Шоир Хуршид Даврон «Fergana.agency» журналисти Санжар Янишевга китобга муҳаббат уни қандай қилиб тарих қаърига тортиб кетгани, ўз илдизларини излаш қадимги мутафаккир сўфийлар ҳақида ёзишга туртки бергани; энг машҳур рус романининг ўзбекча талқини, Марказий Осиё ва Лотин Америкасининг яширин ришталари ҳақида гурунг берди.
ОСМОННИ БОЛА ВА АФСУСНГАР
КАБИ ТИНГЛАРДИМ
«Fergana.agency»да шоир Хуршид Даврон билан суҳбат
Гарчи қишлоқда ўтган болалиги, ТошДУ журналистика факултетидаги таҳсили, Совет армияси сафидаги хизматларида ўхшашлик бўлса-да ўтган асрнинг саксонинчи йилларида адабиёт майдонига кириб келган ўзбек шоирларининг тақдири турлича кечди… Бугун Хуршид Даврон – Ўзбекистон халқ шоири, тарихчи, кўп мамлакатларда чоп этилган йигирмадан зиёд китоб муаллифи, драматург, Туркия, Озарбайжон, Латвия, Япония ва Россия шоирлари асарларининг таржимони ва ниҳоят янги ўзбек адабиёти билимдони. «Fergana.agency» журналисти Санжар Янишевга шоир китобга муҳаббат уни қандай қилиб тарих қаърига тортиб кетгани, ўз илдизларини излаш қадимги мутафаккир сўфийлар ҳақида ёзишга туртки бергани; энг машҳур рус романининг ўзбекча талқини, Марказий Осиё ва Лотин Америкасининг яширин ришталари ҳақида гурунг берди.
– Хуршид ака, сиз ўз темпераментингизни қандай таърифлаган бўлардингиз?
– Юнон-рим гуморал назариясига кўра мен сангвиникман, яъни қайноққонман. Аниқроқ айтганда мени юрагим бошқаради. Шарқона тушунчага кўра кишининг мизожи, яъни темпераменти у туғилган жойникига ўхшар экан. Менинг мисолимда айтсак – кескин континентал. Худо менинг Туркистонимни барча йил фасллари билан сийлаган. Айнан шу боис, шу замин фарзанди бўлганим учун баъзан қиш каби совуқ ва андишали ёки ёздай оташин, куз сингари ўйчан, ёлғизликни севувчи ва ниҳоят баҳордай ўзгарувчан, гоҳо ҳаддан зиёд таъсирчан ва хаёлпарастдирман.
Бир ярим яшар Хуршид Шаҳодат аммаси, акаси Шуҳрат ва қўшниси Машҳура билан. 1953 йил.
Менинг темпераментимни яна нима белгилайди? Томиримда оқаётган минг йиллик турк-найман қони. Бу эркинликни яхши кўрадиган, бўйсунишга тоқатсиз қондир.
Менинг учун энг асосийси «мен кимман?» эмас, «нима учун яшаяпман?» деган саволдир. Биринчиси бўйича ҳаммаси аниқ, унга аллақачон жавоб топганман, иккинчисига эса ҳар куни жавоб излайман. Негаки, қадимги рим адиби Апулей «Метаморфоза» асарида ёзганидек, «инсон қаерда туғилганига эмас, унинг хулқи қандайлигига; қаерда эмас, қандай принциплар билан яшамоқчи эканига қараш керак».
– Қандай фазилатларингиз билан фахрланасиз, қандай қусурлардан қутулишни хоҳлайсиз?
– Ўзим мамнун бўлган биринчи жиҳат – ҳаммага яхшилик соғинишимдир. Бу хислат ота-онамдан, кўпроқ отамдан ўтган бўлса керак. Яхши одаммисиз, ёмонмисиз, буни энг тез болалар илғайди. Ёшлигимизда жўраларимнинг болалари мени ўз тенгдошларидай кўришарди. Шу сабабдан бўлса керак, ўша йиллар шоир дўстларим болажонлигимга яраша бир лақаб билан ҳам “тақдирлашган” эди. (кулади).
Иккинчи хислат – мутолаага муҳаббат. Жаҳон тарихи, япон шеърияти, Лотин Америкаси насри… «Қақнус» деган бешинчи китобим чиққанда бир танқидчи «Қақнуснинг қоғоз қанотлари» номли мақоласида мени ҳозирги ҳаётни билмасликда айблаган эди, унинг ёзишича, менинг деярли барча шеърларим ўтмиш ва китобга боғлиқ эмиш. Тўғри, кейинроқ мақтовли тақризлар ҳам эълон қилинди…
Қутулишим керак бўлган қусурларимга келсак, улар жуда кўп. Лекин ўзбеклар айтганидай «тарки одат – амри маҳол». Эсингиздами, Марк Твен «Чекишни ташлаш жуда осон, мен юз марта ташлаганман!» деб мутойиба қилган эди. Мен эса ҳозир, шу ёшимда бунга вақт кеткизмоқчи эмасман.
– Худди ўша Марк Твен «Инсоннинг ёмон одатлари бўлмайди, аммо ундан ҳам ёмон ишлари бўлади» деб ёзган эди.
– Донишманд оқсоқоллар айтганидек «Беайб Парвардигор!».
– Қизиқ, кўплаб ўзбек шоир ва ёзувчилари лотинамерикаликларни яхши кўришларини айтишган. Марказий Осиё ва Лотин Америкаси ўртасида қандайдир сирли ришталар борга ўхшайди. Анъаналари, мифологияси ҳар хил, бироқ дунёни англаши ўхшаш, шундай эмасми?
– Сиз ҳақсиз. Ўртамизда чексиз океан борлигига қарамай улар ёзган асарларни ўқий бошласангиз қадрдон мавзулар қаламга олинганини, ҳаёт ва ўлим бир хил идрок қилинганини кўрасиз. Майя цивилизациясининг ёзма ёдгорликларидаги айрим сўзларнинг томири қадимги турк тилига бориб тақалишини ҳисобга олсак (ёшлигимизда биз буни билмаганмиз), диёрларимиз ўртасида маънавий ришталар ҳам борлигига амин бўламиз. Масалан, ўша ёдгорликларда табиат, инсон танаси аъзолари билан боғлиқ атамаларнинг жуда кўп қисми қадим туркчада сақланиб қолган. Ҳозир мен бу хусусда тўхталсам, суҳбат чўзилиб кетади.
Биринчи синф ўқувчиси Хуршид тепадаги сўнгги қаторда, энг чапда. 1959 йил.
Сизга бир воқеани айтиб бераман, менимча унинг саволингизга алоқаси бор.
Мен анча йиллар «Ёш гвардия» нашриётида ишлаганман. Нашриётнинг босмахонадаги вакили — чопар сифатида иш бошлаб, 1985 йили бўлим мудири бўлганман. Имконият пайдо бўлганидан фойдаланиб нашриётнинг тематик режаси тузилаётганда биринчи галда унга ўзим севган асарлар: Антуан де Сент-Экзюперининг «Кичкина шаҳзода» ва «Тунги парвоз» қиссаларини, Михаил Булгаковнинг «Уста ва Маргарита» романини киритдим. Экзюпери қиссаларини таржима қилиш учун Хайриддин Султонов ва Аҳмад Аъзамга бердим. Булгаков романини таржима қилишни таниқли таржимон Қодир Мирмуҳаммедовдан илтимос қилдим. Француз классиги билан муаммо бўлмади, Булгаков билан эса муаммо бошланди…
Ўша йиллари республика нашриётларининг барча тематик режалари Москвада СССР Давлат матбуот қўмитаси томонидан тасдиқланар эди. Ўзбек ёшлар нашриёти Булгаковнинг романини режага киритганидан хабар топган матбуотқўм раҳбарлари хавотирга тушиб қолди. Қўмита раисининг биринчи ўринбосари Марат Шишигин Тошкентга учиб келди. Мени ва «Ёш гвардия» директорини «пўстагимизни қоқиш учун» чақиришди. Шишигин ўзбек ўқувчилари Булгаковни тушунмайди, христиан мифологиясига асослангани боис «Уста ва Маргарита» романини англаш жуда қийин дея гап бошлади. Шундан сўнг ўзимизнинг маҳаллий раҳбарлар – ЎзССР Давлат матбуот қўмитаси раисининг биринчи ўринбосари Рубен Сафаровдан тортиб нашриётимиз директоригача менга ўқрайиб москвалик амалдорнинг гапларини тўтиқушдай такрорлай бошлашди.
Бироқ бу вақтга келиб горбачёвча қайта қуриш даври бошланган, биз, янги авлод вакиллари, партия номенклатураси билан қандай тортишиш кераклигини аллақачон ўрганиб олган эдик. Мен «Ўрис ўқувчиси “Уста ва Маргарита”ни тушунмаслиги мумкин, лекин ўзбек ўқувчисининг ҳаётий ва бадиий идроки мифологияга асосланган» дедим. Роман аллақачон таржима қилинганини, таниқли адиб Темир Пўлатов унга сўзбоши ёзганини айтдим…
Хуршид Даврон Журналистика факултетининг кечки бўлимининг биринчи босқичида ўқиётганида Тошкентга даволанишга келган, унга китобга меҳр уйғотган адабиёт муаллимаси Субуҳа холаси билан. 1970 йил.
Менинг барча далилу исботларим уларнинг қулоғига кирмади албатта. Бироқ очиқчасига тақиқлашга улар энди қўрқишарди, уларнинг ўйлашича романни нашр этишдан менинг ўзим бош тортишим керак эди. Охир-оқибатда янги замон, янгича тафаккур, тақиққа рози бўлмаган ва ўз идеалларини ҳимоя қилган янги инсоннинг шарофати билан таржима нашр этиладиган бўлди.
– Ота-онангиз ким бўлишган?
– Отам Даврон Ҳасанов туркийларнинг найман уруғидан эди. Қишлоғимиздаги илк мактабни у қурган, педагогик маълумоти бўлмаса ҳам унга директорлик қилган – 1930-йилларнинг бошларида бундай ҳолатлар кўп учрар эди. Отамнинг қўлига игна билан «УКП» деб ёзилган эди, бу “Узбекский кавалерийский полк” («Ўзбек отлиқ полки») дегани экан. Отам нимагадир ўзининг ҳарбий ҳаёти ҳақида гапиришни ёқтирмасди. Фақат унинг машҳур ўзбек саркардаси Миркомил Миршаропов қўмондон бўлган полкда хизмат қилганини биламан. Совет даврида Самарқандда унга ёдгорлик ўрнатишган, аммо кейинчалик негадир олиб ташлашган.
Мен Германиядаги совет қўшинлари сафида ҳарбий хизматни ўтаётганимда отам вафот этган. Шунинг учун уни сўнгги йўлга кузата олмаганимдан ҳалигача армон қиламан.
Онамнинг исми: Фузаллобегим Вафохўжаева. Унинг каттаотаси Ҳикмат махдум Жунайдуллаев Самарқанд уезди Ангор волости бошқарувчиси бўлган. Яъни у ўрис пошшоси хизматида бўлган. Бироқ маҳаллий охранка (махфий полиция ташкилоти)нинг волост бошқарувчиси халқ қўзғолони раҳбари Намоз Пиримқуловга яширинча ёрдам бераётгани ҳақидаги маълумотномаси сақланиб қолган.
Шоирнинг ота-онаси. 1937 йил.
Ҳикмат махдумнинг ўғли, яъни онамнинг отаси ва менинг каттаотам – Вафохўжа махдум Санкт-Петербургда ўқиган. Самарқанд Ўзбекистон ССРнинг пойтахти бўлганда бобом 1926 йили тузилган «Қизил қалам» ижодий бирлашмасининг котиби бўлган. Бирлашмага Шокир Сулайман раҳбарлик қилган, гуруҳ ишида Отажон Ҳошим, Боту, Зиё Саид, Сотти Ҳусайн, Анқабой, Олтой каби адабиётчилар, Ҳамид Олимжон, Миртемир, Ойдин сингари ўша пайтдаги университет талабалари иштирок этишган.
Бир куни менинг бобом билан Самарқанд университетининг талабаси, бўлғуси машҳур шоир Миртемирга ижтимоий топшириқ беришади: Ўзбекистон МИҚ президиумининг биринчи раиси Йўлдош Охунбобоевга янги, кирилл алифбосини ўргатишни топширишади. Эски мактабда ўқиган Охунбобоев фақат арабча ёзувда ўқиб-ёзишни билар экан.
Қатағон бошланганда Вафохўжа махдумни «Қизил қалам» гуруҳи аъзоси сифатида миллий ҳаракатда иштирок этганликда айблаб қамоққа олишади. Турмада у оғир касалликка чалингач уйига жавоб беришади. Озодликда у бир неча ойгина яшайди…
Оилада биз тўрт ака-ука ва икки опа-сингил эдик. Тўнғич Ҳамза акам 80 ёшдан ошдилар, 70 ёшга етган Шуҳрат акам бир умр Самарқандда меъморлик фаолияти билан шуғулланган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган меъмор унвони билан тақдирланган. Бутун умр физика ўқитувчиси бўлиб ишлаган Ойсара опам икки йил бурун вафот этди. Синглим Гулбаҳор ҳозиргача коллежда дарс беради.
– Неча ёшингиздан ўз шажарангиз билан қизиқа бошлагансиз? Нима туртки бўлган?
– Ота-боболарим ҳақида мен онамнинг ҳикоялари орқали биламан. Унинг хотираси кучли эди. Болалигимдаёқ мен етти ота-бобомнинг номини билар эдим, лекин ўшанда онам тез-тез такрорлайдиган «Биз – Махдуми Аъзамнинг авлодимиз» деган сўзларнинг маъносини тўлиқ англамаганман. У пайтлари онамнинг айтганлари бизга эртакдай туюларди.
Махдуми Аъзам улуғ сўфий шайх бўлганини кейинроқ, шундай нарсалар ҳақида ўқиш ва ёзиш мумкин бўлган горбачёвча қайта қуриш даврида билганман.
Ўша йиллари мен сўфизм ҳақида насрий триптих (учлик) ёзишни ўйладим. Унинг биринчи қисми сўфизм ва Ўртаосиёдаги ҳакимия, кубровия, хожагон-нақшбандия, яссавия каби тариқатларнинг пайдо бўлиш тарихига бағишланди. Қиссани «Шаҳидлар шоҳи ёки Нажмиддин Кубро тушлари» деб номладим. Бу қисса Тошкентда икки марта нашр этилди. Сўфизм фалсафасининг моҳияти, сўфизмдаги етти мақом ҳақидаги иккинчи қисмни энди ёза бошлагандим. Бу қисса «Шайх Фаридуддин Атторнинг етти хотираси» деб аталади. Учинчи қисм буюк сўфийлар ҳаётига бағишланиши керак эди. Хомаки номи – «Жалолиддин Румийнинг охирги куни». Қисса ёзилмай қолиб кетди…
Айтиш керакки, Совет иттифоқи тарқаб кетгач адабиётда инқироз бошланди. Кунлардан бир куни мени нашриётдаги ишимдан бўшатишди: ноширликка алоқадор бир юқори мартабали амалдорнинг қинғир ишларида қатнашишни хоҳламадим.
Бўшашимдан олдин, 1989 йили, бир куни ишхонамга Хўжанддан бир киши мени излаб келди. Хўжанд у пайтлари Ленинобод деб аталарди. У одам ўзини Илёсхон Ғозий деб таништирди. У столга қалин папкани қўйиб: «Мен Махдуми Аъзам ҳақида китоб ёзиб сизга олиб келдим, унинг нашр этилишини хоҳлайман», – деди. Махдуми Аъзам номини эшитишим билан онамнинг ҳикояларини эсладим. Лекин у «Мен тожик мактабида ўқиганман, аммо бу тазкирани ўзбек тилида ёздим. Шунинг учун қўлёзмамни бирон-бир ўзбек олими ё ёзувчиси ўқиб чиқишини хоҳладим. Шу десангиз, бир куни тушимда бир мўйсафидни кўрдим; у менга Тошкентга бориб сизни излаб топишимни буюрди» дегач ҳайратим янада ошди.
– Ақл бовар қилмайдиган воқеа! Сўфийларнинг кароматларига ўхшайди… Ўша қўлёзма китоб бўлиб чиқдими?
– Мени ишдан бўшатишгач Илёсхоннинг қўлёзмасини хусусий нашриётлардан бирига олиб бордим. Бироқ унинг раҳбари кутилмаганда китобнинг «ҳаммуаллифи» бўлгиси келиб қолди; охир-оқибат Илёсхон асарини олиб кетиб қолди. Мендан ҳам ранжиди. Қўлёзмасининг кейинги тақдири ҳақида ҳеч нима билмайман (Ушбу суҳбат эълон қилингач Илёсхон Ғозийнинг рисоласи қисқартирилган шаклда ўша мен топширган нашриётда 1994 йилда эълон қилинганидан хабар топдим. Мана манба: Илёсхон Ғозий. Нақшбандий тариқатининг буюк сиймоси-Маҳдуми Аъзам. (Ғайиблар хийлидан ёнган чироқлар. Муаллиф-тузувчи З. Жураев). Тошкент,. Ўзбекистон.1994, 269 бет)
Ишдан бўшаганимдан сўнг уйда ўтирдим. Оиламни боқиш учун ҳеч нарсам йўқ эди. Пул топиш учун кутубхонамдаги ноёб китобларимни сотмоқчи бўлдим. Аммо бу иш ҳам қўлимдан келмади, сотишга ёрдам бермоқчи бўлган бир китобфурушга ишонувдим, бироқ у китобларимни олгач дом-дараксиз йўқолди.
Кейинроқ мен Самарқандда Махдуми Аъзамнинг авлодларидан бўлган яна бир киши – олим Комилхон Каттаев билан танишдим. Комилхон нафақат имом Даҳбедий(Махдуми Аъзам)нинг биографияси, балки барча китобларининг ҳам ҳақиқий билимдони экан.
– Сиз Имоми Аъзам билан қондошлик масъулиятини ҳис қиласизми?
– Албатта. Лекин ўзимни буюк сўфийнинг маънавий меросининг билимдони деб ҳисобламайман. Ворислик риштаси аллақачон узилган. Назарий билимлар қолган, сирли ёхуд тилсимли китоблар қолган, аммо уларни ҳеч ким англаш даражасида ўқий олмайди. Сўфизмнинг ҳозирги издошларининг ҳамма йиғинлари – адабий йиғинга ўхшаш сохта илмий давралар холос.
– «Махдум» тахаллусининг маъноси – муаллим, раҳбар дегани. Шайх Махдуми Аъзам – шоҳ ва шоир Бобурнинг, шайбоний султонлар, хусусан Убайдий тахаллуси билан етук ва жуда туркона руҳдаги шеърлар ёзган Убайдуллохоннинг маънавий устози. Сизнинг ҳам шундай устозингиз бўлганми?
– Юзма-юз кўришмаган (дейлик шогирдидан анча йиллар олдин яшаб ўтган) устозни бизда «увайсий устоз» дейишади. Буюк шоир Ойбек мен учун шундай увайсий устоздир. Мен баъзан ўйлаб қоламан: у озод мамлакатда туғилганида эди, эркин жамиятда яшаганида эди, хоҳлаганидай ёза олганида эди – дунёга машҳур шоир бўлар эди. Унинг ёшлигида ёзган шеърларида мен кейинчалик Гарсиа Лорка, Рилке ижодида намоён бўлган мотив ва анъаналарни кўраман… Ойбек Гийом Аполлинерни билмаган, ўқимаган ҳам, лекин унинг дастлабки шеърларида ушбу буюк француз шоирининг шеърлари билан жуда кўп ўхшашликларни топганман. Ўттиз йиллар аввал бу ҳақда мақола ёзиб, иккита мисол келтирганман. Ойбек шундай ёзади:
Олтин қуёш нуридан,
Япроқлар суруридан
Тўқилган хотиралар
Кетмас мангу мен билан…
Бу сатрлар ёдимга Гарсиа Лорканинг ушбу мисраларини туширади:
Тераклар ҳам ғойиб бўлар,
кўлда қолар ойдин излар.
Тераклар ҳам ғойиб бўлар,
аммо шамол қолар бизга.
(Испанчадан Шавкат Раҳмон таржимаси).
Мен бу ерда туйғунинг яқинлигини назарда тутяпман. Гарчи фикрлар гўё бир-биридан анча узоқда бўлиб кўринса-да, уларда яширин оғриқ — туйғу ҳамоҳанг.
Ёки Ойбекнинг “Кеч кузда” шеъри:
Ҳаво булут… шамоллар яна йиғлайди секин,
Бўш далалар кўксида алам мудраб ётади.
Эшагига юк ортиб, бир бола олдин-кетин
Уфқлар-ла ўпишган йўлда кетиб боради.
Ушбу сатрларни ўқиб мен дарҳол ХХ аср бошида француз шеъриятининг янги оқимига асос солган улуғ шоир Аполлинернинг «Куз» шеърини эсладим:
Туман оралаб борар, балчиққа ботиб борар,
Оёғи қийшиқ деҳқон ҳўкизини етаклаб.
Қишлоқлар харобаси туманларга кўмилган.
Деҳқон ҳамгин қўшиқни секингина минғирлар
Содиқ севги ҳақида ғамгин қўшиқни куйлар,
Куйлар ҳижрон, маъюс қалб ва хиёнат ҳақида…
Ойбек уй-музейидаги устоз ҳайкали қошида.
Ойбекнинг ростакам буюк шеърлари жуда камдай. Бу камликнинг сабаби бор. Сабаби қатағоннинг совуқ нафаси юзга урилиб турган шароитда кўпчилик қатори ундаям қўрқув (масалан, миллатчилик ёки майда буржуазияга хос фикрлашда айбланиш қўрқуви) пайдо бўлади, фарзандлари ҳақи ўз жонини сақлашга интилиш инстинкти ишга тушади. Натижада нуқул «ижтимоий фойдали» матнлар пайдо бўлади. Бироқ жаҳон шеъриятининг дурдоналари бўлган шеърлари оз бўлса-да, айни мана шу бир ҳовуч шеър Ойбекнинг асл истеъдоди нечоғли теран бўлганини кўрсатиб туради.
– Тарихни яхши кўришингизнинг сабаби нима?
– Қисқача айтсам – Самарқандга меҳрим туфайли тарихни яхши кўраман. Бир шеъримда «Ватан ҳам одамдек олади нафас, Ватан ҳам ёнингда қадам ташлайди» деб ёзганман. Қаерда бўлсам ҳам, ҳамиша Самарқанд мен билан. Ҳар он унинг нафасини ҳис қиламан. Самарқандда бутун Туркистоннинг, унинг тамаддуний доирасида, таъсирида яшаган барча халқларнинг тарихи мужассам. Шаҳарда Тошканди, Қўқони, Андижони номли даҳалар, теварагида Бухороқишлоқ, Туркманқишлоқ, Урганжи, Ҳазора, Найманқишлоқ, Арабхона каби қишлоқлар номларини учратиш мумкин…
Исломда учта асосий илмий йўналиш бор: илми калом – Қуръон илми, илми ҳадис – пайғамбарнинг ҳикматли гаплари ҳақидаги илм, илми фиқҳ – ислом қонун-қоидалари ҳақидаги илм. Мазкур йўналишларнинг уч буюк вакили, олимлар Мотуридий, Бухорий ва Марғилоний муқаддас Самарқанд тупроғига дафн этилган. Бобур ўзининг беназир «Бобурнома» китобида шу ҳақда ёзган. Айтгандай, тарихга муҳаббатимнинг яна бир манбаси шу – «Бобурнома». Мен Бобур ҳақида, ушбу буюк шоирнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида «Самарқанд хаёли» деган қисса, «Соғинч ёхуд Бобуршоҳ» деган пьеса, кўплаб мақола ва эсселар ёзганман.
– Шоирлигингизни қачон англагансиз?
– Ўн тўрт ёшимда бўлса керак. Аслида бу ёшда шеърият нималигини умуман билмаганман. Лекин мен севиб қолган эдим… Ҳар куни нимқоронги хонага қамалиб олиб қоғоз қоралардим. Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов шеърларини пичирлаб айтиб завқланардим. Фикру зикрим шеъриятда бўлиб қолган эди. Ёшлигимда Аллоҳ истеъдод билан сийлаган киши шоир деб ҳисоблар эдим. Бугун шеърият мен учун ушбу истеъдод билан фидойи кўнгил уйғунлигидир. Николай Заболоцкийнинг бир шеъри ёдингиздадир:
Асло тиним билмасин юрак,
Ўғирда сув туймаслик учун.
Юрак меҳнат қилмоғи керак
Кеча-кундуз, кеча-ю кундуз!…
Худо берган истеъдод – учқун, қаттиқ меҳнат қилмасангиз у тезда ўчиб қолади.
– Ўз шеърий услубингизга қандай таъриф берасиз?
– Шеърда мен учун энг муҳими – туйғу. Ҳамма нарса, сиз айтган «шеърий услуб» ҳам унга хизмат қилиши керак. Қайта қуриш йиллари Ўзбекистонда ёзилган шеърлар (бошқа иттифоқдош республикаларда бўлгани сингари) ҳаддан зиёд ғоявийлашган, сиёсийлашган эди. Шеър эмас, она тилини ҳимоя қилишга чақирилган, ватан тарихидаги айрим воқеалардан кўз юмишга, «пахта иши» фигурантларига қарши қаратилган манифестлар, хитоблар ёзилди… Бизнинг фикрларимиз, кечинмаларимиз давр руҳига монанд эди.
Айнан ўшанда мен дафъатан сиёсийлашган муҳит мени шоир сифатида маҳв этаётганини тушуниб етдим. Бунга қарши чора сифатида асосий мотиви инсоний туйғулар бўлган қадимги япон шеъриятини таржима қила бошладим. «Денгиз япроқлари» антологиясини чиқардим.
– Бу бирон-бир шеърдаги образми?
– Бу менинг қадимги япон шеърияти ва маданияти ҳақидаги тасаввурим. Тўрт тарафини денгиз ўраб турган Япония тирамада жўшқин ранглар денгизига айланади. Момидзи-гари мавсуми кирганда японлар зарангнинг қизил япроқларидан баҳра олиш учун йўлга чиқишади. Дарвоқе, бизда ҳам шундай, «Хазон сайри» деб аталган байрам бўлган. Бобур ўз эсдаликларида бу байрамни бир неча марта тилга олган.
…Охирги шеърларимда андуҳ кўп. Негалигини ўзим биламан. Бу ҳақида севимли шоирим Николай Заболоцкий шундай ёзган:
Донишманд Сулаймон айтгани каби
Кўп билмоқ қайғудир, ғамдир беҳисоб.
Мен-ку, кўп билмасман, аммо не учун
Дунё деб, инсон деб чекаман азоб.
– Хуршид ака, Заболоцкий ва Ойбекдан бошқа яна кимларни ўқишни ёқтирасиз?
– Ёшлигимда кун бўйи Алишер Навоий кутубхонасидан чиқмасдим; деярли бутун жаҳон шеъриятини ўқиб чиққанман. Уйимдаги кутубхонам ҳам анча бой. Классик шоирларни қайта-қайта ўқишни ёқтираман – улар одамга янги машҳур шоирлардан кўра кўпроқ куч беради. Масалан, Акутагава ва Кавабата каби адабиёт самурайларини яхши кўраман, америкалашган япон Муракамини эса унчалик ёқтирмайман. Габриэл Гарсиа Маркес, Стефан Цвейг, Томас Манн, Борхес, Торнтон Уайлдер асарларини такрор-такрор ўқийман. Ёш Акутагава ўз кундалигига шоир насрни, ёзувчи эса шеъриятни кўпроқ ўқиши керак деб тўғри ёзган. Албатта, туркий шеъриятни ҳам ўқийман. Озарбайжон, турк, ўзбек шеъриятини қадрлайман. «Хуршид Даврон кутубхонаси» сайтини бошқарганим учун ўзимизнинг ёш шоирларимизни ҳам кўп ўқийман, сайтимизда биринчи бўлиб ёш шоирларимизнинг шеърларини эълон қиламан.
– Ўзбекистон адабиётидаги бугунги вазиятни қандай таърифлайсиз – у юксалиш даврини бошдан кечираяптими, турғунлик давриними, бойияптими ё бой бераяптими?..
– Мен бугунги кунда адабиётимизда кучли жонланишни кузатаяпман. Жонтемир, Мирзоҳид Музаффар, Рафиқ Сайдулло сингари истеъдодли ёшлар пайдо бўлмоқда. Истеъдодли шоираларимиз ҳам кам эмас. Анча олдин сезганман, аёл шоирлар шеъриятга ёниб, порлаб кириб келишади. Лекин кейинроқ оила, турмуш, тирикчилик ташвишларига ўралашиб қолишади. Саноқлиларигина адабиёт майдонида қолади. Шундай бўлган, бундан кейин ҳам шундай бўлади. Айтиш мумкинки, ўзбек адабиёти бошидаги энг катта бало – турмуш ташвишлари (кулади). Ёш шоир ва ёзувчиларнинг ҳаммаси марказга, яъни Тошкентга интилади. Бироқ бошқа барча пойтахтлар сингари Тошкент ҳам уларни эътиборсизлик, лоқайдлик билан кутиб олади. Ҳаловатсизлик, сарсонгарчилик истеъдодларни том маънода ўлдиради. Энди, интернет пайдо бўлгач, пойтахтга келиш шарт эмасдай. Лекин вилоятларда адабий муҳит йўқ. Ёзувчилар уюшмасининг вилоят бўлимлари ижодий ташкилот сифатида эмас, жойлардаги ҳокимиятларнинг бир бўлими каби ишламоқда…
Интернет ҳамманинг қурби етадиган матоҳга айлангач ундаги адабиёт майдони графоманларга тўлиб кетди. Аммо, эҳтимол, энг катта бахтсизлигимиз охирги йигирма беш йил ичида адабиётимизда ҳақиқий адабий танқид йўқолиб кетганидир. Қолган танқидчиларимиз эса тирик классикларимизни мақташ билан шуғулланишмоқда, айниқса ошналарини, раҳбарлик лавозимидаги ёзувчиларни…
– Хуршид ака, тасаввур қилинг, сизда маънавий устозингизга (дейлик, шоир Ойбекка) битта савол бериш имконияти туғилди. Сиз ундан нима ҳақида сўраган бўлардингиз?
– Мен «Сиз ҳеч нимани ўзгартирмасдан ҳаётингизни яна бир марта яшашни хоҳлармидингиз?» деб сўраган бўлардим.
– Сиз ўзингиз бу саволга қандай жавоб беришингизни биладигандайман…
– The rest is silence («Кейин эса жимлик, сукунат». Шекспирнинг «Ҳамлет» драмасидаги Ҳамлетнинг сўнгги сўзлари.– «Фарғона» изоҳи).
Рус тилидан Ҳасан КАРВОНЛИ таржимаси
Манба: «Маърифат» газетаси,2019 йил 10 июл, № 53
Рус тилидаги манба мана бу саҳифада.
Shoir Xurshid Davron «Fergana.agency» jurnalisti Sanjar Yanishevga kitobga muhabbat uni qanday qilib tarix qa’riga tortib ketgani, o’z ildizlarini izlash qadimgi mutafakkir so’fiylar haqida yozishga turtki bergani; eng mashhur rus romanining o’zbekcha talqini, Markaziy Osiyo va Lotin Amerikasining yashirin rishtalari haqida gurung berdi.
OSMONNI BOLA VA AFSUSNGAR
KABI TINGLARDIM
«Fergana.agency»da shoir Xurshid Davron bilan suhbat
Garchi qishloqda o’tgan bolaligi, ToshDU jurnalistika fakultetidagi tahsili, Sovet armiyasi safidagi xizmatlarida o’xshashlik bo’lsa-da o’tgan asrning saksoninchi yillarida adabiyot maydoniga kirib kelgan o’zbek shoirlarining taqdiri turlicha kechdi… Bugun Xurshid Davron – O’zbekiston xalq shoiri, tarixchi, ko’p mamlakatlarda chop etilgan yigirmadan ziyod kitob muallifi, dramaturg, Turkiya, Ozarbayjon, Latviya, Yaponiya va Rossiya shoirlari asarlarining tarjimoni va nihoyat yangi o’zbek adabiyoti bilimdoni. «Fergana.agency» jurnalisti Sanjar Yanishevga shoir kitobga muhabbat uni qanday qilib tarix qa’riga tortib ketgani, o’z ildizlarini izlash qadimgi mutafakkir so’fiylar haqida yozishga turtki bergani; eng mashhur rus romanining o’zbekcha talqini, Markaziy Osiyo va Lotin Amerikasining yashirin rishtalari haqida gurung berdi.
– Xurshid aka, siz o’z temperamentingizni qanday ta’riflagan bo’lardingiz?
– Yunon-rim gumoral nazariyasiga ko’ra men sangvinikman, ya’ni qaynoqqonman. Aniqroq aytganda meni yuragim boshqaradi. Sharqona tushunchaga ko’ra kishining mizoji, ya’ni temperamenti u tug’ilgan joynikiga o’xshar ekan. Mening misolimda aytsak – keskin kontinental. Xudo mening Turkistonimni barcha yil fasllari bilan siylagan. Aynan shu bois, shu zamin farzandi bo’lganim uchun ba’zan qish kabi sovuq va andishali yoki yozday otashin, kuz singari o’ychan, yolg’izlikni sevuvchi va nihoyat bahorday o’zgaruvchan, goho haddan ziyod ta’sirchan va xayolparastdirman.
Bir yarim yashar Xurshid Shahodat ammasi, akasi Shuhrat va qo’shnisi Mashhura bilan. 1953 yil.
Mening temperamentimni yana nima belgilaydi? Tomirimda oqayotgan ming yillik turk-nayman qoni. Bu erkinlikni yaxshi ko’radigan, bo’ysunishga toqatsiz qondir.
Mening uchun eng asosiysi «men kimman?» emas, «nima uchun yashayapman?» degan savoldir. Birinchisi bo’yicha hammasi aniq, unga allaqachon javob topganman, ikkinchisiga esa har kuni javob izlayman. Negaki, qadimgi rim adibi Apuley «Metamorfoza» asarida yozganidek, «inson qayerda tug’ilganiga emas, uning xulqi qandayligiga; qayerda emas, qanday printsiplar bilan yashamoqchi ekaniga qarash kerak».
– Qanday fazilatlaringiz bilan faxrlanasiz, qanday qusurlardan qutulishni xohlaysiz?
– O’zim mamnun bo’lgan birinchi jihat – hammaga yaxshilik sog’inishimdir. Bu xislat ota-onamdan, ko’proq otamdan o’tgan bo’lsa kerak. Yaxshi odammisiz, yomonmisiz, buni eng tez bolalar ilg’aydi. Yoshligimizda jo’ralarimning bolalari meni o’z tengdoshlariday ko’rishardi. Shu sababdan bo’lsa kerak, o’sha yillar shoir do’stlarim bolajonligimga yarasha bir laqab bilan ham “taqdirlashgan” edi. (kuladi).
Ikkinchi xislat – mutolaaga muhabbat. Jahon tarixi, yapon she’riyati, Lotin Amerikasi nasri… «Qaqnus» degan beshinchi kitobim chiqqanda bir tanqidchi «Qaqnusning qog’oz qanotlari» nomli maqolasida meni hozirgi hayotni bilmaslikda ayblagan edi, uning yozishicha, mening deyarli barcha she’rlarim o’tmish va kitobga bog’liq emish. To’g’ri, keyinroq maqtovli taqrizlar ham e’lon qilindi…
Qutulishim kerak bo’lgan qusurlarimga kelsak, ular juda ko’p. Lekin o’zbeklar aytganiday «tarki odat – amri mahol». Esingizdami, Mark Tven «Chekishni tashlash juda oson, men yuz marta tashlaganman!» deb mutoyiba qilgan edi. Men esa hozir, shu yoshimda bunga vaqt ketkizmoqchi emasman.
– Xuddi o’sha Mark Tven «Insonning yomon odatlari bo’lmaydi, ammo undan ham yomon ishlari bo’ladi» deb yozgan edi.
– Donishmand oqsoqollar aytganidek «Beayb Parvardigor!».
– Qiziq, ko’plab o’zbek shoir va yozuvchilari lotinamerikaliklarni yaxshi ko’rishlarini aytishgan. Markaziy Osiyo va Lotin Amerikasi o’rtasida qandaydir sirli rishtalar borga o’xshaydi. An’analari, mifologiyasi har xil, biroq dunyoni anglashi o’xshash, shunday emasmi?
– Siz haqsiz. O’rtamizda cheksiz okean borligiga qaramay ular yozgan asarlarni o’qiy boshlasangiz qadrdon mavzular qalamga olinganini, hayot va o’lim bir xil idrok qilinganini ko’rasiz. Mayya sivilizatsiyasining yozma yodgorliklaridagi ayrim so’zlarning tomiri qadimgi turk tiliga borib taqalishini hisobga olsak (yoshligimizda biz buni bilmaganmiz), diyorlarimiz o’rtasida ma’naviy rishtalar ham borligiga amin bo’lamiz. Masalan, o’sha yodgorliklarda tabiat, inson tanasi a’zolari bilan bog’liq atamalarning juda ko’p qismi qadim turkchada saqlanib qolgan. Hozir men bu xususda to’xtalsam, suhbat cho’zilib ketadi.
Sizga bir voqeani aytib beraman, menimcha uning savolingizga aloqasi bor.
Men ancha yillar «Yosh gvardiya» nashriyotida ishlaganman. Nashriyotning bosmaxonadagi vakili — chopar sifatida ish boshlab, 1985 yili bo’lim mudiri bo’lganman. Imkoniyat paydo bo’lganidan foydalanib nashriyotning tematik rejasi tuzilayotganda birinchi galda unga o’zim sevgan asarlar: Antuan de Sent-Ekzyuperining «Kichkina shahzoda» va «Tungi parvoz» qissalarini, Mixail Bulgakovning «Usta va Margarita» romanini kiritdim. Ekzyuperi qissalarini tarjima qilish uchun Xayriddin Sultonov va Ahmad A’zamga berdim. Bulgakov romanini tarjima qilishni taniqli tarjimon Qodir Mirmuhammedovdan iltimos qildim. Frantsuz klassigi bilan muammo bo’lmadi, Bulgakov bilan esa muammo boshlandi…
O’sha yillari respublika nashriyotlarining barcha tematik rejalari Moskvada SSSR Davlat matbuot qo’mitasi tomonidan tasdiqlanar edi. O’zbek yoshlar nashriyoti Bulgakovning romanini rejaga kiritganidan xabar topgan matbuotqo’m rahbarlari xavotirga tushib qoldi. Qo’mita raisining birinchi o’rinbosari Marat Shishigin Toshkentga uchib keldi. Meni va «Yosh gvardiya» direktorini «po’stagimizni qoqish uchun» chaqirishdi. Shishigin o’zbek o’quvchilari Bulgakovni tushunmaydi, xristian mifologiyasiga asoslangani bois «Usta va Margarita» romanini anglash juda qiyin deya gap boshladi. Shundan so’ng o’zimizning mahalliy rahbarlar – O’zSSR Davlat matbuot qo’mitasi raisining birinchi o’rinbosari Ruben Safarovdan tortib nashriyotimiz direktorigacha menga o’qrayib moskvalik amaldorning gaplarini to’tiqushday takrorlay boshlashdi.
Biroq bu vaqtga kelib gorbachyovcha qayta qurish davri boshlangan, biz, yangi avlod vakillari, partiya nomenklaturasi bilan qanday tortishish kerakligini allaqachon o’rganib olgan edik. Men «O’ris o’quvchisi “Usta va Margarita”ni tushunmasligi mumkin, lekin o’zbek o’quvchisining hayotiy va badiiy idroki mifologiyaga asoslangan» dedim. Roman allaqachon tarjima qilinganini, taniqli adib Temir Po’latov unga so’zboshi yozganini aytdim…
Xurshid Davron Jurnalistika fakultetining kechki bo’limining birinchi bosqichida o’qiyotganida Toshkentga davolanishga kelgan, unga kitobga mehr uyg’otgan adabiyot muallimasi Subuha xolasi bilan. 1970 yil.
Mening barcha dalilu isbotlarim ularning qulog’iga kirmadi albatta. Biroq ochiqchasiga taqiqlashga ular endi qo’rqishardi, ularning o’ylashicha romanni nashr etishdan mening o’zim bosh tortishim kerak edi. Oxir-oqibatda yangi zamon, yangicha tafakkur, taqiqqa rozi bo’lmagan va o’z ideallarini himoya qilgan yangi insonning sharofati bilan tarjima nashr etiladigan bo’ldi.
– Ota-onangiz kim bo’lishgan?
– Otam Davron Hasanov turkiylarning nayman urug’idan edi. Qishlog’imizdagi ilk maktabni u qurgan, pedagogik ma’lumoti bo’lmasa ham unga direktorlik qilgan – 1930-yillarning boshlarida bunday holatlar ko’p uchrar edi. Otamning qo’liga igna bilan «UKP» deb yozilgan edi, bu “Uzbekskiy kavaleriyskiy polk” («O’zbek otliq polki») degani ekan. Otam nimagadir o’zining harbiy hayoti haqida gapirishni yoqtirmasdi. Faqat uning mashhur o’zbek sarkardasi Mirkomil Mirsharopov qo’mondon bo’lgan polkda xizmat qilganini bilaman. Sovet davrida Samarqandda unga yodgorlik o’rnatishgan, ammo keyinchalik negadir olib tashlashgan.
Men Germaniyadagi sovet qo’shinlari safida harbiy xizmatni o’tayotganimda otam vafot etgan. Shuning uchun uni so’nggi yo’lga kuzata olmaganimdan haligacha armon qilaman.
Onamning ismi: Fuzallobegim Vafoxo’jayeva. Uning kattaotasi Hikmat maxdum Junaydullayev Samarqand uyezdi Angor volosti boshqaruvchisi bo’lgan. Ya’ni u o’ris poshshosi xizmatida bo’lgan. Biroq mahalliy oxranka (maxfiy politsiya tashkiloti)ning volost boshqaruvchisi xalq qo’zg’oloni rahbari Namoz Pirimqulovga yashirincha yordam berayotgani haqidagi ma’lumotnomasi saqlanib qolgan.
Hikmat maxdumning o’g’li, ya’ni onamning otasi va mening kattaotam – Vafoxo’ja maxdum Sankt-Peterburgda o’qigan. Samarqand O’zbekiston SSRning poytaxti bo’lganda bobom 1926 yili tuzilgan «Qizil qalam» ijodiy birlashmasining kotibi bo’lgan. Birlashmaga Shokir Sulayman rahbarlik qilgan, guruh ishida Otajon Hoshim, Botu, Ziyo Said, Sotti Husayn, Anqaboy, Oltoy kabi adabiyotchilar, Hamid Olimjon, Mirtemir, Oydin singari o’sha paytdagi universitet talabalari ishtirok etishgan.
Bir kuni mening bobom bilan Samarqand universitetining talabasi, bo’lg’usi mashhur shoir Mirtemirga ijtimoiy topshiriq berishadi: O’zbekiston MIQ prezidiumining birinchi raisi Yo’ldosh Oxunboboyevga yangi, kirill alifbosini o’rgatishni topshirishadi. Eski maktabda o’qigan Oxunboboyev faqat arabcha yozuvda o’qib-yozishni bilar ekan.
Qatag’on boshlanganda Vafoxo’ja maxdumni «Qizil qalam» guruhi a’zosi sifatida milliy harakatda ishtirok etganlikda ayblab qamoqqa olishadi. Turmada u og’ir kasallikka chalingach uyiga javob berishadi. Ozodlikda u bir necha oygina yashaydi…
Oilada biz to’rt aka-uka va ikki opa-singil edik. To’ng’ich Hamza akam 80 yoshdan oshdilar, 70 yoshga yetgan Shuhrat akam bir umr Samarqandda me’morlik faoliyati bilan shug’ullangan. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan me’mor unvoni bilan taqdirlangan. Butun umr fizika o’qituvchisi bo’lib ishlagan Oysara opam ikki yil burun vafot etdi. Singlim Gulbahor hozirgacha kollejda dars beradi.
Xurshid Davron harbiy xizmatda. 1972 yil.
– Necha yoshingizdan o’z shajarangiz bilan qiziqa boshlagansiz? Nima turtki bo’lgan?
– Ota-bobolarim haqida men onamning hikoyalari orqali bilaman. Uning xotirasi kuchli edi. Bolaligimdayoq men yetti ota-bobomning nomini bilar edim, lekin o’shanda onam tez-tez takrorlaydigan «Biz – Maxdumi A’zamning avlodimiz» degan so’zlarning ma’nosini to’liq anglamaganman. U paytlari onamning aytganlari bizga ertakday tuyulardi.
Maxdumi A’zam ulug’ so’fiy shayx bo’lganini keyinroq, shunday narsalar haqida o’qish va yozish mumkin bo’lgan gorbachyovcha qayta qurish davrida bilganman.
O’sha yillari men so’fizm haqida nasriy triptix (uchlik) yozishni o’yladim. Uning birinchi qismi so’fizm va O’rtaosiyodagi hakimiya, kubroviya, xojagon-naqshbandiya, yassaviya kabi tariqatlarning paydo bo’lish tarixiga bag’ishlandi. Qissani «Shahidlar shohi yoki Najmiddin Kubro tushlari» deb nomladim. Bu qissa Toshkentda ikki marta nashr etildi. So’fizm falsafasining mohiyati, so’fizmdagi yetti maqom haqidagi ikkinchi qismni endi yoza boshlagandim. Bu qissa «Shayx Fariduddin Attorning yetti xotirasi» deb ataladi. Uchinchi qism buyuk so’fiylar hayotiga bag’ishlanishi kerak edi. Xomaki nomi – «Jaloliddin Rumiyning oxirgi kuni». Qissa yozilmay qolib ketdi…
Aytish kerakki, Sovet ittifoqi tarqab ketgach adabiyotda inqiroz boshlandi. Kunlardan bir kuni meni nashriyotdagi ishimdan bo’shatishdi: noshirlikka aloqador bir yuqori martabali amaldorning qing’ir ishlarida qatnashishni xohlamadim.
Bo’shashimdan oldin, 1989 yili, bir kuni ishxonamga Xo’janddan bir kishi meni izlab keldi. Xo’jand u paytlari Leninobod deb atalardi. U odam o’zini Ilyosxon G’oziy deb tanishtirdi. U stolga qalin papkani qo’yib: «Men Maxdumi A’zam haqida kitob yozib sizga olib keldim, uning nashr etilishini xohlayman», – dedi. Maxdumi A’zam nomini eshitishim bilan onamning hikoyalarini esladim. Lekin u «Men tojik maktabida o’qiganman, ammo bu tazkirani o’zbek tilida yozdim. Shuning uchun qo’lyozmamni biron-bir o’zbek olimi yo yozuvchisi o’qib chiqishini xohladim. Shu desangiz, bir kuni tushimda bir mo’ysafidni ko’rdim; u menga Toshkentga borib sizni izlab topishimni buyurdi» degach hayratim yanada oshdi.
– Aql bovar qilmaydigan voqea! So’fiylarning karomatlariga o’xshaydi… O’sha qo’lyozma kitob bo’lib chiqdimi?
– Meni ishdan bo’shatishgach Ilyosxonning qo’lyozmasini xususiy nashriyotlardan biriga olib bordim. Biroq uning rahbari kutilmaganda kitobning «hammuallifi» bo’lgisi kelib qoldi; oxir-oqibat Ilyosxon asarini olib ketib qoldi. Mendan ham ranjidi. Qo’lyozmasining keyingi taqdiri haqida hech nima bilmayman (Ushbu suhbat e’lon qilingach Ilyosxon G’oziyning risolasi qisqartirilgan shaklda o’sha men topshirgan nashriyotda 1994 yilda e’lon qilinganidan xabar topdim. Mana manba: Ilyosxon G’oziy. Naqshbandiy tariqatining buyuk siymosi-Mahdumi A’zam. (G’ayiblar xiylidan yongan chiroqlar. Muallif-tuzuvchi Z. Jurayev). Toshkent,. O’zbekiston.1994, 269 bet)
Ishdan bo’shaganimdan so’ng uyda o’tirdim. Oilamni boqish uchun hech narsam yo’q edi. Pul topish uchun kutubxonamdagi noyob kitoblarimni sotmoqchi bo’ldim. Ammo bu ish ham qo’limdan kelmadi, sotishga yordam bermoqchi bo’lgan bir kitobfurushga ishonuvdim, biroq u kitoblarimni olgach dom-daraksiz yo’qoldi.
Keyinroq men Samarqandda Maxdumi A’zamning avlodlaridan bo’lgan yana bir kishi – olim Komilxon Kattayev bilan tanishdim. Komilxon nafaqat imom Dahbediy(Maxdumi A’zam)ning biografiyasi, balki barcha kitoblarining ham haqiqiy bilimdoni ekan.
– Siz Imomi A’zam bilan qondoshlik mas’uliyatini his qilasizmi?
– Albatta. Lekin o’zimni buyuk so’fiyning ma’naviy merosining bilimdoni deb hisoblamayman. Vorislik rishtasi allaqachon uzilgan. Nazariy bilimlar qolgan, sirli yoxud tilsimli kitoblar qolgan, ammo ularni hech kim anglash darajasida o’qiy olmaydi. So’fizmning hozirgi izdoshlarining hamma yig’inlari – adabiy yig’inga o’xshash soxta ilmiy davralar xolos.
– «Maxdum» taxallusining ma’nosi – muallim, rahbar degani. Shayx Maxdumi A’zam – shoh va shoir Boburning, shayboniy sultonlar, xususan Ubaydiy taxallusi bilan yetuk va juda turkona ruhdagi she’rlar yozgan Ubaydulloxonning ma’naviy ustozi. Sizning ham shunday ustozingiz bo’lganmi?
– Yuzma-yuz ko’rishmagan (deylik shogirdidan ancha yillar oldin yashab o’tgan) ustozni bizda «uvaysiy ustoz» deyishadi. Buyuk shoir Oybek men uchun shunday uvaysiy ustozdir. Men ba’zan o’ylab qolaman: u ozod mamlakatda tug’ilganida edi, erkin jamiyatda yashaganida edi, xohlaganiday yoza olganida edi – dunyoga mashhur shoir bo’lar edi. Uning yoshligida yozgan she’rlarida men keyinchalik Garsia Lorka, Rilke ijodida namoyon bo’lgan motiv va an’analarni ko’raman… Oybek Giyom Apollinerni bilmagan, o’qimagan ham, lekin uning dastlabki she’rlarida ushbu buyuk frantsuz shoirining she’rlari bilan juda ko’p o’xshashliklarni topganman. O’ttiz yillar avval bu haqda maqola yozib, ikkita misol keltirganman. Oybek shunday yozadi:
Oltin quyosh nuridan,
Yaproqlar sururidan
To’qilgan xotiralar
Ketmas mangu men bilan…
Bu satrlar yodimga Garsia Lorkaning ushbu misralarini tushiradi:
Teraklar ham g’oyib bo’lar,
ko’lda qolar oydin izlar.
Teraklar ham g’oyib bo’lar,
ammo shamol qolar bizga.
(Ispanchadan Shavkat Rahmon tarjimasi).
Men bu yerda tuyg’uning yaqinligini nazarda tutyapman. Garchi fikrlar go’yo bir-biridan ancha uzoqda bo’lib ko’rinsa-da, ularda yashirin og’riq — tuyg’u hamohang.
Yoki Oybekning “Kech kuzda” she’ri:
Havo bulut… shamollar yana yig’laydi sekin,
Bo’sh dalalar ko’ksida alam mudrab yotadi.
Eshagiga yuk ortib, bir bola oldin-ketin
Ufqlar-la o’pishgan yo’lda ketib boradi.
Ushbu satrlarni o’qib men darhol XX asr boshida frantsuz she’riyatining yangi oqimiga asos solgan ulug’ shoir Apollinerning «Kuz» she’rini esladim:
Tuman oralab borar, balchiqqa botib borar,
Oyog’i qiyshiq dehqon ho’kizini yetaklab.
Qishloqlar xarobasi tumanlarga ko’milgan.
Dehqon hamgin qo’shiqni sekingina ming’irlar
Sodiq sevgi haqida g’amgin qo’shiqni kuylar,
Kuylar hijron, ma’yus qalb va xiyonat haqida…
Oybek uy-muzeyidagi ustoz haykali qoshida.
Oybekning rostakam buyuk she’rlari juda kamday. Bu kamlikning sababi bor. Sababi qatag’onning sovuq nafasi yuzga urilib turgan sharoitda ko’pchilik qatori undayam qo’rquv (masalan, millatchilik yoki mayda burjuaziyaga xos fikrlashda ayblanish qo’rquvi) paydo bo’ladi, farzandlari haqi o’z jonini saqlashga intilish instinkti ishga tushadi. Natijada nuqul «ijtimoiy foydali» matnlar paydo bo’ladi. Biroq jahon she’riyatining durdonalari bo’lgan she’rlari oz bo’lsa-da, ayni mana shu bir hovuch she’r Oybekning asl iste’dodi nechog’li teran bo’lganini ko’rsatib turadi.
– Tarixni yaxshi ko’rishingizning sababi nima?
– Qisqacha aytsam – Samarqandga mehrim tufayli tarixni yaxshi ko’raman. Bir she’rimda «Vatan ham odamdek oladi nafas, Vatan ham yoningda qadam tashlaydi» deb yozganman. Qayerda bo’lsam ham, hamisha Samarqand men bilan. Har on uning nafasini his qilaman. Samarqandda butun Turkistonning, uning tamadduniy doirasida, ta’sirida yashagan barcha xalqlarning tarixi mujassam. Shaharda Toshkandi, Qo’qoni, Andijoni nomli dahalar, tevaragida Buxoroqishloq, Turkmanqishloq, Urganji, Hazora, Naymanqishloq, Arabxona kabi qishloqlar nomlarini uchratish mumkin…
Islomda uchta asosiy ilmiy yo’nalish bor: ilmi kalom – Qur’on ilmi, ilmi hadis – payg’ambarning hikmatli gaplari haqidagi ilm, ilmi fiqh – islom qonun-qoidalari haqidagi ilm. Mazkur yo’nalishlarning uch buyuk vakili, olimlar Moturidiy, Buxoriy va Marg’iloniy muqaddas Samarqand tuprog’iga dafn etilgan. Bobur o’zining benazir «Boburnoma» kitobida shu haqda yozgan. Aytganday, tarixga muhabbatimning yana bir manbasi shu – «Boburnoma». Men Bobur haqida, ushbu buyuk shoirning hayoti va ijodi haqida «Samarqand xayoli» degan qissa, «Sog’inch yoxud Boburshoh» degan pьesa, ko’plab maqola va esselar yozganman.
– Shoirligingizni qachon anglagansiz?
– O’n to’rt yoshimda bo’lsa kerak. Aslida bu yoshda she’riyat nimaligini umuman bilmaganman. Lekin men sevib qolgan edim… Har kuni nimqorongi xonaga qamalib olib qog’oz qoralardim. Abdulla Oripov, Erkin Vohidov she’rlarini pichirlab aytib zavqlanardim. Fikru zikrim she’riyatda bo’lib qolgan edi. Yoshligimda Alloh iste’dod bilan siylagan kishi shoir deb hisoblar edim. Bugun she’riyat men uchun ushbu iste’dod bilan fidoyi ko’ngil uyg’unligidir. Nikolay Zabolotskiyning bir she’ri yodingizdadir:
Aslo tinim bilmasin yurak,
O’g’irda suv tuymaslik uchun.
Yurak mehnat qilmog’i kerak
Kecha-kunduz, kecha-yu kunduz!…
Xudo bergan iste’dod – uchqun, qattiq mehnat qilmasangiz u tezda o’chib qoladi.
– O’z she’riy uslubingizga qanday ta’rif berasiz?
– She’rda men uchun eng muhimi – tuyg’u. Hamma narsa, siz aytgan «she’riy uslub» ham unga xizmat qilishi kerak. Qayta qurish yillari O’zbekistonda yozilgan she’rlar (boshqa ittifoqdosh respublikalarda bo’lgani singari) haddan ziyod g’oyaviylashgan, siyosiylashgan edi. She’r emas, ona tilini himoya qilishga chaqirilgan, vatan tarixidagi ayrim voqealardan ko’z yumishga, «paxta ishi» figurantlariga qarshi qaratilgan manifestlar, xitoblar yozildi… Bizning fikrlarimiz, kechinmalarimiz davr ruhiga monand edi.
Aynan o’shanda men daf’atan siyosiylashgan muhit meni shoir sifatida mahv etayotganini tushunib yetdim. Bunga qarshi chora sifatida asosiy motivi insoniy tuyg’ular bo’lgan qadimgi yapon she’riyatini tarjima qila boshladim. «Dengiz yaproqlari» antologiyasini chiqardim.
– Bu biron-bir she’rdagi obrazmi?
– Bu mening qadimgi yapon she’riyati va madaniyati haqidagi tasavvurim. To’rt tarafini dengiz o’rab turgan Yaponiya tiramada jo’shqin ranglar dengiziga aylanadi. Momidzi-gari mavsumi kirganda yaponlar zarangning qizil yaproqlaridan bahra olish uchun yo’lga chiqishadi. Darvoqe, bizda ham shunday, «Xazon sayri» deb atalgan bayram bo’lgan. Bobur o’z esdaliklarida bu bayramni bir necha marta tilga olgan.
…Oxirgi she’rlarimda anduh ko’p. Negaligini o’zim bilaman. Bu haqida sevimli shoirim Nikolay Zabolotskiy shunday yozgan:
Donishmand Sulaymon aytgani kabi
Ko’p bilmoq qayg’udir, g’amdir behisob.
Men-ku, ko’p bilmasman, ammo ne uchun
Dunyo deb, inson deb chekaman azob.
– Xurshid aka, Zabolotskiy va Oybekdan boshqa yana kimlarni o’qishni yoqtirasiz?
– Yoshligimda kun bo’yi Alisher Navoiy kutubxonasidan chiqmasdim; deyarli butun jahon she’riyatini o’qib chiqqanman. Uyimdagi kutubxonam ham ancha boy. Klassik shoirlarni qayta-qayta o’qishni yoqtiraman – ular odamga yangi mashhur shoirlardan ko’ra ko’proq kuch beradi. Masalan, Akutagava va Kavabata kabi adabiyot samuraylarini yaxshi ko’raman, amerikalashgan yapon Murakamini esa unchalik yoqtirmayman. Gabriel Garsia Markes, Stefan Sveyg, Tomas Mann, Borxes, Tornton Uaylder asarlarini takror-takror o’qiyman. Yosh Akutagava o’z kundaligiga shoir nasrni, yozuvchi esa she’riyatni ko’proq o’qishi kerak deb to’g’ri yozgan. Albatta, turkiy she’riyatni ham o’qiyman. Ozarbayjon, turk, o’zbek she’riyatini qadrlayman. «Xurshid Davron kutubxonasi» saytini boshqarganim uchun o’zimizning yosh shoirlarimizni ham ko’p o’qiyman, saytimizda birinchi bo’lib yosh shoirlarimizning she’rlarini e’lon qilaman.
– O’zbekiston adabiyotidagi bugungi vaziyatni qanday ta’riflaysiz – u yuksalish davrini boshdan kechirayaptimi, turg’unlik davrinimi, boyiyaptimi yo boy berayaptimi?..
– Men bugungi kunda adabiyotimizda kuchli jonlanishni kuzatayapman. Jontemir, Mirzohid Muzaffar, Rafiq Saydullo singari iste’dodli yoshlar paydo bo’lmoqda. Iste’dodli shoiralarimiz ham kam emas. Ancha oldin sezganman, ayol shoirlar she’riyatga yonib, porlab kirib kelishadi. Lekin keyinroq oila, turmush, tirikchilik tashvishlariga o’ralashib qolishadi. Sanoqlilarigina adabiyot maydonida qoladi. Shunday bo’lgan, bundan keyin ham shunday bo’ladi. Aytish mumkinki, o’zbek adabiyoti boshidagi eng katta balo – turmush tashvishlari (kuladi). Yosh shoir va yozuvchilarning hammasi markazga, ya’ni Toshkentga intiladi. Biroq boshqa barcha poytaxtlar singari Toshkent ham ularni e’tiborsizlik, loqaydlik bilan kutib oladi. Halovatsizlik, sarsongarchilik iste’dodlarni tom ma’noda o’ldiradi. Endi, internet paydo bo’lgach, poytaxtga kelish shart emasday. Lekin viloyatlarda adabiy muhit yo’q. Yozuvchilar uyushmasining viloyat bo’limlari ijodiy tashkilot sifatida emas, joylardagi hokimiyatlarning bir bo’limi kabi ishlamoqda…
Internet hammaning qurbi yetadigan matohga aylangach undagi adabiyot maydoni grafomanlarga to’lib ketdi. Ammo, ehtimol, eng katta baxtsizligimiz oxirgi yigirma besh yil ichida adabiyotimizda haqiqiy adabiy tanqid yo’qolib ketganidir. Qolgan tanqidchilarimiz esa tirik klassiklarimizni maqtash bilan shug’ullanishmoqda, ayniqsa oshnalarini, rahbarlik lavozimidagi yozuvchilarni…
Shoir nabiralari bilan.
– Xurshid aka, tasavvur qiling, sizda ma’naviy ustozingizga (deylik, shoir Oybekka) bitta savol berish imkoniyati tug’ildi. Siz undan nima haqida so’ragan bo’lardingiz?
– Men «Siz hech nimani o’zgartirmasdan hayotingizni yana bir marta yashashni xohlarmidingiz?» deb so’ragan bo’lardim.
– Siz o’zingiz bu savolga qanday javob berishingizni biladigandayman…
– The rest is silence («Keyin esa jimlik, sukunat». Shekspirning «Hamlet» dramasidagi Hamletning so’nggi so’zlari.– «Farg’ona» izohi).
Rus tilidan Hasan KARVONLI tarjimasi
Manba: «Ma’rifat» gazetasi,2019 yil 10 iyul, № 53
Rus tilidagi manba mana bu sahifada.
