулла Қаҳҳор жасорати” каби қатор китоблари нақадар баланд дид ва теран тафаккур билан ёзилган. Бу силсилага унинг “Аҳмад калла”, “Устод”, “Ойбек шахсияти ва шеъриятига доир” сингари ўнлаб мақолаларини ҳам киритмоқ лозим. Улар бетакрор мушоҳадаларга, асосли далилларга бойлиги билан наинки ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилигидаги, балки жаҳон миқёсидаги эстетик қарашлардан қолишмайдиган мулоҳаза ва муҳокамаларга тўйинтирилганлиги билан ҳам диққатни тортиб туради. Уларда И.Ҳаққулнинг фикрлаш тарзи ва баён этиш услуби ҳам ўзгача – эркин, мантиқий тафаккурга асосланган. Сўз ва фикр эзмалиги йўқ. Ҳазрат Навоий айтганларидек, у ҳам “Сўзни жаҳон баҳрида дурдона” янглиғ англайди, шу боис сўз унинг эстетик идеал ва ақидалари талқинида ўз зиммасига “жаҳон баҳрида”гидек юксак ва масъул вазифаларни адо эта билди. Натижада мунаққиднинг ҳайрат ва ҳақиқатдан иборат бадиий оламида инсон ва замон муносабатлари доирасида иймон ва эътиқод, меҳр ва оқибат, муҳаббат ва садоқат туйғуларининг комил инсонни тарбиялашдаги қудрати сўзда бор рангу оҳанглари билан ўз инъикосини топа олган. Шу фазилатлари туфайли у ўзбек адабиётига дахлдор ҳодисани Ғарб ёки Шарқ адабиёти призмасидан муқоясавий ҳолатда ўтказа ололган, аксар ҳолларда ҳодисалар орасидаги боғланишларни, шу боғланишлардаги фарқли ва муштарак белгиларни ғоят зийраклик билан пайқаб, кутилмаган умумлаштирувчи хулосалар чиқара билган. Афтидан, И.Ҳаққулнинг адабиётшунос ва танқидчи сифатидаги ижодига хос бу хусусиятларни устоз О.Шарафиддинов ўз вақтидаёқ теран англаганидан уни “ҳам мумтоз адабиётимизни, ҳам замонавий адабиётимизни, ҳам Ғарб, ҳам Шарқ адабиётини пухта” билгани туфайли “фикрлари тор маҳаллий ҳудудларни ёриб, ёруғ жаҳон бўйлаб” таралишга юз бураётганидан башорат этган эди. Аслида-чи, бу башоратнинг бугунги кунда ҳақиқатга айланганини мамнуният билан тан олмоқ ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги эришаётган даражаларни холисона эътироф этишга йўл очган бўлур эди.

18 февраль – 1 март, 2009 йил, Бухоройи Шариф

Раҳим ВОҲИДОВ
ТАСАВВУФ – АХЛОҚИЙ ПОКЛАНИШ

Кейинги пайтда истиқлoл бергaн неъмaт шaрoфaти билaн тaсaввуф қoнуниятлaрини терaн ўргaниш ҳaрaкaти aвж oлди. Республикaмиздaги тaлaй зуккo oлимлaримиз мaвзунинг xилмa-xил қиррaлaрини кaшф этишгa xизмaт қилувчи кенг қaмрoвли ишлaрни бoшлaб юбoрдилaр. Aнa шу ҳaрaкaтнинг oлдинги сaфлaридa сaлoҳиятли aдaбиёшунoс вa мунaққид юртдoшимиз Ибрoҳим Ҳaққулoвнинг бoрaётгaнлиги қувoнчли ҳoдисaдир. 1949 йилнинг aйни бaҳoридa (28 мaрт) Шoфиркoннинг Тaлижaсидa дунёгa келгaн Ибрoҳим тумaн мaркaзидaги мaктaбдa ўртa мaълумoтни (1965) oлди. У 1966–1970 йиллaрдa Буxoрo дaвлaт педaгoгикa институти Ўзбек филoлoгияси фaкультетидa тaҳсил кўрди. Ибрoҳим Ҳaқуллoвнинг мумтoз aдaбиётгa ҳaвaси вa дaстлaбки излaнишлaри тaлaбaлик йиллaридaн БуxДПИдa бoшлaнгaн эди. У 1970–1972 йиллaрдa Шoфиркoн тумaн рўзнoмaсидa xизмaт қилди. Aнa ўшa йиллaрдa Ибрoҳимжoн Xўжa Oриф Мoҳитoбoннинг мaнгу oрoмгoҳини бoт-бoт тaвoф этди. Улуғ шaйxдaн дуoлaр тилaди. Ўшa ғaйбий дуoлaрнинг истеъдoдли oлим тaқдиридa ижoбaтгa ўтгaнигa бугун гувoҳмиз…
И.Ҳaққул 1973 йилдaн ҳoзиргa қaдaр ЎзР ФA Aлишер Нaвoий нoмидaги Тил вa aдaбиёт иниститутидa xизмaт қилиб келaди. У aнa шу дaргoҳдa oддий илмий xoдимдaн бўлим бoшлиғигaчa бўлгaн йўлни бoсиб ўтди. Унинг етaкчи тaдқиқoт сoҳaси мумтoз aдaбиётнинг дoлзaрб мaсaлaлaри ҳисoблaнaди. Тaбиийки, мумтoз aдaбиёт вaкиллaри aдaбий мерoсини илoҳиёт вa тaсaввуфдан aжрaтиб ўргaниш – дaрё сoҳилигa бoриб, тaшнa қaйтишгa тенгдир. Бу ҳaқиқaт oтaxoн aдaбиёшунoслaримизгa ҳaм кундaй рaвшaн эди. Бирoқ сиёсий зуғумлaр туфaйли улaр фoний дунёни oлaм-oлaм aрмoнлaрини oпичлaб тaрк қилдилaр. Ибрoҳимнинг зaрoфaти вa ҳoзиржaвoблиги шундaки, дaвр бергaн имкoниятлaрдaн фoйдaлaниб, мумтoз шеърлaр тaҳлилигa терaн шўнғиди. Қaтoр ғaзaллaргa шaрҳлaр ёзди. Тaсaввуф билaн жиддий қизиқди. Сoбиқ иттифoқдaгинa эмaс, xoриждa, aйниқсa, Туркиядa чoп этилгaн кўплaб илмий aсaрлaрни қўлгa киритишгa муваффaқ бўлди. Aрaб тили курслaридa тaҳсил кўриш унинг учун икки тoмoнлaмa мaнфaaт келтирди: биринчидaн, ёзуви пишиқ бўлиши aдaбий-илмий мaнбaлaргa кенг йўл oчди. Иккинчидaн, тил ўргaниш илoҳиётни, ислoмни чуқур ўзлaштириш кaлитини берди. Ислoм вa тaсaввуф эсa ҳaмишa бaқaмти турaди вa бири иккинчисини тaқoзo этaди. Тaбиийки, aйримлaри эслaтилгaн мaънaвий oмиллaр Ибрoҳимнинг мaқoлaлaригa, китoблaригa рaнгу мaънo бaxш этди. Улaрнинг мaънaвий тaъсири вa ўқишлилигини oширди. 80-йиллaрдa у дaврий мaтбуoт ҳaмдa oммaвий axборoт вoситaлaри oрқaли туркум мaзмундoр чиқишлaр қилди. Ўшa сaъю ҳaрaкaтлaри унинг муҳибу муxлислaрини кўпaйтирди. Тaлaбчaн ўқувчилaрнинг диди нoзик бўлaди. Уни тoпиш ҳaм, сaқлaш вa кўпaйтиб бoриш ҳaм oсoн эмaс. Ибрoҳим aнa шу ҳaётий ҳaқиқaтни тўғри илғaди вa сaвoбли ҳaрaкaтлaрини изчил дaвoм эттирди. Бирин-кетин унинг “Ўзбек aдaбиётидa рубoий”, “Увaйсий шеърияти”, “Бaдиий сўз шукуҳи”, “Зaнжирбaнд шер қoшидa”, “Кaмoл эт кaсбким…”, “Aбaдият фaрзaндлaри” кaби китoблaри ўқувчилaр қўлигa тегди. Бу aсaрлaрдa мумтoз шеъриятгa янгичa ёндaшув ҳукмрoнлик қилaди. Aнa шу йиллaрдa Ибрoҳимнинг ўзигa хос чиройли услуби шаклланди. Унинг илмий излaнишлaридa бўлиқ фикр, мaғзу мaънo ёнидa кучли эҳтирoс ҳaм турaди. Мaсaлaнинг бу жиҳaти oлим тaдқиқoтлaридa ўзигa xoс бир зaрб, oҳaнгу шиддaтни вужудгa келтирaди. Тaлaбчaн китoбxoн эсa aнa шундaй ишлaргa тaшнa. Қўлгa тушгaн бундaй мaқoлaю китoблaрни “уxлaй-уxлaй” эмaс, тaмшaна-тaмшaнa, ҳузур қилиб ўқийди.
Ибрoҳим илмий фaoлиятидaги янa бир жиҳaтни aлoҳидa урғу билaн aйтгимиз келaди. У 80-йиллaрнинг бoшлaридaёқ ўзи учун тугaнмaс мaънaвий xaзинaни кaшф этди. Бу – тaсaввуф эди. Мaнa, сaлкaм ўн беш йил бўлaётир, у шу xaзинaнинг мaфтун-мaҳлиёси бўлиб, ўз жaвoҳирoтини излaйди. Султoн ул-oрифин Xoжa Aҳмaд Яссaвий ҳикмaтлaрини ўргaнди. Улaрни нaшр эттирди. Сулaймoн Бoқирғoний тўплaми устидa ишлaди, бу ҳикмaтлaрни ҳaм ўқувчилaргa туҳфa қилиб, кaттa сaвoбгa дoxил бўлди. Ибрoҳимнинг туркий мaшoйиxлaр шеърияти устидaги жиддий илмий излaнишлaри “Тaсaввуф вa шеърият” ( Тoшкент,1991) китoбидa умумлaшгaн. Китoб илмий-aдaбий жaмoaтчилик, кенг китoбxoнлaр oммaсини беҳaд xушнуд қилди. Шoв-шувлaргa сaбaб бўлди, муллифигa ҳақли oбрў-эътибoр келтирди. Aсaр Ўзбекистoн Ёзувчилaр уюшмaсининг Aҳмaд Яссaвий нoмидaги мукoфoтини oлди. Бирoқ Ибрoҳим мукoфoт учун эмaс, қaлбнинг мaънaвий эҳтиёжини қoндириш учун тинимсиз излaнди, ёзди. Тaсaввуф вa мaърифий шеърият устидaги излaнишлaрини янaдa чуқурлaштирa бoшлaди. Oлимнинг тинимсиз сaъй-ҳaрaкaтлaри туфaйли унинг “Ўзбек тaсaввуф шеъриятининг шaкллaниши вa тaрaқиёти” (Ғoявийлик, издoшлик, oбрaзлaр oлaми) мaвзуидaги илмий иши дунёгa келди. Ибрoҳим бу тaдқиқoтни Ўзбекистoн Рэспубликaси Фaнлaр aкaдемияси Aлишер Нaвoий нoмидaги Тил вa aдaбиёт институти илмий кенгaшидa дoктoрлик диссертaцияси сифaтидa муваффaқиятли ҳимoя қилди. Илмий кенгaш истеъдoдли oлимнинг мaзмундoр мaзкур тaдқиқoти учун унгa филoлoгия фaнлaри дoктoри илмий дaрaжaсини бериш ҳaқидa якдиллик билaн қaрoр қaбул қилди. Ҳa, 70-йиллaрдaги ширин oрзулaр, aлбaттa, бoбo – Xўжa Oриф Мoҳитoбoн ҳaзрaтлaрининг увaйсий фoтиҳaлaри ўз сaмaрaсини берди…
Ибрoҳим Ҳaққулнинг “Ирфoн вa идрoк” китoби (Тoшкент: “Мaънaвият”, 1998. – 160 бет) oлим кузaтишлaрининг қaлин қaймoғи сифaтидa кенг ўқувчилaр қўлигa етиб бoрди. Бу aсaрлaрни aлoҳидa ҳaйрaт вa ҳaяжoнсиз ўқиш, ҳaзм қилиш қийин. Нaқшбaндия тaриқaтининг пири кoмиллaридaн бири ҳaзрaт Нaвoий буюрaдилaр:

Илм, Нaвoий, сенгa мaқсуд бил,
Эмдики, илм ўлди, aмaл aйлaгил.

Aйни бaйт мaғзидaги мoҳият Ибрoҳимжoн учун ҳaрaкaт дaстури вaзифaсини aдo этмoқдa. У кейинги йиллaрдa юзлaб илмий мaқoлaлaр ярaтиш, Республикa рaдиo вa oйинaи жaҳoн oрқaли мaзмундoр суҳбaтлaр қилиш билaн биргa oлий ўқув юртлaридa мaърузaлaр ўқиб келaди. Жумлaдaн, БуxДУ Тaсaввуф вa ўзбек aдaбиёти кaфедрaсининг ҳaмкoрликдаги мудири сифaтидa ўз фaкультетдoшлaри мaънaвий-руҳий тaрбиясидa кaттa ҳиссa қўшaётир.
Буxoрo Дaвлaт университети мaъмурияти вa илмий кенгaши 2000–2001 ўқув йиллaридaн бoшлaб, бaрчa фaкультетлaрдa “Тaсаввуф, ўзбек мумтoз aдaбиёти вa axлoқий-мaънaвий тaрбия муaммoлaри” мaвзуидa иxчaм фaн (20 сoaт мaърузa вa 16 сoaт aмaлий мaшғулoт) ўқитиш ҳaқидa қaрoр қaбул қилди. Шунингдек, ўзбек филoлoгияси фaкультети ўқув режaсидa “Тaсaввуф вa Шaрқ aдaбиёти пoэтикaси aсoслaри” фaни ҳaм мaвжуд.
Oлим И.Ҳaққулнинг қўлингиздaги “Тaсaввуф сaбoқлaри” нaзaрий қўллaнмaси aнa ўшa фaнлaр учун мaьрузa мaтнлaри сифaтидa ёзилгaн. Тaсаввуфгa дoир яxлит мaълумoт берувчи дaрслик вa қўллaнмaлaрнинг йўқлиги, мумтoз ҳaмдa бугунги тaдқиқoтчилaр қaрaшидaги xилмa-xиллик туфaйли мaзкур иш илк тaжрибa сифaтидa муaллиму тaлaбaлaр ҳукмигa ҳaвoлa этилaётир…
Маъруф Шайх Сирри Сақатий “Тасаввуф бори гўзал ахлоқдир”, – дея башорат қилган эканлар. Агар шу фан ва унинг назарий қўлланмаси Сизнинг ахлоқий-маънавий покланишингизга озгина бўлса-да улуш қўша олса, муаллиф ҳам, университет маъмуриятию мударрислари ҳам муродларига етгусидир!

Иброҳим Ҳаққулнинг “Тасаввуф сабоқлари”  (Бухоро, 2000) китобига ёзилган сўзбоши

Абдусалом АБДУҚОДИРОВ*
ЗАБАРДАСТ ОЛИМ ВА УСТОЗ

Ўтган асрнинг 70-йилларида илм майдонига кириб келган Иброҳим Ҳаққул ҳозирги мустақил Ўзбекистон Республикасининг энг етук адабиётшуноси, хусусан, комил навоийшуноси ва тасаввуфшуносидир. Устознинг илмий фаолияти Ўзбекистонга қўшни давлатлар ва ҳатто чет мамлакатларда эътироф этилган. Чунончи, Тожикистон илмий ва адабий жамоатчилиги ҳам Иброҳим Ҳаққулни нуктадон адабиётшунос сифатида билишади ва ҳурмат қилишади.
Иброҳим Ҳаққул илм-маърифат макони бўлган Бухоро вилоятида дунёга келиб (1949 йилнинг 28 мартида туғилган), вояга етган бўлса-да, унинг илмий камолоти Тошкент шаҳри ва ундаги Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти билан боғлиқ. Устоз шу институтда ўз фаолиятини лаборантликдан бошлаб, катта илмий ходимликка етишгач, тадқиқотчиликдан фан номзоди, фан доктори илмий даражалари ва профессорлик унвонини олишгача бўлган илм зиналарини эгаллади. Буларнинг ҳаммасини устоз ўта меҳнаткашлиги, турли машаққатларга бардош бериши, тинмай ўқиши, изланиши ва узлуксиз ҳаракати туфайли қўлга киритди.
Камина Иброҳим акани унинг 1981 йилда чоп этилган “Ўзбек адабиётида рубоий” монографиясини ўқиш билан таниган эдим. Китобда рубоий жанри поэтикаси, унинг тарихи, юзага келиш асослари; рубоий қонуниятлари ва адабий жараёндаги ўрни илмий жиҳатдан чуқур тадқиқ этилган ва назарий фикрлар Навоий ҳамда Бобур рубоийлари таҳлили билан далилланган эди.
Монографияни ўқир эканман, Иброҳим Ҳаққулнинг мумтоз шеъриятни чуқур билиши ва илмий-назарий билими мукаммаллигидан ҳам ҳайратланган, ҳам у кишига ҳавасим келган эди. Китобни ўқиб чиққач, Иброҳим Ҳаққулни ёши улуғ олим бўлса керак, деб ўйлаган эдим. Аслида эса у бу пайтда эндигина 32 ёшга қадам қўйган йигит экан. Буни Иброҳим ака 1985 йилда ўзбекистонлик бир гуруҳ таниқли олим ва шоирлар билан Хўжандга келганида билдим. Хўжанд давлат университетининг ўзбек адабиёти кафедрасида меҳмонлар билан бўлган учрашувда хушқомат, буғдойранг, истараси иссиқ, ҳар бир сўзи ақл-идрок, донишмандлик ва самимиятга йўғрилган ёш олим Иброҳим Ҳаққул ҳаммамизни мафтун этган эди.
Меҳмонлар Хўжанд шаҳри, Жаббор Расулов ва Бобожон Ғафуров туманларида бўлиб, Тожикистоннинг гўзал манзараларини томоша қилишди. Эътиборлиси шунда эдики, меҳмонлар қаерга боришса, Иброҳим ака, албатта, китоб магазинларига кирар, пулни аямай керакли китобларни сотиб оларди. Устоз шу сафар давомида ўзбек, тожик ва рус тилларидаги кўплаб китобларни сотиб олиб кетганларининг гувоҳи бўлган ва у кишининг бу қадар китобга ўчлигига қойил қолган эдик. Кейинчалик китобга бу қадар ўчликни, Иброҳим аканинг яқин шогирди, таниқли олим, шоир ва таржимон Эргаш Очиловда кўрган эдим.
Камина мамнун эдимки, қайта қуриш ва истиқлол йилларида Иброҳим ака билан дўстлигимиз ва ҳамкорлигимиз кучайиб борди. Шу даврларда Иброҳим ака ўзбек адабиётшунослигида очилмаган қўриқларни кашф этди, десак хато бўлмайди. Устоз 1982 йилдан 1990 йилгача “Увайсий шеърияти”, “Бадиий сўз шукуҳи”, “Занжирбанд шер қошида”, “Шеърият – руҳий муносабат”, “Абадият фарзандлари” китобларини чоп эттирди. Бу асарларда ўзбек шеърияти, унинг мумтоз вакиллари ва, хусусан, Алишер Навоий ижоди бирор-бир сиёсий мафкурага бўйсунмаган ҳолда тадқиқ этилганлиги билан юксак эътирофга сазовор.
Айни жиҳатдан устознинг 1991 йилда чоп этилган “Тасаввуф ва шеърият” китоби алоҳида ажралиб туради. Бу китоб ўзбек адабиётшунослигида чиндан ҳам инқилоб яратди. Чунки унда биринчи марта тасаввуфнинг халқчил моҳияти, унинг оддий зуҳду тақвою тоат эмаслиги, балки у жамиятни покловчи, инсонни камолотга, комил инсонликка кўтарувчи буюк илмий таълимот эканлиги исботлаб берилди. Шунингдек, китобда Хожа Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Амир Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Бобораҳим Машрабнинг тасаввуфий шеърияти чуқур донишмандлик билан таҳлил қилинди. Шу сабабли бу китоб Ўзбекистондаги каби Тожикистондаги илм ва маърифат аҳли томонидан ҳам мамнуният билан кутиб олинди.
Китоб мазмун-мундарижаси турли ўқув муассасаларида, шунингдек, Хўжанд давлат университетининг филолог олимлари ва талабалари иштирокида бир неча марта муҳокамалар мавзуи бўлди. Ўзим эса асарни қайта-қайта ўқир ва ҳар сафар ундан янги-янги фикрлар топар эдим.
Иброҳим аканинг китоблари ҳам, ўзлари ҳам менга катта ёрдам берган. Камина докторлик тадқиқотимни ёзиш жараёнида устоз билан тез-тез учрашиб, фойдали маслаҳат ва ёрдамлар олганман. Суҳбатлар жараёнида у кишига қандай савол берсам қониқарли жавоб қайтарар эдилар. Аммо камина устознинг баъзи саволларига жавоб бера олмай қолар, билимим сустлигидан хижолат чекиб, мулзам бўлар эдим. Устоз эса ҳеч нарса бўлмагандай, баъзи асарларни ўқишга тавсия қилар эдиларки, буларнинг ҳаммаси ўзимга ва илмий ишларимга катта ёрдам берганини мамнуният билан эслайман.
Дўстлигимиз жараёнида Иброҳим аканинг Тожикистонга, тожиклар диёрининг меҳнаткаш ва истеъдодли халқи, тожик шоир ва олимлари, адабиёти ва санъатига юксак меҳр-муҳаббат ҳамда эҳтиром билан қарашларини сезганман. Устоз тожик мумтоз ва замонавий адабиётини чуқур биладилар. Улуғ тожик шоир ва мутафаккирлари Абу Абдуллоҳ Рудакий, Шайх Фаридиддин Аттор, Мавлоно Абдураҳмон Жомий ва бошқа мумтоз форс-тожик ижодкорлари ҳақидаги тадқиқотлари ва фикрлари бунинг далилидир. Чунончи, буюк тожик шоири ва мутафаккири Шайх Фаридиддин Аттор (1145–1221) шахси ва ижоди ҳақида фикр юритар экан, ёзади: “Аттор ижодиётини биз етарли даражада ўқиб-ўзлаштирганимиз йўқ. Аттор серқирра истеъдод соҳиби. Бу беназир зот ишқни маърифат ила ўйғунлаштира билган ориф ҳам эди. Унинг шахсиятидан баҳс юритганда, чин фақирлик, дарвешлик, валийлик ва жўмардлигини-да, назардан четда қолдирмаслик лозим”.
Ёки Навоийнинг устози, улуғ шоир ва мутафаккир Мавлоно Абдураҳмон Жомий (1414–1492) ижодини тадқиқ этиб, қуйидагича ёзади: “Жомийнинг тасаввуфда эришгани бадиий ижодда қўлга киритганидан кам эмас. Айтиш мумкинки, мутасаввифлик маслаги унинг шеъриятига руҳоний куч ва ирфоний равнақ бағишлаган эди… Абдураҳмон Жомий шахсияти ва дунёқарашини фақат тасаввуф билан эмас, балки, аввало, Қуръони карим, Ҳадиси шариф билан боғлиқликда ёритиш жоиз”. Бу фикрлар Иброҳим Ҳаққулнинг тожик мумтоз адабиёти ва унинг ижодкорлари асарларини чуқур ўрганганлигини кўрсатибгина қолмай, бу борада қилиниши лозим бўлган тадқиқотларга йўлланма бериши жиҳатидан ҳам таҳсинга сазовор.
2008 йилда академик Бобожон Ғафуров номидаги Хўжанд давлат университетида тожик мумтоз адабиётининг асосчиси Абу Абдуллоҳ Рудакий (858–941) таваллудининг 1150 йиллигига бағишланган халқаро илмий конференция ташкил этилди. Унга Ўзбекистоннинг ҳозирги Ўзбек тили, адабиёти ва фольлори институтидан машҳур олим ва дилбар инсон, академик Тўра Мирзаев ва Иброҳим Ҳаққул таклиф этилган эдилар. Устоз Т.Мирзаев “Рудакий ва ҳозирги ўзбек адабиёти”, И.Ҳаққул эса “Рудакий ва ўзбек адабиёти ривожи” мавзуларида маъруза қилдилар.
Ҳар иккала маърузада ҳам Рудакийнинг ўзбек адабиётига таъсири, улуғ тожик шоири анъаналарининг ўзбек ижодкорлари томонидан изчил ривожлантирилиши ва бунинг адабиёт тараққиётидаги хизмати ёрқин далиллар асосида таҳлил қилиб берилдики, бундан тожик олимлари мамнун бўлишди ва миннатдорчилик билдиришди.
Ўша йиллари устоз Т.Мирзаев институт директори, И.Ҳаққул эса бўлим мудири (ҳозир ҳам) эдилар. Улар университетнинг ўзбек филологияси факультети ўқитувчилари ва талабалари билан бўлган учрашувда аълочи битирувчиларни аспирантурага, унвонсиз ёш ўқитувчиларни илмий иш қилиш учун Тошкентга боришга таклиф қилиб, ёрдам беришни бўйинларига олган ҳам эдиларки, бундан учрашув иштирокчилари ниҳоятда хурсанд бўлган эдилар.
Учрашувда сўзга чиққан Иброҳим ака ёшларга мурожаат қилиб, шундай деган эдилар: “Азиз талабалар, қийинчиликлардан қўрқманг. Қийинчилик ҳамма жойда бор. Ҳозирдан келажагингизни тўғри белгилаб олинг. Ўзингизга ҳам, халққа ҳам фойдали, келажаги яхши ишларни кўзланг. Ҳамиша эзгу орзуларга етишга интилинг. Бу борада ҳеч иккиланманг. Чунки сизга кўмаклашадиган меҳрибон устозларингиз бор”.
Устоз ёшларга шундай ўгит бергач, фикрини далиллаб бир ривоят келтирди: “Нуҳ пайғамбар замонида юз берган сув тўфонидан хабарингиз бўлса керак. Тўфондан сақланиш учун Нуҳ ва у билан бирга бўлган кишилар ҳамда турли жониворлар бир кемага жойлашиб олган эдилар. Ўшанда ер юзини қоплаган сув шундай қаттиқ тўлқинларни юзага келтирган эдики, унинг даҳшатидан қўрққан кемадагилар жонларидан умидларини узган эдилар. Биргина Нуҳ пайғамбар Яратганга таянган ҳолда умидсизликка тушмас, хотиржам эди. Аммо тўфон янада қаттиқроқ кучаявергач, Нуҳ а.с. ҳам иккилана бошлайди. Шунда яратгандан “Нуҳ, иккиланма!” деган далда берувчи нидо келади. Бундан қувват олган Нуҳ ўзи ва кемадагиларни қутқаради”.
Иброҳим аканинг инсонни руҳлантирувчи бу ривоятини ҳалигача факультет домлалари ва битириб кетган собиқ талабалар учрашган пайтларида мамнунлик билан гапириб юришади. Муҳими эса, устознинг бу ўгити жуда кўп ёшларга фойда берганлиги далиллар билан таъкидланади.
Мамнуният билан қайд этиш лозимки, Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти олимлари биз тожикистонлик ўзбек филологларига жуда кўп ёрдам қилишган. Бу борада устоз Иброҳим аканинг хизматлари алоҳида таъкидга сазоворки, биз у кишидан ниҳоятда миннатдормиз.
Иброҳим ака истиқлол даврининг кейинги уч ўн йиллигида ҳам кўп иш қилди. Навоий шоҳбайтлари шарҳланган икки китобдан иборат “Шоҳбайтлар”, Амир Алишер асарлари тадқиқ этилган уч китобдан иборат “Навоийга қайтиш”, шунингдек “Эътиқод ва ижод”, “Тақдир ва тафаккур”, “Мерос ва моҳият”, “Ирфон ва идрок”, “Тасаввуф сабоқлари”, “Аҳмад Яссавий”, “Ким нимага таянади?”, Эргаш Очилов билан бирга ёзган “Ишқ ва ҳайрат олами” ва бошқа ўнлаб китоблари ҳамда юзлаб мақолалари шулар жумласидандир.
Одам ҳайратланади ва ҳавас қилади, Иброҳим Ҳаққулнинг бир ўзи ёзган ва чоп эттирган асарлар жамланса, бешта-ўнта олим бажариши ҳам қийин бўлган илмий хазина намоён бўлади. Муҳими, бу улкан илмий хазинанинг катта қисми навоийшуносликка бағишланганлиги билан таҳсинга сазовор. Зеро, Иброҳим Ҳаққулнинг Алишер Навоий ҳаёти ва ижоди тадқиқига бағишланган асарларисиз ҳозирги ўзбек навоийшунослиги кемтик бўлиб қоларди, деб ўйлайман.
Мамнуният билан таъкидлаш лозим бўладики, Тожикистонда Иброҳим Ҳаққулнинг дўстлари, мухлислари, ўқувчилари жуда кўп. Шу сабабли устознинг баъзи асарлари тожик тилига таржима қилинган ва севиб ўқилади.
Устоз Иброҳим Ҳаққул бу йил муборак 70 ёшни каршилаяпти. Аллома шоир Ғафур Ғулом 70 ёшни йигитликнинг охири деган эди. Шундай экан, бу йил Иброҳим ака йигитликнинг чўққисига кўтарилибди. Олдинда эса ҳали ўрта ёшлик ва кексалик чўққилари мавжуд. Устоз Иброҳим Ҳаққул бу чўққиларни ҳам олдинги йиллардагидек, юксак илмий муваффақиятлар билан эгаллашига ишончим комил.
Азиз устоз, буюк олим Иброҳим Ҳаққулни қутлуғ ёши билан муборакбод этиб, улуғ шоиримиз Амир Алишер Навоийнинг шоҳ Ҳусайн Бойқарога бағишланган қуйидаги рубоийси билан унга эзгу тилакларимни изҳор этаман:

То даҳр уза бу гунбади даввор бўлғай,
Ул гунбад уза собиту сайёр бўлғай.
То собиту сайёрға осор бўлғай,
Тенгри бори ҳолингда нигаҳдор бўлғай.

* Абдусалом Абдуқодиров — филология фанлари доктори, профессор (Тожикистон)

Абдуваҳоб МАДВАЛИЕВ
ЎЗИ ПОКУ ДИЛИ ПОКУ ТИЛИ ПОК

Халқимизда “Олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ” деган ажойиб мақол борки, у хоҳ ўз маъносида бўлсин, хоҳ кўчма маъносида бўлсин, ўзининг пайдо бўлишидан ҳозирги кунимизгача заррача ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Дарҳақиқат, бирор яқин кишинг, дўстинг билан доимо юзма-юз учрашиб, тез-тез мулоқотда бўлиб, ҳамиша унинг турмуш, иш фаолиятидан кунба-кун хабардор бўлиб турганингда, у ҳақда яхлит бир тасаввур ҳосил қила олмайсан, унинг камолот чўққисига қандай, қай даражада кўтарилиб бораётганлигига унча эътибор бермайсан. Лекин муайян бир саналарда, масалан, таваллуди нишонланадиган кунларда у ҳақда эълон қилинадиган биобиблиография, мақола ва эсдаликларда ёки юбилейи муносабати билан уюштириладиган тантаналарда ана шу инсоннинг бир бутун ҳаёти, ўзи танлаган соҳада чеккан заҳматларию эришган ютуқлари яхлит ҳолда яққол намоён бўлади. Айни шу фикрларни мен 1972 йилдан бери таниган, Ўзбекистон Фанлар академиясининг Тил ва адабиёт институти (2017 йилдан – Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти)да 47 йил бирга ишлаган, бугунги кунда ўз таваллудининг муборак 70 йиллигини нишонлаётган ажойиб инсон, қадрдон дўстим, таниқли адабиётшунос-навоийшунос, тасаввуфшунос олим, филология фанлари доктори Иброҳим Ҳаққул ҳақида ҳам айтиш мумкин.
Олим ва одам муштараклигини ўзида мужассам этган, илмдаги йўлини фидойилик йўли деб билган, ўзбек мумтоз ва ҳозирги адабиётидан ҳамда жаҳон адабиётидан яхши хабардор бўлган, улар бўйича теран тадқиқотлар яратган ва яратаётган беназир олим, яқин дўстим ва ҳамкасбим Иброҳим Ҳаққул билан салкам ярим аср елкадош бўлиб бир илм даргоҳида муқим ишлаб келаётганимиздан фахрланаман. Нафақат мен, балки Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол унинг (Иброҳим Ҳаққулнинг) 60 йиллик юбилейида таъкидлаганидек: “Иброҳим Ҳаққул – феномен, у адабиётшунослик илмини бир эмас, бир неча қадам илгари сурди. У билан нафақат Тил ва адабиёт институти, балки бутун Ўзбекистон фахрланади”.
Устоз шоир Жамол Камолни эслаш баробарида мен учун ғоят қувончли ва унутилмас воқеани – Жамол ака, Иброҳим ва менинг илк бор учрашувимиз, танишувимиз воқеасини тасвирлашни лозим топдим. Аслида мен 1970 йили Мирзо Улуғбек номидаги Фарғона давлат педагогика институти (ҳозирги Фарғона давлат университети)нинг ўзбек тили ва адабиёти факультетини тугатиб, вилоятнинг Ёзёвон туманидаги ўрта мактабда ишлаётган эдим. Менинг курсдошим, 1971 йилдан Тил ва адабиёт институтининг кичик илмий ходими (кейинчалик – филология фанлари доктори, профессор) Баҳодир Саримсоқовнинг ташвиқоти, қистови билан 1972 йил 8 сентябрда мазкур институтга ишга жойлашиш, илм қилиш учун Тошкентга келган эдим. Институтда вақтинча бўш штат бўлмаганлиги, ҳали аниқ яшаш жойим йўқлиги сабабли, курсдошимнинг акаси, машҳур навоийшунос (Иброҳимнинг бўлғуси илмий раҳбари) Ёқубжон Исҳоқов мени ўз хонадонига таклиф қилиб, вақтинча яшаш учун шахсий кутубхонаси бўлган хонага жойлаштирди (фурсатдан фойдаланиб, менга меҳрибончилик кўрсатган ака-ука олимлар – Ёқубжон Исҳоқов ва Баҳодир Саримсоқовлардан умрбод миннатдор эканлигимни изҳор қиламан). Айни ўша кунларда айни шундай мақсад билан Бухородан анчагина танилиб қолган шоир Жамол Камол ва Шофиркон туман газетаси ходими Иброҳим Ҳаққул ҳам Тошкентга келишади.
Ўша пайтларда Тил ва адабиёт институтининг таниқли олимлари бўлмиш Олим Усмон, Ёқубжон Исҳоқов, Тўра Мирзаев ҳамда курсдошим Баҳодир Саримсоқовлар бизларни таништириб, бирор бошпана топиб, вақтинча бирга яшашни маслаҳат берадилар. Бизга фольклор бўлимининг ходими Фармон Райҳонов қўшилиб, тўртовлон Тошкентнинг эски шаҳар қисмидан яшаш жойи қидира бошладик ва Кўкча даҳасининг овлоқ бир чеккасидаги 2-Оқлон кўчасидан кичик бир ҳовлини топдик. Ҳовли саҳни кичик, иморати олди айвонли бир уй, бир даҳлиздан иборат эди. Барчамиз ўз уйимиздан (Бухородан, Фарғонадан) кўрпа-тўшагимиз ва бошқа зарур ашёларимизни кўтариб келиб, бирга яшай бошладик. Ҳали ишга қабул қилинмаганимиз боис ишимиз ҳар куни-кунора институтга бориб, иш масаласини суриштириш, таниш ходимлар билан суҳбатлашиш, бўлғуси бўлим раҳбарларимиздан синов тариқасидаги топшириқлар олиш, уйга келиб эса топшириқларни бажариш, китоб ўқиш, шеърхонлик қилиш (ичимизда шоиримиз ҳам борлиги сабабли) билан ўтарди.
Маълумки, шўро даврида ҳар бир ташкилотнинг ёшу қари, эркагу аёл ходими, жиддий узрли сабаби бўлмаса, қишлоқ аҳлига ихтиёрий-мажбурий ёрдам бериши одатий ҳолга айланиб кетган эди. Айниқса, ёшлар хашак ўрими дейсизми, пилла териш, сабзавот, мева теримию пахта терими дейсизми, хуллас, баъзан йилнинг учдан бир қисмини далада ўтказарди. Пахта йиғим-терими даври эса ғирт сиёсий кампания бўлар эди. Ана шу нарса бизнинг ишга олинишимизни тезлаштирди. Райком берган тақсимот бўйича пахта теримига жалб қилинганлар сони тўлиқ бўлмади шекилли, 15 октябрь куни бизни институтга чақиришиб; “Яқинда ишга олинасизлар, ҳозирча эртадан пахтага борасизлар”, – деб буйруқ беришди. Эртасига кўрпа-тўшак, йиғма каравотни кўтариб, “Қайдасан, Сирдарё!” деб йўлга тушдик ва чўлнинг қоқ ўртасидаги “Ленинград” совхозига бориб жойлашдик. Пахта даласида имкон қадар жавлон урсак-да, қулоғимиз Тошкентда: “Қачон буйруқ чиқаркин?” Ниҳоят, 1 ноябрь куни Жамол ака – адабиёт назарияси бўлимига, Иброҳим – ўзбек адабиёти тарихи бўлимига, мен терминология бўлимига ишга қабул қилинганлигимиз ҳақида хушхабар (буйруқ) келди. Шундан кейин ҳам бир ойдан кўпроқ, яъни декабрь ойининг бошларигача, йилт этган пахта қолмагунча далаларда юриб қайтдик ва ўзимиз ишга қабул қилинган бўлимларда иш бошладик.
Ишга қабул қилинганимиздан кейинги ҳаётимиз бироз бошқачароқ, қизиқарлироқ ўта бошлади. Ҳафтада беш кун ишга борамиз (катта илмий ходимлар уч кун келса-да, бизга ўхшаш янги ишга қабул қилинганлар, қуйи лавозимдагилар ҳар куни ишда бўлиши шарт эди), бўлим ишлари билан, берилган вазифа-топшириқлар билан машғул бўламиз. Дам олиш кунларини ҳам зерикмасдан, мароқли ўтказишга ҳаракат қиламиз. Китоб ўқиш билан бирга ўзимизга ўзимиз зиёфат уюштирамиз, баъзан, 75–90 сўм маош олишимизга қарамай, меҳмон ҳам чақирамиз. Бундай кунларда Жамол Камол – “ғоявий раҳбар” (қандай таом пишириш, уни қандай тановул қилиш каби масалалар бўйича), Фармон Райҳонов – таъминотчи (халфана пулга бозор-ўчар қилиб келади), мен масаллиқни тайёрловчи, Иброҳим бош ошпаз мақомида бўларди. Иброҳим қўли ширин ошпаз бўлиб, ниҳоятда мазали овқатлар пишириш ҳадисини олган эди. Таом тайёр бўлгач, албатта, унга “майи ноб”, “олдек шароб” ҳам қўшиларди ва шеърхонлик, ғазалхонликни авж олдирарди. Ана шундай ўтиришларимизнинг бирида Жамол ака ғоят завқи келганиданми ёки шу ҳовличада кечаётган ҳаётимиҳаётимиздан эсдалик қолсин дебми:

Кўкчада мўъжаз эшикли боғу бўстон ҳовлича,
Ҳовлича саҳнида бир жуфт олма, бир жуфт олуча, –

сатрлари билан бошланувчи бир ғазалини ўқиди. Ушбу ғазалнинг тўлиқ матни Иброҳимнинг ҳам, менинг ҳам хотирамизда сақланиб қолмаган бўлса-да, мазкур дастлабки сатрлари ҳануз қулоғимизда жаранглаб турибди.
Шу зайлда ҳовличада бир оила аъзоларидек бирга яшаб, бир пасда 7 ойча вақт ўтиб кетганини сезмай ҳам қолдик. Турли сабаблар: Жамол Камолга уй берилиши, Иброҳимнинг бола-чақасини кўчириб олиб келиш ва менинг уйланиш ниятим муносабати билан алоҳида-алоҳида тураржой топишни ўйлаб юрардик, уй эгасининг уйни сотиш фикри эса бу жараённи янада тезлаштирди ва 1973 йил апрель ойида қадрдон ҳовличани тарк этдик. Лекин айтиш керакки, бу мўъжаз ҳовлича бизга бир умрлик дўстликни, ака-укаликни ҳадя этганини кейинчалик билдик. Шу билан бирга, менга ҳамхоналаримнинг, хусусан, Иброҳимнинг илмга чанқоқлигию илмий салоҳияти ва инсоний фазилатларини яқиндан билиш имконини берди.
Иброҳим Ҳаққул кейинчалик ҳам тинмай китоб мутолаа қилиш, ўзи танлаган мавзу бўйича адабиётларни синчиклаб ўрганиш натижасида дастлабки мақолаларини эълон қилди, илм оламига кириб келди, илмий жамоатчилик назарига тушди. Унинг таниқли навоийшунос, филология фанлари номзоди Ёқубжон Исҳоқов илмий раҳбарлиги остида 1976 йил январида ёқлаган “Ўзбек мумтоз адабиётида рубоий (жанр поэтикаси ва тарихи)” мавзуидаги номзодлик диссертацияси жуда қисқа муддатда – уч йил ичида ёзиб тугалланган эди. Ана шу диссертация авторефератини менга тақдим этаётганида ҳам Тошкентда, Кўкчадаги ҳовличада кечган дастлабки ҳаётимизни эслаб, қуйидагича дастхат ёзиб берган эди: “Абдуваҳоб, бирга-бирга кечирган кунларимизни хотирга олиб, Сизга илмда омадлар истаб, Иброҳим. 24. XII. 75 й.” Оллоҳга шукрки, бир-биримизга айтган тилакларимиз йилма-йил ижобат бўлиб келмоқда.
Дастлабки мақолалари ва номзодлик диссертацияси билан илм аҳлининг эътирофига сазовор бўлган Иброҳим Ҳаққул мана 45 йилдан ортиқ давр мобайнида илму фан ва таълим, маданият ва маънавият соҳаларида камтарлик билан улкан ишларни амалга ошириб келмоқда. Унинг бундай ишлари нафақат институтимиз ва республикамиз доирасида, балки мамлакатимиздан ташқарида ҳам маълум ва тан олингандир. Унинг Бухоро, Самарқанд, Термиз давлат университетлари, Навоий давлат педагогика институти сингари кўплаб олий ўқув юртларимизда, Туркия, Озарбайжон, Тожикистон, Хитой Халқ Республикаси каби давлатларга илмий сафарларида талабаларга, профессор-ўқитувчиларга мумтоз адабиётимиз, хусусан, Алишер Навоий ижоди, тасаввуф таълимоти ва машҳур мутасаввифлар, умуман, адабиёт ва адабиётшуносликнинг турли йўналишлари бўйича ўқиган, қизиқарли далилларга бой, мароқли маърузалари олимдаги фикр доирасининг кенг қамровлилигидан, туганмас билим захирасидан далолатдир.
Иброҳим Ҳаққулнинг қизиқарли, ўзига хос, бир-бирига ўхшамайдиган, бир-бирини такрорламайдиган, адабиётшуносликнинг деярли барча йўналишдаги тадқиқотларини намоён қилувчи 30 дан ортиқ китоблари (монография, рисола, эссе, лавҳа) ва бир неча юзлаб мақолалари унинг ҳақиқий забардаст олимлигини кўрсатади. Шу билан бирга, унинг Туркия, Озарбайжон, Тожикистон республикаларига такрор-такрор, Хитой Халқ Республикасига эса яқиндаги илк илмий сафарлари фақат маъруза ўқишдангина иборат бўлмай, балки бу сафарлар турли мамлакатлар олимлари ўртасида адабиётлараро, маданиятлараро халқаро алоқа-муносабатларни янада мустахкамлаш ва ривожлантиришга хизмат қилди, десам хато бўлмайди.
Иброҳим Ҳаққулнинг ҳақиқий забардаст олимлигини эътироф этиш билан бирга унинг дилкаш ҳамсуҳбат, дўстлар даврасига, илмий-маърифий давраларга яхши кайфият, ўзгача файз бахш этувчи инсон эканлигини ҳам алоҳида таъкидламоқчиман. Қаерда, қандай шароитда бўлмасин, дўстлар, яқинлар билан оддий турмуш ташвишлари бўйича ўртоқлашиш, ҳол-аҳвол сўрашишдан бошланган суҳбатларимиз аста-секин ўз-ўзидан илм-фан, маданият, маънавият, филологиянинг долзарб масалаларига кўчиб, қизғин баҳс-мунозаралар билан давом этарди. Бундай суҳбатлар чоғида туғилган фикрлар, айтилган мулоҳазалар Иброҳим учун изсиз қолиб кетмас эди. У ҳозиржавоб, мулоҳазакор олим сифатида ушбу фикрларни саралаб таҳлил қилиб, мақола ёки рисола тарзида қоғозга тушириб, вақти келганида кенг ўқувчилар оммаси ҳукмига ҳавола қиларди.
Олимнинг мақолалари, айниқса, Алишер Навоий ижодини ўрганишга бағишланганлари бир қадар жимжимадор, ўқувчида ҳис-ҳаяжон, қизиқиш уйғотувчи сўз ва ибораларга бой бўлса-да, содда, лўнда, ҳар қандай ўқувчи тушунадиган, ўқишли мақолалар ҳисобланади. Унинг мақолалари ҳақида филология фанлари номзоди Султонмурод Олим И.Ҳаққулнинг 60 йиллик юбилейи тантаналарида шундай деган эди: “Иброҳим Ҳаққул ўз мақолалари билан Алишер Навоийни халққа яқинлаштирди. У Навоий ҳақида шундай ёздики, ҳамма ўқийдиган бўлди. Ўзи Навоий ҳақида ёзилган нарсани ҳамма ўқиши керак. Бунинг учун эса камида Иброҳим Ҳаққулдай ҳассос адабиётшунос ва билимдон файласуф бўлиш керак”. Дарвоқе, айни шу юбилей мажлисида Ўзбекистон файласуфлари миллий жамиятининг раиси, академик Саид Шермуҳаммедов Иброҳим Ҳаққулни фалсафий мушоҳадага эга адабиётшунос сифатида таърифлаб, унга ушбу жамиятнинг фахрий аъзолигига қабул қилинганлиги ҳақидаги дипломни топширган эди.
Иброҳим Ҳаққул принципиал, ҳозиржавоб, мулоҳазакор олим бўлса-да, кўпинча бундай уринишлар, чиқишлардаги палапартиш фикр-мулоҳазалар, баъзан танқидий фикрларнинг (ўзига нисбатан ҳам) ҳар бирига алоҳида мақола ёки чиқишлар билан муносабат билдиравермайди. Лекин бошқа бирор мавзуда мақола ёзганида, мухбирлар билан бўлган суҳбатларида, гап тўғри келиб қолганида, бундай танқидий фикрлар, луқмалар, илмий асосга эга бўлмаган мулоҳазаларга шундай далиллар билан асосли муносабат билдирадики, кўп ҳолларда қарши томон лом-мим дея олмай қолади.
Баъзан ўзаро суҳбатларимизда Иброҳим, мен ва бошқа яқин тенгдошларимиз ўз соҳамизда ҳозирги даражага эришганимиз бежиз эмаслигини, бунда устозларимизнинг беқиёс ҳиссалари борлигини эътироф этамиз, улардан кўпчилигининг бу дунёдан ўтиб кетганларидан афсусланамиз. Дарҳақиқат, институтда кечган 47 йиллик ҳаётимиз давомида ўзбек тилшунослиги, адабиётшунослиги ва фольклоршунослигининг не-не дарғалари билан ишламадик, уларнинг билимидан, маслаҳат ва панду насиҳатларидан баҳра олмадик. Чунончи, Солиҳ Муталлибов, Собиржон Иброҳимов, Ҳомил Ёқубов, Қутбиддин Муҳиддинов, Набихон Хўжаев (Чустий), Музайяна Алавия, Мансур Афзалов, Иззат Султон, Жуманиёз Шарипов, Олим Усмон, Зокир Маъруфов, Саидфозил Акобиров, Фаттоҳ Абдуллаев, Эргаш Рустамов, Солиҳ Қосимов, Матёқуб Қўшжонов, Насим Маматов, Исроил Исмоилов, Шоназар Шоабдураҳмонов, Ғани Абдураҳмонов, Қозоқбой Маҳмудов, Азиз Қаюмов, Абдуқодир Ҳайитметов, Қаюмжон Каримов, Суйима Ғаниева, Абдурашид Абдуғафуров, Машҳура Султонова, Ҳафиз Абдусаматов, Эрик Каримов, Салоҳиддин Мамажонов, Азим Ҳожиев, Шамсиддин Шукуров, Босим Сайимов, Тешабой Алиқулов, Эрнст Бегматов, Эргаш Умаров, Баҳодир Саримсоқов ва бошқа кўплаб устозлар билан ҳар куни кўришиш, ҳол-аҳвол сўрашиш, суҳбатлашиш, улардан ўзимизга керакли маслаҳатлар олиш бахтига муяссар бўлганмиз. Ҳозирда эса бир умр шу институтда ишлаган ва ишлаётган Наим Каримов, Ёқубжон Исҳоқов, Тўра Мирзаев, Бахтиёт Назаров каби устозлар билан бир сафда туриб меҳнат қилаётганлигимиз, уларнинг суҳбатларидан, маслаҳатларидан баҳраманд бўлаётганлигимиз ҳам бизнинг бахтимиздир.
Ана шундай устозлардан ўрганиб, ибрат олиб, ўзи ҳам устозлик мақомига эришган, айтган сўзи билан қилган амаллари уйғунлашиб кетган забардаст олим Иброҳим Ҳаққул ўз соҳасида камолот чўққисига кўтарилиб, ўзининг 70 ёшида ҳам тиним билмай бор кучини, илмий салоҳиятини, эътиқодини адабиётимизни, адабиётшунослигимизни ривожлантиришга, юксакларга кўтаришга сарфлаб, баракали ижод қилиб келмоқда. Зеро, Алишер Навоий ҳазратлари айтганларидек: “Жаҳон таркини қилмай, чунки тинмоқ мумкин эрмастур”.
Мен муборак 70 ёшини қаршилаётган, янгидан-янги илмий-ижодий ишларга бел боғлаган, “Кўкча фуқароси” бўлган жонажон дўстимни ушбу қутлуғ сана билан самимий табриклар эканман, унга узоқ умр, мустаҳкам соғлиқ, оилавий фаровонлик ва хотиржамлик ҳамда илмий ижодига барака тилайман! Оллоҳ менинг Иброҳим Ҳаққулга айтган ушбу тилакларимни яна ўн, йигирма, ўттиз йилдан кейин ҳам такрор айтишни насиб қилсин!

SAHIFA TANIQLI NAVOIYSHUNOS OLIM IBROHIM HAQQUL TAVALLUDINING 70 YILLIGIGA BAGʻISHLANADI

1981 yilda chop etilgan “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” monografiyasini oʻqir ekanman, Ibrohim Haqqulning mumtoz sheʼriyatni chuqur bilishi va ilmiy-nazariy bilimi mukammalligidan ham hayratlangan, ham u kishiga havasim kelgan edi. Kitobni oʻqib chiqqach, Ibrohim Haqqulni yoshi ulugʻ olim boʻlsa kerak, deb oʻylagan edim. Aslida esa u bu paytda endigina 32 yoshga qadam qoʻygan yigit ekan…

Oxunjon SAFAROV
“SOʻZNI JAHON BAHRIDA DURDONA BIL”GAN MUNAQQID

Hozirgi oʻzbek adabiyoti va adabiy tanqidchiligida hanuzgacha xalqaro minbarga koʻtarila olmayotganligidan qoniqmaslik kayfiyati behad baland. Bu yaxshi, albatta! Lekin bu oʻzbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida xalqaro minbarga koʻtarishga munosib asarlar yaratilmayotir, degan maʼnoni anglatmasligi lozim. Ahyon-ahyonda boʻlsa-da, bunday maqola yoki monografik tadqiqotlar yaratilayotganini inkor etib boʻlmaydi. O.Sharafiddinov yoki M.Qoʻshjonovlarning qator tadqiqotlarini, yoxud N.Komilovning “Tafakkur karvonlari”, F.Sulaymonovaning “Sharq va Gʻarb”, N.Karimovning “Choʻlpon”, U.Normatovning “Qodiriy bogʻi” va Abdulla Qahhor haqidagi keyingi tadqiqotlari, B.Qosimovning “Milliy uygʻonish”, H.Boltaboyevning “Fitrat va jadidchilik”, B.Karimning “Abdulla Qodiriy” singari asarlarini xorijiy tillarga oʻgirib nashr etishganida oʻsha minbarni bemalol toʻldirgan boʻlur edi. Bizda, asosan, adabiy asarlar tarjimasiga koʻproq eʼtibor qilishadi, adabiyotshunoslik va tanqidchilikka oid asarlarni saralab, tarjima qilish haligacha taomilga kirmayotir. Shu sababli adabiyotshunoslik va tanqidchilikka oid asarlarning xalqaro miqyosga chiqa olmayotganligini roʻkach qilib kamsitish oson kechayotganday tuyuladi menga.
Shuni taʼkidlash joizki, oʻzbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligining xalqaro minbarga koʻtarila olmayotganliklari sabablarini, dastlab, hozirgi adabiyotshunoslaru tanqidchilarning xorijdagi kasbdoshlari darajasida ilmiy salohiyatga ega emasliklari, shuning natijasida adabiy hodisalarni ular darajasida falsafiy-estetik tahlil qilishda torlik qilayotganliklari, boz ustiga xorijiy tillarni bilmasliklari tufayli oʻsha tillardagi tadqiqotlardan xabarsizliklari yoki oʻzga tillarda oʻz izlanish natijalarini eʼlon qilishda oqsayotganliklari bilan izohlashadi. Toʻgʻri, bu fikrlarda jon bor, qolaversa, ularni inkor etish ham amrimahol. Lekin barcha oʻzbek adabiyotshunoslariyu tanqidchilarini sidirgʻasiga ilmiy salohiyat jihatidan xorijdagi kasbdoshlar darajasida emas, deyish oʻta adolatsizlikdir. Ular orasida xorijdagi kasbdoshlaridan qolishmaydigan ilmiy salohiyat egalari boʻlganlari ancha. Bugungi oʻzbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi yukini oʻshalar yelkalab turishibdi. Qolaversa, XX asrdagi oʻzbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligini butunsicha shu nuqtai nazardan baholash ham haqiqatga ziddir. Negaki, oʻzbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida bu davrda yaratilgan asarlar sirasiga allaqachon mamlakatimiz sarhadlaridan tashqariga chiqa olgan va eʼtibor qozongan asarlar ham bor. Koʻp uzoqqa bormaylik, oʻzimizda bir necha bor qayta-qayta nashr etilib, oliy oʻquv yurtlarimizda oʻqitilib kelgan, lekin sakson-toʻqsoninchi yillarga kelib maʼnaviy jihatdan eskirganlikda ayblana boshlangan N.Mallayevning “Oʻzbek adabiyoti tarixi” tadqiqot-darsligining Pokistonda urdu tiliga oʻgirilib, uch kitob shaklida, yoxud istiqlol yillarida akademik B.Valixoʻjayev tomonidan shoʻro zamonida taqiqlangan naqshbandiya tariqatiga mansub Xoja Ahrori Valiy faoliyati va merosini oʻrganib yaratgan “Xoja Ahrori Valiy” tadqiqotining 1993 yilda Dushanbeda tojik tilida, 1997 yilda Tehronda fors tiliga nashr etilganiga nima deysiz? Bu silsilada yana qator asarlarni eslatish mumkin. Shuningdek, keyingi yillarda bir qator oʻzbek adabiyotshunoslari bilan nemis, fransuz, yapon, turk, eron, afgʻon va rus adabiyotshunoslari oʻrtasida yuzaga kelgan ilmiy-ijodiy hamkorliklar ham oʻzbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligini xalqaro minbarga koʻtarishda muhim omil boʻlmoqda. Yaponiyalik boburshunos Eyji Mano, nemis adabiyotshunoslari Ingabor Baldauf xonim, Karl Rayxl va boshqalarning faoliyati bu sohada eʼtiborga loyiq. Yana shuni ham eslatish zarurki, sobiq shoʻro zamonida xalqaro minbarga chiqish faqat rus tili vositachiligida amalga oshuvi mumkin edi. Bu oʻziga xos senzura nazorati vazifasini ham bajarardi. Shu sababli adabiyotshunoslik yoki tanqidchilikka oid ayrim ishlarni rus tilida eʼlon qilish – shoʻro adabiyotshunosligi va tanqidchiligi mezonlari va darajasiga mos sanalardi. Xususan, Moskva yoki Sankt-Peterburgdagi nufuzli jurnallaru nashriyotlarda bosilgan asar nainki uning muallifi, balki butun oʻzbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligining yutugʻi sanalar, shu vajdan Gʻarb matbuotiga chiqish haqida deyarli oʻylanilmasdi. Aksincha, Gʻarbdagi adabiyotshunoslaru tanqidchilarga qarshi mafkuraviy jangga kirishilib, adabiyotshunoslik ham, tanqidchilik ham oʻziga xos mafkuraviy kurash quroliga aylantirib qoʻyilgandi. Hatto shu sohada ixtisoslashgan adabiyotshunos va tanqidchilar guruhi shakllanib ulgurgandi. Ular ham asarlarini, asosan, oʻz ona tillarida va qisman rus tilida yozib eʼlon qilish bilan cheklanishardi.
Ammo istiqlol sharofati tufayli bugungi kunda tanqidchi va adabiyotshunoslarimizning nemis tilida – Olmoniyada, turk tilida – Turkiyada, fors tilida – Eronda, xitoy va yapon tillarida, yakkam-dukkam hodisa esa-da, har qalay u yoki bu asari eʼlon qilinayotganiga, qolaversa, endi oʻzbek adabiyotshunoslari va tanqidchilari ham xalqaro miqyosdagi adabiy simpozium va anjumanlarda qatnasha boshlaganliklariga yumuq koʻz bilan qarash nojoiz. Ayniqsa, bu jarayon fikrlash va baholash tarziga hamda maʼnaviy va madaniy merosimizdagi mushtaraklik alomatlariga koʻra bizga anchayin yaqin boʻlgan Turkiya, Eron, Afgʻoniston, Hindiston, Pokiston, shuningdek, endilikda mustaqil mamlakatlar sifatida yaqin xorijga aylangan Markaziy Osiyo respublikalari va Ozarbayjon xalqlari orasidagi madaniy-maʼrifiy hamda adabiy hamkorlik borasida birmuncha sezilarli va faol harakatga aylanib borayotganini inkor etib boʻladimi? Bu silsilada marhum akademiklar I.Qoʻchqortoyev, B.Valixoʻjayev, marhum adabiyotshunos va follorshunoslar B.Qosimov, M.Murodov, Sh.Shomuhammedov, shuningdek, barhayot adabiyotshunosu folklorshunoslar T.Mirzayev, N.Komilov, H.Boltaboyev, B.Karimov, M.Joʻrayev, E.Ochilov, J.Eshonqulov va boshqalar qatorida Ibrohim Haqqulning ham munosib oʻrni bor. Buni taniqli adabiyotshunos, Oʻzbekiston Qahramoni Ozod Sharafiddinovning unga yoʻllagan ochiq maktubidagi quyidagi eʼtirof ham yaqqol tasdiqlaydi.
“Avvalo shuni aytmogʻim kerakki, men birinchi qadamlaringizdanoq ijodingizni juda katta qiziqish bilan kuzatib kelaman. Meni maqolalaringiz va kitoblaringizdagi teranlik, mulohazalar hamda xulosalarning chuqur bilimga asoslanganligi, fikrdagi, ilmiy tafakkurdagi dadillik va nihoyat, har bir sahifadan barq urib turadigan samimiyat oʻziga jalb qilardi. Ayniqsa, Alisher Navoiy haqidagi tadqiqotlaringiz, uning bir qator gʻazallariga bergan tahlillaringiz, tasavvuf borasidagi izlanishlaringiz sizni adabiyotshunosligimiz sohasida oldingi oʻrinlarga olib chiqdi. Siz xalqimiz oʻrtasida mumtoz adabiyotimizning yetuk va barkamol tadqiqotchisi hamda targʻibotchisi sifatida tanildingiz”.
Haqqast rost! Bugungi kunda oʻzbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligi Ibrohim Haqqul siymosida u yoxud bu adabiy hodisani umuminsoniy qadriyat sifatida umumjahoniy falsafiy-estetik mezonlarda tahlil qila biladigan va baholay oladigan yorqin isteʼdod voyaga yetganligidan faxrlana oladi. Buni Ibrohim Haqqul ijodiy izlanishlaridagi quyidagi fazilatlar asoslashiga shubha yoʻq.
Birinchidan, oʻzbek tasavvufshunosligi istiqlol tufayli qaror topdi, uning ilmiy-amaliy tamal toshini qoʻyishda N.Komilov, O.Usmon va boshqalar qatorida Ibrohim Haqqul ham samarali hissa qoʻshdi. Uning Ahmad Yassaviy, Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy, Najmiddin Kubro, Xoja Orif Mohitobon, Xoja Bektoshi Valiy kabi mutasavviflar ijodiga oid, shuningdek, Alisher Navoiy va oʻzbek mumtoz adabiyotini tasavvufiy qarashlar prizmasidan oʻtkazgan holda yangicha talqin etish yoʻnalishidagi tadqiqotlari oʻzbek tasavvufshunosligini jahoniy tasavvufshunoslik darajasiga koʻtardi va milliy istiqlol gʻoyasini ishlab chiqishda, yanada aniqroq qilib aytganda, komil insonni tarbiyalash dasturini yaratishda muhim ilmiy-nazariy manbalardan biri vazifasini bajardi. Bugun dadil aytish mumkinki, u tasavvufshunoslikka oid qarashlarini turk, arab, fors va hatto nemis tasavvufshunosligidagi fikrlar bilan toʻyintiribgina qolmadi, balki oʻzi yashayotgan zaminda qaror topgan tasavvufshunoslik asoslari va tadrijiga teran nazar solib, tipologik xususiyatlarini oydinlashtirdi va umumlashtirib yangi bosqichga koʻtarilishiga munosib hissa qoʻsha oldi. Yana mamnuniyat bilan aytish lozimki, uning bu yoʻnalishdagi ayrim tadqiqotlari Eron va Turkiyada chop qilingan, oʻzi ham bu davlatlarda oʻtkazilgan qator xalqaro anjuman va simpoziumlarda faol ishtirok etib, maʼruzalari bilan chiqqan, qolaversa, oʻsha yurtlardagi qator adabiyotshunoslar bilan ijodiy-ilmiy hamkorlik qilib kelayotir.
Ikkinchidan, oʻzbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi qiyofasida barcha adabiyotshunoslaru tanqidchilarni birvarakayiga adabiy hodisalarni xalqaro tafakkur darajasida falsafiy-estetik tahlil qilishda torlikda ayblash insofdan emasligini yuqorida eslagandik, bilʼaks ular orasida adabiy hodisalarni falsafiy-estetik baholash va tahlil qilishda xalqaro miqyosda fikr bildira biladiganlar ham boʻy koʻrsatayotganligini eʼtirof etish va tan olish fursati keldi. Albatta, bunga ortiqcha mahliyo boʻlmaslik shartiga ham amal qilmoq darkor.
Shu munosabat bilan yana O.Sharafiddinovning Ibrohim Haqqulga yoʻllagan xatida taʼkidlangan ikki nuqtaga eʼtiborni qaratishga toʻgʻri keladi: birinchisi – “mutaxassislarimizning intellektual darajasini koʻtarish” va ikkinchisi – “istiqlol adabiyotshunosligini yaratish va rivojlantirish uchun… ijod erkinligi, tafakkur erkinligi”ga erishmoq shart. Shu mantiqdan Ibrohim Haqqul ijodiy qiyofasiga nazar solinsa, har ikkala shart ham oʻzaro uygʻunlashgan holda uning ijodkorlik isteʼdodi va salohiyati asoslarini belgilab kelayotganligiga qanoat hosil qilish mumkin. Shundanmikin, u xoh mumtoz adabiyotga, xoh hozirgi adabiyotga daxldor adabiy hodisa yoki fakt boʻlishidan qatʼi nazar, umuminsoniy qadriyat sifatida xalqaro estetik tafakkur prizmasidan oʻtkazgan holda yangicha tahlil va talqin qiladi, oʻsha hodisa haqida kutilmagan, lekin tom maʼnoda yangi va toza xulosa va umumlashmalarga boy falsafiy-estetik fikrlarini oʻrtaga tashlaydi. Aytaylik, Shekspir ijodida oʻz zamonasidagi diniy eʼtiqod izlari mavjudligini hech kim inkor etmagan, lekin oʻsha diniy qarashlarning Sharqqagina, qolaversa, islomga daxldor tasavvufiy qarashlarga aloqador qirralarini ilmiy-estetik mantiqqa suyangan holda kashf etish, oʻsha O.Sharafiddinov taʼkidlagan “ijod erkinligi, fikr erkinligi”ga asoslangan ilmiy jasorat emasmi? Ibrohim Haqqul Shekspir “Hamlet”ining Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol Kamol oʻgirmasiga munosabat bildira turib, Farididdin Attordan keltirilgan “Chi doni tu, ki mardon dard chi dorand. Vale donand dard onho, ki mardand” (“Mardlar dardi qanday dardligini sen qayoqdan bilursan. Ammo kimlarki dardni anglasa, oʻshalar marddir”) satrlarida ifolalangan gʻoya asosida Hamlet obrazi mohiyatini shunday izohlaydiki, bu kutilmagan izohga qoʻshilmaslikning iloji yoʻq. U yozadi: “Hamlet xayolda ham, dardda ham mard. Hamlet obrazini mabodo sharqlik bir ijodkor yaratganda edi, hol va fazilatlarni, albatta tasavvufga bogʻlab yoritish zaruriyati tugʻilardi. Sharqlik orif darveshlarga Hamlet shu qadar ruhdosh. “Men jon deb sizga biror nima berardimu, lekin hech vaqoyim yoʻq – jonimdan oʻzga, jonimdan oʻzga, jonimdan oʻzga” . Uning bu soʻzlarini tarkidunyo tuygʻusiga sohib har bir kishi tez tushunadi. Tarkni ham tark aylagan faqir va darvesh esa yana ham oson anglaydi” (Qarang: Vilyam Shekspir. Saylanma. Birinchi jild. Toshkent: “Fan”, 2007. 15-bet). U shu mulohaza bilan cheklanmaydi, balki Gʻarb dunyosiga tasavvufning kirib borishi va Shekspir ruhiy olamiga taʼsirini asoslashni koʻzlab yana yozadi (Fikrimiz dalili sifatida keltirilgan ushbu koʻchirma biroz choʻzilgani uchun uzr!): “Tasavvuf va Gʻarb dunyosi, tasavvufning Gʻarb madaniyati, adabiyot va sanʼatiga taʼsiri mavzui bizda deyarli oʻrganilmagan. Holbuki, oʻn ikkinchi asrlardayoq gʻarbliklar tasavvuf taʼlimotiga eʼtibor qaratib, mutasavvif olim va ijodkorlarning ayrim asarlarini oʻqib-oʻzlashtirishga kirishgan. Maʼlumki, tasavvuf madaniyati va tafakkuri islom madaniyati va tushunchasining ajralmas qismi. Biror-bir shayxga xoh mansub boʻlsin, xoh mansub boʻlmasin, bu boy va beqiyos irfon xazinasidan har bir musulmon foydalana olgan va talab darajasida buni lozim deb bilgan. Zero, “Tasavvuf yoʻli aql yoʻlidir. Quruq mantiq, dalil va isbot yoʻli emas, kashf va vijdon yoʻli erur… tasavvuf yoʻliga kirish va bir tariqat shayxiga intisob etish islomda na farz, na vojib va na sunnatdir, musoit shartlarga koʻra bir fazilat va kamol holi edi” (Ibn Xoldun)…
Tasavvuf yaxlit bir taʼlimot, maxsus bir zamon va maqomga xos harakat emas. Bu shaklsiz harakat. Soʻfizm ruhdagi uygʻonish jarayonlarini boshlaydigan oʻziga xos asosdir. Aytish mumkinki, tasavvuf inson farzandining maʼnaviy-ruhiy uygʻoqligini targʻib va tashviq etuvchi komillik mujdasidir (“Yung psixologiyasi va soʻfizm”. Istanbul, 1997. 23–24-betlar). Chindan ham, tasavvuf maʼnaviy-ruhiy bedorlik va komillik mujdasidirki, Gʻarbning Dante, Gyote, Tolstoy singari daho sanʼatkorlari uni koʻngil orqali qabul qilib, ruhoniy yuksalishga xizmat ettirishgan…
Shekspir badiiy ijod bilan shugʻullanayotgan paytlarda Gʻarb olimi Sharqning mashhur alloma va faylasuflari qatorida soʻfiy va mutasavviflarning faoliyatidan ham yaxshi xabardor edi. Masalan, Mishel Monten bilan Imom Gʻazzoliy shaxsi va ijodiyoti haqida bemalol suhbatlashish mumkin edi. Muhiddin ibn Arabiy merosini yana ham baland havas ila oʻrganganlar, xususan, komil inson tushunchasiga ishtiyoq ortib borardi. Ilm-fan va sanʼat orqali insonni kamolga yetkazish gʻoyasiga mahkam yopishgan Gʻarb Farididin Attor, Mavlono Rumiy asarlari taʼsirida Ishq va irfon toʻgʻrisida ham oʻylay boshlagandi. Zero, gʻarbliklarning nafsga qarashi, nafsni tanishi tamomila oʻzgacha edi. Yaʼni nafs kuch-quvvat, huzur-halovat manbai, shaxsiy zafar va muvaffaqiyat garovi sanalardi.
Hamlet esa inson yomon xulq-atvor, tuban his-tuygʻular quli ekan, demak, u nafs quli, nafsoniy va shahvoniy hirslar malayi, degan tushunchaga tayanardi. Bir oʻrinda u: “Darvish oʻzi orzu qilgan rohatga yetadi” , – deydi. Orzu aylagan rohat-farogʻatga Hamlet garchi erishmagan boʻlsa-da, moddiy dunyoning qonli, qaygʻuli hodisalari, taxtparastlik jinoyat va xiyonatlari, bir-biridan jirkanch makr va oqibatsizliklar uni haq yoʻli, haqiqat ishqidan chetlashtira olmagandi. U Gʻarbning dorsiz Mansur Halloji edi” (Oʻsha asar. 15–17-betlar). Ehtimol, kimlargadir tasavvufni bu xilda bogʻlanganligi haqidagi fikrlar erish tuyular, lekin I.Haqqulning hech kimnikiga oʻxshamaydigan va faqat oʻzigagina xos dalilu muhokamalaridan iborat bunday fikrlariga ishtiboh bildirishga ham asos yoʻq. Negaki, u oʻz daʼvolarini daʼvoligicha qoldirmagan, bilʼaks Shekspir zamoni va Sharq tasavvufini bogʻlab turgan rishtalarni topa olgan, oʻsha rishtalarni ilmiy mantiq jilosida kashf etgan. Bunda I.Haqqulning ilmiy jasoratiga asoslangan erkin fikrlay olish isteʼdodi jilolanib turibdi.
Qolaversa, uning bu xildagi Gʻarbu Sharqdagi qarash va hodisalarni oʻzaro muqoyasa qilib, tipologik va mushtaraklik xususiyatlarini muayyan etish asosida umuminsoniy falsafiy-estetik qadriyat sifatida umumlashtirishga intilishi faqat Shekspir asarlari tarjimalariga munosabat doirasida qolib ketmagan. Ayni choqda uning Jamol Kamol fors-tojik tilidan muvaffaqiyat bilan oʻzbekchaga oʻgirgan Mavlono Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi maʼnaviy”siga yozgan soʻngsoʻzi – “Millati ishq barcha dinlardin judo…”, “Hikmatlar”iga yozgan soʻzboshi – “Hikmat – koʻngil chirogʻi”, Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr”, “Ilohiynoma” va “Asrornoma” asarlariga yozgan soʻzboshilari – “Navoiyni maftun aylagan kitob”, “Koʻngil kimyosi”, “Attor kashf etgan asror”, Abdurahmon Jomiyning “Gulshaningda soʻlmasin gul” saylanmasiga bitgan soʻzboshisi – “Ruh va maʼno sarboni” kabi maqolalari, shuningdek, “Navoiyga qaytish”, “Taqdir va tafakkur”, “Eʼtiqod va ijod”, “Abdulla Qahhor jasorati” kabi qator kitoblari naqadar baland did va teran tafakkur bilan yozilgan. Bu silsilaga uning “Ahmad kalla”, “Ustod”, “Oybek shaxsiyati va sheʼriyatiga doir” singari oʻnlab maqolalarini ham kiritmoq lozim. Ular betakror mushohadalarga, asosli dalillarga boyligi bilan nainki oʻzbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligidagi, balki jahon miqyosidagi estetik qarashlardan qolishmaydigan mulohaza va muhokamalarga toʻyintirilganligi bilan ham diqqatni tortib turadi. Ularda I.Haqqulning fikrlash tarzi va bayon etish uslubi ham oʻzgacha – erkin, mantiqiy tafakkurga asoslangan. Soʻz va fikr ezmaligi yoʻq. Hazrat Navoiy aytganlaridek, u ham “Soʻzni jahon bahrida durdona” yangligʻ anglaydi, shu bois soʻz uning estetik ideal va aqidalari talqinida oʻz zimmasiga “jahon bahrida”gidek yuksak va masʼul vazifalarni ado eta bildi. Natijada munaqqidning hayrat va haqiqatdan iborat badiiy olamida inson va zamon munosabatlari doirasida iymon va eʼtiqod, mehr va oqibat, muhabbat va sadoqat tuygʻularining komil insonni tarbiyalashdagi qudrati soʻzda bor rangu ohanglari bilan oʻz inʼikosini topa olgan. Shu fazilatlari tufayli u oʻzbek adabiyotiga daxldor hodisani Gʻarb yoki Sharq adabiyoti prizmasidan muqoyasaviy holatda oʻtkaza ololgan, aksar hollarda hodisalar orasidagi bogʻlanishlarni, shu bogʻlanishlardagi farqli va mushtarak belgilarni gʻoyat ziyraklik bilan payqab, kutilmagan umumlashtiruvchi xulosalar chiqara bilgan. Aftidan, I.Haqqulning adabiyotshunos va tanqidchi sifatidagi ijodiga xos bu xususiyatlarni ustoz O.Sharafiddinov oʻz vaqtidayoq teran anglaganidan uni “ham mumtoz adabiyotimizni, ham zamonaviy adabiyotimizni, ham Gʻarb, ham Sharq adabiyotini puxta” bilgani tufayli “fikrlari tor mahalliy hududlarni yorib, yorugʻ jahon boʻylab” taralishga yuz burayotganidan bashorat etgan edi. Aslida-chi, bu bashoratning bugungi kunda haqiqatga aylanganini mamnuniyat bilan tan olmoq oʻzbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi erishayotgan darajalarni xolisona eʼtirof etishga yoʻl ochgan boʻlur edi.

18 fevral – 1 mart, 2009 yil, Buxoroyi Sharif

Rahim VOHIDOV
TASAVVUF – AXLOQIY POKLANISH

Keyingi paytda istiqlol bergan neʼmat sharofati bilan tasavvuf qonuniyatlarini teran oʻrganish harakati avj oldi. Respublikamizdagi talay zukko olimlarimiz mavzuning xilma-xil qirralarini kashf etishga xizmat qiluvchi keng qamrovli ishlarni boshlab yubordilar. Ana shu harakatning oldingi saflarida salohiyatli adabiyoshunos va munaqqid yurtdoshimiz Ibrohim Haqqulovning borayotganligi quvonchli hodisadir. 1949 yilning ayni bahorida (28 mart) Shofirkonning Talijasida dunyoga kelgan Ibrohim tuman markazidagi maktabda oʻrta maʼlumotni (1965) oldi. U 1966–1970 yillarda Buxoro davlat pedagogika instituti Oʻzbek filologiyasi fakultetida tahsil koʻrdi. Ibrohim Haqullovning mumtoz adabiyotga havasi va dastlabki izlanishlari talabalik yillaridan BuxDPIda boshlangan edi. U 1970–1972 yillarda Shofirkon tuman roʻznomasida xizmat qildi. Ana oʻsha yillarda Ibrohimjon Xoʻja Orif Mohitobonning mangu oromgohini bot-bot tavof etdi. Ulugʻ shayxdan duolar tiladi. Oʻsha gʻaybiy duolarning isteʼdodli olim taqdirida ijobatga oʻtganiga bugun guvohmiz…
I.Haqqul 1973 yildan hozirga qadar OʻzR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot inistitutida xizmat qilib keladi. U ana shu dargohda oddiy ilmiy xodimdan boʻlim boshligʻigacha boʻlgan yoʻlni bosib oʻtdi. Uning yetakchi tadqiqot sohasi mumtoz adabiyotning dolzarb masalalari hisoblanadi. Tabiiyki, mumtoz adabiyot vakillari adabiy merosini ilohiyot va tasavvufdan ajratib oʻrganish – daryo sohiliga borib, tashna qaytishga tengdir. Bu haqiqat otaxon adabiyoshunoslarimizga ham kunday ravshan edi. Biroq siyosiy zugʻumlar tufayli ular foniy dunyoni olam-olam armonlarini opichlab tark qildilar. Ibrohimning zarofati va hozirjavobligi shundaki, davr bergan imkoniyatlardan foydalanib, mumtoz sheʼrlar tahliliga teran shoʻngʻidi. Qator gʻazallarga sharhlar yozdi. Tasavvuf bilan jiddiy qiziqdi. Sobiq ittifoqdagina emas, xorijda, ayniqsa, Turkiyada chop etilgan koʻplab ilmiy asarlarni qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻldi. Arab tili kurslarida tahsil koʻrish uning uchun ikki tomonlama manfaat keltirdi: birinchidan, yozuvi pishiq boʻlishi adabiy-ilmiy manbalarga keng yoʻl ochdi. Ikkinchidan, til oʻrganish ilohiyotni, islomni chuqur oʻzlashtirish kalitini berdi. Islom va tasavvuf esa hamisha baqamti turadi va biri ikkinchisini taqozo etadi. Tabiiyki, ayrimlari eslatilgan maʼnaviy omillar Ibrohimning maqolalariga, kitoblariga rangu maʼno baxsh etdi. Ularning maʼnaviy taʼsiri va oʻqishliligini oshirdi. 80-yillarda u davriy matbuot hamda ommaviy axborot vositalari orqali turkum mazmundor chiqishlar qildi. Oʻsha saʼyu harakatlari uning muhibu muxlislarini koʻpaytirdi. Talabchan oʻquvchilarning didi nozik boʻladi. Uni topish ham, saqlash va koʻpaytib borish ham oson emas. Ibrohim ana shu hayotiy haqiqatni toʻgʻri ilgʻadi va savobli harakatlarini izchil davom ettirdi. Birin-ketin uning “Oʻzbek adabiyotida ruboiy”, “Uvaysiy sheʼriyati”, “Badiiy soʻz shukuhi”, “Zanjirband sher qoshida”, “Kamol et kasbkim…”, “Abadiyat farzandlari” kabi kitoblari oʻquvchilar qoʻliga tegdi. Bu asarlarda mumtoz sheʼriyatga yangicha yondashuv hukmronlik qiladi. Ana shu yillarda Ibrohimning oʻziga xos chiroyli uslubi shakllandi. Uning ilmiy izlanishlarida boʻliq fikr, magʻzu maʼno yonida kuchli ehtiros ham turadi. Masalaning bu jihati olim tadqiqotlarida oʻziga xos bir zarb, ohangu shiddatni vujudga keltiradi. Talabchan kitobxon esa ana shunday ishlarga tashna. Qoʻlga tushgan bunday maqolayu kitoblarni “uxlay-uxlay” emas, tamshana-tamshana, huzur qilib oʻqiydi.
Ibrohim ilmiy faoliyatidagi yana bir jihatni alohida urgʻu bilan aytgimiz keladi. U 80-yillarning boshlaridayoq oʻzi uchun tuganmas maʼnaviy xazinani kashf etdi. Bu – tasavvuf edi. Mana, salkam oʻn besh yil boʻlayotir, u shu xazinaning maftun-mahliyosi boʻlib, oʻz javohirotini izlaydi. Sulton ul-orifin Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlarini oʻrgandi. Ularni nashr ettirdi. Sulaymon Boqirgʻoniy toʻplami ustida ishladi, bu hikmatlarni ham oʻquvchilarga tuhfa qilib, katta savobga doxil boʻldi. Ibrohimning turkiy mashoyixlar sheʼriyati ustidagi jiddiy ilmiy izlanishlari “Tasavvuf va sheʼriyat” ( Toshkent,1991) kitobida umumlashgan. Kitob ilmiy-adabiy jamoatchilik, keng kitobxonlar ommasini behad xushnud qildi. Shov-shuvlarga sabab boʻldi, mullifiga haqli obroʻ-eʼtibor keltirdi. Asar Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasining Ahmad Yassaviy nomidagi mukofotini oldi. Biroq Ibrohim mukofot uchun emas, qalbning maʼnaviy ehtiyojini qondirish uchun tinimsiz izlandi, yozdi. Tasavvuf va maʼrifiy sheʼriyat ustidagi izlanishlarini yanada chuqurlashtira boshladi. Olimning tinimsiz saʼy-harakatlari tufayli uning “Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi va taraqiyoti” (Gʻoyaviylik, izdoshlik, obrazlar olami) mavzuidagi ilmiy ishi dunyoga keldi. Ibrohim bu tadqiqotni Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti ilmiy kengashida doktorlik dissertatsiyasi sifatida muvaffaqiyatli himoya qildi. Ilmiy kengash isteʼdodli olimning mazmundor mazkur tadqiqoti uchun unga filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini berish haqida yakdillik bilan qaror qabul qildi. Ha, 70-yillardagi shirin orzular, albatta, bobo – Xoʻja Orif Mohitobon hazratlarining uvaysiy fotihalari oʻz samarasini berdi…
Ibrohim Haqqulning “Irfon va idrok” kitobi (Toshkent: “Maʼnaviyat”, 1998. – 160 bet) olim kuzatishlarining qalin qaymogʻi sifatida keng oʻquvchilar qoʻliga yetib bordi. Bu asarlarni alohida hayrat va hayajonsiz oʻqish, hazm qilish qiyin. Naqshbandiya tariqatining piri komillaridan biri hazrat Navoiy buyuradilar:

Ilm, Navoiy, senga maqsud bil,
Emdiki, ilm oʻldi, amal aylagil.

Ayni bayt magʻzidagi mohiyat Ibrohimjon uchun harakat dasturi vazifasini ado etmoqda. U keyingi yillarda yuzlab ilmiy maqolalar yaratish, Respublika radio va oyinai jahon orqali mazmundor suhbatlar qilish bilan birga oliy oʻquv yurtlarida maʼruzalar oʻqib keladi. Jumladan, BuxDU Tasavvuf va oʻzbek adabiyoti kafedrasining hamkorlikdagi mudiri sifatida oʻz fakultetdoshlari maʼnaviy-ruhiy tarbiyasida katta hissa qoʻshayotir.
Buxoro Davlat universiteti maʼmuriyati va ilmiy kengashi 2000–2001 oʻquv yillaridan boshlab, barcha fakultetlarda “Tasavvuf, oʻzbek mumtoz adabiyoti va axloqiy-maʼnaviy tarbiya muammolari” mavzuida ixcham fan (20 soat maʼruza va 16 soat amaliy mashgʻulot) oʻqitish haqida qaror qabul qildi. Shuningdek, oʻzbek filologiyasi fakulteti oʻquv rejasida “Tasavvuf va Sharq adabiyoti poetikasi asoslari” fani ham mavjud.
Olim I.Haqqulning qoʻlingizdagi “Tasavvuf saboqlari” nazariy qoʻllanmasi ana oʻsha fanlar uchun maruza matnlari sifatida yozilgan. Tasavvufga doir yaxlit maʼlumot beruvchi darslik va qoʻllanmalarning yoʻqligi, mumtoz hamda bugungi tadqiqotchilar qarashidagi xilma-xillik tufayli mazkur ish ilk tajriba sifatida muallimu talabalar hukmiga havola etilayotir…
Maʼruf Shayx Sirri Saqatiy “Tasavvuf bori goʻzal axloqdir”, – deya bashorat qilgan ekanlar. Agar shu fan va uning nazariy qoʻllanmasi Sizning axloqiy-maʼnaviy poklanishingizga ozgina boʻlsa-da ulush qoʻsha olsa, muallif ham, universitet maʼmuriyatiyu mudarrislari ham murodlariga yetgusidir!

Ibrohim Haqqulning “Tasavvuf saboqlari” (Buxoro, 2000) kitobiga yozilgan soʻzboshi 

Abdusalom ABDUQODIROV*
ZABARDAST OLIM VA USTOZ

Oʻtgan asrning 70-yillarida ilm maydoniga kirib kelgan Ibrohim Haqqul hozirgi mustaqil Oʻzbekiston Respublikasining eng yetuk adabiyotshunosi, xususan, komil navoiyshunosi va tasavvufshunosidir. Ustozning ilmiy faoliyati Oʻzbekistonga qoʻshni davlatlar va hatto chet mamlakatlarda eʼtirof etilgan. Chunonchi, Tojikiston ilmiy va adabiy jamoatchiligi ham Ibrohim Haqqulni nuktadon adabiyotshunos sifatida bilishadi va hurmat qilishadi.
Ibrohim Haqqul ilm-maʼrifat makoni boʻlgan Buxoro viloyatida dunyoga kelib (1949 yilning 28 martida tugʻilgan), voyaga yetgan boʻlsa-da, uning ilmiy kamoloti Toshkent shahri va undagi Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori instituti bilan bogʻliq. Ustoz shu institutda oʻz faoliyatini laborantlikdan boshlab, katta ilmiy xodimlikka yetishgach, tadqiqotchilikdan fan nomzodi, fan doktori ilmiy darajalari va professorlik unvonini olishgacha boʻlgan ilm zinalarini egalladi. Bularning hammasini ustoz oʻta mehnatkashligi, turli mashaqqatlarga bardosh berishi, tinmay oʻqishi, izlanishi va uzluksiz harakati tufayli qoʻlga kiritdi.
Kamina Ibrohim akani uning 1981 yilda chop etilgan “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” monografiyasini oʻqish bilan tanigan edim. Kitobda ruboiy janri poetikasi, uning tarixi, yuzaga kelish asoslari; ruboiy qonuniyatlari va adabiy jarayondagi oʻrni ilmiy jihatdan chuqur tadqiq etilgan va nazariy fikrlar Navoiy hamda Bobur ruboiylari tahlili bilan dalillangan edi.
Monografiyani oʻqir ekanman, Ibrohim Haqqulning mumtoz sheʼriyatni chuqur bilishi va ilmiy-nazariy bilimi mukammalligidan ham hayratlangan, ham u kishiga havasim kelgan edi. Kitobni oʻqib chiqqach, Ibrohim Haqqulni yoshi ulugʻ olim boʻlsa kerak, deb oʻylagan edim. Aslida esa u bu paytda endigina 32 yoshga qadam qoʻygan yigit ekan. Buni Ibrohim aka 1985 yilda oʻzbekistonlik bir guruh taniqli olim va shoirlar bilan Xoʻjandga kelganida bildim. Xoʻjand davlat universitetining oʻzbek adabiyoti kafedrasida mehmonlar bilan boʻlgan uchrashuvda xushqomat, bugʻdoyrang, istarasi issiq, har bir soʻzi aql-idrok, donishmandlik va samimiyatga yoʻgʻrilgan yosh olim Ibrohim Haqqul hammamizni maftun etgan edi.
Mehmonlar Xoʻjand shahri, Jabbor Rasulov va Bobojon Gʻafurov tumanlarida boʻlib, Tojikistonning goʻzal manzaralarini tomosha qilishdi. Eʼtiborlisi shunda ediki, mehmonlar qayerga borishsa, Ibrohim aka, albatta, kitob magazinlariga kirar, pulni ayamay kerakli kitoblarni sotib olardi. Ustoz shu safar davomida oʻzbek, tojik va rus tillaridagi koʻplab kitoblarni sotib olib ketganlarining guvohi boʻlgan va u kishining bu qadar kitobga oʻchligiga qoyil qolgan edik. Keyinchalik kitobga bu qadar oʻchlikni, Ibrohim akaning yaqin shogirdi, taniqli olim, shoir va tarjimon Ergash Ochilovda koʻrgan edim.
Kamina mamnun edimki, qayta qurish va istiqlol yillarida Ibrohim aka bilan doʻstligimiz va hamkorligimiz kuchayib bordi. Shu davrlarda Ibrohim aka oʻzbek adabiyotshunosligida ochilmagan qoʻriqlarni kashf etdi, desak xato boʻlmaydi. Ustoz 1982 yildan 1990 yilgacha “Uvaysiy sheʼriyati”, “Badiiy soʻz shukuhi”, “Zanjirband sher qoshida”, “Sheʼriyat – ruhiy munosabat”, “Abadiyat farzandlari” kitoblarini chop ettirdi. Bu asarlarda oʻzbek sheʼriyati, uning mumtoz vakillari va, xususan, Alisher Navoiy ijodi biror-bir siyosiy mafkuraga boʻysunmagan holda tadqiq etilganligi bilan yuksak eʼtirofga sazovor.
Ayni jihatdan ustozning 1991 yilda chop etilgan “Tasavvuf va sheʼriyat” kitobi alohida ajralib turadi. Bu kitob oʻzbek adabiyotshunosligida chindan ham inqilob yaratdi. Chunki unda birinchi marta tasavvufning xalqchil mohiyati, uning oddiy zuhdu taqvoyu toat emasligi, balki u jamiyatni poklovchi, insonni kamolotga, komil insonlikka koʻtaruvchi buyuk ilmiy taʼlimot ekanligi isbotlab berildi. Shuningdek, kitobda Xoja Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirgʻoniy, Amir Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Boborahim Mashrabning tasavvufiy sheʼriyati chuqur donishmandlik bilan tahlil qilindi. Shu sababli bu kitob Oʻzbekistondagi kabi Tojikistondagi ilm va maʼrifat ahli tomonidan ham mamnuniyat bilan kutib olindi.
Kitob mazmun-mundarijasi turli oʻquv muassasalarida, shuningdek, Xoʻjand davlat universitetining filolog olimlari va talabalari ishtirokida bir necha marta muhokamalar mavzui boʻldi. Oʻzim esa asarni qayta-qayta oʻqir va har safar undan yangi-yangi fikrlar topar edim.
Ibrohim akaning kitoblari ham, oʻzlari ham menga katta yordam bergan. Kamina doktorlik tadqiqotimni yozish jarayonida ustoz bilan tez-tez uchrashib, foydali maslahat va yordamlar olganman. Suhbatlar jarayonida u kishiga qanday savol bersam qoniqarli javob qaytarar edilar. Ammo kamina ustozning baʼzi savollariga javob bera olmay qolar, bilimim sustligidan xijolat chekib, mulzam boʻlar edim. Ustoz esa hech narsa boʻlmaganday, baʼzi asarlarni oʻqishga tavsiya qilar edilarki, bularning hammasi oʻzimga va ilmiy ishlarimga katta yordam berganini mamnuniyat bilan eslayman.
Doʻstligimiz jarayonida Ibrohim akaning Tojikistonga, tojiklar diyorining mehnatkash va isteʼdodli xalqi, tojik shoir va olimlari, adabiyoti va sanʼatiga yuksak mehr-muhabbat hamda ehtirom bilan qarashlarini sezganman. Ustoz tojik mumtoz va zamonaviy adabiyotini chuqur biladilar. Ulugʻ tojik shoir va mutafakkirlari Abu Abdulloh Rudakiy, Shayx Farididdin Attor, Mavlono Abdurahmon Jomiy va boshqa mumtoz fors-tojik ijodkorlari haqidagi tadqiqotlari va fikrlari buning dalilidir. Chunonchi, buyuk tojik shoiri va mutafakkiri Shayx Farididdin Attor (1145–1221) shaxsi va ijodi haqida fikr yuritar ekan, yozadi: “Attor ijodiyotini biz yetarli darajada oʻqib-oʻzlashtirganimiz yoʻq. Attor serqirra isteʼdod sohibi. Bu benazir zot ishqni maʼrifat ila oʻygʻunlashtira bilgan orif ham edi. Uning shaxsiyatidan bahs yuritganda, chin faqirlik, darveshlik, valiylik va joʻmardligini-da, nazardan chetda qoldirmaslik lozim”.
Yoki Navoiyning ustozi, ulugʻ shoir va mutafakkir Mavlono Abdurahmon Jomiy (1414–1492) ijodini tadqiq etib, quyidagicha yozadi: “Jomiyning tasavvufda erishgani badiiy ijodda qoʻlga kiritganidan kam emas. Aytish mumkinki, mutasavviflik maslagi uning sheʼriyatiga ruhoniy kuch va irfoniy ravnaq bagʻishlagan edi… Abdurahmon Jomiy shaxsiyati va dunyoqarashini faqat tasavvuf bilan emas, balki, avvalo, Qurʼoni karim, Hadisi sharif bilan bogʻliqlikda yoritish joiz”. Bu fikrlar Ibrohim Haqqulning tojik mumtoz adabiyoti va uning ijodkorlari asarlarini chuqur oʻrganganligini koʻrsatibgina qolmay, bu borada qilinishi lozim boʻlgan tadqiqotlarga yoʻllanma berishi jihatidan ham tahsinga sazovor.
2008 yilda akademik Bobojon Gʻafurov nomidagi Xoʻjand davlat universitetida tojik mumtoz adabiyotining asoschisi Abu Abdulloh Rudakiy (858–941) tavalludining 1150 yilligiga bagʻishlangan xalqaro ilmiy konferensiya tashkil etildi. Unga Oʻzbekistonning hozirgi Oʻzbek tili, adabiyoti va follori institutidan mashhur olim va dilbar inson, akademik Toʻra Mirzayev va Ibrohim Haqqul taklif etilgan edilar. Ustoz T.Mirzayev “Rudakiy va hozirgi oʻzbek adabiyoti”, I.Haqqul esa “Rudakiy va oʻzbek adabiyoti rivoji” mavzularida maʼruza qildilar.
Har ikkala maʼruzada ham Rudakiyning oʻzbek adabiyotiga taʼsiri, ulugʻ tojik shoiri anʼanalarining oʻzbek ijodkorlari tomonidan izchil rivojlantirilishi va buning adabiyot taraqqiyotidagi xizmati yorqin dalillar asosida tahlil qilib berildiki, bundan tojik olimlari mamnun boʻlishdi va minnatdorchilik bildirishdi.
Oʻsha yillari ustoz T.Mirzayev institut direktori, I.Haqqul esa boʻlim mudiri (hozir ham) edilar. Ular universitetning oʻzbek filologiyasi fakulteti oʻqituvchilari va talabalari bilan boʻlgan uchrashuvda aʼlochi bitiruvchilarni aspiranturaga, unvonsiz yosh oʻqituvchilarni ilmiy ish qilish uchun Toshkentga borishga taklif qilib, yordam berishni boʻyinlariga olgan ham edilarki, bundan uchrashuv ishtirokchilari nihoyatda xursand boʻlgan edilar.
Uchrashuvda soʻzga chiqqan Ibrohim aka yoshlarga murojaat qilib, shunday degan edilar: “Aziz talabalar, qiyinchiliklardan qoʻrqmang. Qiyinchilik hamma joyda bor. Hozirdan kelajagingizni toʻgʻri belgilab oling. Oʻzingizga ham, xalqqa ham foydali, kelajagi yaxshi ishlarni koʻzlang. Hamisha ezgu orzularga yetishga intiling. Bu borada hech ikkilanmang. Chunki sizga koʻmaklashadigan mehribon ustozlaringiz bor”.
Ustoz yoshlarga shunday oʻgit bergach, fikrini dalillab bir rivoyat keltirdi: “Nuh paygʻambar zamonida yuz bergan suv toʻfonidan xabaringiz boʻlsa kerak. Toʻfondan saqlanish uchun Nuh va u bilan birga boʻlgan kishilar hamda turli jonivorlar bir kemaga joylashib olgan edilar. Oʻshanda yer yuzini qoplagan suv shunday qattiq toʻlqinlarni yuzaga keltirgan ediki, uning dahshatidan qoʻrqqan kemadagilar jonlaridan umidlarini uzgan edilar. Birgina Nuh paygʻambar Yaratganga tayangan holda umidsizlikka tushmas, xotirjam edi. Ammo toʻfon yanada qattiqroq kuchayavergach, Nuh a.s. ham ikkilana boshlaydi. Shunda yaratgandan “Nuh, ikkilanma!” degan dalda beruvchi nido keladi. Bundan quvvat olgan Nuh oʻzi va kemadagilarni qutqaradi”.
Ibrohim akaning insonni ruhlantiruvchi bu rivoyatini haligacha fakultet domlalari va bitirib ketgan sobiq talabalar uchrashgan paytlarida mamnunlik bilan gapirib yurishadi. Muhimi esa, ustozning bu oʻgiti juda koʻp yoshlarga foyda berganligi dalillar bilan taʼkidlanadi.
Mamnuniyat bilan qayd etish lozimki, Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori instituti olimlari biz tojikistonlik oʻzbek filologlariga juda koʻp yordam qilishgan. Bu borada ustoz Ibrohim akaning xizmatlari alohida taʼkidga sazovorki, biz u kishidan nihoyatda minnatdormiz.
Ibrohim aka istiqlol davrining keyingi uch oʻn yilligida ham koʻp ish qildi. Navoiy shohbaytlari sharhlangan ikki kitobdan iborat “Shohbaytlar”, Amir Alisher asarlari tadqiq etilgan uch kitobdan iborat “Navoiyga qaytish”, shuningdek “Eʼtiqod va ijod”, “Taqdir va tafakkur”, “Meros va mohiyat”, “Irfon va idrok”, “Tasavvuf saboqlari”, “Ahmad Yassaviy”, “Kim nimaga tayanadi?”, Ergash Ochilov bilan birga yozgan “Ishq va hayrat olami” va boshqa oʻnlab kitoblari hamda yuzlab maqolalari shular jumlasidandir.
Odam hayratlanadi va havas qiladi, Ibrohim Haqqulning bir oʻzi yozgan va chop ettirgan asarlar jamlansa, beshta-oʻnta olim bajarishi ham qiyin boʻlgan ilmiy xazina namoyon boʻladi. Muhimi, bu ulkan ilmiy xazinaning katta qismi navoiyshunoslikka bagʻishlanganligi bilan tahsinga sazovor. Zero, Ibrohim Haqqulning Alisher Navoiy hayoti va ijodi tadqiqiga bagʻishlangan asarlarisiz hozirgi oʻzbek navoiyshunosligi kemtik boʻlib qolardi, deb oʻylayman.
Mamnuniyat bilan taʼkidlash lozim boʻladiki, Tojikistonda Ibrohim Haqqulning doʻstlari, muxlislari, oʻquvchilari juda koʻp. Shu sababli ustozning baʼzi asarlari tojik tiliga tarjima qilingan va sevib oʻqiladi.
Ustoz Ibrohim Haqqul bu yil muborak 70 yoshni karshilayapti. Alloma shoir Gʻafur Gʻulom 70 yoshni yigitlikning oxiri degan edi. Shunday ekan, bu yil Ibrohim aka yigitlikning choʻqqisiga koʻtarilibdi. Oldinda esa hali oʻrta yoshlik va keksalik choʻqqilari mavjud. Ustoz Ibrohim Haqqul bu choʻqqilarni ham oldingi yillardagidek, yuksak ilmiy muvaffaqiyatlar bilan egallashiga ishonchim komil.
Aziz ustoz, buyuk olim Ibrohim Haqqulni qutlugʻ yoshi bilan muborakbod etib, ulugʻ shoirimiz Amir Alisher Navoiyning shoh Husayn Boyqaroga bagʻishlangan quyidagi ruboiysi bilan unga ezgu tilaklarimni izhor etaman:

To dahr uza bu gunbadi davvor boʻlgʻay,
Ul gunbad uza sobitu sayyor boʻlgʻay.
To sobitu sayyorgʻa osor boʻlgʻay,
Tengri bori holingda nigahdor boʻlgʻay.

* Abdusalom Abduqodirov — filologiya fanlari doktori, professor (Tojikiston)

Abduvahob MADVALIYEV
OʻZI POKU DILI POKU TILI POK

Xalqimizda “Oldingdan oqqan suvning qadri yoʻq” degan ajoyib maqol borki, u xoh oʻz maʼnosida boʻlsin, xoh koʻchma maʼnosida boʻlsin, oʻzining paydo boʻlishidan hozirgi kunimizgacha zarracha ham oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Darhaqiqat, biror yaqin kishing, doʻsting bilan doimo yuzma-yuz uchrashib, tez-tez muloqotda boʻlib, hamisha uning turmush, ish faoliyatidan kunba-kun xabardor boʻlib turganingda, u haqda yaxlit bir tasavvur hosil qila olmaysan, uning kamolot choʻqqisiga qanday, qay darajada koʻtarilib borayotganligiga uncha eʼtibor bermaysan. Lekin muayyan bir sanalarda, masalan, tavalludi nishonlanadigan kunlarda u haqda eʼlon qilinadigan biobibliografiya, maqola va esdaliklarda yoki yubileyi munosabati bilan uyushtiriladigan tantanalarda ana shu insonning bir butun hayoti, oʻzi tanlagan sohada chekkan zahmatlariyu erishgan yutuqlari yaxlit holda yaqqol namoyon boʻladi. Ayni shu fikrlarni men 1972 yildan beri tanigan, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasining Til va adabiyot instituti (2017 yildan – Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori instituti)da 47 yil birga ishlagan, bugungi kunda oʻz tavalludining muborak 70 yilligini nishonlayotgan ajoyib inson, qadrdon doʻstim, taniqli adabiyotshunos-navoiyshunos, tasavvufshunos olim, filologiya fanlari doktori Ibrohim Haqqul haqida ham aytish mumkin.
Olim va odam mushtarakligini oʻzida mujassam etgan, ilmdagi yoʻlini fidoyilik yoʻli deb bilgan, oʻzbek mumtoz va hozirgi adabiyotidan hamda jahon adabiyotidan yaxshi xabardor boʻlgan, ular boʻyicha teran tadqiqotlar yaratgan va yaratayotgan benazir olim, yaqin doʻstim va hamkasbim Ibrohim Haqqul bilan salkam yarim asr yelkadosh boʻlib bir ilm dargohida muqim ishlab kelayotganimizdan faxrlanaman. Nafaqat men, balki Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol Kamol uning (Ibrohim Haqqulning) 60 yillik yubileyida taʼkidlaganidek: “Ibrohim Haqqul – fenomen, u adabiyotshunoslik ilmini bir emas, bir necha qadam ilgari surdi. U bilan nafaqat Til va adabiyot instituti, balki butun Oʻzbekiston faxrlanadi”.
Ustoz shoir Jamol Kamolni eslash barobarida men uchun gʻoyat quvonchli va unutilmas voqeani – Jamol aka, Ibrohim va mening ilk bor uchrashuvimiz, tanishuvimiz voqeasini tasvirlashni lozim topdim. Aslida men 1970 yili Mirzo Ulugʻbek nomidagi Fargʻona davlat pedagogika instituti (hozirgi Fargʻona davlat universiteti)ning oʻzbek tili va adabiyoti fakultetini tugatib, viloyatning Yozyovon tumanidagi oʻrta maktabda ishlayotgan edim. Mening kursdoshim, 1971 yildan Til va adabiyot institutining kichik ilmiy xodimi (keyinchalik – filologiya fanlari doktori, professor) Bahodir Sarimsoqovning tashviqoti, qistovi bilan 1972 yil 8 sentyabrda mazkur institutga ishga joylashish, ilm qilish uchun Toshkentga kelgan edim. Institutda vaqtincha boʻsh shtat boʻlmaganligi, hali aniq yashash joyim yoʻqligi sababli, kursdoshimning akasi, mashhur navoiyshunos (Ibrohimning boʻlgʻusi ilmiy rahbari) Yoqubjon Isʼhoqov meni oʻz xonadoniga taklif qilib, vaqtincha yashash uchun shaxsiy kutubxonasi boʻlgan xonaga joylashtirdi (fursatdan foydalanib, menga mehribonchilik koʻrsatgan aka-uka olimlar – Yoqubjon Isʼhoqov va Bahodir Sarimsoqovlardan umrbod minnatdor ekanligimni izhor qilaman). Ayni oʻsha kunlarda ayni shunday maqsad bilan Buxorodan anchagina tanilib qolgan shoir Jamol Kamol va Shofirkon tuman gazetasi xodimi Ibrohim Haqqul ham Toshkentga kelishadi.
Oʻsha paytlarda Til va adabiyot institutining taniqli olimlari boʻlmish Olim Usmon, Yoqubjon Isʼhoqov, Toʻra Mirzayev hamda kursdoshim Bahodir Sarimsoqovlar bizlarni tanishtirib, biror boshpana topib, vaqtincha birga yashashni maslahat beradilar. Bizga folklor boʻlimining xodimi Farmon Rayhonov qoʻshilib, toʻrtovlon Toshkentning eski shahar qismidan yashash joyi qidira boshladik va Koʻkcha dahasining ovloq bir chekkasidagi 2-Oqlon koʻchasidan kichik bir hovlini topdik. Hovli sahni kichik, imorati oldi ayvonli bir uy, bir dahlizdan iborat edi. Barchamiz oʻz uyimizdan (Buxorodan, Fargʻonadan) koʻrpa-toʻshagimiz va boshqa zarur ashyolarimizni koʻtarib kelib, birga yashay boshladik. Hali ishga qabul qilinmaganimiz bois ishimiz har kuni-kunora institutga borib, ish masalasini surishtirish, tanish xodimlar bilan suhbatlashish, boʻlgʻusi boʻlim rahbarlarimizdan sinov tariqasidagi topshiriqlar olish, uyga kelib esa topshiriqlarni bajarish, kitob oʻqish, sheʼrxonlik qilish (ichimizda shoirimiz ham borligi sababli) bilan oʻtardi.
Maʼlumki, shoʻro davrida har bir tashkilotning yoshu qari, erkagu ayol xodimi, jiddiy uzrli sababi boʻlmasa, qishloq ahliga ixtiyoriy-majburiy yordam berishi odatiy holga aylanib ketgan edi. Ayniqsa, yoshlar xashak oʻrimi deysizmi, pilla terish, sabzavot, meva terimiyu paxta terimi deysizmi, xullas, baʼzan yilning uchdan bir qismini dalada oʻtkazardi. Paxta yigʻim-terimi davri esa gʻirt siyosiy kampaniya boʻlar edi. Ana shu narsa bizning ishga olinishimizni tezlashtirdi. Raykom bergan taqsimot boʻyicha paxta terimiga jalb qilinganlar soni toʻliq boʻlmadi shekilli, 15 oktabr kuni bizni institutga chaqirishib; “Yaqinda ishga olinasizlar, hozircha ertadan paxtaga borasizlar”, – deb buyruq berishdi. Ertasiga koʻrpa-toʻshak, yigʻma karavotni koʻtarib, “Qaydasan, Sirdaryo!” deb yoʻlga tushdik va choʻlning qoq oʻrtasidagi “Leningrad” sovxoziga borib joylashdik. Paxta dalasida imkon qadar javlon ursak-da, qulogʻimiz Toshkentda: “Qachon buyruq chiqarkin?” Nihoyat, 1 noyabr kuni Jamol aka – adabiyot nazariyasi boʻlimiga, Ibrohim – oʻzbek adabiyoti tarixi boʻlimiga, men terminologiya boʻlimiga ishga qabul qilinganligimiz haqida xushxabar (buyruq) keldi. Shundan keyin ham bir oydan koʻproq, yaʼni dekabr oyining boshlarigacha, yilt etgan paxta qolmaguncha dalalarda yurib qaytdik va oʻzimiz ishga qabul qilingan boʻlimlarda ish boshladik.
Ishga qabul qilinganimizdan keyingi hayotimiz biroz boshqacharoq, qiziqarliroq oʻta boshladi. Haftada besh kun ishga boramiz (katta ilmiy xodimlar uch kun kelsa-da, bizga oʻxshash yangi ishga qabul qilinganlar, quyi lavozimdagilar har kuni ishda boʻlishi shart edi), boʻlim ishlari bilan, berilgan vazifa-topshiriqlar bilan mashgʻul boʻlamiz. Dam olish kunlarini ham zerikmasdan, maroqli oʻtkazishga harakat qilamiz. Kitob oʻqish bilan birga oʻzimizga oʻzimiz ziyofat uyushtiramiz, baʼzan, 75–90 soʻm maosh olishimizga qaramay, mehmon ham chaqiramiz. Bunday kunlarda Jamol Kamol – “gʻoyaviy rahbar” (qanday taom pishirish, uni qanday tanovul qilish kabi masalalar boʻyicha), Farmon Rayhonov – taʼminotchi (xalfana pulga bozor-oʻchar qilib keladi), men masalliqni tayyorlovchi, Ibrohim bosh oshpaz maqomida boʻlardi. Ibrohim qoʻli shirin oshpaz boʻlib, nihoyatda mazali ovqatlar pishirish hadisini olgan edi. Taom tayyor boʻlgach, albatta, unga “mayi nob”, “oldek sharob” ham qoʻshilardi va sheʼrxonlik, gʻazalxonlikni avj oldirardi. Ana shunday oʻtirishlarimizning birida Jamol aka gʻoyat zavqi kelganidanmi yoki shu hovlichada kechayotgan hayotimihayotimizdan esdalik qolsin debmi:

Koʻkchada moʻjaz eshikli bogʻu boʻston hovlicha,
Hovlicha sahnida bir juft olma, bir juft olucha, –

satrlari bilan boshlanuvchi bir gʻazalini oʻqidi. Ushbu gʻazalning toʻliq matni Ibrohimning ham, mening ham xotiramizda saqlanib qolmagan boʻlsa-da, mazkur dastlabki satrlari hanuz qulogʻimizda jaranglab turibdi.
Shu zaylda hovlichada bir oila aʼzolaridek birga yashab, bir pasda 7 oycha vaqt oʻtib ketganini sezmay ham qoldik. Turli sabablar: Jamol Kamolga uy berilishi, Ibrohimning bola-chaqasini koʻchirib olib kelish va mening uylanish niyatim munosabati bilan alohida-alohida turarjoy topishni oʻylab yurardik, uy egasining uyni sotish fikri esa bu jarayonni yanada tezlashtirdi va 1973 yil aprel oyida qadrdon hovlichani tark etdik. Lekin aytish kerakki, bu moʻjaz hovlicha bizga bir umrlik doʻstlikni, aka-ukalikni hadya etganini keyinchalik bildik. Shu bilan birga, menga hamxonalarimning, xususan, Ibrohimning ilmga chanqoqligiyu ilmiy salohiyati va insoniy fazilatlarini yaqindan bilish imkonini berdi.
Ibrohim Haqqul keyinchalik ham tinmay kitob mutolaa qilish, oʻzi tanlagan mavzu boʻyicha adabiyotlarni sinchiklab oʻrganish natijasida dastlabki maqolalarini eʼlon qildi, ilm olamiga kirib keldi, ilmiy jamoatchilik nazariga tushdi. Uning taniqli navoiyshunos, filologiya fanlari nomzodi Yoqubjon Isʼhoqov ilmiy rahbarligi ostida 1976 yil yanvarida yoqlagan “Oʻzbek mumtoz adabiyotida ruboiy (janr poetikasi va tarixi)” mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasi juda qisqa muddatda – uch yil ichida yozib tugallangan edi. Ana shu dissertatsiya avtoreferatini menga taqdim etayotganida ham Toshkentda, Koʻkchadagi hovlichada kechgan dastlabki hayotimizni eslab, quyidagicha dastxat yozib bergan edi: “Abduvahob, birga-birga kechirgan kunlarimizni xotirga olib, Sizga ilmda omadlar istab, Ibrohim. 24. XII. 75 y.” Ollohga shukrki, bir-birimizga aytgan tilaklarimiz yilma-yil ijobat boʻlib kelmoqda.
Dastlabki maqolalari va nomzodlik dissertatsiyasi bilan ilm ahlining eʼtirofiga sazovor boʻlgan Ibrohim Haqqul mana 45 yildan ortiq davr mobaynida ilmu fan va taʼlim, madaniyat va maʼnaviyat sohalarida kamtarlik bilan ulkan ishlarni amalga oshirib kelmoqda. Uning bunday ishlari nafaqat institutimiz va respublikamiz doirasida, balki mamlakatimizdan tashqarida ham maʼlum va tan olingandir. Uning Buxoro, Samarqand, Termiz davlat universitetlari, Navoiy davlat pedagogika instituti singari koʻplab oliy oʻquv yurtlarimizda, Turkiya, Ozarbayjon, Tojikiston, Xitoy Xalq Respublikasi kabi davlatlarga ilmiy safarlarida talabalarga, professor-oʻqituvchilarga mumtoz adabiyotimiz, xususan, Alisher Navoiy ijodi, tasavvuf taʼlimoti va mashhur mutasavviflar, umuman, adabiyot va adabiyotshunoslikning turli yoʻnalishlari boʻyicha oʻqigan, qiziqarli dalillarga boy, maroqli maʼruzalari olimdagi fikr doirasining keng qamrovliligidan, tuganmas bilim zaxirasidan dalolatdir.
Ibrohim Haqqulning qiziqarli, oʻziga xos, bir-biriga oʻxshamaydigan, bir-birini takrorlamaydigan, adabiyotshunoslikning deyarli barcha yoʻnalishdagi tadqiqotlarini namoyon qiluvchi 30 dan ortiq kitoblari (monografiya, risola, esse, lavha) va bir necha yuzlab maqolalari uning haqiqiy zabardast olimligini koʻrsatadi. Shu bilan birga, uning Turkiya, Ozarbayjon, Tojikiston respublikalariga takror-takror, Xitoy Xalq Respublikasiga esa yaqindagi ilk ilmiy safarlari faqat maʼruza oʻqishdangina iborat boʻlmay, balki bu safarlar turli mamlakatlar olimlari oʻrtasida adabiyotlararo, madaniyatlararo xalqaro aloqa-munosabatlarni yanada mustaxkamlash va rivojlantirishga xizmat qildi, desam xato boʻlmaydi.
Ibrohim Haqqulning haqiqiy zabardast olimligini eʼtirof etish bilan birga uning dilkash hamsuhbat, doʻstlar davrasiga, ilmiy-maʼrifiy davralarga yaxshi kayfiyat, oʻzgacha fayz baxsh etuvchi inson ekanligini ham alohida taʼkidlamoqchiman. Qayerda, qanday sharoitda boʻlmasin, doʻstlar, yaqinlar bilan oddiy turmush tashvishlari boʻyicha oʻrtoqlashish, hol-ahvol soʻrashishdan boshlangan suhbatlarimiz asta-sekin oʻz-oʻzidan ilm-fan, madaniyat, maʼnaviyat, filologiyaning dolzarb masalalariga koʻchib, qizgʻin bahs-munozaralar bilan davom etardi. Bunday suhbatlar chogʻida tugʻilgan fikrlar, aytilgan mulohazalar Ibrohim uchun izsiz qolib ketmas edi. U hozirjavob, mulohazakor olim sifatida ushbu fikrlarni saralab tahlil qilib, maqola yoki risola tarzida qogʻozga tushirib, vaqti kelganida keng oʻquvchilar ommasi hukmiga havola qilardi.
Olimning maqolalari, ayniqsa, Alisher Navoiy ijodini oʻrganishga bagʻishlanganlari bir qadar jimjimador, oʻquvchida his-hayajon, qiziqish uygʻotuvchi soʻz va iboralarga boy boʻlsa-da, sodda, loʻnda, har qanday oʻquvchi tushunadigan, oʻqishli maqolalar hisoblanadi. Uning maqolalari haqida filologiya fanlari nomzodi Sultonmurod Olim I.Haqqulning 60 yillik yubileyi tantanalarida shunday degan edi: “Ibrohim Haqqul oʻz maqolalari bilan Alisher Navoiyni xalqqa yaqinlashtirdi. U Navoiy haqida shunday yozdiki, hamma oʻqiydigan boʻldi. Oʻzi Navoiy haqida yozilgan narsani hamma oʻqishi kerak. Buning uchun esa kamida Ibrohim Haqqulday hassos adabiyotshunos va bilimdon faylasuf boʻlish kerak”. Darvoqe, ayni shu yubiley majlisida Oʻzbekiston faylasuflari milliy jamiyatining raisi, akademik Said Shermuhammedov Ibrohim Haqqulni falsafiy mushohadaga ega adabiyotshunos sifatida taʼriflab, unga ushbu jamiyatning faxriy aʼzoligiga qabul qilinganligi haqidagi diplomni topshirgan edi.
Ibrohim Haqqul prinsipial, hozirjavob, mulohazakor olim boʻlsa-da, koʻpincha bunday urinishlar, chiqishlardagi palapartish fikr-mulohazalar, baʼzan tanqidiy fikrlarning (oʻziga nisbatan ham) har biriga alohida maqola yoki chiqishlar bilan munosabat bildiravermaydi. Lekin boshqa biror mavzuda maqola yozganida, muxbirlar bilan boʻlgan suhbatlarida, gap toʻgʻri kelib qolganida, bunday tanqidiy fikrlar, luqmalar, ilmiy asosga ega boʻlmagan mulohazalarga shunday dalillar bilan asosli munosabat bildiradiki, koʻp hollarda qarshi tomon lom-mim deya olmay qoladi.
Baʼzan oʻzaro suhbatlarimizda Ibrohim, men va boshqa yaqin tengdoshlarimiz oʻz sohamizda hozirgi darajaga erishganimiz bejiz emasligini, bunda ustozlarimizning beqiyos hissalari borligini eʼtirof etamiz, ulardan koʻpchiligining bu dunyodan oʻtib ketganlaridan afsuslanamiz. Darhaqiqat, institutda kechgan 47 yillik hayotimiz davomida oʻzbek tilshunosligi, adabiyotshunosligi va folklorshunosligining ne-ne dargʻalari bilan ishlamadik, ularning bilimidan, maslahat va pandu nasihatlaridan bahra olmadik. Chunonchi, Solih Mutallibov, Sobirjon Ibrohimov, Homil Yoqubov, Qutbiddin Muhiddinov, Nabixon Xoʻjayev (Chustiy), Muzayyana Alaviya, Mansur Afzalov, Izzat Sulton, Jumaniyoz Sharipov, Olim Usmon, Zokir Maʼrufov, Saidfozil Akobirov, Fattoh Abdullayev, Ergash Rustamov, Solih Qosimov, Matyoqub Qoʻshjonov, Nasim Mamatov, Isroil Ismoilov, Shonazar Shoabdurahmonov, Gʻani Abdurahmonov, Qozoqboy Mahmudov, Aziz Qayumov, Abduqodir Hayitmetov, Qayumjon Karimov, Suyima Gʻaniyeva, Abdurashid Abdugʻafurov, Mashhura Sultonova, Hafiz Abdusamatov, Erik Karimov, Salohiddin Mamajonov, Azim Hojiyev, Shamsiddin Shukurov, Bosim Sayimov, Teshaboy Aliqulov, Ernst Begmatov, Ergash Umarov, Bahodir Sarimsoqov va boshqa koʻplab ustozlar bilan har kuni koʻrishish, hol-ahvol soʻrashish, suhbatlashish, ulardan oʻzimizga kerakli maslahatlar olish baxtiga muyassar boʻlganmiz. Hozirda esa bir umr shu institutda ishlagan va ishlayotgan Naim Karimov, Yoqubjon Isʼhoqov, Toʻra Mirzayev, Baxtiyot Nazarov kabi ustozlar bilan bir safda turib mehnat qilayotganligimiz, ularning suhbatlaridan, maslahatlaridan bahramand boʻlayotganligimiz ham bizning baxtimizdir.
Ana shunday ustozlardan oʻrganib, ibrat olib, oʻzi ham ustozlik maqomiga erishgan, aytgan soʻzi bilan qilgan amallari uygʻunlashib ketgan zabardast olim Ibrohim Haqqul oʻz sohasida kamolot choʻqqisiga koʻtarilib, oʻzining 70 yoshida ham tinim bilmay bor kuchini, ilmiy salohiyatini, eʼtiqodini adabiyotimizni, adabiyotshunosligimizni rivojlantirishga, yuksaklarga koʻtarishga sarflab, barakali ijod qilib kelmoqda. Zero, Alisher Navoiy hazratlari aytganlaridek: “Jahon tarkini qilmay, chunki tinmoq mumkin ermastur”.

Men muborak 70 yoshini qarshilayotgan, yangidan-yangi ilmiy-ijodiy ishlarga bel bogʻlagan, “Koʻkcha fuqarosi” boʻlgan jonajon doʻstimni ushbu qutlugʻ sana bilan samimiy tabriklar ekanman, unga uzoq umr, mustahkam sogʻliq, oilaviy farovonlik va xotirjamlik hamda ilmiy ijodiga baraka tilayman! Olloh mening Ibrohim Haqqulga aytgan ushbu tilaklarimni yana oʻn, yigirma, oʻttiz yildan keyin ham takror aytishni nasib qilsin!