Эркин Раббимович Мусурманов. Раҳимбобо Машраб фаолияти ва руҳияти талқини. Монография. – Самарқанд: СамДУ, 2015. –160 б.

Эл ардоқлаган шоир Раҳимбобо Машраб Хитой, шунингдек, Озарбайжон, Афғонистон, Ҳиндистон, Рум ва араб ўлкаларида ҳам фаолият олиб бориб, Осиё халқлари адабий алоқалари ривожига муносиб ҳисса қўшган. Шоирнинг афсонага айланган, саргузаштларга бой ҳаёти ва серқирра ижоди хорижда ҳам диққат билан ўрганилмоқда.

Китобда машрабшунослик тарихи ва муаммолари, шоир туғилган йили, жойи, шахсияти ва руҳияти тўғрисида Ўзбекистонда ва чет элларда қўлга киритилган янги манбалар асосида сўз юритилган.
Ушбу монография Раҳимбобо Машрабнинг ҳаёти ва фаолиятини ўрганишга бағишланган умумий ишнинг биринчи қисми бўлиб, унинг мантиқий давоми “Раҳимбобо Машраб ҳақидаги янги маълумотлар” деб номланувчи монографияда келтирилади.
Китоб илмий ходимлар, олий ва ўрта махсус ўқув юртлари ўқитувчи ва студентлари ҳамда Машраб ижоди билан қизиқадиган китобсеварларга мўлжалланган.

   Эркин Мусурмонов
РАҲИМБОБО МАШРАБ ФАОЛИЯТИ
ВА РУҲИЯТИ ТАЛҚИНИ
М о н о г р а ф и я

---

    Эркин Мусурмонов (Эркин Раббимович Мусурманов) — Самарқанд Давлат чет тиллар институти Осиё мамлакатлари тиллари кафедраси доцент в.б. катта ўқитувчиси, филология фанлари номзоди. 2016 йилда «Хитой адабиёти тарихи» ўқув-услубий қўлланмаси нашр этилган. Мазкур ўқув-услубий қўлланма Республикамиз университетлари ва Конфуций институтларида хитой адабиёти тарихидан ўтиладиган назарий ва амалий дарсларга мўлжалланган. Қўлланмада хитой халқ оғзаки ижоди, қадимги хитой адабиёти илдизлари, илк шоирлар ва ёзма адабий ёдгорликлар, ўрта асрлар хитой адабиёти, XVII-XVIII асрлар прозаси, ХХ аср ва энг янги ХХР адабиёти тўғрисида маълумот берилади (Қўлланма билан саҳифа охирида онлайн форматда танишинг).
    Эркин Мусурмонов замонавий хитой адабиёти ва унинг ўрганилиш тарихи бўйича ҳам бир қатор мақолалар муаллифи.

МУНДАРИЖА

Шуҳрат Сирожиддинов. Сўз боши…………………………………………3
Кириш……………………………………………………………………………………………..5

Биринчи боб. Раҳимбобо Машраб фаолиятининг ўрганилиш тарихи ва муаммолари

Манба сифатидаги тазкиралар………………………………………….10
Ёркент адабий муҳити……………………………………………………….14
Илмий рисола ва мақолалар…………………………………………….26
Ҳозирги давр адабиётида шоир тимсоли…………………..43
Машраб тахаллусли шоирлар…………………………………………48
Машрабнинг умрини қисқартиришга ҳожат йўқ………………51
Машрабнинг туғилган жойи масаласига доир…………………59
«Девонаи Машраб» асари ҳақида……………………………………63

Иккинчи боб. Шоир бадиияти ва руҳияти талқини

Тасаввуф таълимоти ва Машраб……………………………………..71
Маломатийлар……………………………………………………………………..85
Қаландарлар………………………………………………………………………….88
Қиссаларда Машраб қиёфаси…………………………………………..95
Руҳият ва бадиият масаласи…………………………………………..98
Машраб, хўжа Нуриддин ва лаъин…………………………….112
Сайидсан, хожасан, зинҳор мағрури насаб бўлма……………118
Машраб ва маҳбуба…………………………………………………………..124
Мансур Ҳаллож………………………………………………………………….127
Машраб ва қалмоқ қизи…………………………………………………..132
Садоқат тимсоли……………………………………………………………….136
Сўнгги манзил……………………………………………………………………141
Сайид Имодиддин Насимий………………………………………….145
Фойдаланилган адабиётлар…………………………………………………….150

СЎЗ БОШИ
Филология фанлари доктори, профессор Шуҳрат СИРОЖИДДИНОВ

Мазкур монографиянинг аҳамиятини белгиловчи муҳим омил аввало, қадриятларга муносабатда ҳалол илмий мезон асосида қурилганлиги, мустақил республикамизнинг миллий мафкураси руҳи тадқиқотнинг бошидан то сўнгигача ҳукмронлигидадир. Эркин Мусурманов бевосита эски қўл-ёзмаларни ўқиб матнлар нусхаларига оид фикр билдириши, дастлабки манбалардан ўрни билан фойдалана олиши ва натижада муҳим ва янги маълумотларни жамоатчиликка эълон қилиши тадқиқотнинг илмий салоҳиятини белгилайди.
Монографиянинг деярли ҳар бир бўлими муҳим илмий аҳамиятга эга. Жумладан, Марказий Осиё ва Хитой халқлари адабий алоқалари тарихи, Машрабнинг Ҳиндистон, араб мамлакатлари, Афғонистон каби чет эллардаги фаолияти, туғилган йили ва манзили, шоирнинг руҳий дунёсини таҳлил қилиш жараёнида тасаввуф таълимоти, маломатия, қалан¬дария тариқатлари ва уларнинг улуғ вакилларига оид ўрни билан келтирилган маълумотлар шулар жумласидандир.
Монографиядаги Машрабнинг яшаган даври саналарига оид қисми шоирнинг таваллуд йили билан боғлиқ чалкаш фикрларга қатъий далиллар асосида барҳам берди десак, муболаға бўлмайди. Мазкур қисмдаги илмий мулоҳазалар “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” ҳафталигининг 2011 йил 14 январь сонида (№3) “Машрабнинг умрини қисқартиришга ҳожат йўқ” номли мақолада кенг жамоатчиликка эълон қилинди. Ундаги фикрлар турли адабиётшунослар томонидан эътироф этилди. Жумладан, адабиётшунос олим Абдулла Жабборнинг “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” ҳафта¬лигининг 2011 йил 27 май сонида “Бир баҳоре топ ҳазони бўлмасун” сарлавҳали мақоласидаги фикрлари эътиборга лойиқ: “ Матншунос А. Жуманазарнинг галдаги мақоласи “Матн ва … бутун саволга яримта жавоб” (2010 й. 22 окт. сони), машрабшунос олим Эркин Мусурмановнинг “Машрабнинг умрини қисқартиришга ҳожат йўқ” мақолалари мухлисларни бефарқ қолдирмади, деб ўйлайман. Улар, жумладан, Машраб таржимаи ҳолига оид маълумотларни истифода этишда тадқиқотчиларни боши берк кўчага киритиб қўйган эски муаммолар ҳақида фикр юритишган. Натижада машрабшунос Муҳсин Зокиров “кашф” этган тазкирачи Исҳоқ Боғис¬тонийнинг Шоҳ Машраб ҳақидаги хотиралари ва унинг “Тазкираи қаландарон” асарини илмий истеъмолга яроқ¬сизлиги исботлаб берилди.
Машрабшунослар назарида энг чалкаш ҳисобланган шоир таваллуди (1640 йил)дан то Офоқ Хожа ҳузурига жўнашигача бўлган даврни йилма – йил босқичларга ажратиб кўрсатиб берган Э. Мусурманов мақоласи, назаримда, бу мавзудаги мунозараларга энди чек қўйди… Ҳозирча бу нуқтаи назарни ишончли тарзда рад этувчи бошқа далилга эга эмасмиз”.
Монография муаллифининг яна бир диққатга сазовор ҳизмати шундаки, у Машраб ҳаёти ва адабий фаолиятини бекаму кўст ўрганиш мақсадида бир неча марта Хитой Халқ Республикаси, Синцзян Уйғур автоном туманида, Машрабнинг қарийб ўн беш йил умри ўтган Қашқар ва унинг атрофидаги ҳудудларда илмий фаолият олиб бориб, шоир ва унинг замондошлари ҳақида ўзбек адабиётшунослиги учун қиммат¬ли маълумотлар тўплади. Россия ва Ўзбекистон кутуб-хоналари фондидаги манбалар устида ишлади, Санкт–Петер¬бург университети ва шаҳар оммавий кутубхонасида рус шарқшуносларининг Машраб фаолияти, замони ва макони билан боғлиқ монументал адабиётларини жиддий ўрганди. Уларнинг айримлари ҳақида монографияда сўз юритилганки, бу маълумотлар ҳам ўз моҳияти билан тадқиқотнинг аҳамиятга молик жиҳатларидандир.

Устозим академик Ботирхон ВАЛИХЎЖАЕВнинг порлоқ хотирасига бағишлайман

КИРИШ

Жамиятимизда содир бўлаётган ижобий ўзгаришлар, ўтмиш маданиятининг барча соҳаларини янгича мазмунда талқин этиш, мумтоз адабиётимизга, унинг вакиллари фаолияти ва асарларига бўлган муносабатни ҳаққоний қайта кўриб чиқишни давр тақозосига айлантирмоқда. Чалкаш, илмий фикрлардан узоқ, ноўрин такрорланувчи муаммоларга асл манба ва маълумотлар асосида ойдинлик киритиш, уларга холисона илмий баҳо бериш бугунги адабиётшуносликнинг муҳим вазифаларидан бўлиб қолди. Зотан, Президентимиз Ислом Каримов таъкидланидек: “Биз маънавий қадриятларни тиклашни миллий ўзликни англашнинг ўсишидан, халқнинг маънавий сарчашмаларига, унинг илдизларига қайтишдан иборат узвий, табиий жараён деб ҳисоблаймиз”. Давр талаби нуқтаи назаридан келиб чиқилгани ҳолда элимизнинг севимли фарзанди, оташқалб шоир Валибобо ўғли Раҳимбобо (Асосан шўролар давридан бошлаб Машрабни Бобораҳим деб аташ одат тусига кирди, бундай номланишда 1926 йилда нашр бўлган Садриддин Айнийнинг «Намунаи адабиёти тожик» асари муҳим ўрин тутди. Асар муаллифи Машрабнинг тожик тилидаги асарларини келтиради ва шоирни «Машраб Намангоний – исмаш Бобораҳим аст.” деб атайди. Бироқ шоир ҳақида маълумот берувчи асосий асар «Девонаи Машраб»нинг барча маълум нусхаларида унга Раҳимбобо исмини беришгани айтилган: «…бу гўдакни етти кунлик бўлганда бешикка солдилар. Отларини Раҳимбобо қўйдилар.» Малеҳо Самарқандийнинг “Музаккир-ул асҳоб” тазкирасида ҳам шоир номи Раҳимбобо деб келтирилади. Қолаверса, шоир “Чину Намангон ичида юрди Раҳимбобо сўраб” каби шеърларида ҳам ўз исмини аниқ келтириб ўтганки, биз Машрабни шу ном билан аташни лозим топдик.) Машраб ҳаёти ва ижоди ҳақидаги икки қисмлик тадқиқот иши майдонга келиб, унинг биринчи бўлими мазкур монография кўринишида тақдим этилмоқда.
Раҳимбобо Машраб ҳаёти ва фаолияти ўзига хос, мураккаб бир ҳолатда кечган. У болалигидан ёши улуғ кишиларни шошириб қўювчи зукколиги, ўткир ақли ва истеъдоди билан тенгдошларидан кескин ажралиб турган. Маънавий покликни ўзига шиор қилиб олган Машраб нафсоний истаклардан тўла воз кечган, оила ва мол–дунё қилмаган. Ноҳақликка муросасиз бўлганлиги, золим амир–амалдорлар ва риёкор зоҳидларни танқид қилганлиги учун қатл этилган.
Шўролар давридаги ҳукмрон мафкура таъсирида шоир шахсиятига, дунёқараши ва ижодий фаолиятига бир томонлама ёндашилди, уни исёнкор, даҳрий шоир сифатида кўрсатишга, ҳаёти ва фаолиятидан сунъий равишда атеистик мазмун-моҳият қидиришга ҳаракат қилинди. Фақатгина мустақиллик шарофати туфайлигина бу каби ғайриилмий муносабатларга чек қўйилди. Оқсоқол алломалар Воҳид Абдуллаев, Абдурашид Абдуғафуров, Абдуқодир Ҳайитметов, шунингдек, Иброҳим Ҳаққулов, Жалолиддин Юсупов, Сайфиддин Рафъиддин, Исомиддин Салоҳиддинов, Исматилла Абдуллаев каби таниқли адабиётшунослар Машраб адабий фаолиятига оид муҳим, диққатга молик тадқиқотларни амалга оширдилар-ки, мазкур изланишларни бугунги кун машрабшу-нослигининг энг муҳим ишлари сифатида қайд қилиш мумкин. Матншунос Абдусаттор Жуманазарнинг, адабиётшунос олим Абдулла Жабборнинг кейинги йилларда Машраб ҳаёти ва фаолиятининг турли қирраларини ёритувчи муҳим изланиш-лари машрабшунослик илмига ўзгача муносабат, янгича руҳ олиб кирганини зўр мамнуният билан қайд қиламиз. Тарих, мусиқа, фалсафа, педагогика соҳалари вакиллари ҳам Машраб яшаган давр, унинг мақом жанри тараққиётида тутган ўрни, ижтимоий ва педагогик қарашларига оид маълум тадқиқотлар яратишмоқда.
Чет элларда Машраб ҳаёти ва ижодига бўлган қизиқиш кун сайин ортиб бормоқда. Хитой Халқ Республикасидаги Синцзян университети профессор-ўқитувчилари, таниқли шоир Буғда Абдулла билан бўлган суҳбат асносида Таклимакон деган жойда Машрабнинг яшаган жойи, овқат тайёрлаган ўчоғи ҳали ҳам борлиги, ўша ерда шоирнинг кўплаб мухлисларининг мавжудлиги ва энг қизиқ томони – Машрабнинг Темурбек исмли ўғли бўлганлиги, у ўз вақтида моҳир саркарда сифатида танилганлиги, ҳақ йўлида кўплаб жангу жадаллар олиб борганлиги, унинг авлодлари ҳозирга қадар ўша жойда яшаётганлиги ҳақидаги маълумотга эга бўлдик. Бироқ кейинги фикрни тасдиқловчи аниқ манба бўлмаганлиги сабабли уни бир ривоят деб қабул қилдик. Умуман олганда, Синцзяндаги эллар орасида шоирга бўлган қизиқиш катта экан. Раҳимбобо Машрабнинг шеърлари билан айтиладиган мақомлар (Уйғурлар муқом дейишади). ўша ердаги маҳаллий халқ орасида шуҳрат қозонган бўлиб, ўзбекча шеърлар уйғурча оҳангда хиргойи қилинади. Машҳур “Уйғур ўн икки муқоми” ( ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى) да ҳам шу шоиримизнинг ғазаллари асосида яратилган қўшиқ (нахша)лар бор. Жумладан, Машрабнинг:

Сеторим торига жон риштасидан тор эшиб чолсам,
Ани хуш ноласидин бевафони кўнглини олсам.

Мақом олиб мақом узра мақомин дилға жо қилсам,
Муҳаббат созиға созлаб ман онинг олдида чолсам.

Мақомларнинг атосини “Хусайний”у “Ажам” дерлар,
Булардин ҳам юқори пардайида “Чоргоҳ” чолсам.

“Баёд”и дилбаримни ёдида чолсам паё–пайким,
Ки, кўнгул бенаво бўлғонидин айлаб “Наво” чолсам…

ғазали “Уйғур ўн икки муқоми” таркибига кирган “Роқ муқоми” матни мисолида Раҳимбобо Машрабнинг уйғур муси-қасига кўрсатган таъсирини билиб олиш мумкин:

Сатарим тариға җан риштисидин тар ешип салсам,
Аниңким налисидин бенәваниң көңлини алсам.

Муқом ичрә муқом чалсам, муқомни дилға җа қилсам,
Ки ул мәһбуб нәзәр қилса аниң алдида мән чалсам.

Муқомларниң атасини “Һүсәйн”у һәм “Әҗәм” дәрләр,
Улардин юқари пәрдәки – “Баят”ини мән чалсам.

Баяти ашнаниң язида ейитсам баятиңни,
Көңулүм, бенәва болғанда билсәм мән “Нава” чалсам…

Машраб адабий фаолиятига бўлган қизиқиш нафақат Марказий Осиё ёки Хитой, балки Россия ва Европа халқлари орасида ҳам мавжуд бўлган. Можор шарқшуноси Ҳерман Вамбери (1832 – 1913) ва Германиялик арабшунос “Welt des Islams” (1912 – 1918) журналининг асосчиларидан бири Мартин Хартманн (1851 – 1918) томонидан Машрабнинг бир қанча шеърлари немис тилига таржима килинган. Олимнинг Ёркент хонлигидаги ижтимоий ҳаётга оид изланишлари ҳам диққатга молик. 2008 йили Францияда Темурийлар даври тарихи ва маданиятини ўрганиш Ассоциациясининг 20 йиллик тантаналарида актёр Дижон Франсуа Шатто Алишер Навоий, Нодирабегим ва Раҳимбобо Машраб шеърларини ҳам аслиятда, ҳам француз тилларидаги таржималарда ўқиган.
Мазкур монографияда Машраб ва у яшаган Ёркент хонлигидаги адабий муҳит, машрабшунослик тарихи, Раҳимбобо Машрабнинг туғилган йили ва жойи, ўтмиш қиссаларидаги бадиий талқини билан боғлиқ муаммолар, қаландария тариқати ва ўтмиш ижодкорларнинг шоир камолотига кўрсатган таъсири хусусида сўз боради.

Биринчи боб
РАҲИМБОБО МАШРАБ ФАОЛИЯТИНИНГ ЎРГАНИЛИШ ТАРИХИ ВА МУАММОЛАРИ

Раҳимбобо Машраб фаолияти ва адабий меросини ўрга-ниш манбаларини мазмуни ва моҳиятига кўра қуйидагича тасниф қилиш мумкин:
1. XVII – ХIХ асрларда яратилган асарлар;
2. Илмий рисола ва мақолалар.

Манба сифатидаги тазкиралар

Раҳимбобо Машраб ҳақидаги илк маълумотлар шоирга замондош бўлган адиблар асарларида ўз аксини топган. XVII – ХIХ асрларда яратилган айрим тазкираларда Раҳимбобо Машраб ҳаёти ва фаолияти ҳақида катта-кичик маълумотлар келтирилади. Дастлабки хабарлар Муҳаммад Бадеъ Малеҳонинг 1689 – 1692 йилларда ёзилган “Музаккир-ул асҳоб” номли тазкирасида учрайди. (Борлиги номаълум бўлган Зиёвуддин Боғистонийнинг “Тазкираи қаландарон” асарини бу рўйхатга киритмадик.)
Абдул Муталлибхўжа Фаҳмийнинг 1763 йилда яратилган “Тазкираи Фаҳмий”, Мажзуб Намангонийнинг “Тазкират ул-авлиё”, Абдушукур Зиёнинг “Мусаввадаи Абдушукур Зиё” тазкираларида, 1842 йилда қўқонлик Муҳаммад Ҳакимхон Тўра томонидан ёзилган “Мунтаҳаб ут-таворих” , Кўқон хони Худоёрхоннинг муншиси бўлган Мирза Олим Мушрифнинг “Ансоб ус-салотин ва таворих ул-ҳавоқин” , каби тарихий асарларида ҳамда Мир Халаддин Котиб Ёркендийнинг 1730-1731 йилларда яратилган “ Ҳидоятнома” ва “Маноқиби хўжаи Пошшо” сингари ҳолот ва маноқибларда Машраб ва унинг замондошлари ҳақидаги маълумотлар мавжуд.
Академик Воҳид Абдуллаев Машраб тўғрисида маълумот берган яна бир гуруҳ шоирларнинг номларини келтириб ўтади: Балх шоири Сурат, Ҳинд шоири Беҳуд, Нозим Хиравий, Шавкат Бухорий, Рафи Шоҳид, афғон шоири Зуҳур .
Фикримизча, яқин келажакда Машраб фаолияти ва адабий меросини ўрганиш учун куйидаги ишларни амалга ошириш лозим:

I. Машраб ижоди ва фаолияти ҳақидаги муҳим асарларни нашр қилдириш

Республикамиз кутубхоналарида ва кишилар қўлида мавжуд “Девонаи Машраб” китобининг, шунингдек, “Мабдаи нур” ва “Кимё” асарларининг энг қадимги, салмоқли нусхаларини аниқлаш, улар асосида шоир ижоди ва фаолия-тига аниқлик киритиш навбатдаги вазифалар ҳисобланади. “Девонаи Машраб” китоби нусхалари юртимизнинг турли шаҳар ва қишлоқларида яшовчи аҳоли қўлида ҳали ҳам учраб туради. Турли олийгоҳлар кутубхона ва музейларида “Девонаи Машраб”нинг бир қанча нусхалари сақланмоқда. Жумладан, Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университети кутубхонаси шарқ қўлёзмалари ва нодир китоблар бўлимида ҳам “Девонаи Машраб” китобининг 9 қўлёзма, 5 тошбосма ва “Мабдаи нур” асарининг 4 қўлёзма, 4 тошбосма нусхалари мавжуд (фойдаланилган адабиётлар бўлимида уларнинг рўйхати кетирилган).

II. Хитой Халқ Республикаси Синцзян Уйғур автоном райони (СУАР) ҳудудида Машраб ва у яшаган адабий муҳит ҳақидаги маълумотларни эълон қилиш

Хитой Халқ Республикаси Синцзян Уйғур автоном райони (ўтмишда Шарқий Туркистон деб ҳам аталган) адабий муҳитига Алишер Навоий, Раҳимбобо Машраб каби ўзбек аллома адибларининг таъсири катта бўлган.
Машраб ҳаётининг маълум бир даври Қашқар, Ёркентда ҳам ўтган. Шоир ҳақида нафақат бизнинг ҳудудда, балки у ердаги адабий-илмий манбаларда келтирилган маълумотларни қиёсий ўрганиш муҳимдир.
Ўтмишда бу ҳудудда яшаган қатор адиблар бўлганки, улар Туркистон адабий муҳитидан тўлиқ хабардор ҳолда Қўқон, Бухоро, Ҳирот, Хоразм адабий мактаблари таъсирида камол топганлар. Улардан кўплари тўғридан-тўғри Алишер Навоий ва Раҳимбобо Машраб адабий анъаналарини давом эттирганлар.

Ёркент адабий муҳити

Синцзян тарихидаги муҳим жараёнларни бошидан кечирган Ёркент хонлигида адабий муҳит юксак даражада ривожланган. Машрабнинг Хитой ҳудудидаги фаолияти ҳам шу хонликнинг сўнгги даврлари билан боғлиқ ҳолда кечган. Қашқарда 2007 – 2009 йиллар давомида олиб борган илмий изланишларимиз натижасида халқлараро адабий ва маданий алоқаларга, Алишер Навоий, Раҳимбобо Машраб ва унинг замондошларига оид айрим манба ва маълумотларга эга бўлдик. Улар асосида Машрабнинг Ёркент хонлиги ҳудудида яшаган даврида номлари халқ орасида кенг тарқалган ижодкорлар ҳақида маълум хулосаларга келиш, бадиий асарларнинг қиёсий таҳлиллари асосида қўшни халқларнинг адабий қарашлари ва алоқаларига доир тадқиқот ишларини майдонга келтириш мумкин. Мазкур макон ва замонга оид зарур маълумотлар қуйидаги манбаларда мавжуд:
Муҳаммад Содиқ Қашқарийнинг 1182/ 1768 йилларда ёзилган “Тазкираи хўжагон” тазкирасида, Мир Халаддин Котиб Ёркендийнинг 1143/1730 йилларда яратилган Ҳидоятнома” , муаллифи номаълум бўлган ва тахминан 1696 йилдан кейин ёзилган “Тарихи Қашқар”, Зайниддин Муҳаммад Эмин Садр Қашқарийнинг “Асар ул-Футух” , 1842 йилда Муҳаммад Ҳакимхон Тўра томонидан ёзилган “Мунтаҳаб ут-таворих” , Мирза Олим Мушрифийнинг “Ансоб ус-салотин ва таворих ул-ҳавоқин” , Муҳаммад Азиз Марғилонийнинг «Тарихи Азизий» , Муҳаммад Ҳайдар Мирзо (1499 – 1533)нинг 1541 – 46 йилларда яратилган “Тарихи Рашидий” , Шоҳ Маҳмуд мирзо Фозил Чўраснинг 1107/1696 йилларда ёзилган «Анис ат-толибин” ва “Тарихи Рашидий –Зайил”, Мулла Муса Сайрамий (1836 – 1917)нинг “Тарихи аминия” ва “Тарихи Ҳамидий” каби асарларда.
Қуйида Машраб шеъриятига ўз таъсирини ўтказган ижодкорлар ҳақида айрим маълумотларни келтириб ўтамиз:
1. Аязбек-қўшчи . Ёркент хонлигининг дастлабки йилларида саркардалик қилган. У ғазал ижод қилишдан ташқари «Маҳмуднома», «Жаҳоннома» достонларининг муаллифи ҳисобланади. Унинг қуйидаги шеъри Аязбекнинг шоирлик салоҳиятидан далолатдир:

Соқий майи фараҳбахш тутким баҳор келди,
Ишрат замони етди ул гулъузор келди…
Даврон айру-ишрат беш кун эрур ғанимат,
Чун чархи бемурувват напайдарпай келди.
Ийду баҳор айёмидур, соқий лаббо-лаб жом тут,
Айшу тараб давронидур жоми майи гулгун тут…
Гоҳи Аёзий сориға боққил сориғ рухсориға,
Яхши-ёмоннинг бориға лутфу карамни ҳам тут.

2. Султон Саидхон (1487 – 09.07.1533 й.й.). Ёркент хонлигининг асосчиси (1514 й.) ва хони (1514 – 1533 й.й.). Иқтидорли шоир, адабий тахаллуси Саидийдир.
Муҳаммад Ҳайдар Мирзо кўрагон ибни Муҳаммад Ҳусайн кўрагон Дўғлот (1499/1500 – 1533 й.й.) нинг 1541 – 1546 йилларда ёзилган «Тарихий Рашидий» асарида туғлуқтемурийлар ва темурийлар авлодидан етишиб чиққан ва хонлик ижтимоий ҳаётида фаол қатнашган ижодкорлар хусусида сўз юритади.
«Тарихий Рашидий»да Саидхоннинг бадиий салоҳияти ҳақида шундай дейилади: «Настаълиқ хатида чиройли ёзарди. Имлоси форсийда ҳам, туркийда ҳам, арабийда ҳам тўғри ва бекаму кўст эди. У туркийда чиройли қилиб иншо тузишда беназир эди. Бунақаси кўплаб билимдонларнинг қўлидан келмасди. У ўйлаб ўтирмасдан шеър тузарди. Йиғинлар ва суҳбатлар пайтида олдида қандай девонни очишмасин, ўша шеърларнинг исталган вазни ва қофиясига мослаб, бадиҳа шеър тўқиб ташларди…
Хон йиғинлар пайтида тўқиган бадиҳалардан айримларини мен эслаб қолганман…

Қайси гулшаннинг юзингдек бир гули раъноси бор?
Қайси гулнинг бир манингдек булбули шайдоси бор?..

(Машраб бу шеърга назира тарзида:

Қайси парининг сан каби дилбари гулузори бор?
Қайси чаманнинг гулларин тийри мижангча хори бор?
байти билан бошланувчи ғазал ёзган. – Э. М. )
Бир куни мен хондан форсийда бадиҳа айтишини илтимос қилдим. Қаттиқ сўраганимдан кейин хон Хожа Ҳасаннинг шу ерда турган девонини очишни буюрди. Очган эдим, бир ғазал чиқди. Матлаидаги биринчи мисра будир:

Эй зи сар то ба қадам жони каси,
(Эй сен, бошдан-оёқ бировга жонсан).

Йиғинда ҳозир бўлган одамлар ҳам бадиҳагўйлик қила бошлашди. Хон шундай байт тўқиди:

Чанда гўйики: Бигў жони каси?
Рост гўямки, туи хони касе.
(Неча дерсен: «Айт, кимнинг жонисан?»
Рост сўзлай: «Ўзинг биров хонисан».)

Мана шу синов байтидан ҳам у нечоғлик иқтидор эгаси бўлганлиги кўриниб турибди».
Мазкур шеър ҳам Султон Саидхонга нисбат берилган:

Шукриллоҳ, ҳолатим зоҳир бўлубтур ёрға,
Энди ёр оллида ўзни кўрсатай ағёрға.
Сайр учун кирса гулистон ичра ул сарви равон,
Банда бўлсун сарви озод ул ҳаду рафторға.
Ҳар сабоҳ қон йиғласам айб айламанг ман зорни,
Бас кела олмам нетай бу дийдаи хунборга.

Шоҳ Маҳмуд мирзо Фозил Чўрас (1626 – 1696 й.й.) “Тарихи Рашидий-Зайил” (Чўраснинг бу асари “Тарихи Рашидий” нинг мантиқий давоми ҳисобланади. Муаллиф асарини Муҳаммад Ҳайдар Мирзога тақлидан шундай атаган) асарида унинг ушбу байтини келтиради:

Эй Саидий, ол ёрдин тантинг муродингни тамом,
Барчаси бўлди муяссар шукр қил биру борга.

3. Абдурашидхон (1510 – 1569 й.й.). Султон Саидхоннинг ўғли, шоҳ (1533 – 1569 й.й.) ва шоир, адабий тахаллуси Рашидий. Шоир ғазалидан парча:

Ҳақ йўлида жон чекиб бир жустужўйи қилмадим,
Тавба суйидин танимни шустушуйи қилмадим.
Ваҳ, нечук мақбули бўлғай, ваҳ, намозимким менинг,
Чунки хуноби жигар бирла вазуйи қилмадим.

Абдурашидхон она тилидан ташқари, форс тилида ҳам ажойиб шеърлар яратган:

Гар қадатра сарви гуям, сарвара рафтор нест,
Гар лабатра ғунча хонам, ғунчара гуфтор нест.

«Тарихи Қашқар» асарида келтирилишича, Абдурашидхон ниҳоятда саводхон бўлиб, она тилида ва форс тилларида ажойиб шеърлар ижод қилган. У ҳар қандай зеру забарсиз матнни ёд олгандек ўқир эди.
4. Аманнисахон (1534 – 1567 й.й.). Нафисий тахаллуси билан ижод қилган. Абдурашидхоннинг қуйи табақадан чиққан иккинчи хотини, шоира, ҳаттот ва истеъдодли санъаткор. Асарлари: «Девони Нафисий», «Қалблар шарҳи», «Аҳлоқи Жамила» рисоласи.
5. Мулла Юсуф Қодирхон Ёркендий ( ? – 1571 й.й.). Аманнисахоннинг устози, Абдурашидхоннинг Бош вазири, машҳур мусиқашунос, шоир. «Девони Қодирхон» номи билан девон тартиб берган.
Уйғур олимлари ижодкорлар сифатида қайд қилишган, бироқ бизга уларнинг асарлари номаълум бўлган Ҳанифий, Ҳўпиқий, Охун Мулла Шаҳхўжа, Мулла Ҳабиб, Мулла Атип, Баба хўжа Охун Хўтандий, Муҳаммад Эмин Зеҳний, Мирза Шаҳ хўжа, Мулла Жуний хўжанинг ижодий меросидан намуналарни қўлга киритиш мақcадга мувофиқ.
Машрабга замондош бўлган Обид Қумулий, Мулла Позил, Муҳаммад Хароботий, Хирқатий, Муҳаммад Сиддиқ Залилий, Навбатий, Бобохўжа Охун Хўтандий, Иброҳим Машҳурий, шунингдек, Сиддиқ Қашқарий, хожа Насирохун, Мавлоно Ҳулқий, Мирзо Мирак Чалиший каби шоир ва санъаткорлар ҳам ижод қилганларки, уларнинг асарлари билан Машраб шеърларини қиёсий-танқидий ўрганиш, шу асосда ўтмиш ўзбек адабиётининг тарқалиш жуғрофиясини ва таъсир доирасини аниқлаш адабиётшунослар олдида турган вазифалардан бўлиб, бунга ойдинлик киритиш Марказий Осиё халқлари адабий алоқаларининг маълум даврини ёритишга хизмат қилади.
Ҳозирги даврда яратилган айрим тадқиқотларда Арший деган шоир Машрабга замондош сифатида келтирилади. Гоҳида Арший деган шоир бўлгану бироқ унинг қачон ва қаерда яшагани номаълумлиги ҳақидаги фикрлар ҳам учрайди. Бунга қўшимча тарзда Гумном ва Хирқатийни алоҳида ижодкорлар сирасида билиш ҳоллари ҳам йўқ эмас.
Жаҳон хўжа Ёқуб (Арший тахаллуси билан девон тартиб берган). Тахминан 1724 – 1730 йиллар оралиғида Бухоро, Самарқанд, Қўқон мадрасаларида ўқиган. Арший тахаллуси билан туркий, форс ва араб тилларида шеърлар ижод қилган. Ёркент ҳокими (1735 – 1759) бўлган. Арший ҳар пайшанба куни «Олтин» мадрасада талабаларга дарс берган. Улар орасида Қўқон хонлигидан бўлган талабалар ҳам таҳсил олишган. Маълумотларга қараганда, Жаҳон хўжа афсонага айланган уйғур қизи, Маҳдуми Аъзам авлоди Ипархон (15.09.1734. Ёркент – 19.04.1788. Пекин) нинг хожаси бўлган.
1707 йил Қашқарда туғилган тазкиранавис Муҳаммад Сиддиқ Рушдий “Тазкират ул–авлиёи туркий” асарида унга кўплаб яхшиликлар қилган Мавлавий Арший ҳақида сўз юритади:

Шоҳи жаҳон Мавлавий Арший эди,
Насаби аслида Қурайший эди.
Лойиқ эди руҳи равоним десам,
Арзир эди жисмаро жоним десам.
Сурма эди кўзима босқон ери,
Шаккар эди комима ширин сўзи.
Тегди самум офати йўлдошима,
Тегди фироқ ўти мени бошима.
Қилди бу ўт ичра самандар мени,
Айлади оламда қаландар мени.

Муаллиф Мавлавий Арший аждодларининг насаби асли Қурайший бўлганлигини айтмоқда. Бундан Аршийнинг хўжа-лар авлодидан эканлигини англаш мумкин. Бироқ Рушдийга азиз бўлган бу инсон очундан эрта кўз юмганлиги сабабли мисралар муаллифи кўп азият чекканлиги кўриниб турибди. Давр ва макон нуқтаи назаридан қаралса Рушдий мадҳ қилаётган киши айнан Жаҳон хўжа бўлиши ҳақиқатга яқин.
Раҳимбобо Машраб шахсияти ва унинг ижодига хос хусусиятларни аниқ белгилаш учун унга замондош бўлган айрим шоирларнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида мухтасар фикр юритамиз:
1. Обид Қумулий. Асосан ғазал ва рубоий жанрларида ижод қилган. Қумул шаҳри ҳокими Убайдулла Ғозибек ҳомийлигида фаолият олиб борган. ХХР СУАР (Урумчи)даги адабиёт музейида сақланадиган «Баёз»да шоирнинг 34 ғазали ва 69 рубоийси келтирилган.
2. Мулла Позил. Адабий тахаллуси «Кичик». 1653 йилда туғилган. Шоирнинг Алишер Навоий асари таъсирида 1705 йили ёзиб тугатилган «Лайли ва Мажнун» достони бизгача етиб келган. Асарнинг Алишер Навоий «Лайли ва Мажнун» достонидан асосий фарқи, тилининг соддалиги, эл оғзаки ижодидаги тушунчаларнинг акс этишида кўринади. Қўлёзма 254 саҳифадан, 5592 мисрадан таркиб топган.
3. Муҳаммад Хароботий (тах. 1638 – 1730 й.й.). Муҳаммад бинни Абдулла Хароботий 1638 йили Чоқтал шаҳри Оқсув туманида туғилган. Қашқар ва Бухоро мадрасаларида таълим олган. Асосан диний фаолият билан шуғулланган. Абдулла Хароботий маҳаллий ҳукмдор ва диний арбоблар билан ҳар доим чиқишолмаганлиги ҳақида ўзининг “Маснавийи Хароботий” асарида бир неча марта шаъма қилади ва маснавийнинг ҳар боби сўнгини қуйидаги мурожаат билан тугаллайди:

“Ман нечук айлай кўнгулни шодлар,
Қайси бир ғамдин қилай фарёдлар?”

Айрим хитойлик туркий адабиётшунослар фикрича, шоир бир қанча лирик ва эпик асарлар ёзган, бироқ бизга унинг фақат, «Куллиёти маснавийи Хароботий» асари маълум. Мазкур асар XVII аср биринчи чорагида яратилган уйғур дидактик адабиётининг йирик намунаси ҳисобланади.
4. Муҳаммад Эмин Хўжамқули Хирқатий (Гумном) (1634 – 1724 й.й.). Хирқатий 1634 йили Янги Қашқарнинг Тазгун туманидаги Боғча қўрғонида дунёга келди. У ўн олти йил мобайнида Қашқар мадрасаларида таълим олиб туркий, араб ва форс тилларини мукаммал даражада эгаллаган. Қашқарда, Офоқ хўжа даргоҳида Раҳимбобо Машрабга сабоқдош бўлган.
Хирқатий ижодининг чўққиси унинг 1670 йилда ёзилган “Муҳаббатнома ва Меҳнаткам” номли мунозара жанридаги достони ҳисобланади. Хиркатий бу маснавийи билан туркий тилдаги достончилик мавзусини бойитиб, анъанавий ишқий кечинмалар акс этган муҳаббат мавзусини меҳнат мавзуси билан омухталаштиришга эришади. Достоннинг асосий ғояси булбул ва атиргул ўртасидаги мунозарада очиб борилади. Асарда яна бир ижобий образ – Сабодан ташқари, ёвуз кучлар тимсоли – Гулиқаҳқаҳ сиймоси мавжуд.
Шоирнинг тўқсон йил умр кўрганлиги ва камида эллик йил бадиий ижод билан шуғулланганига эътиборга берсак, унинг асарлари ҳажми анча катта бўлиши керак, бироқ бизга фақат Хирқатийнинг эпик адабий меросидан «Муҳаббатнома ва Меҳнаткам» достони маълум. Хирқатийнинг иккинчи тахаллуси Гумном. Унинг «Девони Гумном» шеърий тўплами 109 саҳифадан иборат бўлиб, 85 ғазал (1550 мисра), 14 мухаммас, 25 рубоий, бир таржиббанд ва бир маснавийдан таркиб топган. Гумном Машрабнинг:

Чиқсам кўчага шоҳсуворим келадур
Гул ғунчасидек лола узорим келадур.
Ҳар ёнға боқиб, кифрик ўқин халқға отибон,
Ўтларни ёқиб жонимға нигорим келадур.
Гулгун лабидин ишқ майин элга сунибон,
Ўз мастиғидин кўзи хуморим келадур… —

ғазалига назира боғлаган:

Чиқсам кўчага шаҳсуварим келадур,
Гул ғунчасидек лола узорим келадур.
Ҳар ёнға бақиб, кирпик ўқин элига отиб,
Жонимға ёқиб ўтни нигорим келадур.
Майгун лабидин ишқ майин елга сунуб,
Ўз мастлиғидин кўзи хуморим келадур…

Шунингдек, Машрабнинг

Қофу нун – кўзу лабинг, мадд алифу мадд – қошинг,
Рўйи асторинг бошингдин оёғинг Қуръон қиз.-

каби байтларга монанд мисралар Гумномнинг шеърларида ҳам учрайди:

Қофу нун кўзи лабинг, мадд алиф қадди қошинг,
Рўйу асроринг бошингдин оёғинг қиран қиз .

Хирқатий Гумном тахаллусини фақат шеърларда қўллаган. Муҳаббатнинг файласуфона талқини акс этган ушбу шеърда ҳам шоирнинг иккинчи тахаллуси қўлланган:

Ишқнинг кавну макон ичра макони йўқтурур,
Лек боқсанг жон кўзида ишқсиз йўқтур макон.
Бул ҳаваслар биниҳайатдур қачон топқан хабар,
Ишқ отин тутқан била то бўлмағунча бағри қон.
Ишқ оти машҳур эрур ким кўрди шаклу суратин,
Жону дил кўймакдин ўзга ким они кўрди аён.
Англагил Гумном боқсанг ҳар тараф йўқ ғайри ишк,
Фоний билган кўз кўрар ҳеч тил ани қилмас баён.

5. Муҳаммад Сиддиқ Залилий (1676 – 1755 й.й.). Ёркент хонлигидаги Саидия шаҳрида туғилган. Ёркентда, машҳур “Хонлиқ мадраса”сида таҳсил кўрган. Таълимни тугатгач, 40 ёшида укаси Далил ва шоир дўсти мулла Ғазал билан Туркистон бўйлаб узоқ сафарга отланади. Қашқар, Атуш, Турфан, Хўтан, Қучар, Қумул, Қарғалиқ каби шаҳарларда бўлиб, маҳаллий халқларнинг турмуши билан яқиндан танишади, азиз-авлиёларнинг қабрларини зиёрат қилади. Бу сафарнинг таассуротлари заминида Залилий “Сафарнома” (1718), “Тазкираи Чилтан” (1734), “Тазкираи хожа Муҳаммад Шариф” (1744) асарларини яратади. Бундан ташқари, унинг 196 туркий, 56 форсий ғазаллари, 27 рубоий, шунингдек, мустазод, қасида, соқийномалари бизгача етиб келган. 50 ёшга кирганда Ёркентдан Хўтан шаҳрига кўчиб ўтади ва 1755 йили вафот этади. Қабри Хўтан шаҳридаги “Алғун мозор” номли қабристонда жойлашган.
Шуни алоҳида мамнуният билан таъкидлаш керакки, тадқиқотчи Турсун Қурбон 2008 йили “Залилий ҳаёти ва ижодий мероси: манбалари, матний тадқиқи мавзуида филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзган диссертация ишини майдонга келтирди.
Турсун Қурбон илк марта Залилий ҳаёти ва ижодини монографик йўсинда тадқиқ қилди. Унда шоир асарлари, жумладан, “Сафарнома”, “Тазкираи чилтан”, “Тазкираи Хожа Муҳаммад Шариф Бузруквор” достонларининг матнлари қиёсий ўрганилиб, умумлашма илмий–назарий хулосага келинди. Бу каби изланишлари билан Турсун Қурбон ўзбек ва уйғур адабиётлари тарихига ўзининг муносиб ҳиссасини қўша олди.
Турсун Қурбон Машраб ва Залилий шеърларидаги ўхшашлик ҳақида шундай дейди: “Муҳаммад Сиддиқ Залилий ижоди манбалари ҳақида сўз юритганда, Раҳимбобо Машраб девонидаги ва “Залилий девони”даги айрим ғазалларда ўхшашликлар учрашини алоҳида таъкидлаш керак” .
6. Навбатий Хўтандий (1691 – 1760 й.й.). Уйғур адабиётида иқтидорли лирик шоир сифатида ном қолдирган. Навбатий Хўтанда туғилган. Унинг асарлари Қашқар мадрасаларида Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий асарлари билан бир қаторда ўқитилган. Навбатий шеърлари тўплами 1954 йилда Кучар шаҳрида топилган. Мажмуага тахминан 1740 йилда тартиб берилган. Қўлёзма 107 ғазал ва 31 рубоийни ўз ичига олади. Китобга Ҳувайдонинг 69 шеъри ҳам киритилган.
Қўқон хони Эрдонабий (1720 – 1764 й.й.) ҳузурига 1760 йили келган Ёркентнинг таниқли адиби Муҳаммад Сиддиқ Рушдий (тах.1708 – 1788 й.й.) 1780 йилда Фаридиддин Атторнинг «Тазкиратул авлиё» си заминида “Тазкират ул-авлиёи туркий” асарини яратди. Бу тазкира Алишер Навоийнинг мутасаввуф ижодкорлар ҳақидаги «Насойимул муҳаббат» асаридан кейин туркий тилда яратилган шу мазмундаги биринчи асар ҳисобланади. Унда тўқсон беш мутасаввуф ҳақида қизиқарли маълумотлар келтирилади.
Ўзбек мумтоз адабиёти Синцзян адабиёти тараққиётига кучли таъсир кўрсатган. Агар ўзбек лирик шеърияти Ёркент хонлиги даврида янги сифат билан маҳаллий адабиётга таъсир қилган бўлса, ҳудуд эпик шеърияти ХVIII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб кўп жиҳати билан ўзбек достонлари анъаналарида яратилди. Биргина Абдураҳим Низорийнинг (1770 – вафот йили номаълум) Алишер Навоий ижодидан илҳомланиб яратган «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун» достонларининг ўзи фикримизни асослайди. Бу эпик анъанани Норузохун Зияйи ва Турди Ғарибий ҳам давом эттиришган.
Ўзбек лирикасининг мумтоз анъаналари шоир Охун шеъриятида, ХIХ асрнинг иккинчи ярмида ижод қилган Садир Полвон, Саид Муҳаммад Коший, Мулла Шокир кабиларнинг асарларида давом этди.
Маҳаллий адабиётда ғазал жанри XIX асрда яшаган етук шоир Билол Нозим (1824 – 1899 й.й.) ижодида юксак даражага етди. Адибнинг “Ғазалиёт” девонидаги муҳаббат, ижтимоий ҳаётга муносабат, дидактик ғоялар акс этган шеърлари содда тилда ва эл оҳангида ёзилганлиги билан ажралиб туради.
Айнан шу даврда қўқонлик айрим ижодкорлар турли сабаблар билан Синцзянга боришиб, у ернинг адабий — маданий ҳаётида фаол қатнашишган. Бундай ижодкорлар сирасига Акмал Тошкандий, Ғиёсиддин Умар Марғилоний, Имом Али Қундузий, Писандий, табиб Ҳасан хўжа кабиларни киритиш мумкин. ХХ аср бошларида таниқли ўзбек шоири, олими ва публицисти Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат (1858 – 1909 й.й.) Қашқар ва Ёркентда умрининг сўнггига қадар яшаб ижод қилди.
Тарих соҳасида айниқса, Шоҳ Маҳмуд мирза Фозил Чўраснинг фаолиятини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиз. Бу аллома Ёркент мадрасаларидан бирида илмий тадқиқот ишларини олиб бориб, умрининг сўнгги йилларида «Анис ат–толибин” ва “Тарихи Рашидий-Зайил” деб номланувчи тарихий асарларни яратди. Мазкур икки асар Туркистон халқлари тарихини ўрганишда ҳанузгача муҳим манбалар бўлиб қолмоқда.
Ёркент хонлиги ва ундан кейинги даврда ҳозирги ХХР СУАР ҳудудида яратилган бадиий, илмий, тарихий – мемуар асарлар маҳаллий эл маънавий дунёқарашининг, бадиий – илмий тафаккури доирасининг, тарихий ҳодисаларга ва ижтимоий ҳаётга бўлган муносабатининг кўзгуси сифатида аҳамиятлидир. Бу хил асарларнинг яратилишида ўзбек адабиётининг таъсири катта бўлган.

Илмий рисола ва мақолалар

XIX аср охири ва XX аср бошларида европаликларнинг Марказий Осиё ҳудудида яшовчи эллар ҳаёти, тарихи, адабиётига бўлган қизиқиш кучайди. Рус шарқшунос олимлари Алишер Навоий, Заҳириддин Бобур қатори Раҳимбобо Машраб фаолияти ва адабий меросини, айниқса, катта қизиқиш билан ўргандилар. XIX асрнинг 90 йилларидан бошлаб маҳаллий ва рус кундалик матбуотида Машрабнинг таржимаи ҳоли ва ижодига оид маълумотлар эълон қилинди, асарлари рус тилига таржима қилинди. Шоир шеърларидан илк намуналар 1889 йил “Туркистон вилоятининг газети”да (26, 28, 34, 39 – сонлар) берилди. “Девонаи Машраб” қиссаси асосида ёзилган “Наманганлик Машраб девонанинг аҳволи баёни” деб аталувчи мақолада Машрабнинг “Ўргандим”, “Келур”, “Кўргил” шеърлари босилиб чиқди. XIX асрнинг охири, XX аср бошларида “Девонаи Машраб” ва “Мабдаи нур” китоблари Тошкент ва Когон босмахоналарида литографик усулда чоп этилди.
Аста-секин чор ҳукумати матбуотида бидъат ва зулмат кушандаси бўлган оташнафас шоир ва унинг ижоди билан Русия фуқароларини кенгроқ таништириш лозимлиги ҳақидаги фикрлар пайдо бўла бошлайди. Жумладан, профессор Николай Иванович Веселовский (1848 – 1918 й.й.) ўзининг 1895 йилда нашр этилган “Восточные заметки” (Шарққа оид қайдлар) номли китобида: “Ҳажвгуй ва ҳозиржавоб девона Машраб Ўрта Осиёда жуда машҳурдир, фикримизча турли диний қарашларда эркин фикрлиликни намоён қилган Машраб чуқур дикқат билан ўрганишга сазовор шахс… Девона доимо руҳонийлар билан мунозара қилган ва улардан устун чиққан”, дейди. Шарқшунос Нил Сергеевич Ликошин (“Девонаи Машраб” таржимасининг кириш кисмида Н.И.Веселовский фикрини тасдиқлаб “…У (Машраб – Э.М.) шунчалар машҳурки…, матбуотда бир неча марта бу ўрта осиёлик беназир мутафаккир билан яқиндан танишиш истаклари пайдо бўлди”, дейди .
Н.С.Ликошин “Девонаи Машраб” қиссасини рус тилига таржима қилди, унга сўз боши ёзиб, Машраб фаолияти, устозлари — Бозор Охун ва Офоқ хўжа ҳақида муҳим маълумотларни эълон қилди. Олим Машраб фалсафаси ва шеърияти ҳақида умумий тушунчалар бериб, тасаввуфга оид изоҳталаб сўз ва ибораларни шарҳлади. Н. С. Ликошин ихтиёрида «Девонаи Машраб» қиссасининг Тошкент босмахонасида 1896 ва 1899 йилларда чоп этилган икки нусхаси ва Николай Петрович Остроумов (1846 – 1930 й.й.) томонидан тақдим этилган бир қўлёзма нусхаси мавжуд эди. Буларни жиддий ўрганиб чиққан Ликошин изланишларини янада давом эттирди. «Бундан ташқари, – дейди олим, — мен В. П. Наливкин маслаҳатига кўра, Машраб қаламига мансуб бўлган «Мабдаи нур» асари билан танишиб чиқдим. Девона Машраб таржимаи ҳолига доир маълумотлар тўплаб беришни илтимос қилиб, танишим Наманган уезди Чуст шаҳри қозиси домулло Масъуд Муҳаммад Мурод қозикалонга мурожаат қилдим. У ўғли шайхулислом Нодим билан мени қизиқтирган Машраб таржимаи ҳолига оид маълумотларни юбориб турди ». Н. С. Ликошин Машраб ҳақида бир талай маълумотларга эга бўлгач, шоирнинг устозлари Бозор Охун ва Офоқ хўжа ҳақида маълумот тўплашга киришади. Жумладан, у кейинги арбоб ҳақида маълумот йиғар экан, Қашқарнинг бош консули, шарқшунос Никита Олегович Петровскийдан Марғилон вилоятида Офоқ хўжанинг авлоди яшаётганлигидан хабар топади, у одам билан, яъни Саид Муҳаммад Ҳакимтўра Каттатўра билан алоқа ўрнатиб, ундан Офоқ хўжа ҳақидаги маълумотларни олишга муваффақ бўлади. Ниҳоят, Ликошин керакли манба ва маълумотларни қўлга киритгач, «Дивана-и-Машраб» асарини ёзади. Бироқ Н. С. Ликошин асарни нашр эттиришда тўсиқларга дуч келади. Жумладан, зарур маблағнинг бўлмаганлиги сабабли, асар ўз вақтида нашр этилмай қолиб кетади. Ниҳоят, орадан ўн йил вақт ўтгач, 1910 йилда “Дивана-и-Машраб” “Средняя Азия” (Ўрта Осиё) журналида , 1915 йилда Самарқанд вилоят статистика комитетида рус тилида босилиб чиқади. Орадан 81 йил ўтгач, бу ажойиб асар Муҳсин Зокиров саъй-ҳаракатлари билан “Звезда Востока” ойномасида қайта нашр этилди.
1899 – 1913 йилларда Пётр Петрович Семенов–Тянь-Шанский муҳаррирлигида нашр бўлган “Русия. Ватанимиз-нинг тўлиқ жуғрофий тафсифи” номли 11 томли асарнинг 1913 йили нашр бўлган “Туркистон ўлкаси: Сирдарё вилояти, Амударё бўлими, Зарафшон ва Помир билан Фарғона вилояти” деб номланувчи 11- томида Машраб ҳақида муҳим маълумот берилади. Унда (таржима бизники – Э. М.) “1640 йилда Наманганда таваллуд топган Девонаи Машраб Туркистоннинг энг машҳур мутасаввуф муаллифларидан бири саналади. Унинг асарлари кўпчилик маҳаллий кишиларга таниш, исми эса қатъий барчага маълум. Унинг шеърлари (ғазаллари) ровий ва қўшиқчилар томонидан ижро этилади” деган маълумот келтирилади.
Шўролар даврида Машраб ҳақида илк мақолани 1923 йили археолог-шарқшунос Василий Лаврентьевич Вяткин (1869 – 1932 й.й.) “Туркистон Шарқшунослик институти тўплами” да эълон қилади. Унда Машраб халқ ичида, хотин-қизлар орасида анча машҳур бўлганлиги қайд қилинади, айрим шеърлари ва уларнинг маънолари ёритилади. В. Л. Вяткиннинг мулоҳазасига кўра, “Мабдаи нур”асарининг муаллифи ўзининг асл исмини Шоҳ Машраб тахаллуси билан ўзгартирган.
Абдурауф Фитратнинг фикрича, В. Л. Вяткин ушбу мақоласида хатога йўл қўяди, яъни Раҳимбобо Машрабга тааллуқли бўлган “Мабдаи нур” асарини бошқа бир Машрабга нисбат беради. 1926 йилда Садриддин Айнийнинг “Намунаи адабиёти тожик” асарида Машрабнинг тожик тилидаги ижодидан намуналар келтирилади . С.Айний Абдулмуталлиб хўжа Фаҳмийнинг “Тазкираи Фаҳмий” тазкирасига суянган ҳолда Машраб фаолиятига қуйидагича тавсиф беради (таржима матн): “Машраби Намангоний – исми Бобораҳимдир. Ҳижрий 1123 йили уламолар фатвоси ва Маҳмудбий Қатағон ҳукми билан шаҳидлик топган… Машрабнинг туркий девони мавжуд. Уламо ва зоҳидларни қаттиқ танқид қилган. Қатлининг сабаби ҳам шудир.”
Абдурауф Фитратнинг 1930 йилда “Илмий фикр” ойномасида эълон қилинган “Машраб” номли мақоласи ўзбек адабиёт¬шунослигида шоир ҳаёти ва меросини ўрганиш тарихига дебоча ясади. А. Фитратнинг мақоласи маълум маънода В. Л. Вяткиннинг “Ферганский мистик Дивана-и-Машраб” номли мақоласига жавоб тарзида ёзилгани сабабли муаллиф Машраб ҳаёти ва ижоди акс этган манбаларни санаб ўтишда рус шарқшунослари асарларини ҳам қайд қилиб ўтади. У шунингдек, Муҳаммад Бадеъ Малеҳонинг “Музаккир-ул асҳоб”, Абдулмуталлиб хўжа Фаҳмий¬нинг “Тазкираи Фаҳмий”, Муҳаммад Ҳакимхон Тўранинг “Мунтаҳаб ут-таворих”, Мирзо Олимнинг “Ансоб ус-салотин”, Мажзуб Намангонийнинг “Тазкират ул-авлиё” асарлари ҳақида ҳам маълумотлар беради. Олим Раҳимбобо Машраб ҳақида, асосан, шу манбаларга таяниб фикр юритган.
1937 йил 17 мартда “Қизил Ўзбекистон” газетасида И. Султон ва И.Аҳмедовнинг “Асл Машраб” номли мақоласида 1939 йили Олим Шарафитдинов “15 йил ичида ўзбек совет адабиёти” тўпламида босилган мақоласида Машраб ҳақида ўз мулоҳазаларини билдирган.
Иккинчи жаҳон урушидан кейинги йилларда машраб-шуносликка оид қатор сезиларли ишлар қилинди. Жумладан, “Ўзбек адабиёти тарихи хрестоматияси”да (Тошкент,1945 й.), “Ўзбек адабиёти” номи билан аталувчи кўп томлик хресто-матиянинг учинчи томида (Тошкент,1959 й.), турли антоло-гияларда Машраб шеърларидан намуналар берилди. 1958 йили Абдуқодир Ҳайитметов Порсо Шамсиев билан ҳамкорликда Машрабнинг “Танланган асарлар”ини сўз боши билан нашрдан чиқаришди. Бу тўплам Машраб шеърларининг алоҳида нашрини тайёрлашдаги илк тажриба бўлди. Китоб 1960 йили қайта нашр қилинди.
1959 йили Ғафур Ғуломнинг машҳур “Икки Машраб” мақоласи эълон қилинди. Унда давр руҳи акс этгани ҳолда Раҳимбобо Машраб ва Машраби Соний асарлари қиёсий таҳлил қилинди, шоирларнинг ғоявий дунёқарашлари ҳақида қизиқарли мулоҳазалар келтирилди. 1963 йилда Абдурашид Абдуғафуров томонидан шоирнинг танланган шеърлари тўплами эълон қилинди. А. Абдуғафуров тайёрлаган Машраб шеърлари тўпламининг ушбу нашри, А. Ҳайитметов ва П. Шамсиевларнинг 1958 йилги нашрига қараганда шоир шеърларини қарийб икки марта кўп қамраб олган. 1979 йили нашр бўлган учинчи тўплам учта янги ғазал ва битта янги мухаммас билан тўлдирилган. Олдинги нашрлардаги матний хатолар тузатилган. Муаллифнинг сўзбошиси ва Машрабнинг 106 ғазал, 11 мустазод, 2 мураббаъ, 12 мухаммас, 1 мусаддас ва 1 мусаббаъсидан ташкил топган бу тўплам 1971 ва 1979 йиллари янги шеърлар билан тўлдирилган ҳолда қайта нашрдан чиқарилди.
Тадқиқотчи Муҳсин Зокирий (Зокиров) Машраб ҳаёти ва ижодини илмий тадқиқ қилиб, номзодлик диссертациясини ёқлади. У 1966 йили эълон қилган “Машраб” номли адабий – танқидий очеркида шоир ҳаёти ва меросини ўрганиш тарихига кенгроқ тўхталиб ўтди . Тадқиқотчи Фитрат санаб ўтган тазкиралар қаторида яна иккита “Ҳидоятнома” ва “Маноқиби хўжаи пошшо” асарларини қўшимча манба сифатида келтиради. У ўша давр адабиётшунослик илмига номаълум бўлган Зиёвуддин Боғистонийнинг “Тазкираи қаландарон” асарининг илмий қимматига ҳам алоҳида тўхталади.
1971 йили Зайнал Ризаевнинг “Индийский стиль в поэзии на фарси конца XVI – XVII вв”. (XVI аср охири XVII аср форс шеъриятида ҳинд услуби) номли китоби чоп этилди. Асар муаллифи ҳинд услубида шеър битган шоирлар жумласига Раҳимбобо Машрабни ҳам киритиб, уни ва ижодини Машраб тахаллусли бошқа шоирлар ижоди билан таққослаб ўрганади, шоир фалсафаси ва дунёқарашини очиб беришга ҳаракат қилади.
Машраб фаолияти ва адабий меросини ўрганиш тарихини тадқиқ қилишда адабиётшунос олимлар А. Абдуғафуров ҳамда А. Ҳайитметовнинг хизматлари катта. Профессор А. Абдуғафуровнинг икки иши алоҳида эътиборга молик. Уларнинг бири -1978 йилда нашр қилинган “Ўзбек адабиёти тарихи” беш томлигининг учинчи томидан , иккинчиси аса 1979 йил эълон қилинган “Эрк ва эзгулик куйчилари” илмий-танқидий мақолалар тўпламидан ўрин олган.
“Ўзбек адабиёти тарихи”нинг учинчи томига А. Абдуғафуров томонидан ёзилган “Бобораҳим Машраб” номли бўлим киритилган. Ушбу мақолада Машраб ҳақида анча кенг ва батафсил маълумот берилган. Олим аввал Раҳимбобо Машрабнинг адабиёт тарихида тутган ўрни ҳақида сўз юритиб сўнгра Машраб ҳақида манбалар, ҳаёти, фаолияти ва ижоди, уни ўрганиш тарихи ҳақида атрофлича фикр билдиради.
1979 йилда нашр қилинган “Эрк ва эзгулик куйчилари” рисоласи машрабшунослик илмида яна бир силжиш бўлганлигидан далолатдир. Ушбу китобнинг Машрабга ажратилган бўлимида А. Абдуғафуров академик тадқиқотда келтирган фикрларига яна янги маълумотлар қўшди. Машраб туғилган йили ва жойи, шоирнинг вафот этган санаси тўғрисида илмий манбаларни қиёсий ўрганиш асосида анча дадил фикрларни ўртага ташлади.
Раҳимбобо Машраб ҳаёти ва ижоди ўрганилиши тарихи ҳақида А. Ҳайитметовнинг 1985 йили нашр қилинган “Мерос ва ихлос” китобига кирган “Шоир туғёни” номли мақоласида ҳам фикрлар билдирилган. Бунда мунаққид Машраб ҳақида маълумот берувчи тазкираларга тўхталмай, тўғридан–тўғри ўзбек адабиётшунослари Абдурауф Фитрат, Иззат Султон, Ғафур Ғулом, Воҳид Абдуллаев шунингдек, рус олимлари Н. Веселовский, Н. Ликошин, В. Вяткин каби олимлар ҳақида тўхталиб, машрабшуносликдаги хизматлари тўғри¬сида фикр юритади. Китобда машрабшунос олим З. Ризаевнинг 1971 йилда нашр қилинган “XVI аср охири XVII аср форс шеъриятида ҳинд услуби” номли тадқиқоти танқид остига олинади.
1980 йили академик В. Абдуллаевнинг олий ўқув юрти талабалари учун мўлжалланган “Ўзбек адабиёти тарихи” номли дарслиги қайта нашр этилди. Унда муаллиф Машраб фаолияти ва адабий меросини ўрганиш тарихига алоҳида кичик бўлим ажратиб, фанга номаълум бўлган шоир замондошлари тўғрисида ҳам тўхталиб ўтади.
Китобда олдинги нашрда айтилгандек, Машраб 1657 йили Андижонда эмас, балки 1640 йилда Наманганда туғилганлиги, 1711 йилда Маҳмуд Қатағон томонидан осиб ўлдирил¬ганлиги қайд қилинади.
Юқоридаги тадқиқотларга, илмий рисола ва мақолаларга асосланиб айтиш мумкинки, ўтган асрнинг 80 йиллари бошларига келиб машрабшунослик илмида муайян силжишлар рўй берга¬нига, шоир ижоди бир неча марта янги сўзбошилар билан нашр қилинганига қарамай, Машраб ижодиётининг анчагина қисми ҳали китобхонлар қўлига етиб бормаган эди.
1980 йили Ваҳоб Раҳмонов билан Комилжон Исроиловлар Машраб шеърларини «Девон» шаклида эълон қилишди. Ушбу “Девон” га қадар Машраб шеърлари бу каби тўлиқ ҳолда нашр этилмаган эди. Китобда мавжуд бўлган матний нуқсонлар, имкон қадар тузатилиб, мажмуага шоирнинг нафақат янги ўзбекча асарлари, балки форс-тожик тилидаги шеърлари ҳам киритилиб, уларнинг ўзбекча шарҳи берилган.
Ушбу “Девон”га айрим эътирозлар ҳам йўқ эмас. Биринчидан, тўплам девон талабларига жавоб бермайди. Машраб шеърлари девони ҳозирга қадар топилмаганлиги сабабли, тўпламни “Девон” деб аташ жоиз эмас. Иккинчидан, ноширлар “Машраб асарларини саралаб ўрганишда нусхаларнинг қадимийлиги ва тил хусусиятларига эътибор берилди” деган муҳим гапни айтишади-ю, лекин бу манбалар қаерда мавжудлиги ҳақида маълумот беришмайди. Учинчидан, Машраб туғилган жой масаласини “узил-кесил” ҳал қилишдан олдин ҳақиқатан ҳам Наманганда Андигон деган қишлоқ бор – йўқлигига аниқлик киритиш мақсадга мувофиқ.
1984 йили эълон қилинган Муҳсин Зокировнинг «Эрк ва маърифат куйчилари» рисоласи да мавжудлиги номаълум бўлган Исҳоқ Боғистонийнинг «Тазкираи қаландарон» асари ҳақида маълумот берилган.
Яна бир тадқиқотчи Баҳодир Содиқовнинг 1989 йили ёзилган «Бир девон баҳсида» номли мақоласида, асосан, Машраб асарлари, уларнинг кейинги 25 йил ичида бўлган олти нашри, бунда ноширлар А. Ҳайитметов, А. Абдуғафуров, В. Раҳмонов ва К. Исроиловларнинг самарали меҳнатлари қайд этилган.
1990 йил Раҳимбобо Машраб таваллудининг 350 йиллигини нишонлаш учун тайёргарлик ишлари бошлаб юборилди. Абдурашид Абдуғафуров, Муҳсин Зокиров, Нажмиддин Комилов, Жамол Камол, Эргашали Шодиев, Исматулла Абдуллаев каби олимлар матбуот саҳифалари, телевидение ва радио орқали бир қанча чиқишлар қилишди. Машраб юбилейи билан боғлиқ тадбирлар, асосан, Тошкент ва Наманган шаҳарларида тантанали тарзда нишонланди.
М. Зокировнинг 1990 йил “Туркистон” газетасида босилган “Машраб олдидаги гуноҳим” номли мақоласи ўша давр машрабшунослигида янги сифат касб этган бир чиқиш бўлди. Олим бу мақолада шундай дейди:”. Машраб шеърларига кўпинча нотўғри талқин берилиб, уни ашаддий даҳрий даражасига кўтаришгача бориб етдик. Шу жумладан, ўзим ҳам 1966 ва 1984 йилларда чоп этилган Машраб ҳақидаги китобларимда билиб-билмас шундай қўпол хатога йўл қўйдим. Яна менинг иккинчи бир кечириб бўлмас гуноҳим, Машрабдек улуғ бузруквор ижодига нисбатан қилган туҳматим шу бўлдики, ўша китобларимни тайёрлаш палласида замонасозлик қилиб Машрабнинг “Мабдаи нур” ва “Кимё”дек ноёб фалсафий-таълимий достонларига қора ранг чаплаб, бу асарлар “Машраб адабий мероси учун иснод” дейиш даражасига етдим. Билмадим, бундай гуноҳи азим учун у улуғ зоти шарифнинг руҳи мени кечирадими-йўқми?”. М.Зокировнинг ушбу очиқ иқрорномаси нафақат унинг ўзига, балки маълум маънода Машраб ҳаёти ва ижодини ўша давр мафкураси таъсирида тадқиқ қилган давр адабиётшунослари фаолиятига ҳам тегишлидир.
М.Зокировнинг 1990 йил эълон қилинган “Мен ҳам инсон наслидан” номли мақоласида Раҳимбобо Машрабнинг туғилган жойи Андижон, деб кўрсатилади-ю, лекин фикрни дурустроқ тасдиқлайдиган бирон далил келтирилмайди. Ўша йили “Шарқ юлдузи” ойномасида М. Зокиров нашрга тайёрлаган ва кўплаб тушунмовчиликларни юзага келтирган “Тазкираи қаландарон” номли асар қисқартирилган ҳолда нашр этилди.
Шўролар даврида Машраб фаолияти ҳақидаги тадқиқотларга умумий баҳо бермоқчи бўлсак, қуйидаги ҳолатлар кўзга ташланади:
1. Айрим тадқиқотларда Машраб фаолияти ҳақида маълумот берувчи тазкиралар тўғрисида гапирилганда кўпинча, уларнинг фақат номлари келтирилиб ўтилди.
2. Рус шарқшунослари номлари қайта-қайта тилга олинаверди, уларнинг асарларидан олинган кўчирмалар эса бир асардан иккинчисига деярли ўзгармаган шаклда ўтди.
3. Раҳимбобо Машрабнинг чет эллардаги фаолияти ҳақида сўз юритилмади.
4. Ўтган асрнинг 60 йилларида қилинган тадқиқотлар ичида Ғафур Ғуломнинг “Икки Машраб” номли мақоласига алоҳида урғу берилгани ҳолда, С. Айний ва А. Фитратнинг машрабшуносликдаги хизматлари деярли тилга олинмади. Шуларга қарамай, Машраб ҳаёти ва адабий меросини ўрганиш буйича жиддий ишлар амалга оширилган ва имкониятлар даражасида илмий қарашлар шаклланган, дeган хулосага келиш мумкин. Таъкидлаш жоизки, бу давр адабиётшунослигида Машраб ҳаётини ўрганишга нисбатан унинг лирик меросини тадқиқ килишга асосий диққат қаратилди. “Мабдаи нур” ва “Кимё” асарлари Раҳимбобо Машрабники эмас, деб топилиб, илмий ўрганишдан четда қолди.
Ўтган асрнинг сўнгги йилларида машрабшунослик соҳасида олиб борилган тадқиқотлар ҳақида фикр юритганда Жалолиддин Юсупов, Иброҳим Ҳаққул ва Исматулла Абдуллаевларнинг изланишларини алоҳида қайд этиш лозим. Иброҳим Ҳаққул Раҳимбобо Машраб адабий мероси ва унинг ўзига хос хусусиятлари, шоир ижодига тасаввуф таълимоти таъсирига оид илмий изланишлар олиб борган бўлса, Жалолиддин Юсупов шоир шеърларининг нашри билан, Исматулла Абдуллаев «Мабдаи нур» асари нашри ва тадқиқи билан шуғулланиб, бир қатор муҳим ишларни амалга оширдилар.
Ж.Юсупов тайёрлаган ва 1990 йилда «Меҳрибоним қайдасан» номи билан нашр қилган Машраб шеърларининг тўплами ўша даврга қадар яратилган тўпламларнинг энг сараси бўлди. Китоб Ғайбулла Саломов ва Нажмиддин Комиловлар ёзган сўз бошидан, Машрабнинг ўзбек тилидаги ғазал, мустазод, мураббаъ, мухаммас, мусаддас каби шеърларидан ва бир мусаббаъсидан, муаллифнинг сўнгсўзи ва луғатдан ташкил топган .
Ноширнинг хизмати куйидагиларда намоён бўлади:
1. Машраб шеърларининг аниқлаштирилган матнда нашрга тайёрлашда “Девонаи Машраб” китобининг саккиз қўлёзма ва тошбосма нусхалари, бир баёз ва икки мажмуа, шунингдек, В. Раҳмонов ва К. Исроиловлар нашр қилган тўплам қиёсий ва танқидий ўрганилган. Нашрга жалб қилинган бу хил кўплаб қўлёзма ва тошбосма асарлардаги шеърлар ҳисобига китоб ҳажми 416 бетдан иборат бўлган.
2. Котиб ва ноширлар томонидан йўл қўйилган хатоларнинг асосий қисми тузатилган. Шунга қарамай, Кибриё Қаҳҳорова ўзининг “Матн азоблари” мақоласида Ж. Юсупов тузган Машраб шеърлари тўпламини муваффақиятли чиққанлигини таъкидлаб, шеър жумлалар яна матнида мавжуд бўлган хатоларни кўрсатиб, маъқул вариантини яратишга ҳаракат қилади. Лекин, бизнингча, матнда ўзгартирилиши лозим бўлган сўз ва иборалар бор, жумладан, Машрабнинг бир мухаммаси қуйидагича бошланади:

Ваъда қилди бир келай деб кўзга уйқу келмади,
Термулиб йўлида турдим, шўхи бадхў келмади .

Ушбу мисраларни ўқиган ўқувчи шеър Алишер Навоийнинг машҳур “Келмади” радифли ғазалига назира тарзида ёзилганини қийналмай билиб олади. Машрабнинг юқоридаги байти шоир тўпламларининг барчасида шу тартибда берилган. Бизнингча, байтни ўзгартириб, қуйидаги ҳолатда келтириш мақсадга мувофиқдир:

Ваъда қилди бир келай деб шўхи бадхў келмади,
Термулиб йўлида турдим, кўзга уйқу келмади.

Чунки мантиқ нуқтаи назаридан, сабаб ва оқибат категориялари талабларидан келиб чиқилса, «Ваъда қилди бир келай деб» жумласи «ким ваъда қилди?» деган ҳақли саволни юзага келтиради. Бу саволга «шўхи бадхў»нинг ваъда бериши ва ваъдани бажармаслиги тўла муносиб келади. Иккинчи мисрада эса, ёрининг йўлида термулиб туриши натижасида ошиқнинг кўзига уйқу келмаганлиги изчиллик талабларига мос тушади. Шунингдек, шеър назира тарзида ёзилган экан, унга манба бўлган Навоий ғазали байти тузилиши талаблари ҳам фикримизни маъқуллайди. Машраб байтининг бу хил варианти шахсий кутубхонамизда сақланувчи, “Девонаи Машраб” китобида ҳам бор.
“Меҳрибоним қайдасан” китоби сўнгида келтирилган луғат ва изоҳлар бўлимида баъзи сўзлар талқини ўзгартирилишга муҳтож. Масалан, “Алиф” ҳарфи “Араб алфавитидаги тик тўғри чизиқ шаклидаги ҳарф” деб кўрсатилган. Бизнингча, изоҳ қуйидагича бўлиши лозим: Алиф
1. Араб алифбосидаги тик тўғри чизиқ шаклидаги ҳарф. Мумтоз адабиётда ёрнинг гўзал қоматини алиф ҳарфига қиёслашади.
2. Алиф ҳарфи абжадда “Бир” маъносини билдирганлиги сабабли, Яратувчини ҳам назарда тутиши мумкин.
Шунингдек, “Аналҳақ – мен – ҳақман” деган изоҳ кенгайтири-лишга муҳтож. Фикримизча изоҳ ушбу тартибда берилса, маъқул бўлади: Аналҳақ – Мен ҳақман, яъни худонинг заррасиман. Бунда инсоннинг махлуқотлар ичида энг буюк мавжудот эканлигига урғу берилади. Шунингдек, “Бол – Баланд, юқори”, остида эса “Боло – қанот” тарзида изоҳланган. Аслида “Бол — қанот”, “Боло – Баланд, юқори” деб ёзилса тўғри бўлади. “Махмур: 1-Хумори. 2. Мастлиги тамоман тарқалган” изоҳи тескари келтирилган. Изоҳ: “Махмур 1. Май хумориси. 2. Маст ҳолдаги киши” мазмунида келтирилиши мақсадга мувофиқ. Шукурки, Ж. Юсупов Машрабнинг 2006 йил нашр қилган “Девон”ида бу каби ноқис изоҳлар асосан ўзгартирилиб, ўз маъноларида келтирилди.
Улкан меҳнат ва заҳмат эвазига яратилган бу мажмуада Ж. Юсупов кам эмас, кўп эмас нақд 23 қўлёзма ва тошбосма, нашр бўлган 4 манбани ўрганиб, матнларни солиштириб чиқди. Уларнинг кўп қисмини “Девонаи Машраб” ва “Мабдаи нур” асарлари қўлёзмалари ташкил қилади. Китобнинг бошида келтирилган Ғайбулла ас–Саломнинг “Тилларда достон шоирим”, Ж.Юсуповнинг “Уни Девонаи Машраб дерлар”, “Машраб лирикасида “Ҳуруфи Ҳижо”, Ҳуруфи далолат”, “Алиф-лом санъати”, Машрабнинг бадиий мерослари”, “Ҳаққингга бир дуо айлай” мақолалари Машраб адабий мероси ва асарлари матнини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади.
Тўпламда бошқа шоирларнинг бир – иккита шеърлари ҳам келтирилади. Жумладан:

“Май бихўр, мусҳаф бисузу оташ андар Каъба зан,
Сокини бутхона бошу, мардум озори макун… —

шеъри янглиш тарзда “Девон”дан ўрин олган.
“Девонаи Машраб” асарида Раҳимбобо қалмоқ қизи Абоқнинг барча шартларига кўнганлигини айтиб, юқоридаги форсча мисралар акс этган шеърни ўқийди, унинг муаллифи Саъдий Шерозий.
Машрабшунос И. Абдуллаев 1991 йил эълон қилган “Машраб” ва “Мабдаи нур” мақоласида “Мабдаи нур” асари тадқиқи тарихига алоҳида тўхталиб ўтади. Бунда асосий эътибор рус шарқшунослари хизматларига ва Ғ. Ғуломнинг 1959 йилда эълон қилинган “Икки Машраб” мақоласига қаратилади. И. Абдуллаев “Мабдаи нур” ва “Кимё” асарлари шунча вақт нисбат бериб келинган Ҳофиз Рўзибойга тегишли эмаслигини, балки уларнинг муаллифи Раҳимбобо Машраб эканлигини манбалар асосида исботлашга ҳаракат қилади. Мақоланинг сўнгида муаллиф қуйидагича хулосага келади: “Шундай қилиб, “Мабдаи нур” ва “Кимё” асарларини тўла ишонч билан Машрабга қайтариб бердик, десак бўлади. Эндиги вазифа бу асарлар танқидий матнини тайёрлаш, ҳозирги ўзбек имлосида чоп этиш ва бу муҳим аҳлоқий-тарбиявий асарлардан халқимизни баҳраманд қилишдир”. Ушбу истакни кўп ўтмай тадқиқотчининг ўзи амалга оширди. “Мабдаи нур” асари И. Абдуллаев томонидан нашрга тайёрланиб, дастлаб қисқарган ҳолда 1992 йил “Шарқ юлдузи” ойномасида ( 125 – 130 б.) эълон қилинди. Ношир асардан уч ҳикоя ва уч ғазал келтиради, “Мабдаи нур” ҳақида умумий маълумот беради. 1994 йилда И. Абдуллаев асарни китоб ҳолида нашр қилдики, бу иш сўзсиз машрабшуносликда катта воқеа бўлди. Гарчи, асар матнида хатолар, айрим ҳикоятларнинг ўрни алмашган, тушиб қолган, сўзларнинг асл маъноси бузиб талқин қилинган бўлса-да, ўқувчи “Мабдаи нур” ҳақида дастлабки маълумотга эга бўлади.
И.Абдуллаев «Мабдаи нур» асари матнини келтиришдан аввал Машраб ва «Мабдаи нур» билан боғлиқ қатор масалалар устида сўз юритади. Мазкур кичик тадқиқот бир қанча қисмларга бўлиниб уларда Машраб ва унинг “Мабдаи нур” асари, тасаввуф ҳақида маълумот, “Мабдаи нур”нинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари, асарнинг тил хусусиятларига оид анча қизиқарли мулоҳазалар келтирилади.
И.Абдуллаев “Мабдаи нур”нинг муаллифи Раҳимбобо Машраб эканлигини исботлашга ҳаракат қилди. Олимнинг нуқтаи назари П. Равшанов, О. Равшанов, М. Ҳусеновларнинг 1997 йилда нашр бўлган «Ҳофиз Рўзибой Машраб» номли рисолаларида таҳлил қилинди, «Мабдаи нур» муаллифи ҳақидаги баҳс яна давом этди. Тадқиқотчилар XIX асрнинг иккинчи ярмида Қашқа воҳасидан, Қамаши қишлоғидан етишган сўз санъаткори Ҳофиз Рўзибой Машраб (Машраби соний), унинг ҳаёти, ватани, авлод-аждоди ва адабий мероси ҳақида сўз юритишди. Ҳофиз Рўзибой Машрабнинг фидойи авлодлари кўмаклари билан яқин келажакда адабиётшунос олимлар шоир ҳаёти ва мероси ҳақида янада аниқ ва кенгроқ маълумотларга эга бўлишади, деган умиддамиз.
“Девонаи Машраб” қиссасининг икки нусхаси нашр этилди. Биринчиси — Маҳмуд Ҳасаний томонидан нашрга тайёрланиб, “Шоҳ Машраб қиссаси” номи билан 1991 йили эълон қилинди. Асар 1886 йил 15 ноябрда Тошкентда чоп этилган нусха асосида тайёрланган. Китоб М. Ҳасаний томонидан ёзилган кичик муқаддима, қисса ва Маҳкам Маҳмудов тузган луғатдан иборат. Иккинчи китобни Сайфиддин Рафъиддин, Муҳаммад Ёқуб Салим ўғли, Шарофхон Жамолхон “Қиссаи Машраб” номи билан 1992 йилда нашр эттирдилар.
Китоб сўзбоши ва луғатдан ташкил топган. Сўзбоши ва луғат муаллифлари — М. Жўраев ва С. Рафъиддин. Китоб ҳажми, ҳикоялар ва шеърларнинг кўплиги сабаб нусханинг қадимийлигидан далолат беради. Китобда М. Ҳасаний нашридан фарқли ўлароқ Машрабга доир ҳикоялар қисқартирилмасдан берилган. Шоир ғазаллари матлаъ ва мақтаълари билан тўлиқ келтирилади.
1995 йил мазкур монография муаллифи «Раҳимбобо Машраб ва унинг бадиий адабиётдаги талқини» мавзуида номзодлик диссертациясини ёқладим. 2004 йилда Дилором Ҳамроева Бобораҳим Машраб ғазаллари поэтикасига бағишланган номзодлик диссертациясини муваффақиятли ҳимоя қилди.
Бундай тадқиқотлар нафақат филология, балки бошқа ижтимоий соҳаларда ҳам олиб борилмоқда. Жумладан, жиззахлик Мўмин Ҳошимхонов “Бобораҳим Машрабнинг ижтимоий – фалсафий қарашлари” мавзусида тадқиқот олиб бориб, 1995 йили фалсафа фанлари номзодлик диссер-тациясини ёқлади.
Машраб ҳаёти ва ижодини ёритиш ва ўрганишни қуйидагича даврлаштириш мумкин:
1. XVII – XIX асрларда яратилган тазкира ва манбаларда Машраб тўғрисидаги маълумотлар;
2. XIX аср охири XX аср бошларида Машраб ҳақидаги илк тадқиқотлар;
3. Шўролар даврида Машраб фаолиятининг ўрганилиши;
4. Республикамизнинг истиқлолга эришуви натижасида яратилаётган янги тадқиқотлар.

Ҳозирги давр адабиётида шоир тимсоли

Шўролар даврида Раҳимбобо Машраб ҳақида илмий мақола, рисолалар билан биргаликда бадиий асарлар ҳам яратилди. Ушбу асарлар ичида ҳажман салмоқли бўлган Ҳамид Ғуломнинг “Машраб”асари устида қисқача тўхталсак. Роман 1981 йилда “Шарқ юлдузи” ойномасининг уч сонида эълон қилинди. Афтидан, асарнинг дастлабки нусхаси ҳажми анча катта бўлган, шу сабабли роман муаллиф таъкидлагандек, ойнома учун махсус қисқартирилган вариантда эълон қилинган. Романнинг охирги “Йигирма беш йил ҳикояси” деб аталувчи бўлими анъанавий баён услубида эмас, балки хронологик тартибда берилган. Бу ҳолат муаллиф томонидан мажбурий қисқартириши оқибатида содир бўлган бўлиши ҳам мумкин. Романни кўздан кечириш мобайнида шу нарса аён бўлди-ки, Ҳамид Ғулом асарни ёзишдан олдин жиддий тайёргарлик кўрган, Машраб ҳаёти ва фаолияти ҳақида маълумот берувчи мавжуд илмий адабиётларни ўрганиб чиққан. “Девонаи Машраб” қиссаси ва Машраб ҳақида маълумот берувчи тазкиралар билан танишган. Лекин бу илмий мақола ва рисолалар, шунингдек тазкиралардаги маълумотлар асосида романдек катта ҳажмли асар яратиш анча мушкул. Шу сабабли романга “Девонаи Машраб” қиссаси асосий манба бўлиб хизмат қилган.
Ҳамид Ғуломнинг “Машраб” романи тарихий мавзудаги асардир. Унда акс этган Машраб ҳаёт йўли, фаолияти, асардаги асосий қаҳрамонлар асосан тарихийлик мезонидан келиб чиқиб талқин этилади. Лекин романнинг бадиий қуввати ва эстетик таъсирини ошириш, шунингдек Машраб сиймосини ёрқин ифодалаш учун тарихий омилларнинг ўзи камлик қилади. Шу сабабли муаллиф романга айрим тўқима қаҳрамонлар сиймосини, воқеа-ҳодисаларни киритиб, ўз ўрнида фойдаланди. Асарнинг композицион тузилиши кўпгина жиҳатлари билан қиссани эслатади. Роман гарчи қиссадагидек, Машрабнинг мурғаклик давридан бошланмаса ҳам, лекин Раҳимбобонинг Намангандаги ҳаёти, Бозор Охун, сўнгра Қашқарда Офоқ хўжа маконида таълим олиши, у ердан чиқиб шарқ мамлакатларини қаландарона кезиши ва умри сўнгида Балх шаҳрида дорга осиб ўлдирилиши қисса баёни сингари амалга ошади. Романдаги Машраб сиймоси, унинг ташқи қиёфаси ва руҳий дунёси масаласига келсак, бунда қиссадаги Машраб сиймоси ва унинг тарихий қисмлари ўртасида маълум фарқлар мавжудлиги кўзга ташланади.
Қиссадаги ва романдаги Машрабларнинг зоҳирий кўриниши, ташқи қиёфаси деярли бир хил. Асарнинг аввалида ўспирин Машраб қиёфаси қуйидагича таърифланади: “Бўйи баланд, қад-қомати келишган, умрови кенг, қўллари узун, елкасини қоплаган сочи патила-патила” ёки “(Машрабнинг – Э.М.) озғинлигидан бўлса керак, сал чўзинчақроқ юз суяклари бўртиб чиққан, кўз косалари ич-ичига кирган, йирик қора кўзларида ички бир шўъла, ботиний бир олов порлаб туради”. Демак, айрим ибораларнинг ўрни алмашиб келганлигини ҳисобга олмасак, умуман таъриф қиссадагидек, фарқи шуки, қиссаларда Машраб деярли ўзгармасдан “Шаҳло чашм, пайваста абрў, сочлари патила-патила гирди камарига тушғон” ҳолатида намоён бўлса, Ҳ. Ғулом Машрабнинг ёшига қараб унинг қиёфасини ўзгартириб боради. Қиссаларда сипо кийимлардан ўзини нари олиб юрган Машраб романнинг айрим жойларида амалдорлардан заррин чопон ва совғалар олишдан истиҳола қилмайди.
Романдаги Машраб ботиний дунёси қиссадагидан жиддий фарқ қилади. Олдин айтиб ўтганимиздек қиссаларда Машраб сиймоси бутун моддий истак ва ноз-неъматлардан воз кечган, фақатгина яратувчи ёди ва ишқи билан яшовчи валий сифатида талқин этилади. Лекин роман қаҳрамони Машраб валий ёки сўфий сифатида эмас, балки фоний дунё лаззатларини (қиз билан ношаърий учрашуви, гоҳида май ичишни) канда қилмайдиган киши сифатида тасвирланади-ки, бу ҳодиса қиссадаги Машраб ва романдаги Машраб сиймоси ўртасидаги асосий фарқни, зиддиятни белгилайди. Фикримизча, муаллиф Раҳимбобо Машрабни ҳам руҳан, ҳам жисмонан бақувват, ўз ёрига вафодор, турли диний арбоблар ва амир — амалдорларга қарши курашувчи ва охир-оқибат ўз мақсади йўлида қурбон бўлувчи қаҳрамон сифатида талқин этмоқчи бўлган. Бироқ Машраб сиймосининг яралишига замин бўладиган бу хил инсоний ғоялар ҳар вақт ҳам кутилган натижани бермаган. Машраб Бозор Охун даргоҳида таҳсил олган чоғида устози танбеҳларидан тегишли хулоса чиқариш ўрнига у билан зиддиятга боради, дуоибад бўлиб муршид остонасидан ҳайдалгач, Бозор Охун даргоҳини тарк этади ҳамда ўзига янги устоз изламай қўяди.
Умуман олганда Машрабнинг ўз олдига қўйган тайинли бир мақсади йўқдек. Севгилиси Тўтихон Офоқ хўжага назр қилиниб, Қашқарга жўнатилгач, Машраб дўстлари билан уни излаб йўлга отланади. Улар Офоқ хўжа даргоҳига етгач Машраб шайхнинг хизматига киради ва етти йил шу ерда қолиб кетади. Ёрини излаб борган ошиқ унга ёрдам бериш ўрнига дўстлари билан пирнинг турли хизматларини бажариб юради. Фақатгина Офоқ хўжанинг катта хотини Малика хоним пошша ёрдами билан Машраб Тўтихон васлига эришади. Икки ёшнинг учрашуви ношаърий тарзда амалга ошади. Қизиқ бир ҳол, Машраб Тўтихон билан учрашганда, уларнинг қочиб кетишига ҳеч нарса монеълик қилмайди. Ошиқ-маъшуқлар қочиб кетиш ўрнига, бирлашишга интиладилар. Бу ҳол Машрабнинг мақсади ёри билан бирга бахтли оила қуриб яшаш эмас, балки шунчаки учрашиб юриш бўлгандек таассурот қолдиради. Машраб пир даргоҳидан иккинчи марта қувилгач, дўстлари билан турли шаҳарларни бемақсад кезади. Бизнингча, Машрабнинг ёрини излаб Қашқарга бориши ва у ердан ҳайдалиб ҳаётини тайинсиз ўтказиши зўрма-зўракилик асосида пайдо бўлган ҳолатдир. Чунки, шўролар сиёсати даври адабиётида Машрабни чин эътиқодли инсон сифатида талқин этиш, унинг мақсад ва интилишларини аниқ очиб бериш мумкин эмас эди. Машраб асарнинг ижобий қаҳрамони экан, у фақат моддий дунё мавжудлиги сабабли унинг манфаатлардан ва нафсий истаклардан тўла-тўкис воз кечиши мумкин эмас. Шунинг учун асардаги бу хил ҳолатлар шартли равишда замонасозлик нуқтаи назаридан пайдо бўлган, деган хулосага келамиз.
Машраб ҳақида яратилган иккинчи йирик асар Миркарим Осимнинг “Синган сетор” қиссасидир. Қиссада Машраб, шогирди Шодавлат Пирмаст, ити Қитмир билан боғлиқ воқеалар енгил юмористик ҳолатда тасвирланади.
Кейинги авлод адибу мунакқидлари ҳам Раҳимбобо Машраб сиймосига қайта-қайта мурожаат қилишди. Ушбу маънода Иброҳим Ғофуровнинг “Гала” ва “Алиф” номли ҳикояларини келтириш мумкин. Аввалги ҳикояда Машраб ва шогирди Пирмаст билан Офоқ хўжанинг даргоҳидан кетганидан кейинги кунлари, Машрабни ядачи деб ёқмоқчи бўлган дайди оломон ҳақида ҳикоя қилинса, иккинчисида “Алиф” ҳарфи илоҳий маъноси ва унинг ижтимоий ҳаётидаги зуҳуроти ҳақида сўз боради.
Шоир ҳақида Азиз Турсуннинг “Машраб” номли лирик драмаси мавжуд. Бунда Машрабнинг Наманган, Қашқардаги ҳаёти ва Балхдаги фожеъ қисмати бадиий воситалар билан ёритилади. Адиб асар бадиий таъсирини ошириш учун тарихий қаҳрамонлар қатори тўқима сиймолардан (Гулруҳ–Машрабнинг севгилиси, Мамат–Охун – Офоқ хўжанинг муриди, Дарвешали – Машрабнинг дўсти) унумли фойдаланади.
Умуман олганда, ўзбек адабиёти насрида Раҳимбобо Машраб сиймосининг янги мазмундаги қиёфасини яратишга уринишлар бўлмоқда. Бироқ бундай ҳаракатлар фақатгина ҳаёлий уйдирмалар заминида эмас, балки тарихий асосларда бўлиши ва ижодкорнинг Машраб асарларидан, унинг дунёқараши, фалсафаси, тарихий шароити хусусиятларидан келиб чиқиш мақcадга мувофиқдир.
Ўзбек шеъриятида Машраб сиймосининг ҳаққоний тасвирини яратишда Жамол Камол, Муҳаммад Али каби аллома шоирларнинг хизматлари катта. Улар бошлаб берган анъана ёшлар томонидан муваффақиятли давом эттирилмоқда. Эргаш Ёндошнинг “Бобораҳим Машрабнинг туғилган жойи” , Ё.Аҳмеджоновнинг “Бобораҳим Машраб тафаккур изтироби” , Санобар Ҳасанованинг “Ёр дардида” , “Шоирнинг ҳамюрт¬лари қошига пешвоз чиқиши” , “Шоир орзуси” , шунингдек, Илҳом Каримовнинг “Машраб” ва Маҳмуд Тоировнинг “Машраб” (“Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, 1992 йил 19 июнь) номли шеърлари поэтик оҳангдорлиги билан китобхонни ўзига жалб қилади.
Ҳозирги эркинлик даврида Машраб сиймосининг ҳақиқий, миллий вакилини яратмоқ адибу олимлар, тадқиқотчилар олдида турган вазифалардан биридир.
Биз ишимизнинг бу қисмида Раҳимбобо Машраб ҳаёти ва ижоди ҳақида яратилган тадқиқотлар, рисола ва мақолалар, шоир тимсоли акс этган замонавий асарларнинг сифати ва хусусиятлари тўғрисида мухтасар сўз юритдик. Аслини олганда шоир сиймоси яратилган бадиий асарлар сони кун сайин ортиб бормоқдаки, уларнинг барчаси ҳақида бир китоб доирасида сўз юритиш мумкин эмас. Айримлари балки алоҳида тадқиқот ишлари бўлишини талаб қилар.
Машрабшунослик тарихида ўзига хос муаммолар бўлган. Машраб фаолияти ва адабий мероси ҳақида маълумот берувчи дастлабки адабий манбаларда акс этган айрим чалкашликлар (жумладан, Машраб туғилган йили ва жойи хусусида), машрабшунослик илмига ҳам ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади. Биз қуйида Машраб тахаллусли шоирлар, шоир туғилган йили, жойи, «Девонаи Машраб» қиссаси билан боғлиқ масалалар ҳақида тўхталиб ўтамиз.

Машраб тахаллусли шоирлар

Машраб тахаллуси билан шеър ёзган бир қанча ижодкорлар бўлган.
«Маълумки, Бобораҳим Машраб, асосан ўзбек (турк) тилида, қисман форс ва араб тилларида ҳам ижод қилган. Аммо, шундай адабий-тарихий омиллар ҳам аёнки, Ўрта ва Яқин Шарқда, шунингдек, Ўрта Осиёда «Машраб» тахаллуси билан ижод этган ўнлаб шоирлар бўлиб, уларнинг баъзилари Бобораҳим Машрабдан аввал, ёки у билан замондош, ёки ундан кейин яшаб ижод этганлар». -деб ёзади М. Зокирий. Дарҳақиқат, XV асрда яшаб Машраб тахаллуси билан ижод этган шоир ҳақида Алишер Навоийнинг «Мажолис ун нафоис» асарида маълумот берилади. Унда «Мавлоно Машраб Машҳадликдур. Хуштаъб йигитдур» дейилиб, шоирнинг форсча байти келтирилади. М. Зокирий ўзининг «Машраб» номли рисоласида ана шундай тахаллус билан ижод қилган олти нафар шоирни санаб ўтади: «Алишер Навоийнинг замондоши Машраб Машҳадий, шунингдек, Абдураззоқ Машраб (эронлик, XVII аср), Мирҳусайн Машраб (XVII аср охирлари — Табризда вафот этган), Мир Иноятулла Машраб (деҳлилик бўлиб, XVI аср ўрталарида туғилган), Мирзо Ашраф Машраб (1717 йилда Шерозда вафот этган), Машраб (шоирнинг исми ва насаби маълум эмас) XVII аср охирларида Ҳиндистонда яшаб ўтган».
Академик В.Абдуллаев етти ижодкор Машраб тахаллуси билан ўтганлигини кўрсатади. Биринчиси – исфаҳонлик шоир Ҳаким Абдураззоқ, иккинчиси – табризлик шоир Мирҳусайн, учинчиси – Мир Иноятулло, тўртинчиси – Шерозда вафот этган Мирзо Ашраф, бешинчиси – ҳиндистонлик Машраб, олтинчиси – Ҳофиз Рўзибой, еттинчиси – наманганлик Раҳимбобо Машрабдир. Буларнинг деярли барчаси XVII – XVIII асрларда яшаб ижод қилишган.
З.Ризаев мазкур даврда Раҳимбобо Машрабдан ташқари Машраб тахаллуси билан етти шоир яшаб ўтганлигини қайд қилади. Машраб тахаллусли шоирларнинг юқоридаги рўйхатига Насрабодийнинг тазкирасида (Теҳрон, 1939 й., 384 б.) маълумотлар келтирилган, Шерозда туғилиб ижод этган шоир шоҳ Масъум номини ҳам киритади, В.Абдуллаев қайд қилган бешинчи – ҳиндистонлик Машраб шахсиятига айрим аниқликлар киритиб, уни Бахурий Ситга номи билан боғлайди. Ҳамда Астрабодда яшаганлиги, форс тилида насрий ва назмий асарлар яратганлиги, Мирзо Ҳайдарбекхон ҳукмронлиги даврида вазир Шужоъу-Давла саройида ижод қилиб эътибор топганлиги ва XVIII аср охирида вафот этганлиги ҳақида маълумот беради. И. Абдуллаев ва Ж. Юсупов ҳам Машраб тахаллуси билан ижод қилган шоирларга ўз муносабатларини билдиришган. Жумладан, И. Абдуллаев ўзининг «Машраб ва «Мабдаи нур» номли мақоласида академик В. Абдуллаев келтирган Машрабларни санаб, кенгроқ маълумотлар беришга ҳаракат қилади. Тадқиқотчи рўйхатдан Ҳофиз Рўзибой номини тушириб қолдириб, Мир Иноятуллоҳни « XVI аср охирларида вафот этган» деб таъкидлайди.
Ж.Юсупов ҳам Машрабларни асосан В.Абдуллаев ва И. Абдуллаев фикрлари каби келтиради, аммо Мирзо Ашраф ва Ҳофиз Рўзибой номини рўйхатдан тушириб қолдириб, ўрнига З.Ризаев кўрсатиб ўтган шоҳ Маъсум Машраб номини киритади.
Умуман олганда адабиётшунос олимлар ушбу Машраб тахаллусли шоирлар ҳақида асосан турк олими Шамсиддин Сомий қаламига мансуб бўлган «Қомус аълом» луғатининг олтинчи жилдига (Истамбул, 1116 ҳижрий йили, 4288-4289 бетлар) асосланиб ҳолда фикр юритишган. Шоҳ Маъсум Машраб ҳақидаги маълумот эса Саид Али Ҳасанхоннинг «Субҳи-гулшан» (тошбосма асари, Бомбей, 1878 инв. № 3120. 414-бет) номли китобидан олинган. Шундай қилиб юқоридаги фикрларни умумлаштириш асосида Машраб тахаллусли шоирларни ушбу тартибда келтириш мумкин:
1. Машраб Машҳадий – XV асрда Машҳадда яшаган. Бу шоир ҳақида Алишер Навоий ўзининг «Мажолисун нафоис» асарида маълумот бериб, унинг бир байт форсча шеърини келтиради.
2. Мир Хусайн ўғли Машраб Кошоний–Эрон шоҳи Аббоснинг (1642 – 1666 й.й.) мулозимларидан бўлиб, XVII асрнинг иккинчи ярмида Табризда вафот этган.
3. Ҳаким Абдураззоқ Машраб Исфахоний – кўпқиррали ижодкор бўлиб, шеър ёзиш билан бирга табобат билан ҳам шуғулланган. Аврангзеб ҳукмронлиги даврида (1659 – 1707) Абдураззоқ Ҳиндистонда яшайди ва 1715 йили ўша ерда вафот этади.
4. Бахурий Ситга Машраб – асли Ражпут номли ҳинд қавмидан. XVII аср иккинчи ярмида яшаган Муҳаммад Муқим Кашмирийнинг шогирди бўлган. Вазир Шужоъ уд-давла саройида назмий ва насрий асарлар ёзиб танилган. XVIII аср охирида вафот этган.
5. Мирзо Ашраф Машраб – асли араб қавмидан бўлиб, Эрон шоҳи Нодиршоҳнинг буйруғи билан кўзига мил тортиб кўр қилинган. XVIII аср охирида Шерозда вафот этган.
6. Мир Иноятуллоҳ Машраб – назмий ва насрий асарлар муаллифи. Деҳлида яшаб, ижод қилган. Туғилган ва вафот этган йиллари аниқ эмас.
7. Шоҳ Маъсум Машраб. Шерозда туғилган. Вафот этган йили аниқ эмас.
8. Раҳимбобо Машраб – 1640 йилда Наманганда туғилиб, 1711 йилда Балх шаҳрида қатл этилган халқимизнинг севимли шоири.
9. Мулло Рўзибой Охун Машраби Соний – XIX асрнинг иккинчи ярмида яшаб ижод қилган қашқадарёлик сўфий шоир.
Машраб Машҳадий ва Мулло Рўзибой Охун Машраби Сонийдан бошқа шоирлар асосан Раҳимбобо Машрабга замондош ҳисобланиб, форс тилида ижод қилишган.

Машрабнинг умрини қисқартиришга ҳожат йўқ

Кейинги йилларда Раҳимбобо Машрабнинг туғилган йилига оид турлича саналар (асосан 1653, 1657 й.й.) кўрсатилмоқда. Жумладан, Машраб шеърлари тадқиқотчиси Жалолиддин Юсупов 2006 йил нашрга тайёрлаган Машраб «Девони»га кирган “Уни девонаи Машраб дерлар” номли мақоласида шундай фикр билдирди: “Малеҳо Самарқандий “Музаккир ул-асҳоб” номли тазкирасида Раҳимбобо Машраб билан Самарқандда икки дафъа учрашганлигини, биринчи марта шоирни ўспиринлик, яъни соқол мўйлаби энди чиқа бошлаганида ва иккинчиси Самарқандга қаландар либосида, сочу соқоли барқ уриб ўсган бир даврда кириб келганини сўзлайдилар. Унинг “маро” радифли форсийда ёзилган шеъри намуна қилиб келтирилади. “Музаккир ул-асҳоб”нинг 1688 – 1692 йиллар орасида ёзилганлигини назарда тутсак, Малеҳонинг Машраб билан илк учрашувлари 1672 йилда, иккинчи топқир учрашувлари эса 1690 йилда содир бўлган. Яна бир далил шуки, Исҳоқ Боғистоний ўзининг “Тазкираи қаландарон” асарида: “Ҳазрати Шоҳ Машраб мавтлари айёминда умрларидин 58 сана кечуб эрди”, дейдилар. Филология фанлари номзоди Муҳсин Зокиров далил келтирган ушбу тазкирани кўрган эмасман. Ғолибо бу фикр тўғри кўринади…Бундан чиқадики, шоҳ Машрабнинг ҳаёт йўллари шундай: 1653 – 1711”
“Тазкираи қаландарон” асарининг асл нусхасини афтидан, уни илмий муомалага киритган Муҳсин Зокиров ҳам кўрмаган чиқар. Бу асар ҳақида М.Зокиров дастлаб 1966 йили эълон қилган “Машраб” номли адабий-танқидий очеркида сўз юритади. Асар тазкира деб номланса ҳам, лекин тузилиши жиҳатидан тазкирачилик андозаларга жавоб бермайди. Асарнинг ўн бир боби Машрабнинг ҳаёти ва ижодига бағишланганлиги ҳақида маълумот берилади-ю, лекин жамоатчилика фақат беш лавҳаси ҳавола қилинади, қолган қисмлари ҳақида бирор сабаб билдирилмайди. Шунингдек, ношир қўлёзма эгаси Одилхон Зобир ўғли ушбу кўлёзмани сотмагани, уни ўз ҳузурида кўриб чиқишга рухсат берганлигини айтади, лекин М.Зокиров асарни ё кўчириб, ё фотонусхасини олган-олмаганлиги ҳақида ҳам аниқ фикр билдирмайди. Раҳматли устозим профессор Абдурашид Абдуғафуров бу масалага узил-кесил нуқта қўйиш ва китобнинг асл нусхасини кўриш учун Муҳсин Зокировнинг хонадонига ташриф буюрганлиги, бироқ бу китобнинг ҳеч қандай нусхасини кўра олмаганлигини айтган эдилар.
Мавжудлиги номаълум бўлган “Тазкираи қаландарон” асаридаги маълумотлар (хусусан шоир туғилган йили санасида ҳам) тўғри бўлса, нима учундир Муҳсин Зокиров ўзининг “кашфиёти”га ўзи ишонмай Машраб таваллуди санасини бир неча марта ғалат, бир-бирига зид тарзда келтиради. Жумладан, у 1966 йил эълон қилган “Машраб” адабий-танқидий очеркида “Шу тариқа шоирни 1657 – 58 йилларда туғилган деб аниқ айтиш мумкин”,-дейди. Бироқ, бу маълумот тўрт саҳифа ўтгач, қуйидагича ўзгаради: “У (Машраб – Э. М.) тахминан 24-25 ёшларида, яъни 1670 – 1671 йилларда Қашқарга боради”деб ўзининг маълумотига қарши чиқади. Чунки оддий арифметика бўйича (1670 – 24=1646) бу сана 1646 йилга тўғри келади. М. Зокировнинг 1990 йили эълон қилинган “Мен ҳам инсон наслидан” мақоласида , бу сана яна бир карра ўзгаради, унда “Машраб шаҳид бўлганда 70 ёшлардан ошган эди. Хулоса, 1640 – 41 йиллар унинг таваллуд йилига тўғри келади”, деган учинчи хил, аммо ҳаққоний санани келтиради. Муҳсин Зокировнинг ўзи ишонмаган “Тазкираи қаландарон” асарига ва ундаги маълумотларга Ж. Юсупов ҳам асосланишга ботинолмай, ўринли равишда “ушбу тазкирани кўрган эмасман” деб бу маълумотларнинг ҳаққонийлигига шубҳа қилади. Дарҳақиқат, шубҳали, бор — йўқлиги номаълум, “кашфиёт”чиси тонган асардаги саналарга ишониш тўғри эмас, албатта.
Ж.Юсупов асосланаётган Малеҳо Самарқандий “Музаккир ул-асҳоб” тазкирасида келтирилгандек, Раҳимбобо Машраб Самарқандга икки марта келган, биринчи марта келганида унинг соқол-мўйлаби сабза ураётган бўлган. Ж. Юсуповнинг келтиришича, Машраб билан Малеҳо шу вақтда, яъни тадқиқотчи белгилаган 1672 йили учрашган экан. Энди А. Фитратнинг мазкур маълумотига аҳамият беринг: “ Малеҳо ўзининг асл тазкирасини ҳижрий 1101 (мил. 1689) – нчи йилда битирган. Асл тазкирада Машраб ҳақида ҳеч нарса ёзмайдилар. Икки йил сўнгра, 1103/ 1691 да, тазкирага бир илова ёзғон, тазкира биткандан кейин кўришканларидан шул иловада маълумот берадир”. Англашиладики, Малеҳо 1689 йилгача Машраб ҳақида ҳеч қандай хабар бермаган! Машраб ҳақидаги маълумот кейинчалик пайдо бўлгандан сўнг у илова тарзида 1691 йилда тазкирага киритилмоқда. Фитрат Машраб¬нинг навбатдаги марта Самарқандга келиш санасини белгилашда ҳам эҳтиёт бўлади: “Малеҳонинг ривоятига кўра, Машраб Наманганга 7 – 8 йил турғондан кейин (баъд аз соҳиби маҳосин шудан) Самарқандга келғон. Онда бир муддат қолғон. Сўнгра Наманганга қайтиб, ондин Қашқар, Бадахшон Балх шаҳарларига борғон ва шу сафардан унга “пишиқликлар” ҳосил бўлғон, яъни шеър ва тасаввуф кишиси бўлиб, қаландар қиёфасида яна Самарқандга қайтғон. Малеҳо бу Самарқандга қайтишнинг қайси йилда эканини очиқ кўрсатмайдир. Шундай бўлса ҳам, баъзи 1689 – 91 йиллар орасида бўлғонин гумон қилиш мумкин”.
Энди табиий савол туғилади: Қайси манбага асосланиб домла Ж.Юсупов “Малеҳонинг Машраб билан илк учрашувлари 1672 йилда … содир бўлган” деган маълумотни келтирмоқда? Асоссиз келтирилаётган ушбу биргина санага ишониб Машрабнинг туғилган йили санасини 1640 йилдан 1653 йилга ўзгартиришга ҳеч ҳожат йўқ.
Академик В.Абдуллаев , Н.Ликошин , А.Абдуғафуров , Ш. Зуннунлар Машраб 1640 йилда туғилган, деган фикрни илгари суришади. Зайнал Ризаев ҳам Муҳсин Зокирий каби бу йилларни аниқлашда бир неча санани кўрсатади. З. Ризаев 1962 йилда ёзган “Қўлёзмаларни варақлаганда” номли мақоласида шоир туғилган йилни аниқламай, вафотини 1700 йилгача бўлган даврда деб белгилайди. 1963 йил эълон қилган “Машраб ҳақида янги маълумотлар” мақоласида эса шоир яшаган давр 1670 – 1711 йиллар деб, 1966 йил нашр этган “Машраб ва унинг издошлари” мақоласида бу сана 1636 – 1664 йиллар деб ўзгартирилади. Тадқиқотчининг сўнгги маълумоти буйича Машраб 28 йил умр кўрган бўлиб чиқади. Хўш, бу маълумотларнинг қайси бирига ишониш мумкин? Бизнингча, шоир таваллудининг 1640 йил белгилангани ҳар жиҳатдан тўғри ва асосли. Фикримизни қуйидагича изоҳлаймиз:
1. Таъкидлаганимиздек, ўтмишда яратилган тазкира¬ларда Машраб туғилган йили ҳақида аниқ маълумот йўқ. Лекин “Тазкираи Фаҳмий” китобида унинг қатл этилган йили ҳижрий 1123 (1711) деб кўрсатилган.
Зайнал Ризаевнинг сўнгги маълумотича Машраб 1664 йили вафот этган. Машраб Бозор Охун вафотига бағишлаб “Булбул бирафт аз боғи илм” мисраси билан таърих ёзган. Бу таърих абжад ҳисобида қуйидагича бўлади:

бе алиф ғайн айн лом мим = боғи илм
2 + 1 + 1000 + 70 + 30 + 40 1143

“Булбул” (64) нинг илм боғини тарк этганлиги сабабли 1143 дан 64 ни айирамиз ва Бозор Охун вафот этган санага эга бўламиз: 1079 ҳижрий = 1668 милодий. Демак, З. Ризаевнинг кўрсатган санаси илмий асосга эга эмас. Чунки Машраб 1664 йил вафот этган бўлса, у 1668 йил устози вафотига бағишлаб таърих шеър ёзолмаган бўларди.
Таъкидлаганимиздек, Жалолиддин Юсупов Раҳимбобо Машрабнинг туғилган йилини 1653 деб белгилаяпти. Машраб юқоридаги таърих шеърни ёзганлигида Ж. Юсуповнинг ҳисоби бўйича у 15 ёшарли ўспирин бўлиб чиқаётир. Машрабни 1657 йилда туғилган деб ўйловчи тадқиқотчилар ҳисобига кўра Раҳимбобо 11 ёшга кирган бола бўлади. Бу ёшда Раҳимбобонинг форс тилида, яна абжад ҳисоб – китоблари асосида таърих шеър ёзишига ишониш қийин. Яна бир қизиқ ҳол. Тадқиқотчи “Шариат аҳкомларини мукаммал эгаллаган Раҳимбобо энди пирлари мулло Бозор Охундан тариқат йўлларини ўрганишга киришадилар. Ўзларида зоҳир бўла бошлаган кашф-каромат ҳолларини шеърга солиб баён эта бошлайдилар. 1668 йил илм истаб Самарқандга келадилар. Замонасининг етук олимлари даргоҳида хизматда бўладилар. Ўша йил охирларида пирлари Бозор Охун вафот этадилар» деган маълумотни келтиради. Бу маълумот тадқиқотчи Машраб туғилган санасини 1653 йил деб белгилагач, 1668 йилда Бозор Охун вафоти йилига қадар ёш Раҳимбобони етук шоир даражасига етказишга уриниш қилаётгандек тасаввур уйғотади. Агар Фитратнинг “Манқабага кўра Машраб Наманганда туғилғон. Оиласи жуда қашшоқ бўлғон, онаси ип йигириб сотиб оила овқатини топар экан, ота-онаси уни 15 яшарлигида Охун мулла Бозор исмли бир шайхнинг тарбиясига берадирлар» ёки “ Малеҳонинг кўрсатишига кўра, Машрабнинг ёшлиқта Андижондан Наманганга ўқиш учун келгани, афсонадаги «15 яшарлиғида мулла Бозор Охун тарбиясига киргани» билан таъкид этиладир» , деган жумлалари асосида мулоҳаза юритсак, янада ғалати манзарага гувоҳ бўламиз. Чунки Машраб 1653 йили туғилган бўлса, у 15 ёшида Бозор Охун вафот этган йили (1668 й.) унинг даргоҳига илм олгани борган бўлади. Бу эса Машрабнинг Бозор Охун даргоҳида Абдурауф Фитрат келтирган 7 – 8 йиллик таълим олган даврини амалда йўққа чиқаради.
2. Раҳимбобо Машрабнинг Сўфи Оллоёр билан учрашганлигига шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Сўфи Оллоёр тахминан 1620 (1616, 1622 йилларда туғилган деган тахмин ҳам бор) йилда туғилган. Икки шоир ўртасида 34 ёш фарқ бўлиши уларнинг қадрдон суҳбатдош бўлганлигини амалда инкор этади.
3. “Девонаи Машраб” қиссасида Машрабнинг Абулғозий Баҳодирхон билан учрашуви ҳақида ривоят келтирилган. Абулғозий 1664 йилда 61 ёшда вафот этган. Агар ҳақиқатан ҳам Машраб Абулғози билан ҳаттоки унинг вафот йили учрашган бўлса, 1653 йил санаси бўйича Раҳимбобо эндигина ўн ёшдан ўтган бўлиб чиқади.
4. Машраб Бухорога борганда муллоларнинг улуғи Мавлоно Шариф билан баҳсга киришади ва у ердаги зоҳидларни аёвсиз танқид қилади. Носириддин тўра (Ибн Амир Музаффар)нинг «Туҳфат уз-зоирин» (XIX аср) асарида кетирилишича, Мавлоно Шариф тарихий шахс бўлган. У 1617 (1026 ҳижр.) – йилда туғилиб, тахминан 1688 (1100 ҳижр.) – йили вафот этган. Кўкалдош мадрасаси мударриси ва ҳоким гуруҳ вакилларининг муршиди сифатида танилган. У билан учрашган Машраб 1653 йил таваллуд топган бўлса, унда Машраб ва Мавлоно Шариф ўртасидаги ёш фарқи 36 йилни ташкил қилади. Бундай ёшлар тафовути қисса мантиқига ва баён хронологиясига зид.

5. Машрабнинг

Адашган қари қулман, навҳа бўлди кориму борим.
Соқол оқарди, тиш тушди, совуқ бўлганда бозорим.

мисраларидаги шоир қиёфаси тасвири нисбатан анча кекса ёшга ишора қилмоқда. Ва яна далил сифатида шоирнинг машҳур байтларини келтириб ўтамиз:

Ёши етмиш бирга етган бандаи радди фалак,
Мору каждумлар билан тўлган дилига райбу шак.
Ёки:
Етмиш йиллик тоату хайру саховатлар билан,
Кетса мундин рўсиё, ман йиғламай ким йиғласун?
Нима сабабдан Машрабнинг бу мисраларига “тахмин” деб, қарашимиз керак? Алломалар академик Воҳид Абдуллаев, давримизнинг улуғ машрабшуноси Абдурашид Абдуғафуров-лар бу байтларга “ёпишиб олиб” тахмин қилишмагандир. Нима бўлганда ҳам Машрабнинг шундай шеърлари мавжуд-ку! Агар буни инкор қиладиган бирор асосли далил бўлса, уни-да келтириш керак эди.
6. Домла Ж.Юсуповнинг келтиришича, “1672 йили (Машрабнинг – Э. М.) Қашқар сафари бошланади. Замонасининг энг йирик авлиёларидан бири, Офоқ (диннинг уфқи, осмони) деб донг таратган йирик тариқат олими Ҳидоятуллоҳ Офоқ хожага мурид тушадилар”. 19 яшар Раҳимбобонинг шунчалик қисқа вақт ичида «авлиёи замон» Офоқ хўжага мурид бўларлик даражага эришиши ўз даври учун мартабали бир ҳолат. Бироқ биз қанчалик хоҳламайлик Машрабнинг 1672 йили яна 19 ёшида эшонга шогирд тушишининг асло иложи йўқ эди! Офоқ хўжани Қашқарга истаб борган киши биринчидан, уни у ердан тополмас эди, иккинчидан пирни истагани учун ўз ҳаётини хавф остига қўйиши мумкин эди. Чунки Ёркент хони Исмоилхон 1671 йил Ҳидоятуллоҳ хўжа ибн Муҳаммад (Офоқ хўжа)ни ҳокимият учун кураш бошлагандан сўнг мамлакат ҳудудидан чиқариб юборган эди. Ҳидоятуллоҳ хўжа Тибетга – Далай Лама V нинг ҳузурига бориб бўлиб ўтган воқеалардан нолиган бўлади. Далай Ламанинг топшириғига кўра Жунғория хунтайжиси (хитойча: 皇太子, «Хан тай жи», бошқа номи хунтайжи – XIV асрдан бошлаб қалмоқ ҳукмдорларига берилган унвон – Э. М.) буддавий Ғалдон Ҳидоятуллоҳ хўжа билан биргаликда Ёркент тахтини эгаллаш учун курашга киришиб кетади.
Дастлаб 1679 йили , иккинчи сафар 1681 йилда Офоқ хўжа Ғалдон Бошоқту қўшини билан Ёркент хонлиги устига юриш қилишади. Охир-оқибат маънавий кўмакдан узилиб қолган Ёркент 1681 йили Ғалдон томонидан босиб олинади. Жунғория тасарруфидаги қўғирчоқ ҳукумат тепасига Офоқ хўжа ўтиради (Бу ҳақда кейинги “Машраб ҳақидаги янги маълумотлар” номли монографиямизда алоҳида тўхталиб ўтамиз). Аслида Машрабнинг Қашқар сафари қуйидагича босқичлардан бошланса дуруст бўлади:

1640 йил – Наманган шаҳридаги таваллуди;
1647 йил – Бошланғич таълим;
1655 йил – 15 ёшида Бозор Охундан сабоқ олишнинг бошланиши;
1662 йил – 22 ёшида Намангандаги таҳсилнинг якунлаши ;
1662 йил –22 ёшида Самарқандга биринчи марта келиши;
1663 йил – 23 ёшида Қашқар сафарига отланиши;
1668 йил – Бозор Охуннинг вафот этиши.

Агар Машраб 1663 – 1670 йиллар давомида Офоқ хўжа даргоҳида бўлганлигини ва у ерни тарк қилгач, 1671 йилда Жунғория хонлигига қараган Илига бориб, Хунтайжининг қизи Абоқ билан муносабатга киришиш даврини эътиборга олсак, айнан шу вақтларда Офоқ хўжа ҳам Қашқардан чиқиб ажаб эмаски, Тибетдан Илига келган бўлган.
Ҳурматли Жалолиддин Юсупов домланинг Машраб шеърларининг нашри учун қилган меҳнатлари, чеккан заҳматлари мислсиз иш бўлдики, у кишининг бу соҳадаги мақоми билан айни вақтда ҳеч ким тенглашолмаса керак. Бироқ илмий янгиликни келтириш асосли далил-исботни талаб этадики, улар ниҳоятда ўжар бўлиб, бизнинг истак ва хоҳишимизга бўй эгмайдилар. Турли фаразлардан кўра, шоирнинг ўзи келтирган маълумотларига ва тарихий фактларга асосланиб фикр юритсак, мақсадга мувофиқ бўлади. Бироқ асосли бир маълумот бўлмай, тахминларга ўралашиб қолаверсак, бу хил мунозаранинг якунланиши амри маҳол. Раҳимбобо Машраб туғилган санасига (1640 й.) оид бошқача фикрда бўлган тадқиқотчилар бундан-да аниқроқ ва асослироқ бир далилни келтирсалар ва бу масалага қайтмас даражада узил-кесил ҳал қилолсалар эди, биз фақатгина хушнуд бўлар эдик. Агар далиллар бўлмаса, яхшиси бу масала хусусидаги баҳсга якун ясаш ва шоирнинг туғилган йилини асосли тарзда 1640 йил, деб белгилаш илмий нуқтаи назардан тўғри бўлади. Айни пайтда уни ўзгартиришга ҳеч қандай бир асос йўқ.

Машрабнинг туғилган жойи
масаласига доир

Адабиётшуносликда Машрабнинг туғилган жойи хусусида мунозалар мавжуд. Шоир ватани деб уч жой: Наманган, Намангандаги Андугон қишлоғи ва Андижон шаҳри кўрсатилди. Бу мунозараларнинг пайдо бўлишига албатта сабаб бор. Чунки XVII – ХIХ асрларда яратилган тазкиралар-да, қиссаларда ҳам бу масалада чалкашликлар мавжуд. Жумладан, Машраб замондоши Малеҳо Самарқандийнинг “Музаккир ул-асҳоб” тазкирасида Машрабнинг ватани Андижон эканлиги кўрсатилади: “Машраб–тахаллуси Раҳимбобо қаландар аст. Асл аз вилояти Андижон буда, дар айёми бараҳнарўйи бакасби фазилат ва фазойил бавилояти Намангон омада..”. (“Машраб – қаландар Раҳимбобонинг тахаллуси. Асли Андижон вилоятидан бўлиб, ёшлик чоғларида илм ва фазилатлар касб этиш учун Наманган вилоятига борган.”).
Ушбу маълумотнинг акси ўлароқ “Тазкираи Фаҳмий” китобида Машрабнинг ватани Наманган эканлиги айтилади: “Мавлоно Машраб Намангоний аз муридони ҳазрати Хўжа Ҳидоятулло Офоқ хўжа Қашқарист”. (Мавлоно Машраб Намангоний ҳазрат Хўжа Ҳидоятулло Офоқ хўжа Қашқа-рийнинг муридларидандир)”. Машрабнинг наманганлик эканлиги “Мусаввадаи Абдушукур Зиё” , “Ансоб ус-Салотин” , “Мунтахаб ут-таворих” каби китобларда ҳам келтирилади.
Ушбу манбалардаги турли фикрлилик туфайли адабиётшунослар орасида Машрабнинг асл ватани ҳақида баҳс юритилди. Фикримизча, бу беҳуда тортишувларга нуқта қўйиш вақти келди. Машрабни Андижонда туғилган, деб ҳисобловчи А. Фитрат , А. Ҳайитметов , Ғ. Ғулом , М. Зокирийларга эътирозлар йўқ эмас. М. Зокиров “Мен ҳам инсон наслидан” деб номланувчи мақоласида “Девонаи Машраб”нинг барча қадимий ва тошбосма нусхаларида, халқ оғзида юрган ривоятларда Машраб Андижонда туғилган, деб тасдиқ этилади. Бу гаплар бежиз эмасдир, ахир!” дейди. М. Зокирийнинг “Девонаи Машраб” қиссасининг қайси нусхасига асосланиб бундай хулосага келганлиги бизга қоронғу. Айримлар эса Намангандаги Андугон қишлоғини Раҳимбобо Машрабнинг ватани, деб билишмоқда. Бироқ илмий жамоат-чиликка маълум бўлган “Девонаи Машраб” қиссаларининг биронтасида Машрабнинг Андижонда ёки Андугон қишлоғида туғилганлиги ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ!
Шу ерда адабиётшунос олим Абдулла Жабборнинг қуйидаги фикрларини келтириб ўтиш ўринлидир: “Фитрат домланинг ёзишича, Малеҳо Самарқандий асарини Машрабни танимасдан аввал – 1689 йилда ёзиб битирган. “Машраб қаландар Раҳимбобонинг тахаллусидир”, деб бошланадиган матнни эса Малеҳо шоир билан учрашгач – 1691 йилда ўз асарига илова тарзида ёзиб киритгани маълум бўлади. Машрабни “андугондан эди”, деб маълумот берган илк манба ҳам адашмасам, шу тазкира эди. Энди тасаввур қилайлик, ўзининг кўпгина шеърларида “Намангон фарзандиман” деб ёзган Машраб ёши элликдан ошганда Малеҳога андигонлик (андижонлик)ман, дейиши мантиққа зиддир” .
Дарҳақиқат, «Девонаи Машраб» китобининг биз билган барча нусхаларида “Шоҳ Машраб вақтеки, онадин таваллуд топиб, вужудга келдилар, валийи модарзод эрдилар. Аммо Наманган шаҳридандурлар” қабилидаги маълумот келтирилиб, Машрабнинг наманганлик эканлиги аниқ кўрсатилади. Рус шарқшуноси Нил Ликошин ҳам “Девонаи Машраб” китоби таржимасининг кириш сўзида Наманган шаҳрида катта бозор ёнидаги Маддоҳхон маҳалласида жойлашган Бозор Охун мақбарасидан 550 қадам нарида Машраб туғилган уйининг қолдиқлари мавжудлигини айтиб ўтган. Қолаверса, ўтган асрнинг бошларида рус тадқиқот ишларида ҳам Машрабнинг Наманганда туғилганлиги келтирилади: “1640 йилда Наманганда таваллуд топган Девонаи Машраб Туркистоннинг энг машҳур мутасаввуф муаллифларидан бири саналади.” Булардан ташқари, Машраб “Намангандин кетар бўлсам”, “Мен таваллуди ўшал фарзанди Намангониман” каби мисраларида ватани қаер эканлигига ўзи ишора этмоқда. Агар бу ерда халқ Машрабга қўйган “Намангоний” нисбасига ҳам эътибор берсак, ҳамда шахсий кутубхонамизда сақланаётган «Девонаи Машраб» қўлёзмасидаги қуйидаги маълумотларга ишонадиган бўлсак, унда Машрабнинг ватани – Наманган эканлигига ҳеч қандай шубҳа қолмайди: Алқисса ҳазрат эшон шоҳ Машраб бул ғазални тамом қилғондин кейин савдогарлар айдиларки: “Тақсири шоҳим, қайдин келурсиз, ва қайда борурсиз”. Анда ҳазрат эшон шоҳ Машраб айдиларки: “Ман Намангондин келурман, зиёрати хонаи Каъбага борурман дедилар. Анда савдогарлар: “Тақсир шоҳим, сиздин бизларга таъбирга бир сура эшитсак” дедилар, ҳамалари илтижо қилдилар…
Бир неча йўл боргучилар ҳазрат эшон шоҳ Машрабни кўруб сўрдиларки: “Эй девона, қайда борурсан”. Ҳазрат эшон шоҳ Машраб айдиларки: “Ман ҳам азбарои зиёрати ҳаж борурман”. Алар айдиларки: “Қайдин чиқдинг?”. Эшон шоҳ Машраб айдиларки: “Намангондин келурман..”.
Деб ҳазрат эшон шоҳ Машраб бул ғазални ўкуғондин кейин Рум шаҳрига еттилар, кўрдиларки кўп хожалар кетиб борурлар, ул ер ҳам Арабистон эрди… Алқисса, бир неча муддатдин кейин хабар келдики, Намангон вилоятидин ҳаж қилғони кўп киши келибдурлар. Ҳама халойиқ истиқболларига чиқдилар. Эшон шоҳ Машраб ҳам хожилар бирла пешвоз чиқдилар. Эшон шоҳ Машраб бирла бир-бир кўрушиб сўрашдилар, гўёки Машраб ўлик эрдилар, буларни кўриб тирилдилар. Хушвақт бўлуб ҳазрат эшон шоҳ Машраб анда хожаларга қараб ул ғазални ўқудилар:

Наманган шаҳридин дўстлар мени ёронларим келди,
Ота бирла онамни билгувчи меҳмонларим келди…

Деб эшон шоҳ Машраб бул ғазални ўқуғондин сўнг, ҳама халойиқ билдиларки девона шоҳ Машрабни ҳам хешу ақрабоси бор эркон .

“ Девонаи Машраб” асари ҳақида

Раҳимбобо Машраб ҳаёти ва ижодига оид асосий асар “Девонаи Машраб” қиссаси эканлигини юқорида қайд қилиб ўтдик. Асар халқ китоблари шаклида тузилган бўлиб, унда Машраб ҳақидаги ҳикоялар ва ривоятлар насрий йўлда бир сюжет чизиғини ҳосил қилган ҳолда келтирилади. Машрабга нисбат берилувчи шеърлар эса бу ҳикоялар билан қоришиқ гоҳида воқеа–ҳодисаларга қовушмаган ҳолда учрайди.
“Девонаи Машраб” асарининг ҳар-хил нусхалари мавжуд бўлиб, улар халқ орасида сақлаб келинган. Ушбу нусхалар котиблар, ноширлар ва оддий китобхонлар томонидан “Девонаи Машраб”, “Девони Машраб”, “Эшон Шоҳ Машраби девонаи Намангоний” , кейинги нашрларда “Қиссаи Машраб” каби номлар билан аталиб келинган. Қиссанинг нусхалари гарчи турли ҳажмда, воқеалар тартиби ўзгарган, баъзи сюжетлар тушиб қолган ва кўчирган ҳаттот шевасининг таъсири натижасида ҳосил бўлган ўзгаришларга қарамай, улар бир мантиқий яхлитликни ташкил этади. Китобларнинг деярли барчаси “Аммо ровийлар андоғ ривоят қилибдурларким..”. деб бошланиб ва “Ҳоло ҳазрати Эшони Шоҳ Машрабнинг қабрлари Ишконмишдадур, воллоҳи аълам биссавоб” мисралари билан тугайди.
Кузатишлар шуни кўрсатадики, “Девонаи Машраб” сингари халқ китоблари асосан, Ўрта Осиёнинг жанубий вилоятларида пайдо бўлган ва тарқалган. Адабиётшунос олим Қобилжон Тоҳировнинг хулосаларига қараганда, бу хил китобларни ёзиш (ёки қиссачилик) Ўзбекистоннинг Сурхондарё, Бухоро, Самарқанд, Хоразм вилоятларида ҳамда Туркманистонда дунёга келди ва тарқалди. Шу музофотда XVII – XIX асрларда юздан ортиқ асарлар ёзилди. Халқ китоблари ёзма адабиёт ва халқ оғзаки ижоди ўртасидаги оралиқ жанрдир. Унинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Халқ китобларининг композицион тузилиши деярли бир хил, ҳикоя-ғазал, ҳикоя-байт, ҳикоя-тўртлик, ҳикоя-мустазод… Уларнинг барчаси ровийларга мурожаат қилиш билан бошланади. Бадиий адабиёт асарлари билан халқ китоблари қиёсланганда, халқ китобларида халкнинг жонли тилига хос бўлган қисқалик ва ихчамлик, кесатиқ ва қочириқлардан усталик билан фойдаланиш бўртиб кўринади. Шунингдек, бу китобларда савияси паст котибнинг асарга эркин ёндашишлари туфайли кириб қолган ғализ жумлалари, бадиий тасвирни ифодалашдаги нўноқлик ва хираликлар ҳам кўзга ташланиб туради.
Халқ китобларини пайдо бўлиш шароитига қараб икки катта гуруҳга ажратиш мумкин:
1) мумтоз адабиёт таъсирида пайдо бўлган;
2) халқ оғзаки ижоди намуналари асос бўлган халқ китоблари.
Тарихий (“Шайбонийхон”, “Тўлғоной”) ёки диний (пайғамбар,чаҳорёр кабиларга бағишланган) мавзуда ёзилган ёки ҳам тарихий, ҳам диний мавзуга бағишланган (“Абу Муслим жангномаси”, “Қиссаи Иброҳим Адҳам”, “Қиссаи Сайид Насимий”) китобларни биринчи гуруҳга мансуб деб биламиз, чунки асар сюжети халқ китоби бўлгунга қадар бадиий адабиётда ўз ифодасини топган.
Иккинчи гуруҳга мансуб халқ китоблари достонлар, деб ҳам аталиб келинмокда. Бундай битикларни одатда маълум муаллифлар яратадилар. Бирок, асрлар давомида оғиздан-оғизга ўтиш натижасида уларнинг биринчи ижрочиси унутилиб, умумхалқ ижодига айланиб қолади. “Алпомиш”, “Равшан”, “Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам”, “Юсуфбек билан Аҳмадбек” каби достонларни шундай китоблар туркумига киритиш мумкин.
“Девонаи Машраб” қиссаси халқ китобларининг биринчи туркумига мансубдир. Унинг илк нусхаси маълум бир киши томонидан ёзилган. Эл орасида Машраб ижодиётига бўлган қизиқиш сабабли асар турли котиблар томонидан кўчирила бошланди. Китоб нусхаларини бу хил кўпайтириш XX асрнинг бошларигача давом этди. Кейинги кўчирилган ҳар нусха маълум маънода тарихийлик мезонларидан узоқлашди ва бадиийлаштирилди. Ҳар бир котиб асарга ўзича ёндашиб, унга унча катта бўлмаган сюжет ёки ривоятни киритиши, айни вақтда олиб ташлаши ҳам мумкин эди. Шунга қарамай, “Девонаи Машраб” китоби мазмунан яқин бўлган “Қиссаи Сайид Насимий” ёки “Қиссаи Иброҳим Адҳам” каби китоблардан жиддий фарқланади. Асар аниқ тарихий шахс -XVII асрда яшаб, ижод қилган Раҳимбобо Машрабга бағишланган. Иброҳим Адҳам ва Имодиддин Насимий ҳақидаги қиссалар ҳам тарихий шахсларга бағишланган, лекин улардаги воқеаларнинг, сюжет ва образларнинг жуда кўпчилиги ривоят ва афсоналарга асосланган. “Девонаи Машраб” қиссасининг бошқа халқ китобларига нисбатан иккита катта тарихийлик жиҳати бор:
1. Машрабнинг туғилишидан то қатлигача бўлган ҳаёт йўли;
2. Асардаги асосий қаҳрамонлар.
Демак, “Девонаи Машраб” китоби тузилиши жиҳатидан халқ китобларига ўхшаса ҳам, лекин мазмуни жиҳатидан тарихий манбалар асосида яратилган бадиий асардир. Илмий манбаларда китоб “Девонаи Машраб”дан ташқари “Девони Машраб” деб ҳам аталиб келинмоқда. Билмадим, не сабабдан Жалолиддин Юсупов ҳам ўзининг Машраб шеърлар тўпламини “Девон” деб атабди. Ваҳоланки, Машрабнинг девони йўқ. Девонларда лирик шеърлар жанр талабларидан келиб чиқиб қатъий тартибда (ғазал, мустазод, мухаммас, мусаддас, мусаммас ва бошқалар.) жойлаштирилади. Радифдаги сўнгги ҳарф араб алифбосидаги ҳарфлар тартибига қараб, шеър ўрнини белгилайди. Шунингдек, девонларга қиссадаги каби насрий ҳикоялар киритилмайди.
Ҳозирги тушунчаларга кўра, девона сўзи асосан ҳушдан ажралган, ақлдан озган савдойиларга нисбатан ишлатилади. Бунда киши асаб касаллигига чалинган бўлади. Бу хил талқинни “девона” лақаби билан ижод қилган шоирларга нисбатан қўллаш тўғри эмас.
Мумтоз адабиётда “девона” лақаби бутун фикру хаёли маълум мақсадга, хусусан ёрга етишиш билан банд бўлиб, кўриниши ғариб, аммо кўнгли пок, моддий талаб ва истаклардан воз кечган “зоҳиран-маломатангез, ботинан — соғу саломат” бўлган ҳақиқий ошиқларга нисбатан қўлланган. Ушбу сифат “девона” лақабини олган шоирларга нисбатан ҳам маълум маънода тўғри келади. Улар ижтимоий муҳитдан четда бўлмай, балки бидъат ва зулмат, ғафлат ва жаҳолатга қарши муросасиз кураш олиб борганлар. Машрабга ҳам қисса, тазкиралар ва халқ оғзаки ижодида “девона” лақабини шу нуқтаи назардан нисбат бериб қўллашган. Машрабнинг ўзи ҳам кўпгина шеърларида тахаллуси билан лақабини бирга ёки алоҳида ишлатган, гоҳида эса нафақат ўзини, балки устози Бозор Охунни ҳам “ғурур” билан “девона” деб атайди:

Маърифатнинг гулзори мулло Бозор девона,
Ошиқларнинг сардори мулло Бозор девона…
Машраб ўзи девона, ишқ ўтиға парвона,
Йўл юродур сарсона, мулло Бозор девона.

XV асрда яшаб ижод этган Мир Муфлисий, мавлоно Муҳаммад Араб, Мир Ҳайдар Мажзуб, XIX аср қаламкашларидан Мутриб, Андалиб, Раҳимий, Абдулмажид, Зуфунун, Яҳё хўжа кабиларнинг исмларига ҳам “девона” лақаби қўшиб ишлатилганки, бунда ҳам уларнинг «чин ошиқ», бўлганликларига урғу берилмоқда.
Китоб девон бўлмаганлиги учун “Девони Машраб” эмас, балки шоирга нисбатан “девона” лақаби қўлланилиб, уни Машраби девона ёки девонаи Машраб номи билан аташгани сабабли асарни “Девонаи Машраб”(яъни, “Ҳақиқий ошиқ Машраб” маъносида) деб номлаш тўғри бўлар эди. Зеро, Машрабнинг ўзи ўзини бир нечта шеърларида “девона” деб атаган. Жумладан: “…Мане девона Машрабға муҳаббатдин баён айланг”, “… Мани барча халойиқ дейдилар: “Девона-девона..”
Улуғ мутафаккир Алишер Навоий бу масалада мунозара бўлиши олдиндан каромат қилганларидек, ушбу мисраларни ижод қилганлар:

Иш анга жунун, манзил анга майхона,
Девон ясамоқни не билур девона.

Ғафур Ғулом “Адабий танқидий мақолалари”да “Дево-наи Машраб” қиссасининг тузувчиси ҳақида қуйидаги маълумотни келтиради: “Бугун бизнинг қўлимизда мавжуд машҳур “Машраб девони”, шоирнинг севгилиси Маҳвашхоним томонидан тўпланган ва тартибга солингандир. Шоирамиз Маҳвашхоним ўзбек адабиёти тарихи учун қилган бу азамат хизмати эвазига яна ўша Наманган диндорлари томонидан сочи қирқилди-гисубурида қилинди”. Жалолиддин Юсупов “Афсуски, бу маълумотларни Ғафур Ғулом қаердан ва қайси манбалардан олганлиги биз учун равшан эмас” деб эътироз билдиради. Дарҳақиқат, бу хил жиддий маълумотларнинг асл манба¬лари келтирилиши мақсадга мувофиқ. Агарда борди-ю, Ғафур Ғулом фақатгина мана шу келтирилган маълумотлар асосида китоб муаллифини аниқламоқчи бўлса, унда бу маълумотлар етарли эмас. Маҳвашбиби “Девонаи Машраб” қиссасининг муаллифи бўлолмайди, чунки бу асарда Машрабнинг чет элдаги, жумладан, Қашқардаги ҳаёти аниқ тафсилотларга бой тасвирланади. Машраб босиб ўтган йўл ҳудудий изчилликка эга, бу йўл асосида Машраб қадами етган жойлар харитасини чизиш мумкин. Бу қадар аниқлик эса битик муаллифидан Машраб билан камида 10 – 15 йил бирга шаҳар ва қишлоқларни кезишни талаб қилади. Лекин бизга маълум бўлган манбаларнинг биронтасида Маҳваш¬биби ёки бошқа бир аёл кишининг Машраб билан бирга дунё кезганлиги ҳақида маълумот берилмайди.
Абдурауф Фитрат Мажзубнинг “Тазкираи авлиё” асарига таяниб, Маҳваш ҳақида қуйидаги маълумотларни келтиради: “Маҳваш” наманганлик бир хотун бўлиб, мулло Бозорнинг мухлисларидан экани, мулло Бозорнинг Намангандаги гўрхонаси шул Маҳвашбибининг боғи бўлғони, Мазжубнинг “Тазкират ул-авлиё”сида бор. Мазжубнинг сўзига кўра, бу хотун Наманганнинг оғалиқларидан бўлган. “Девони Машраб” китобида Машрабнинг онаси ҳақидаги марсиялардан:

Нечун айлай оё дўстларки, жононимдан айрилдим,
Тириклик боиси ул муниси-жонимдан айрилдим… банди билан бошланган мухаммас шул Маҳвашбибининг эри учун айтғони марсиядир. Бу дардли марсия Маҳваш бибини у замондаги яхши шоирлар қаторида санашга бизни мажбур қиладир. Эсизки, бунинг бошқа шеърларини ҳалигача учрата олмадик” .
Маҳвашбиби аслида Машрабнинг ёри эмас, балки унинг Маҳваш тахаллуси билан шеърлар ёзган Моҳибадр исмли синглиси эканлигини Жалолиддин Юсупов қайд қилади. Агар домла Ж. Юсупов шу фикрларини ҳам манба орқали асослаганда маъқул бўлар эди. Маҳвашнинг “севги”лидан “сингил”га айланиб қолиши жиддий даъво. Балки домланинг кейинги ишларида бу фикрнинг асосига ҳам эга бўлармиз.
Фикримизча, Ғафур Ғуломнинг юқоридаги мулоҳазасида келтирилган асар муаллифига қўшиб “шоирнинг севгилиси Маҳвашхоним” деган таърифини инкор қилишдан олдин яна бир текшириб кўриш керакка ўхшайди. Чунки, Машраб шеърларида аёл кишининг исмига нисбат бериш мумкин бўлган “моҳ”, “маҳваш” сўзларини сингилдан кўра севгилига мос келадиган тарзда кўп келтиради: “Қачон бўлғайки кўргайман ўшандоғ моҳи анқони?”, “Ул моҳ чиқибон парда кўтарди, боқа қолдим”. “Эй моҳи табон, зулфи паришон”, “Ўртада бир маҳваши сиймин узор истар кўнгул…Жилва қилса дийдаларга равзаи моҳи тобон”, “Зулайҳо дардини ул Моҳи Канъонимга еткургай”, “Эй моҳи нозанин, Сани гул бирлан ёд этай”, “Кўрмакка сани тун-кечалар уйғонадурман, — Эй моҳи жаҳоним” , “Эй моҳ, нетай, ишқинг ўти айлади расво – девона бўлубман» , Жаҳонни моҳи бўлса, норасоға асли дил берма…

Ҳажрингдадур қаронғу, эй моҳ, рўзғорим,
Раҳм айла сийнам узра доғ узра доғ дилбар…
Ҳолимни сўрмадинг ҳеч, эй маҳваши шакарлар,
Эй маҳваши шакарлаб, эй шўхи, сийм ғабғаб.

Сансиз на қилай ушбу қаронғу жаҳон ичра, —
Сан-сан манга маҳваш,
Жонимни берай айла қабул, эй маҳи тобон, —
Жоним санга қурбон…

Алвидо, эй моҳи раҳмат, шаҳри ғуфрон алвидо!
Алвидо, эй раҳмати Ҳақ, моҳитобон, алвидо!..
Бир ажаб маҳсан ҳама маҳлар аро қурбинг азим,
Қайси моҳ сан каби соҳиб, хайри эҳсон алвидо!

Бироқ, нима учун бу муаллиф асарни эсдалик ёки ҳолот тарзида эмас, балки қисса шаклида ёзганлиги бироз таажжубли. Балки у шу жанр имкониятлари орқали китобхонларни Машраб шеърларидан ҳам бохабар қилмоқни назарда тутгандир.
“Девонаи Машраб” асарида Машрабнинг ёнида юрган Пирмаст Сеторий деган шогирд мақомидаги йигит хусусида ҳам сўз боради, бироқ унинг бевосита бирон асар ёзганлигини, жумладан, “Девонаи Машраб” асарининг муаллифи эканлигини тасдиқловчи бирон бир ҳужжатга эга эмасмиз.
Иброҳим Ҳаққулнинг: “Шарқдаги айрим сўфийлар ва мутасаввуфлар шон-шуҳратдан қочиб, ёзган асарларига исми шарифларини ёзишмаган” деган фикри мазкур масалага ҳам дахлдор шекилли.
Раҳимбобо Машраб ҳаёти ва ижодини ўрганиш XIX аср бошларида рус шарқшунос олимлари томонидан амалга оширилди. Шўролар даврига келиб шоир фаолияти ва адабий мероси маълум қолип асосида ўрганилиб, асосий эътибор шоир шеърларининг нашрига қаратилди. “Мабдаи нур” ва “Кимё” асарлари зарарли, деб топилиб, муаллифи Ҳофиз Рўзибой Машраби Соний эканлиги “аниқланди”! 90 йилларнинг бошларига келиб Жалолиддин Юсупов, Исматилла Абдуллаев каби тадқиқотчилар келтирилган асарларнинг муаллифи Раҳимбобо Машраб эканлигини исботламоқчи бўлишди, бироқ улар томонидан билдирилган мулоҳазалар асосли далилларга муҳтож эканлиги Абдусаттор Жуманазар каби тадқиқотчилар мақолаларида қайд этилди. Демак, ҳозирча мазкур асарлар муаллифи ҳақидаги масала очиқ қолади. “Мабдаи нур” ҳақидаги мулоҳазаларимиз кейинги “Раҳимбобо Машраб ҳақидаги янги маълумотлар” номли монографияда келтирилади.

Монографияни тўлиқ ҳолда( биз акс эттиролмаган изоҳлари ва илова қилинган фотосуратлар билан) саҳифа якунида ўқишингиз ва юклаб олишингиз мумкин.

Erkin Rabbimovich Musurmanov. Rahimbobo Mashrab faoliyati va ruhiyati talqini. Monografiya. – Samarqand: SamDU, 2015. –160 b.

El ardoqlagan shoir Rahimbobo Mashrab Xitoy, shuningdek, Ozarbayjon, Afg’oniston, Hindiston, Rum va arab o’lkalarida ham faoliyat olib borib, Osiyo xalqlari adabiy aloqalari rivojiga munosib hissa qo’shgan. Shoirning afsonaga aylangan, sarguzashtlarga boy hayoti va serqirra ijodi xorijda ham diqqat bilan o’rganilmoqda.

Kitobda mashrabshunoslik tarixi va muammolari, shoir tug’ilgan yili, joyi, shaxsiyati va ruhiyati to’g’risida O’zbekistonda va chet ellarda qo’lga kiritilgan yangi manbalar asosida so’z yuritilgan.
Ushbu monografiya Rahimbobo Mashrabning hayoti va faoliyatini o’rganishga bag’ishlangan umumiy ishning birinchi qismi bo’lib, uning mantiqiy davomi “Rahimbobo Mashrab haqidagi yangi ma’lumotlar” deb nomlanuvchi monografiyada keltiriladi.
Kitob ilmiy xodimlar, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari o’qituvchi va studentlari hamda Mashrab ijodi bilan qiziqadigan kitobsevarlarga mo’ljallangan.

Erkin Musurmonov
RAHIMBOBO MASHRAB FAOLIYATI
VA RUHIYATI TALQINI
M o n o g r a f i ya

---

Erkin Musurmonov (Erkin Rabbimovich Musurmanov) — Samarqand Davlat chet tillar instituti Osiyo mamlakatlari tillari kafedrasi dotsent v.b. katta o’qituvchisi, filologiya fanlari nomzodi. 2016 yilda «Xitoy adabiyoti tarixi» o’quv-uslubiy qo’llanmasi nashr etilgan. Mazkur o’quv-uslubiy qo’llanma Respublikamiz universitetlari va Konfutsiy institutlarida xitoy adabiyoti tarixidan o’tiladigan nazariy va amaliy darslarga mo’ljallangan. Qo’llanmada xitoy xalq og’zaki ijodi, qadimgi xitoy adabiyoti ildizlari, ilk shoirlar va yozma adabiy yodgorliklar, o’rta asrlar xitoy adabiyoti, XVII-XVIII asrlar prozasi, XX asr va eng yangi XXR adabiyoti to’g’risida ma’lumot beriladi (Qo’llanma bilan sahifa oxirida onlayn formatda tanishing).
Erkin Musurmonov zamonaviy xitoy adabiyoti va uning o’rganilish tarixi bo’yicha ham bir qator maqolalar muallifi.

---

MUNDARIJA

Shuhrat Sirojiddinov. So’z boshi…………………………………………3
Kirish……………………………………………………………………………………………..5

Birinchi bob. Rahimbobo Mashrab faoliyatining o’rganilish tarixi va muammolari

Manba sifatidagi tazkiralar………………………………………….10
Yorkent adabiy muhiti……………………………………………………….14
Ilmiy risola va maqolalar…………………………………………….26
Hozirgi davr adabiyotida shoir timsoli…………………..43
Mashrab taxallusli shoirlar…………………………………………48
Mashrabning umrini qisqartirishga hojat yo’q………………51
Mashrabning tug’ilgan joyi masalasiga doir…………………59
«Devonai Mashrab» asari haqida……………………………………63

Ikkinchi bob. Shoir badiiyati va ruhiyati talqini

Tasavvuf ta’limoti va Mashrab……………………………………..71
Malomatiylar……………………………………………………………………..85
Qalandarlar………………………………………………………………………….88
Qissalarda Mashrab qiyofasi…………………………………………..95
Ruhiyat va badiiyat masalasi…………………………………………..98
Mashrab, xo’ja Nuriddin va la’in…………………………….112
Sayidsan, xojasan, zinhor mag’ruri nasab bo’lma……………118
Mashrab va mahbuba…………………………………………………………..124
Mansur Halloj………………………………………………………………….127
Mashrab va qalmoq qizi…………………………………………………..132
Sadoqat timsoli……………………………………………………………….136
So’nggi manzil……………………………………………………………………141
Sayid Imodiddin Nasimiy………………………………………….145
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….150

SO’Z BOSHI
Filologiya fanlari doktori, professor Shuhrat SIROJIDDINOV

Mazkur monografiyaning ahamiyatini belgilovchi muhim omil avvalo, qadriyatlarga munosabatda halol ilmiy mezon asosida qurilganligi, mustaqil respublikamizning milliy mafkurasi ruhi tadqiqotning boshidan to so’ngigacha hukmronligidadir. Erkin Musurmanov bevosita eski qo’l-yozmalarni o’qib matnlar nusxalariga oid fikr bildirishi, dastlabki manbalardan o’rni bilan foydalana olishi va natijada muhim va yangi ma’lumotlarni jamoatchilikka e’lon qilishi tadqiqotning ilmiy salohiyatini belgilaydi.
Monografiyaning deyarli har bir bo’limi muhim ilmiy ahamiyatga ega. Jumladan, Markaziy Osiyo va Xitoy xalqlari adabiy aloqalari tarixi, Mashrabning Hindiston, arab mamlakatlari, Afg’oniston kabi chet ellardagi faoliyati, tug’ilgan yili va manzili, shoirning ruhiy dunyosini tahlil qilish jarayonida tasavvuf ta’limoti, malomatiya, qalan¬dariya tariqatlari va ularning ulug’ vakillariga oid o’rni bilan keltirilgan ma’lumotlar shular jumlasidandir.
Monografiyadagi Mashrabning yashagan davri sanalariga oid qismi shoirning tavallud yili bilan bog’liq chalkash fikrlarga qat’iy dalillar asosida barham berdi desak, mubolag’a bo’lmaydi. Mazkur qismdagi ilmiy mulohazalar “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” haftaligining 2011 yil 14 yanvarь sonida (№3) “Mashrabning umrini qisqartirishga hojat yo’q” nomli maqolada keng jamoatchilikka e’lon qilindi. Undagi fikrlar turli adabiyotshunoslar tomonidan e’tirof etildi. Jumladan, adabiyotshunos olim Abdulla Jabborning “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” hafta¬ligining 2011 yil 27 may sonida “Bir bahore top hazoni bo’lmasun” sarlavhali maqolasidagi fikrlari e’tiborga loyiq: “ Matnshunos A. Jumanazarning galdagi maqolasi “Matn va … butun savolga yarimta javob” (2010 y. 22 okt. soni), mashrabshunos olim Erkin Musurmanovning “Mashrabning umrini qisqartirishga hojat yo’q” maqolalari muxlislarni befarq qoldirmadi, deb o’ylayman. Ular, jumladan, Mashrab tarjimai holiga oid ma’lumotlarni istifoda etishda tadqiqotchilarni boshi berk ko’chaga kiritib qo’ygan eski muammolar haqida fikr yuritishgan. Natijada mashrabshunos Muhsin Zokirov “kashf” etgan tazkirachi Ishoq Bog’is¬toniyning Shoh Mashrab haqidagi xotiralari va uning “Tazkirai qalandaron” asarini ilmiy iste’molga yaroq¬sizligi isbotlab berildi.
Mashrabshunoslar nazarida eng chalkash hisoblangan shoir tavalludi (1640 yil)dan to Ofoq Xoja huzuriga jo’nashigacha bo’lgan davrni yilma – yil bosqichlarga ajratib ko’rsatib bergan E. Musurmanov maqolasi, nazarimda, bu mavzudagi munozaralarga endi chek qo’ydi… Hozircha bu nuqtai nazarni ishonchli tarzda rad etuvchi boshqa dalilga ega emasmiz”.
Monografiya muallifining yana bir diqqatga sazovor hizmati shundaki, u Mashrab hayoti va adabiy faoliyatini bekamu ko’st o’rganish maqsadida bir necha marta Xitoy Xalq Respublikasi, Sintszyan Uyg’ur avtonom tumanida, Mashrabning qariyb o’n besh yil umri o’tgan Qashqar va uning atrofidagi hududlarda ilmiy faoliyat olib borib, shoir va uning zamondoshlari haqida o’zbek adabiyotshunosligi uchun qimmat¬li ma’lumotlar to’pladi. Rossiya va O’zbekiston kutub-xonalari fondidagi manbalar ustida ishladi, Sankt–Peter¬burg universiteti va shahar ommaviy kutubxonasida rus sharqshunoslarining Mashrab faoliyati, zamoni va makoni bilan bog’liq monumental adabiyotlarini jiddiy o’rgandi. Ularning ayrimlari haqida monografiyada so’z yuritilganki, bu ma’lumotlar ham o’z mohiyati bilan tadqiqotning ahamiyatga molik jihatlaridandir.

Ustozim akademik Botirxon VALIXO’JAEVning porloq xotirasiga bag’ishlayman

KIRISH

Jamiyatimizda sodir bo’layotgan ijobiy o’zgarishlar, o’tmish madaniyatining barcha sohalarini yangicha mazmunda talqin etish, mumtoz adabiyotimizga, uning vakillari faoliyati va asarlariga bo’lgan munosabatni haqqoniy qayta ko’rib chiqishni davr taqozosiga aylantirmoqda. Chalkash, ilmiy fikrlardan uzoq, noo’rin takrorlanuvchi muammolarga asl manba va ma’lumotlar asosida oydinlik kiritish, ularga xolisona ilmiy baho berish bugungi adabiyotshunoslikning muhim vazifalaridan bo’lib qoldi. Zotan, Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlanidek: “Biz ma’naviy qadriyatlarni tiklashni milliy o’zlikni anglashning o’sishidan, xalqning ma’naviy sarchashmalariga, uning ildizlariga qaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon deb hisoblaymiz”. Davr talabi nuqtai nazaridan kelib chiqilgani holda elimizning sevimli farzandi, otashqalb shoir Valibobo o’g’li Rahimbobo (Asosan sho’rolar davridan boshlab Mashrabni Boborahim deb atash odat tusiga kirdi, bunday nomlanishda 1926 yilda nashr bo’lgan Sadriddin Ayniyning «Namunai adabiyoti tojik» asari muhim o’rin tutdi. Asar muallifi Mashrabning tojik tilidagi asarlarini keltiradi va shoirni «Mashrab Namangoniy – ismash Boborahim ast.” deb ataydi. Biroq shoir haqida ma’lumot beruvchi asosiy asar «Devonai Mashrab»ning barcha ma’lum nusxalarida unga Rahimbobo ismini berishgani aytilgan: «…bu go’dakni yetti kunlik bo’lganda beshikka soldilar. Otlarini Rahimbobo qo’ydilar.» Maleho Samarqandiyning “Muzakkir-ul ashob” tazkirasida ham shoir nomi Rahimbobo deb keltiriladi. Qolaversa, shoir “Chinu Namangon ichida yurdi Rahimbobo so’rab” kabi she’rlarida ham o’z ismini aniq keltirib o’tganki, biz Mashrabni shu nom bilan atashni lozim topdik.) Mashrab hayoti va ijodi haqidagi ikki qismlik tadqiqot ishi maydonga kelib, uning birinchi bo’limi mazkur monografiya ko’rinishida taqdim etilmoqda.
Rahimbobo Mashrab hayoti va faoliyati o’ziga xos, murakkab bir holatda kechgan. U bolaligidan yoshi ulug’ kishilarni shoshirib qo’yuvchi zukkoligi, o’tkir aqli va iste’dodi bilan tengdoshlaridan keskin ajralib turgan. Ma’naviy poklikni o’ziga shior qilib olgan Mashrab nafsoniy istaklardan to’la voz kechgan, oila va mol–dunyo qilmagan. Nohaqlikka murosasiz bo’lganligi, zolim amir–amaldorlar va riyokor zohidlarni tanqid qilganligi uchun qatl etilgan.
Sho’rolar davridagi hukmron mafkura ta’sirida shoir shaxsiyatiga, dunyoqarashi va ijodiy faoliyatiga bir tomonlama yondashildi, uni isyonkor, dahriy shoir sifatida ko’rsatishga, hayoti va faoliyatidan sun’iy ravishda ateistik mazmun-mohiyat qidirishga harakat qilindi. Faqatgina mustaqillik sharofati tufayligina bu kabi g’ayriilmiy munosabatlarga chek qo’yildi. Oqsoqol allomalar Vohid Abdullayev, Abdurashid Abdug’afurov, Abduqodir Hayitmetov, shuningdek, Ibrohim Haqqulov, Jaloliddin Yusupov, Sayfiddin Raf’iddin, Isomiddin Salohiddinov, Ismatilla Abdullayev kabi taniqli adabiyotshunoslar Mashrab adabiy faoliyatiga oid muhim, diqqatga molik tadqiqotlarni amalga oshirdilar-ki, mazkur izlanishlarni bugungi kun mashrabshu-nosligining eng muhim ishlari sifatida qayd qilish mumkin. Matnshunos Abdusattor Jumanazarning, adabiyotshunos olim Abdulla Jabborning keyingi yillarda Mashrab hayoti va faoliyatining turli qirralarini yorituvchi muhim izlanish-lari mashrabshunoslik ilmiga o’zgacha munosabat, yangicha ruh olib kirganini zo’r mamnuniyat bilan qayd qilamiz. Tarix, musiqa, falsafa, pedagogika sohalari vakillari ham Mashrab yashagan davr, uning maqom janri taraqqiyotida tutgan o’rni, ijtimoiy va pedagogik qarashlariga oid ma’lum tadqiqotlar yaratishmoqda.
Chet ellarda Mashrab hayoti va ijodiga bo’lgan qiziqish kun sayin ortib bormoqda. Xitoy Xalq Respublikasidagi Sintszyan universiteti professor-o’qituvchilari, taniqli shoir Bug’da Abdulla bilan bo’lgan suhbat asnosida Taklimakon degan joyda Mashrabning yashagan joyi, ovqat tayyorlagan o’chog’i hali ham borligi, o’sha yerda shoirning ko’plab muxlislarining mavjudligi va eng qiziq tomoni – Mashrabning Temurbek ismli o’g’li bo’lganligi, u o’z vaqtida mohir sarkarda sifatida tanilganligi, haq yo’lida ko’plab jangu jadallar olib borganligi, uning avlodlari hozirga qadar o’sha joyda yashayotganligi haqidagi ma’lumotga ega bo’ldik. Biroq keyingi fikrni tasdiqlovchi aniq manba bo’lmaganligi sababli uni bir rivoyat deb qabul qildik. Umuman olganda, Sintszyandagi ellar orasida shoirga bo’lgan qiziqish katta ekan. Rahimbobo Mashrabning she’rlari bilan aytiladigan maqomlar (Uyg’urlar muqom deyishadi). o’sha yerdagi mahalliy xalq orasida shuhrat qozongan bo’lib, o’zbekcha she’rlar uyg’urcha ohangda xirgoyi qilinadi. Mashhur “Uyg’ur o’n ikki muqomi” ( ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى) da ham shu shoirimizning g’azallari asosida yaratilgan qo’shiq (naxsha)lar bor. Jumladan, Mashrabning:

Setorim toriga jon rishtasidan tor eshib cholsam,
Ani xush nolasidin bevafoni ko’nglini olsam.

Maqom olib maqom uzra maqomin dilg’a jo qilsam,
Muhabbat sozig’a sozlab man oning oldida cholsam.

Maqomlarning atosini “Xusayniy”u “Ajam” derlar,
Bulardin ham yuqori pardayida “Chorgoh” cholsam.

“Bayod”i dilbarimni yodida cholsam payo–paykim,
Ki, ko’ngul benavo bo’lg’onidin aylab “Navo” cholsam…

g’azali “Uyg’ur o’n ikki muqomi” tarkibiga kirgan “Roq muqomi” matni misolida Rahimbobo Mashrabning uyg’ur musi-qasiga ko’rsatgan ta’sirini bilib olish mumkin:

Satarim tarig’a җan rishtisidin tar yeship salsam,
Aniңkim nalisidin benәvaniң kөңlini alsam.

Muqom ichrә muqom chalsam, muqomni dilg’a җa qilsam,
Ki ul mәһbub nәzәr qilsa aniң aldida mәn chalsam.

Muqomlarniң atasini “Һүsәyn”u һәm “Әҗәm” dәrlәr,
Ulardin yuqari pәrdәki – “Bayat”ini mәn chalsam.

Bayati ashnaniң yazida yeyitsam bayatiңni,
Kөңulүm, benәva bolg’anda bilsәm mәn “Nava” chalsam…

Mashrab adabiy faoliyatiga bo’lgan qiziqish nafaqat Markaziy Osiyo yoki Xitoy, balki Rossiya va Yevropa xalqlari orasida ham mavjud bo’lgan. Mojor sharqshunosi Herman Vamberi (1832 – 1913) va Germaniyalik arabshunos “Welt des Islams” (1912 – 1918) jurnalining asoschilaridan biri Martin Xartmann (1851 – 1918) tomonidan Mashrabning bir qancha she’rlari nemis tiliga tarjima kilingan. Olimning Yorkent xonligidagi ijtimoiy hayotga oid izlanishlari ham diqqatga molik. 2008 yili Frantsiyada Temuriylar davri tarixi va madaniyatini o’rganish Assotsiatsiyasining 20 yillik tantanalarida aktyor Dijon Fransua Shatto Alisher Navoiy, Nodirabegim va Rahimbobo Mashrab she’rlarini ham asliyatda, ham frantsuz tillaridagi tarjimalarda o’qigan.
Mazkur monografiyada Mashrab va u yashagan Yorkent xonligidagi adabiy muhit, mashrabshunoslik tarixi, Rahimbobo Mashrabning tug’ilgan yili va joyi, o’tmish qissalaridagi badiiy talqini bilan bog’liq muammolar, qalandariya tariqati va o’tmish ijodkorlarning shoir kamolotiga ko’rsatgan ta’siri xususida so’z boradi.

Birinchi bob
RAHIMBOBO MAShRAB FAOLIYaTINING O’RGANILISh TARIXI VA MUAMMOLARI

Rahimbobo Mashrab faoliyati va adabiy merosini o’rga-nish manbalarini mazmuni va mohiyatiga ko’ra quyidagicha tasnif qilish mumkin:
1. XVII – XIX asrlarda yaratilgan asarlar;
2. Ilmiy risola va maqolalar.

Manba sifatidagi tazkiralar

Rahimbobo Mashrab haqidagi ilk ma’lumotlar shoirga zamondosh bo’lgan adiblar asarlarida o’z aksini topgan. XVII – XIX asrlarda yaratilgan ayrim tazkiralarda Rahimbobo Mashrab hayoti va faoliyati haqida katta-kichik ma’lumotlar keltiriladi. Dastlabki xabarlar Muhammad Bade’ Malehoning 1689 – 1692 yillarda yozilgan “Muzakkir-ul ashob” nomli tazkirasida uchraydi. (Borligi noma’lum bo’lgan Ziyovuddin Bog’istoniyning “Tazkirai qalandaron” asarini bu ro’yxatga kiritmadik.)
Abdul Mutallibxo’ja Fahmiyning 1763 yilda yaratilgan “Tazkirai Fahmiy”, Majzub Namangoniyning “Tazkirat ul-avliyo”, Abdushukur Ziyoning “Musavvadai Abdushukur Ziyo” tazkiralarida, 1842 yilda qo’qonlik Muhammad Hakimxon To’ra tomonidan yozilgan “Muntahab ut-tavorix” , Ko’qon xoni Xudoyorxonning munshisi bo’lgan Mirza Olim Mushrifning “Ansob us-salotin va tavorix ul-havoqin” , kabi tarixiy asarlarida hamda Mir Xaladdin Kotib Yorkendiyning 1730-1731 yillarda yaratilgan “ Hidoyatnoma” va “Manoqibi xo’jai Poshsho” singari holot va manoqiblarda Mashrab va uning zamondoshlari haqidagi ma’lumotlar mavjud.
Akademik Vohid Abdullayev Mashrab to’g’risida ma’lumot bergan yana bir guruh shoirlarning nomlarini keltirib o’tadi: Balx shoiri Surat, Hind shoiri Behud, Nozim Xiraviy, Shavkat Buxoriy, Rafi Shohid, afg’on shoiri Zuhur .
Fikrimizcha, yaqin kelajakda Mashrab faoliyati va adabiy merosini o’rganish uchun kuyidagi ishlarni amalga oshirish lozim:

I. Mashrab ijodi va faoliyati haqidagi muhim asarlarni nashr qildirish

Respublikamiz kutubxonalarida va kishilar qo’lida mavjud “Devonai Mashrab” kitobining, shuningdek, “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlarining eng qadimgi, salmoqli nusxalarini aniqlash, ular asosida shoir ijodi va faoliya-tiga aniqlik kiritish navbatdagi vazifalar hisoblanadi. “Devonai Mashrab” kitobi nusxalari yurtimizning turli shahar va qishloqlarida yashovchi aholi qo’lida hali ham uchrab turadi. Turli oliygohlar kutubxona va muzeylarida “Devonai Mashrab”ning bir qancha nusxalari saqlanmoqda. Jumladan, Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti kutubxonasi sharq qo’lyozmalari va nodir kitoblar bo’limida ham “Devonai Mashrab” kitobining 9 qo’lyozma, 5 toshbosma va “Mabdai nur” asarining 4 qo’lyozma, 4 toshbosma nusxalari mavjud (foydalanilgan adabiyotlar bo’limida ularning ro’yxati ketirilgan).

II. Xitoy Xalq Respublikasi Sintszyan Uyg’ur avtonom rayoni (SUAR) hududida Mashrab va u yashagan adabiy muhit haqidagi ma’lumotlarni e’lon qilish

Xitoy Xalq Respublikasi Sintszyan Uyg’ur avtonom rayoni (o’tmishda Sharqiy Turkiston deb ham atalgan) adabiy muhitiga Alisher Navoiy, Rahimbobo Mashrab kabi o’zbek alloma adiblarining ta’siri katta bo’lgan.
Mashrab hayotining ma’lum bir davri Qashqar, Yorkentda ham o’tgan. Shoir haqida nafaqat bizning hududda, balki u yerdagi adabiy-ilmiy manbalarda keltirilgan ma’lumotlarni qiyosiy o’rganish muhimdir.
O’tmishda bu hududda yashagan qator adiblar bo’lganki, ular Turkiston adabiy muhitidan to’liq xabardor holda Qo’qon, Buxoro, Hirot, Xorazm adabiy maktablari ta’sirida kamol topganlar. Ulardan ko’plari to’g’ridan-to’g’ri Alisher Navoiy va Rahimbobo Mashrab adabiy an’analarini davom ettirganlar.

Yorkent adabiy muhiti

Sintszyan tarixidagi muhim jarayonlarni boshidan kechirgan Yorkent xonligida adabiy muhit yuksak darajada rivojlangan. Mashrabning Xitoy hududidagi faoliyati ham shu xonlikning so’nggi davrlari bilan bog’liq holda kechgan. Qashqarda 2007 – 2009 yillar davomida olib borgan ilmiy izlanishlarimiz natijasida xalqlararo adabiy va madaniy aloqalarga, Alisher Navoiy, Rahimbobo Mashrab va uning zamondoshlariga oid ayrim manba va ma’lumotlarga ega bo’ldik. Ular asosida Mashrabning Yorkent xonligi hududida yashagan davrida nomlari xalq orasida keng tarqalgan ijodkorlar haqida ma’lum xulosalarga kelish, badiiy asarlarning qiyosiy tahlillari asosida qo’shni xalqlarning adabiy qarashlari va aloqalariga doir tadqiqot ishlarini maydonga keltirish mumkin. Mazkur makon va zamonga oid zarur ma’lumotlar quyidagi manbalarda mavjud:
Muhammad Sodiq Qashqariyning 1182/ 1768 yillarda yozilgan “Tazkirai xo’jagon” tazkirasida, Mir Xaladdin Kotib Yorkendiyning 1143/1730 yillarda yaratilgan Hidoyatnoma” , muallifi noma’lum bo’lgan va taxminan 1696 yildan keyin yozilgan “Tarixi Qashqar”, Zayniddin Muhammad Emin Sadr Qashqariyning “Asar ul-Futux” , 1842 yilda Muhammad Hakimxon To’ra tomonidan yozilgan “Muntahab ut-tavorix” , Mirza Olim Mushrifiyning “Ansob us-salotin va tavorix ul-havoqin” , Muhammad Aziz Marg’iloniyning «Tarixi Aziziy» , Muhammad Haydar Mirzo (1499 – 1533)ning 1541 – 46 yillarda yaratilgan “Tarixi Rashidiy” , Shoh Mahmud mirzo Fozil Cho’rasning 1107/1696 yillarda yozilgan «Anis at-tolibin” va “Tarixi Rashidiy –Zayil”, Mulla Musa Sayramiy (1836 – 1917)ning “Tarixi aminiya” va “Tarixi Hamidiy” kabi asarlarda.
Quyida Mashrab she’riyatiga o’z ta’sirini o’tkazgan ijodkorlar haqida ayrim ma’lumotlarni keltirib o’tamiz:
1. Ayazbek-qo’shchi . Yorkent xonligining dastlabki yillarida sarkardalik qilgan. U g’azal ijod qilishdan tashqari «Mahmudnoma», «Jahonnoma» dostonlarining muallifi hisoblanadi. Uning quyidagi she’ri Ayazbekning shoirlik salohiyatidan dalolatdir:

Soqiy mayi farahbaxsh tutkim bahor keldi,
Ishrat zamoni yetdi ul gul’uzor keldi…
Davron ayru-ishrat besh kun erur g’animat,
Chun charxi bemuruvvat napaydarpay keldi.
Iydu bahor ayyomidur, soqiy labbo-lab jom tut,
Ayshu tarab davronidur jomi mayi gulgun tut…
Gohi Ayoziy sorig’a boqqil sorig’ ruxsorig’a,
Yaxshi-yomonning borig’a lutfu karamni ham tut.

2. Sulton Saidxon (1487 – 09.07.1533 y.y.). Yorkent xonligining asoschisi (1514 y.) va xoni (1514 – 1533 y.y.). Iqtidorli shoir, adabiy taxallusi Saidiydir.
Muhammad Haydar Mirzo ko’ragon ibni Muhammad Husayn ko’ragon Do’g’lot (1499/1500 – 1533 y.y.) ning 1541 – 1546 yillarda yozilgan «Tarixiy Rashidiy» asarida tug’luqtemuriylar va temuriylar avlodidan yetishib chiqqan va xonlik ijtimoiy hayotida faol qatnashgan ijodkorlar xususida so’z yuritadi.
«Tarixiy Rashidiy»da Saidxonning badiiy salohiyati haqida shunday deyiladi: «Nasta’liq xatida chiroyli yozardi. Imlosi forsiyda ham, turkiyda ham, arabiyda ham to’g’ri va bekamu ko’st edi. U turkiyda chiroyli qilib insho tuzishda benazir edi. Bunaqasi ko’plab bilimdonlarning qo’lidan kelmasdi. U o’ylab o’tirmasdan she’r tuzardi. Yig’inlar va suhbatlar paytida oldida qanday devonni ochishmasin, o’sha she’rlarning istalgan vazni va qofiyasiga moslab, badiha she’r to’qib tashlardi…
Xon yig’inlar paytida to’qigan badihalardan ayrimlarini men eslab qolganman…

Qaysi gulshanning yuzingdek bir guli ra’nosi bor?
Qaysi gulning bir maningdek bulbuli shaydosi bor?..

(Mashrab bu she’rga nazira tarzida:

Qaysi parining san kabi dilbari guluzori bor?
Qaysi chamanning gullarin tiyri mijangcha xori bor?
bayti bilan boshlanuvchi g’azal yozgan. – E. M. )
Bir kuni men xondan forsiyda badiha aytishini iltimos qildim. Qattiq so’raganimdan keyin xon Xoja Hasanning shu yerda turgan devonini ochishni buyurdi. Ochgan edim, bir g’azal chiqdi. Matlaidagi birinchi misra budir:

Ey zi sar to ba qadam joni kasi,
(Ey sen, boshdan-oyoq birovga jonsan).

Yig’inda hozir bo’lgan odamlar ham badihago’ylik qila boshlashdi. Xon shunday bayt to’qidi:

Chanda go’yiki: Bigo’ joni kasi?
Rost go’yamki, tui xoni kase.
(Necha dersen: «Ayt, kimning jonisan?»
Rost so’zlay: «O’zing birov xonisan».)

Mana shu sinov baytidan ham u nechog’lik iqtidor egasi bo’lganligi ko’rinib turibdi».
Mazkur she’r ham Sulton Saidxonga nisbat berilgan:

Shukrilloh, holatim zohir bo’lubtur yorg’a,
Endi yor ollida o’zni ko’rsatay ag’yorg’a.
Sayr uchun kirsa guliston ichra ul sarvi ravon,
Banda bo’lsun sarvi ozod ul hadu raftorg’a.
Har saboh qon yig’lasam ayb aylamang man zorni,
Bas kela olmam netay bu diydai xunborga.

Shoh Mahmud mirzo Fozil Cho’ras (1626 – 1696 y.y.) “Tarixi Rashidiy-Zayil” (Cho’rasning bu asari “Tarixi Rashidiy” ning mantiqiy davomi hisoblanadi. Muallif asarini Muhammad Haydar Mirzoga taqlidan shunday atagan) asarida uning ushbu baytini keltiradi:

Ey Saidiy, ol yordin tanting murodingni tamom,
Barchasi bo’ldi muyassar shukr qil biru borga.

3. Abdurashidxon (1510 – 1569 y.y.). Sulton Saidxonning o’g’li, shoh (1533 – 1569 y.y.) va shoir, adabiy taxallusi Rashidiy. Shoir g’azalidan parcha:

Haq yo’lida jon chekib bir justujo’yi qilmadim,
Tavba suyidin tanimni shustushuyi qilmadim.
Vah, nechuk maqbuli bo’lg’ay, vah, namozimkim mening,
Chunki xunobi jigar birla vazuyi qilmadim.

Abdurashidxon ona tilidan tashqari, fors tilida ham ajoyib she’rlar yaratgan:

Gar qadatra sarvi guyam, sarvara raftor nest,
Gar labatra g’uncha xonam, g’unchara guftor nest.

«Tarixi Qashqar» asarida keltirilishicha, Abdurashidxon nihoyatda savodxon bo’lib, ona tilida va fors tillarida ajoyib she’rlar ijod qilgan. U har qanday zeru zabarsiz matnni yod olgandek o’qir edi.
4. Amannisaxon (1534 – 1567 y.y.). Nafisiy taxallusi bilan ijod qilgan. Abdurashidxonning quyi tabaqadan chiqqan ikkinchi xotini, shoira, hattot va iste’dodli san’atkor. Asarlari: «Devoni Nafisiy», «Qalblar sharhi», «Ahloqi Jamila» risolasi.
5. Mulla Yusuf Qodirxon Yorkendiy ( ? – 1571 y.y.). Amannisaxonning ustozi, Abdurashidxonning Bosh vaziri, mashhur musiqashunos, shoir. «Devoni Qodirxon» nomi bilan devon tartib bergan.
Uyg’ur olimlari ijodkorlar sifatida qayd qilishgan, biroq bizga ularning asarlari noma’lum bo’lgan Hanifiy, Ho’piqiy, Oxun Mulla Shahxo’ja, Mulla Habib, Mulla Atip, Baba xo’ja Oxun Xo’tandiy, Muhammad Emin Zehniy, Mirza Shah xo’ja, Mulla Juniy xo’janing ijodiy merosidan namunalarni qo’lga kiritish maqcadga muvofiq.
Mashrabga zamondosh bo’lgan Obid Qumuliy, Mulla Pozil, Muhammad Xarobotiy, Xirqatiy, Muhammad Siddiq Zaliliy, Navbatiy, Boboxo’ja Oxun Xo’tandiy, Ibrohim Mashhuriy, shuningdek, Siddiq Qashqariy, xoja Nasiroxun, Mavlono Hulqiy, Mirzo Mirak Chalishiy kabi shoir va san’atkorlar ham ijod qilganlarki, ularning asarlari bilan Mashrab she’rlarini qiyosiy-tanqidiy o’rganish, shu asosda o’tmish o’zbek adabiyotining tarqalish jug’rofiyasini va ta’sir doirasini aniqlash adabiyotshunoslar oldida turgan vazifalardan bo’lib, bunga oydinlik kiritish Markaziy Osiyo xalqlari adabiy aloqalarining ma’lum davrini yoritishga xizmat qiladi.
Hozirgi davrda yaratilgan ayrim tadqiqotlarda Arshiy degan shoir Mashrabga zamondosh sifatida keltiriladi. Gohida Arshiy degan shoir bo’lganu biroq uning qachon va qayerda yashagani noma’lumligi haqidagi fikrlar ham uchraydi. Bunga qo’shimcha tarzda Gumnom va Xirqatiyni alohida ijodkorlar sirasida bilish hollari ham yo’q emas.
Jahon xo’ja Yoqub (Arshiy taxallusi bilan devon tartib bergan). Taxminan 1724 – 1730 yillar oralig’ida Buxoro, Samarqand, Qo’qon madrasalarida o’qigan. Arshiy taxallusi bilan turkiy, fors va arab tillarida she’rlar ijod qilgan. Yorkent hokimi (1735 – 1759) bo’lgan. Arshiy har payshanba kuni «Oltin» madrasada talabalarga dars bergan. Ular orasida Qo’qon xonligidan bo’lgan talabalar ham tahsil olishgan. Ma’lumotlarga qaraganda, Jahon xo’ja afsonaga aylangan uyg’ur qizi, Mahdumi A’zam avlodi Iparxon (15.09.1734. Yorkent – 19.04.1788. Pekin) ning xojasi bo’lgan.
1707 yil Qashqarda tug’ilgan tazkiranavis Muhammad Siddiq Rushdiy “Tazkirat ul–avliyoi turkiy” asarida unga ko’plab yaxshiliklar qilgan Mavlaviy Arshiy haqida so’z yuritadi:

Shohi jahon Mavlaviy Arshiy edi,
Nasabi aslida Qurayshiy edi.
Loyiq edi ruhi ravonim desam,
Arzir edi jismaro jonim desam.
Surma edi ko’zima bosqon yeri,
Shakkar edi komima shirin so’zi.
Tegdi samum ofati yo’ldoshima,
Tegdi firoq o’ti meni boshima.
Qildi bu o’t ichra samandar meni,
Ayladi olamda qalandar meni.

Muallif Mavlaviy Arshiy ajdodlarining nasabi asli Qurayshiy bo’lganligini aytmoqda. Bundan Arshiyning xo’ja-lar avlodidan ekanligini anglash mumkin. Biroq Rushdiyga aziz bo’lgan bu inson ochundan erta ko’z yumganligi sababli misralar muallifi ko’p aziyat chekkanligi ko’rinib turibdi. Davr va makon nuqtai nazaridan qaralsa Rushdiy madh qilayotgan kishi aynan Jahon xo’ja bo’lishi haqiqatga yaqin.
Rahimbobo Mashrab shaxsiyati va uning ijodiga xos xususiyatlarni aniq belgilash uchun unga zamondosh bo’lgan ayrim shoirlarning hayoti va ijodi haqida muxtasar fikr yuritamiz:
1. Obid Qumuliy. Asosan g’azal va ruboiy janrlarida ijod qilgan. Qumul shahri hokimi Ubaydulla G’ozibek homiyligida faoliyat olib borgan. XXR SUAR (Urumchi)dagi adabiyot muzeyida saqlanadigan «Bayoz»da shoirning 34 g’azali va 69 ruboiysi keltirilgan.
2. Mulla Pozil. Adabiy taxallusi «Kichik». 1653 yilda tug’ilgan. Shoirning Alisher Navoiy asari ta’sirida 1705 yili yozib tugatilgan «Layli va Majnun» dostoni bizgacha yetib kelgan. Asarning Alisher Navoiy «Layli va Majnun» dostonidan asosiy farqi, tilining soddaligi, el og’zaki ijodidagi tushunchalarning aks etishida ko’rinadi. Qo’lyozma 254 sahifadan, 5592 misradan tarkib topgan.
3. Muhammad Xarobotiy (tax. 1638 – 1730 y.y.). Muhammad binni Abdulla Xarobotiy 1638 yili Choqtal shahri Oqsuv tumanida tug’ilgan. Qashqar va Buxoro madrasalarida ta’lim olgan. Asosan diniy faoliyat bilan shug’ullangan. Abdulla Xarobotiy mahalliy hukmdor va diniy arboblar bilan har doim chiqisholmaganligi haqida o’zining “Masnaviyi Xarobotiy” asarida bir necha marta sha’ma qiladi va masnaviyning har bobi so’ngini quyidagi murojaat bilan tugallaydi:

“Man nechuk aylay ko’ngulni shodlar,
Qaysi bir g’amdin qilay faryodlar?”

Ayrim xitoylik turkiy adabiyotshunoslar fikricha, shoir bir qancha lirik va epik asarlar yozgan, biroq bizga uning faqat, «Kulliyoti masnaviyi Xarobotiy» asari ma’lum. Mazkur asar XVII asr birinchi choragida yaratilgan uyg’ur didaktik adabiyotining yirik namunasi hisoblanadi.
4. Muhammad Emin Xo’jamquli Xirqatiy (Gumnom) (1634 – 1724 y.y.). Xirqatiy 1634 yili Yangi Qashqarning Tazgun tumanidagi Bog’cha qo’rg’onida dunyoga keldi. U o’n olti yil mobaynida Qashqar madrasalarida ta’lim olib turkiy, arab va fors tillarini mukammal darajada egallagan. Qashqarda, Ofoq xo’ja dargohida Rahimbobo Mashrabga saboqdosh bo’lgan.
Xirqatiy ijodining cho’qqisi uning 1670 yilda yozilgan “Muhabbatnoma va Mehnatkam” nomli munozara janridagi dostoni hisoblanadi. Xirkatiy bu masnaviyi bilan turkiy tildagi dostonchilik mavzusini boyitib, an’anaviy ishqiy kechinmalar aks etgan muhabbat mavzusini mehnat mavzusi bilan omuxtalashtirishga erishadi. Dostonning asosiy g’oyasi bulbul va atirgul o’rtasidagi munozarada ochib boriladi. Asarda yana bir ijobiy obraz – Sabodan tashqari, yovuz kuchlar timsoli – Guliqahqah siymosi mavjud.
Shoirning to’qson yil umr ko’rganligi va kamida ellik yil badiiy ijod bilan shug’ullanganiga e’tiborga bersak, uning asarlari hajmi ancha katta bo’lishi kerak, biroq bizga faqat Xirqatiyning epik adabiy merosidan «Muhabbatnoma va Mehnatkam» dostoni ma’lum. Xirqatiyning ikkinchi taxallusi Gumnom. Uning «Devoni Gumnom» she’riy to’plami 109 sahifadan iborat bo’lib, 85 g’azal (1550 misra), 14 muxammas, 25 ruboiy, bir tarjibband va bir masnaviydan tarkib topgan. Gumnom Mashrabning:

Chiqsam ko’chaga shohsuvorim keladur
Gul g’unchasidek lola uzorim keladur.
Har yong’a boqib, kifrik o’qin xalqg’a otibon,
O’tlarni yoqib jonimg’a nigorim keladur.
Gulgun labidin ishq mayin elga sunibon,
O’z mastig’idin ko’zi xumorim keladur… —

g’azaliga nazira bog’lagan:

Chiqsam ko’chaga shahsuvarim keladur,
Gul g’unchasidek lola uzorim keladur.
Har yong’a baqib, kirpik o’qin eliga otib,
Jonimg’a yoqib o’tni nigorim keladur.
Maygun labidin ishq mayin yelga sunub,
O’z mastlig’idin ko’zi xumorim keladur…

Shuningdek, Mashrabning

Qofu nun – ko’zu labing, madd alifu madd – qoshing,
Ro’yi astoring boshingdin oyog’ing Qur’on qiz.-

kabi baytlarga monand misralar Gumnomning she’rlarida ham uchraydi:

Qofu nun ko’zi labing, madd alif qaddi qoshing,
Ro’yu asroring boshingdin oyog’ing qiran qiz .

Xirqatiy Gumnom taxallusini faqat she’rlarda qo’llagan. Muhabbatning faylasufona talqini aks etgan ushbu she’rda ham shoirning ikkinchi taxallusi qo’llangan:

Ishqning kavnu makon ichra makoni yo’qturur,
Lek boqsang jon ko’zida ishqsiz yo’qtur makon.
Bul havaslar binihayatdur qachon topqan xabar,
Ishq otin tutqan bila to bo’lmag’uncha bag’ri qon.
Ishq oti mashhur erur kim ko’rdi shaklu suratin,
Jonu dil ko’ymakdin o’zga kim oni ko’rdi ayon.
Anglagil Gumnom boqsang har taraf yo’q g’ayri ishk,
Foniy bilgan ko’z ko’rar hech til ani qilmas bayon.

5. Muhammad Siddiq Zaliliy (1676 – 1755 y.y.). Yorkent xonligidagi Saidiya shahrida tug’ilgan. Yorkentda, mashhur “Xonliq madrasa”sida tahsil ko’rgan. Ta’limni tugatgach, 40 yoshida ukasi Dalil va shoir do’sti mulla G’azal bilan Turkiston bo’ylab uzoq safarga otlanadi. Qashqar, Atush, Turfan, Xo’tan, Quchar, Qumul, Qarg’aliq kabi shaharlarda bo’lib, mahalliy xalqlarning turmushi bilan yaqindan tanishadi, aziz-avliyolarning qabrlarini ziyorat qiladi. Bu safarning taassurotlari zaminida Zaliliy “Safarnoma” (1718), “Tazkirai Chiltan” (1734), “Tazkirai xoja Muhammad Sharif” (1744) asarlarini yaratadi. Bundan tashqari, uning 196 turkiy, 56 forsiy g’azallari, 27 ruboiy, shuningdek, mustazod, qasida, soqiynomalari bizgacha yetib kelgan. 50 yoshga kirganda Yorkentdan Xo’tan shahriga ko’chib o’tadi va 1755 yili vafot etadi. Qabri Xo’tan shahridagi “Alg’un mozor” nomli qabristonda joylashgan.
Shuni alohida mamnuniyat bilan ta’kidlash kerakki, tadqiqotchi Tursun Qurbon 2008 yili “Zaliliy hayoti va ijodiy merosi: manbalari, matniy tadqiqi mavzuida filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozgan dissertatsiya ishini maydonga keltirdi.
Tursun Qurbon ilk marta Zaliliy hayoti va ijodini monografik yo’sinda tadqiq qildi. Unda shoir asarlari, jumladan, “Safarnoma”, “Tazkirai chiltan”, “Tazkirai Xoja Muhammad Sharif Buzrukvor” dostonlarining matnlari qiyosiy o’rganilib, umumlashma ilmiy–nazariy xulosaga kelindi. Bu kabi izlanishlari bilan Tursun Qurbon o’zbek va uyg’ur adabiyotlari tarixiga o’zining munosib hissasini qo’sha oldi.
Tursun Qurbon Mashrab va Zaliliy she’rlaridagi o’xshashlik haqida shunday deydi: “Muhammad Siddiq Zaliliy ijodi manbalari haqida so’z yuritganda, Rahimbobo Mashrab devonidagi va “Zaliliy devoni”dagi ayrim g’azallarda o’xshashliklar uchrashini alohida ta’kidlash kerak” .
6. Navbatiy Xo’tandiy (1691 – 1760 y.y.). Uyg’ur adabiyotida iqtidorli lirik shoir sifatida nom qoldirgan. Navbatiy Xo’tanda tug’ilgan. Uning asarlari Qashqar madrasalarida Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy asarlari bilan bir qatorda o’qitilgan. Navbatiy she’rlari to’plami 1954 yilda Kuchar shahrida topilgan. Majmuaga taxminan 1740 yilda tartib berilgan. Qo’lyozma 107 g’azal va 31 ruboiyni o’z ichiga oladi. Kitobga Huvaydoning 69 she’ri ham kiritilgan.
Qo’qon xoni Erdonabiy (1720 – 1764 y.y.) huzuriga 1760 yili kelgan Yorkentning taniqli adibi Muhammad Siddiq Rushdiy (tax.1708 – 1788 y.y.) 1780 yilda Farididdin Attorning «Tazkiratul avliyo» si zaminida “Tazkirat ul-avliyoi turkiy” asarini yaratdi. Bu tazkira Alisher Navoiyning mutasavvuf ijodkorlar haqidagi «Nasoyimul muhabbat» asaridan keyin turkiy tilda yaratilgan shu mazmundagi birinchi asar hisoblanadi. Unda to’qson besh mutasavvuf haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiriladi.
O’zbek mumtoz adabiyoti Sintszyan adabiyoti taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko’rsatgan. Agar o’zbek lirik she’riyati Yorkent xonligi davrida yangi sifat bilan mahalliy adabiyotga ta’sir qilgan bo’lsa, hudud epik she’riyati XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko’p jihati bilan o’zbek dostonlari an’analarida yaratildi. Birgina Abdurahim Nizoriyning (1770 – vafot yili noma’lum) Alisher Navoiy ijodidan ilhomlanib yaratgan «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» dostonlarining o’zi fikrimizni asoslaydi. Bu epik an’anani Noruzoxun Ziyayi va Turdi G’aribiy ham davom ettirishgan.
O’zbek lirikasining mumtoz an’analari shoir Oxun she’riyatida, XIX asrning ikkinchi yarmida ijod qilgan Sadir Polvon, Said Muhammad Koshiy, Mulla Shokir kabilarning asarlarida davom etdi.
Mahalliy adabiyotda g’azal janri XIX asrda yashagan yetuk shoir Bilol Nozim (1824 – 1899 y.y.) ijodida yuksak darajaga yetdi. Adibning “G’azaliyot” devonidagi muhabbat, ijtimoiy hayotga munosabat, didaktik g’oyalar aks etgan she’rlari sodda tilda va el ohangida yozilganligi bilan ajralib turadi.
Aynan shu davrda qo’qonlik ayrim ijodkorlar turli sabablar bilan Sintszyanga borishib, u yerning adabiy — madaniy hayotida faol qatnashishgan. Bunday ijodkorlar sirasiga Akmal Toshkandiy, G’iyosiddin Umar Marg’iloniy, Imom Ali Qunduziy, Pisandiy, tabib Hasan xo’ja kabilarni kiritish mumkin. XX asr boshlarida taniqli o’zbek shoiri, olimi va publitsisti Zokirjon Xolmuhammad o’g’li Furqat (1858 – 1909 y.y.) Qashqar va Yorkentda umrining so’nggiga qadar yashab ijod qildi.
Tarix sohasida ayniqsa, Shoh Mahmud mirza Fozil Cho’rasning faoliyatini alohida ta’kidlab o’tish joiz. Bu alloma Yorkent madrasalaridan birida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borib, umrining so’nggi yillarida «Anis at–tolibin” va “Tarixi Rashidiy-Zayil” deb nomlanuvchi tarixiy asarlarni yaratdi. Mazkur ikki asar Turkiston xalqlari tarixini o’rganishda hanuzgacha muhim manbalar bo’lib qolmoqda.
Yorkent xonligi va undan keyingi davrda hozirgi XXR SUAR hududida yaratilgan badiiy, ilmiy, tarixiy – memuar asarlar mahalliy el ma’naviy dunyoqarashining, badiiy – ilmiy tafakkuri doirasining, tarixiy hodisalarga va ijtimoiy hayotga bo’lgan munosabatining ko’zgusi sifatida ahamiyatlidir. Bu xil asarlarning yaratilishida o’zbek adabiyotining ta’siri katta bo’lgan.

Ilmiy risola va maqolalar

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yevropaliklarning Markaziy Osiyo hududida yashovchi ellar hayoti, tarixi, adabiyotiga bo’lgan qiziqish kuchaydi. Rus sharqshunos olimlari Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur qatori Rahimbobo Mashrab faoliyati va adabiy merosini, ayniqsa, katta qiziqish bilan o’rgandilar. XIX asrning 90 yillaridan boshlab mahalliy va rus kundalik matbuotida Mashrabning tarjimai holi va ijodiga oid ma’lumotlar e’lon qilindi, asarlari rus tiliga tarjima qilindi. Shoir she’rlaridan ilk namunalar 1889 yil “Turkiston viloyatining gazeti”da (26, 28, 34, 39 – sonlar) berildi. “Devonai Mashrab” qissasi asosida yozilgan “Namanganlik Mashrab devonaning ahvoli bayoni” deb ataluvchi maqolada Mashrabning “O’rgandim”, “Kelur”, “Ko’rgil” she’rlari bosilib chiqdi. XIX asrning oxiri, XX asr boshlarida “Devonai Mashrab” va “Mabdai nur” kitoblari Toshkent va Kogon bosmaxonalarida litografik usulda chop etildi.
Asta-sekin chor hukumati matbuotida bid’at va zulmat kushandasi bo’lgan otashnafas shoir va uning ijodi bilan Rusiya fuqarolarini kengroq tanishtirish lozimligi haqidagi fikrlar paydo bo’la boshlaydi. Jumladan, professor Nikolay Ivanovich Veselovskiy (1848 – 1918 y.y.) o’zining 1895 yilda nashr etilgan “Vostochnыye zametki” (Sharqqa oid qaydlar) nomli kitobida: “Hajvguy va hozirjavob devona Mashrab O’rta Osiyoda juda mashhurdir, fikrimizcha turli diniy qarashlarda erkin fikrlilikni namoyon qilgan Mashrab chuqur dikqat bilan o’rganishga sazovor shaxs… Devona doimo ruhoniylar bilan munozara qilgan va ulardan ustun chiqqan”, deydi. Sharqshunos Nil Sergeyevich Likoshin (“Devonai Mashrab” tarjimasining kirish kismida N.I.Veselovskiy fikrini tasdiqlab “…U (Mashrab – E.M.) shunchalar mashhurki…, matbuotda bir necha marta bu o’rta osiyolik benazir mutafakkir bilan yaqindan tanishish istaklari paydo bo’ldi”, deydi .
N.S.Likoshin “Devonai Mashrab” qissasini rus tiliga tarjima qildi, unga so’z boshi yozib, Mashrab faoliyati, ustozlari — Bozor Oxun va Ofoq xo’ja haqida muhim ma’lumotlarni e’lon qildi. Olim Mashrab falsafasi va she’riyati haqida umumiy tushunchalar berib, tasavvufga oid izohtalab so’z va iboralarni sharhladi. N. S. Likoshin ixtiyorida «Devonai Mashrab» qissasining Toshkent bosmaxonasida 1896 va 1899 yillarda chop etilgan ikki nusxasi va Nikolay Petrovich Ostroumov (1846 – 1930 y.y.) tomonidan taqdim etilgan bir qo’lyozma nusxasi mavjud edi. Bularni jiddiy o’rganib chiqqan Likoshin izlanishlarini yanada davom ettirdi. «Bundan tashqari, – deydi olim, — men V. P. Nalivkin maslahatiga ko’ra, Mashrab qalamiga mansub bo’lgan «Mabdai nur» asari bilan tanishib chiqdim. Devona Mashrab tarjimai holiga doir ma’lumotlar to’plab berishni iltimos qilib, tanishim Namangan uyezdi Chust shahri qozisi domullo Mas’ud Muhammad Murod qozikalonga murojaat qildim. U o’g’li shayxulislom Nodim bilan meni qiziqtirgan Mashrab tarjimai holiga oid ma’lumotlarni yuborib turdi ». N. S. Likoshin Mashrab haqida bir talay ma’lumotlarga ega bo’lgach, shoirning ustozlari Bozor Oxun va Ofoq xo’ja haqida ma’lumot to’plashga kirishadi. Jumladan, u keyingi arbob haqida ma’lumot yig’ar ekan, Qashqarning bosh konsuli, sharqshunos Nikita Olegovich Petrovskiydan Marg’ilon viloyatida Ofoq xo’janing avlodi yashayotganligidan xabar topadi, u odam bilan, ya’ni Said Muhammad Hakimto’ra Kattato’ra bilan aloqa o’rnatib, undan Ofoq xo’ja haqidagi ma’lumotlarni olishga muvaffaq bo’ladi. Nihoyat, Likoshin kerakli manba va ma’lumotlarni qo’lga kiritgach, «Divana-i-Mashrab» asarini yozadi. Biroq N. S. Likoshin asarni nashr ettirishda to’siqlarga duch keladi. Jumladan, zarur mablag’ning bo’lmaganligi sababli, asar o’z vaqtida nashr etilmay qolib ketadi. Nihoyat, oradan o’n yil vaqt o’tgach, 1910 yilda “Divana-i-Mashrab” “Srednyaya Aziya” (O’rta Osiyo) jurnalida , 1915 yilda Samarqand viloyat statistika komitetida rus tilida bosilib chiqadi. Oradan 81 yil o’tgach, bu ajoyib asar Muhsin Zokirov sa’y-harakatlari bilan “Zvezda Vostoka” oynomasida qayta nashr etildi.
1899 – 1913 yillarda Pyotr Petrovich Semenov–Tyanь-Shanskiy muharrirligida nashr bo’lgan “Rusiya. Vatanimiz-ning to’liq jug’rofiy tafsifi” nomli 11 tomli asarning 1913 yili nashr bo’lgan “Turkiston o’lkasi: Sirdaryo viloyati, Amudaryo bo’limi, Zarafshon va Pomir bilan Farg’ona viloyati” deb nomlanuvchi 11- tomida Mashrab haqida muhim ma’lumot beriladi. Unda (tarjima bizniki – E. M.) “1640 yilda Namanganda tavallud topgan Devonai Mashrab Turkistonning eng mashhur mutasavvuf mualliflaridan biri sanaladi. Uning asarlari ko’pchilik mahalliy kishilarga tanish, ismi esa qat’iy barchaga ma’lum. Uning she’rlari (g’azallari) roviy va qo’shiqchilar tomonidan ijro etiladi” degan ma’lumot keltiriladi.
Sho’rolar davrida Mashrab haqida ilk maqolani 1923 yili arxeolog-sharqshunos Vasiliy Lavrentьevich Vyatkin (1869 – 1932 y.y.) “Turkiston Sharqshunoslik instituti to’plami” da e’lon qiladi. Unda Mashrab xalq ichida, xotin-qizlar orasida ancha mashhur bo’lganligi qayd qilinadi, ayrim she’rlari va ularning ma’nolari yoritiladi. V. L. Vyatkinning mulohazasiga ko’ra, “Mabdai nur”asarining muallifi o’zining asl ismini Shoh Mashrab taxallusi bilan o’zgartirgan.
Abdurauf Fitratning fikricha, V. L. Vyatkin ushbu maqolasida xatoga yo’l qo’yadi, ya’ni Rahimbobo Mashrabga taalluqli bo’lgan “Mabdai nur” asarini boshqa bir Mashrabga nisbat beradi. 1926 yilda Sadriddin Ayniyning “Namunai adabiyoti tojik” asarida Mashrabning tojik tilidagi ijodidan namunalar keltiriladi . S.Ayniy Abdulmutallib xo’ja Fahmiyning “Tazkirai Fahmiy” tazkirasiga suyangan holda Mashrab faoliyatiga quyidagicha tavsif beradi (tarjima matn): “Mashrabi Namangoniy – ismi Boborahimdir. Hijriy 1123 yili ulamolar fatvosi va Mahmudbiy Qatag’on hukmi bilan shahidlik topgan… Mashrabning turkiy devoni mavjud. Ulamo va zohidlarni qattiq tanqid qilgan. Qatlining sababi ham shudir.”
Abdurauf Fitratning 1930 yilda “Ilmiy fikr” oynomasida e’lon qilingan “Mashrab” nomli maqolasi o’zbek adabiyot¬shunosligida shoir hayoti va merosini o’rganish tarixiga debocha yasadi. A. Fitratning maqolasi ma’lum ma’noda V. L. Vyatkinning “Ferganskiy mistik Divana-i-Mashrab” nomli maqolasiga javob tarzida yozilgani sababli muallif Mashrab hayoti va ijodi aks etgan manbalarni sanab o’tishda rus sharqshunoslari asarlarini ham qayd qilib o’tadi. U shuningdek, Muhammad Bade’ Malehoning “Muzakkir-ul ashob”, Abdulmutallib xo’ja Fahmiy¬ning “Tazkirai Fahmiy”, Muhammad Hakimxon To’raning “Muntahab ut-tavorix”, Mirzo Olimning “Ansob us-salotin”, Majzub Namangoniyning “Tazkirat ul-avliyo” asarlari haqida ham ma’lumotlar beradi. Olim Rahimbobo Mashrab haqida, asosan, shu manbalarga tayanib fikr yuritgan.
1937 yil 17 martda “Qizil O’zbekiston” gazetasida I. Sulton va I.Ahmedovning “Asl Mashrab” nomli maqolasida 1939 yili Olim Sharafitdinov “15 yil ichida o’zbek sovet adabiyoti” to’plamida bosilgan maqolasida Mashrab haqida o’z mulohazalarini bildirgan.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda mashrab-shunoslikka oid qator sezilarli ishlar qilindi. Jumladan, “O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi”da (Toshkent,1945 y.), “O’zbek adabiyoti” nomi bilan ataluvchi ko’p tomlik xresto-matiyaning uchinchi tomida (Toshkent,1959 y.), turli antolo-giyalarda Mashrab she’rlaridan namunalar berildi. 1958 yili Abduqodir Hayitmetov Porso Shamsiyev bilan hamkorlikda Mashrabning “Tanlangan asarlar”ini so’z boshi bilan nashrdan chiqarishdi. Bu to’plam Mashrab she’rlarining alohida nashrini tayyorlashdagi ilk tajriba bo’ldi. Kitob 1960 yili qayta nashr qilindi.
1959 yili G’afur G’ulomning mashhur “Ikki Mashrab” maqolasi e’lon qilindi. Unda davr ruhi aks etgani holda Rahimbobo Mashrab va Mashrabi Soniy asarlari qiyosiy tahlil qilindi, shoirlarning g’oyaviy dunyoqarashlari haqida qiziqarli mulohazalar keltirildi. 1963 yilda Abdurashid Abdug’afurov tomonidan shoirning tanlangan she’rlari to’plami e’lon qilindi. A. Abdug’afurov tayyorlagan Mashrab she’rlari to’plamining ushbu nashri, A. Hayitmetov va P. Shamsiyevlarning 1958 yilgi nashriga qaraganda shoir she’rlarini qariyb ikki marta ko’p qamrab olgan. 1979 yili nashr bo’lgan uchinchi to’plam uchta yangi g’azal va bitta yangi muxammas bilan to’ldirilgan. Oldingi nashrlardagi matniy xatolar tuzatilgan. Muallifning so’zboshisi va Mashrabning 106 g’azal, 11 mustazod, 2 murabba’, 12 muxammas, 1 musaddas va 1 musabba’sidan tashkil topgan bu to’plam 1971 va 1979 yillari yangi she’rlar bilan to’ldirilgan holda qayta nashrdan chiqarildi.
Tadqiqotchi Muhsin Zokiriy (Zokirov) Mashrab hayoti va ijodini ilmiy tadqiq qilib, nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. U 1966 yili e’lon qilgan “Mashrab” nomli adabiy – tanqidiy ocherkida shoir hayoti va merosini o’rganish tarixiga kengroq to’xtalib o’tdi . Tadqiqotchi Fitrat sanab o’tgan tazkiralar qatorida yana ikkita “Hidoyatnoma” va “Manoqibi xo’jai poshsho” asarlarini qo’shimcha manba sifatida keltiradi. U o’sha davr adabiyotshunoslik ilmiga noma’lum bo’lgan Ziyovuddin Bog’istoniyning “Tazkirai qalandaron” asarining ilmiy qimmatiga ham alohida to’xtaladi.
1971 yili Zaynal Rizayevning “Indiyskiy stilь v poezii na farsi kontsa XVI – XVII vv”. (XVI asr oxiri XVII asr fors she’riyatida hind uslubi) nomli kitobi chop etildi. Asar muallifi hind uslubida she’r bitgan shoirlar jumlasiga Rahimbobo Mashrabni ham kiritib, uni va ijodini Mashrab taxallusli boshqa shoirlar ijodi bilan taqqoslab o’rganadi, shoir falsafasi va dunyoqarashini ochib berishga harakat qiladi.
Mashrab faoliyati va adabiy merosini o’rganish tarixini tadqiq qilishda adabiyotshunos olimlar A. Abdug’afurov hamda A. Hayitmetovning xizmatlari katta. Professor A. Abdug’afurovning ikki ishi alohida e’tiborga molik. Ularning biri -1978 yilda nashr qilingan “O’zbek adabiyoti tarixi” besh tomligining uchinchi tomidan , ikkinchisi asa 1979 yil e’lon qilingan “Erk va ezgulik kuychilari” ilmiy-tanqidiy maqolalar to’plamidan o’rin olgan.
“O’zbek adabiyoti tarixi”ning uchinchi tomiga A. Abdug’afurov tomonidan yozilgan “Boborahim Mashrab” nomli bo’lim kiritilgan. Ushbu maqolada Mashrab haqida ancha keng va batafsil ma’lumot berilgan. Olim avval Rahimbobo Mashrabning adabiyot tarixida tutgan o’rni haqida so’z yuritib so’ngra Mashrab haqida manbalar, hayoti, faoliyati va ijodi, uni o’rganish tarixi haqida atroflicha fikr bildiradi.
1979 yilda nashr qilingan “Erk va ezgulik kuychilari” risolasi mashrabshunoslik ilmida yana bir siljish bo’lganligidan dalolatdir. Ushbu kitobning Mashrabga ajratilgan bo’limida A. Abdug’afurov akademik tadqiqotda keltirgan fikrlariga yana yangi ma’lumotlar qo’shdi. Mashrab tug’ilgan yili va joyi, shoirning vafot etgan sanasi to’g’risida ilmiy manbalarni qiyosiy o’rganish asosida ancha dadil fikrlarni o’rtaga tashladi.
Rahimbobo Mashrab hayoti va ijodi o’rganilishi tarixi haqida A. Hayitmetovning 1985 yili nashr qilingan “Meros va ixlos” kitobiga kirgan “Shoir tug’yoni” nomli maqolasida ham fikrlar bildirilgan. Bunda munaqqid Mashrab haqida ma’lumot beruvchi tazkiralarga to’xtalmay, to’g’ridan–to’g’ri o’zbek adabiyotshunoslari Abdurauf Fitrat, Izzat Sulton, G’afur G’ulom, Vohid Abdullayev shuningdek, rus olimlari N. Veselovskiy, N. Likoshin, V. Vyatkin kabi olimlar haqida to’xtalib, mashrabshunoslikdagi xizmatlari to’g’ri¬sida fikr yuritadi. Kitobda mashrabshunos olim Z. Rizayevning 1971 yilda nashr qilingan “XVI asr oxiri XVII asr fors she’riyatida hind uslubi” nomli tadqiqoti tanqid ostiga olinadi.
1980 yili akademik V. Abdullayevning oliy o’quv yurti talabalari uchun mo’ljallangan “O’zbek adabiyoti tarixi” nomli darsligi qayta nashr etildi. Unda muallif Mashrab faoliyati va adabiy merosini o’rganish tarixiga alohida kichik bo’lim ajratib, fanga noma’lum bo’lgan shoir zamondoshlari to’g’risida ham to’xtalib o’tadi.
Kitobda oldingi nashrda aytilgandek, Mashrab 1657 yili Andijonda emas, balki 1640 yilda Namanganda tug’ilganligi, 1711 yilda Mahmud Qatag’on tomonidan osib o’ldiril¬ganligi qayd qilinadi.
Yuqoridagi tadqiqotlarga, ilmiy risola va maqolalarga asoslanib aytish mumkinki, o’tgan asrning 80 yillari boshlariga kelib mashrabshunoslik ilmida muayyan siljishlar ro’y berga¬niga, shoir ijodi bir necha marta yangi so’zboshilar bilan nashr qilinganiga qaramay, Mashrab ijodiyotining anchagina qismi hali kitobxonlar qo’liga yetib bormagan edi.
1980 yili Vahob Rahmonov bilan Komiljon Isroilovlar Mashrab she’rlarini «Devon» shaklida e’lon qilishdi. Ushbu “Devon” ga qadar Mashrab she’rlari bu kabi to’liq holda nashr etilmagan edi. Kitobda mavjud bo’lgan matniy nuqsonlar, imkon qadar tuzatilib, majmuaga shoirning nafaqat yangi o’zbekcha asarlari, balki fors-tojik tilidagi she’rlari ham kiritilib, ularning o’zbekcha sharhi berilgan.
Ushbu “Devon”ga ayrim e’tirozlar ham yo’q emas. Birinchidan, to’plam devon talablariga javob bermaydi. Mashrab she’rlari devoni hozirga qadar topilmaganligi sababli, to’plamni “Devon” deb atash joiz emas. Ikkinchidan, noshirlar “Mashrab asarlarini saralab o’rganishda nusxalarning qadimiyligi va til xususiyatlariga e’tibor berildi” degan muhim gapni aytishadi-yu, lekin bu manbalar qayerda mavjudligi haqida ma’lumot berishmaydi. Uchinchidan, Mashrab tug’ilgan joy masalasini “uzil-kesil” hal qilishdan oldin haqiqatan ham Namanganda Andigon degan qishloq bor – yo’qligiga aniqlik kiritish maqsadga muvofiq.
1984 yili e’lon qilingan Muhsin Zokirovning «Erk va ma’rifat kuychilari» risolasi da mavjudligi noma’lum bo’lgan Ishoq Bog’istoniyning «Tazkirai qalandaron» asari haqida ma’lumot berilgan.
Yana bir tadqiqotchi Bahodir Sodiqovning 1989 yili yozilgan «Bir devon bahsida» nomli maqolasida, asosan, Mashrab asarlari, ularning keyingi 25 yil ichida bo’lgan olti nashri, bunda noshirlar A. Hayitmetov, A. Abdug’afurov, V. Rahmonov va K. Isroilovlarning samarali mehnatlari qayd etilgan.
1990 yil Rahimbobo Mashrab tavalludining 350 yilligini nishonlash uchun tayyorgarlik ishlari boshlab yuborildi. Abdurashid Abdug’afurov, Muhsin Zokirov, Najmiddin Komilov, Jamol Kamol, Ergashali Shodiyev, Ismatulla Abdullayev kabi olimlar matbuot sahifalari, televideniye va radio orqali bir qancha chiqishlar qilishdi. Mashrab yubileyi bilan bog’liq tadbirlar, asosan, Toshkent va Namangan shaharlarida tantanali tarzda nishonlandi.
M. Zokirovning 1990 yil “Turkiston” gazetasida bosilgan “Mashrab oldidagi gunohim” nomli maqolasi o’sha davr mashrabshunosligida yangi sifat kasb etgan bir chiqish bo’ldi. Olim bu maqolada shunday deydi:”. Mashrab she’rlariga ko’pincha noto’g’ri talqin berilib, uni ashaddiy dahriy darajasiga ko’tarishgacha borib yetdik. Shu jumladan, o’zim ham 1966 va 1984 yillarda chop etilgan Mashrab haqidagi kitoblarimda bilib-bilmas shunday qo’pol xatoga yo’l qo’ydim. Yana mening ikkinchi bir kechirib bo’lmas gunohim, Mashrabdek ulug’ buzrukvor ijodiga nisbatan qilgan tuhmatim shu bo’ldiki, o’sha kitoblarimni tayyorlash pallasida zamonasozlik qilib Mashrabning “Mabdai nur” va “Kimyo”dek noyob falsafiy-ta’limiy dostonlariga qora rang chaplab, bu asarlar “Mashrab adabiy merosi uchun isnod” deyish darajasiga yetdim. Bilmadim, bunday gunohi azim uchun u ulug’ zoti sharifning ruhi meni kechiradimi-yo’qmi?”. M.Zokirovning ushbu ochiq iqrornomasi nafaqat uning o’ziga, balki ma’lum ma’noda Mashrab hayoti va ijodini o’sha davr mafkurasi ta’sirida tadqiq qilgan davr adabiyotshunoslari faoliyatiga ham tegishlidir.
M.Zokirovning 1990 yil e’lon qilingan “Men ham inson naslidan” nomli maqolasida Rahimbobo Mashrabning tug’ilgan joyi Andijon, deb ko’rsatiladi-yu, lekin fikrni durustroq tasdiqlaydigan biron dalil keltirilmaydi. O’sha yili “Sharq yulduzi” oynomasida M. Zokirov nashrga tayyorlagan va ko’plab tushunmovchiliklarni yuzaga keltirgan “Tazkirai qalandaron” nomli asar qisqartirilgan holda nashr etildi.
Sho’rolar davrida Mashrab faoliyati haqidagi tadqiqotlarga umumiy baho bermoqchi bo’lsak, quyidagi holatlar ko’zga tashlanadi:
1. Ayrim tadqiqotlarda Mashrab faoliyati haqida ma’lumot beruvchi tazkiralar to’g’risida gapirilganda ko’pincha, ularning faqat nomlari keltirilib o’tildi.
2. Rus sharqshunoslari nomlari qayta-qayta tilga olinaverdi, ularning asarlaridan olingan ko’chirmalar esa bir asardan ikkinchisiga deyarli o’zgarmagan shaklda o’tdi.
3. Rahimbobo Mashrabning chet ellardagi faoliyati haqida so’z yuritilmadi.
4. O’tgan asrning 60 yillarida qilingan tadqiqotlar ichida G’afur G’ulomning “Ikki Mashrab” nomli maqolasiga alohida urg’u berilgani holda, S. Ayniy va A. Fitratning mashrabshunoslikdagi xizmatlari deyarli tilga olinmadi. Shularga qaramay, Mashrab hayoti va adabiy merosini o’rganish buyicha jiddiy ishlar amalga oshirilgan va imkoniyatlar darajasida ilmiy qarashlar shakllangan, degan xulosaga kelish mumkin. Ta’kidlash joizki, bu davr adabiyotshunosligida Mashrab hayotini o’rganishga nisbatan uning lirik merosini tadqiq kilishga asosiy diqqat qaratildi. “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlari Rahimbobo Mashrabniki emas, deb topilib, ilmiy o’rganishdan chetda qoldi.
O’tgan asrning so’nggi yillarida mashrabshunoslik sohasida olib borilgan tadqiqotlar haqida fikr yuritganda Jaloliddin Yusupov, Ibrohim Haqqul va Ismatulla Abdullayevlarning izlanishlarini alohida qayd etish lozim. Ibrohim Haqqul Rahimbobo Mashrab adabiy merosi va uning o’ziga xos xususiyatlari, shoir ijodiga tasavvuf ta’limoti ta’siriga oid ilmiy izlanishlar olib borgan bo’lsa, Jaloliddin Yusupov shoir she’rlarining nashri bilan, Ismatulla Abdullayev «Mabdai nur» asari nashri va tadqiqi bilan shug’ullanib, bir qator muhim ishlarni amalga oshirdilar.
J.Yusupov tayyorlagan va 1990 yilda «Mehribonim qaydasan» nomi bilan nashr qilgan Mashrab she’rlarining to’plami o’sha davrga qadar yaratilgan to’plamlarning eng sarasi bo’ldi. Kitob G’aybulla Salomov va Najmiddin Komilovlar yozgan so’z boshidan, Mashrabning o’zbek tilidagi g’azal, mustazod, murabba’, muxammas, musaddas kabi she’rlaridan va bir musabba’sidan, muallifning so’ngso’zi va lug’atdan tashkil topgan .
Noshirning xizmati kuyidagilarda namoyon bo’ladi:
1. Mashrab she’rlarining aniqlashtirilgan matnda nashrga tayyorlashda “Devonai Mashrab” kitobining sakkiz qo’lyozma va toshbosma nusxalari, bir bayoz va ikki majmua, shuningdek, V. Rahmonov va K. Isroilovlar nashr qilgan to’plam qiyosiy va tanqidiy o’rganilgan. Nashrga jalb qilingan bu xil ko’plab qo’lyozma va toshbosma asarlardagi she’rlar hisobiga kitob hajmi 416 betdan iborat bo’lgan.
2. Kotib va noshirlar tomonidan yo’l qo’yilgan xatolarning asosiy qismi tuzatilgan. Shunga qaramay, Kibriyo Qahhorova o’zining “Matn azoblari” maqolasida J. Yusupov tuzgan Mashrab she’rlari to’plamini muvaffaqiyatli chiqqanligini ta’kidlab, she’r jumlalar yana matnida mavjud bo’lgan xatolarni ko’rsatib, ma’qul variantini yaratishga harakat qiladi. Lekin, bizningcha, matnda o’zgartirilishi lozim bo’lgan so’z va iboralar bor, jumladan, Mashrabning bir muxammasi quyidagicha boshlanadi:

Va’da qildi bir kelay deb ko’zga uyqu kelmadi,
Termulib yo’lida turdim, sho’xi badxo’ kelmadi .

Ushbu misralarni o’qigan o’quvchi she’r Alisher Navoiyning mashhur “Kelmadi” radifli g’azaliga nazira tarzida yozilganini qiynalmay bilib oladi. Mashrabning yuqoridagi bayti shoir to’plamlarining barchasida shu tartibda berilgan. Bizningcha, baytni o’zgartirib, quyidagi holatda keltirish maqsadga muvofiqdir:

Va’da qildi bir kelay deb sho’xi badxo’ kelmadi,
Termulib yo’lida turdim, ko’zga uyqu kelmadi.

Chunki mantiq nuqtai nazaridan, sabab va oqibat kategoriyalari talablaridan kelib chiqilsa, «Va’da qildi bir kelay deb» jumlasi «kim va’da qildi?» degan haqli savolni yuzaga keltiradi. Bu savolga «sho’xi badxo’»ning va’da berishi va va’dani bajarmasligi to’la munosib keladi. Ikkinchi misrada esa, yorining yo’lida termulib turishi natijasida oshiqning ko’ziga uyqu kelmaganligi izchillik talablariga mos tushadi. Shuningdek, she’r nazira tarzida yozilgan ekan, unga manba bo’lgan Navoiy g’azali bayti tuzilishi talablari ham fikrimizni ma’qullaydi. Mashrab baytining bu xil varianti shaxsiy kutubxonamizda saqlanuvchi, “Devonai Mashrab” kitobida ham bor.
“Mehribonim qaydasan” kitobi so’ngida keltirilgan lug’at va izohlar bo’limida ba’zi so’zlar talqini o’zgartirilishga muhtoj. Masalan, “Alif” harfi “Arab alfavitidagi tik to’g’ri chiziq shaklidagi harf” deb ko’rsatilgan. Bizningcha, izoh quyidagicha bo’lishi lozim: Alif
1. Arab alifbosidagi tik to’g’ri chiziq shaklidagi harf. Mumtoz adabiyotda yorning go’zal qomatini alif harfiga qiyoslashadi.
2. Alif harfi abjadda “Bir” ma’nosini bildirganligi sababli, Yaratuvchini ham nazarda tutishi mumkin.
Shuningdek, “Analhaq – men – haqman” degan izoh kengaytiri-lishga muhtoj. Fikrimizcha izoh ushbu tartibda berilsa, ma’qul bo’ladi: Analhaq – Men haqman, ya’ni xudoning zarrasiman. Bunda insonning maxluqotlar ichida eng buyuk mavjudot ekanligiga urg’u beriladi. Shuningdek, “Bol – Baland, yuqori”, ostida esa “Bolo – qanot” tarzida izohlangan. Aslida “Bol — qanot”, “Bolo – Baland, yuqori” deb yozilsa to’g’ri bo’ladi. “Maxmur: 1-Xumori. 2. Mastligi tamoman tarqalgan” izohi teskari keltirilgan. Izoh: “Maxmur 1. May xumorisi. 2. Mast holdagi kishi” mazmunida keltirilishi maqsadga muvofiq. Shukurki, J. Yusupov Mashrabning 2006 yil nashr qilgan “Devon”ida bu kabi noqis izohlar asosan o’zgartirilib, o’z ma’nolarida keltirildi.
Ulkan mehnat va zahmat evaziga yaratilgan bu majmuada J. Yusupov kam emas, ko’p emas naqd 23 qo’lyozma va toshbosma, nashr bo’lgan 4 manbani o’rganib, matnlarni solishtirib chiqdi. Ularning ko’p qismini “Devonai Mashrab” va “Mabdai nur” asarlari qo’lyozmalari tashkil qiladi. Kitobning boshida keltirilgan G’aybulla as–Salomning “Tillarda doston shoirim”, J.Yusupovning “Uni Devonai Mashrab derlar”, “Mashrab lirikasida “Hurufi Hijo”, Hurufi dalolat”, “Alif-lom san’ati”, Mashrabning badiiy meroslari”, “Haqqingga bir duo aylay” maqolalari Mashrab adabiy merosi va asarlari matnini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
To’plamda boshqa shoirlarning bir – ikkita she’rlari ham keltiriladi. Jumladan:

“May bixo’r, mushaf bisuzu otash andar Ka’ba zan,
Sokini butxona boshu, mardum ozori makun… —

she’ri yanglish tarzda “Devon”dan o’rin olgan.
“Devonai Mashrab” asarida Rahimbobo qalmoq qizi Aboqning barcha shartlariga ko’nganligini aytib, yuqoridagi forscha misralar aks etgan she’rni o’qiydi, uning muallifi Sa’diy Sheroziy.
Mashrabshunos I. Abdullayev 1991 yil e’lon qilgan “Mashrab” va “Mabdai nur” maqolasida “Mabdai nur” asari tadqiqi tarixiga alohida to’xtalib o’tadi. Bunda asosiy e’tibor rus sharqshunoslari xizmatlariga va G’. G’ulomning 1959 yilda e’lon qilingan “Ikki Mashrab” maqolasiga qaratiladi. I. Abdullayev “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlari shuncha vaqt nisbat berib kelingan Hofiz Ro’ziboyga tegishli emasligini, balki ularning muallifi Rahimbobo Mashrab ekanligini manbalar asosida isbotlashga harakat qiladi. Maqolaning so’ngida muallif quyidagicha xulosaga keladi: “Shunday qilib, “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlarini to’la ishonch bilan Mashrabga qaytarib berdik, desak bo’ladi. Endigi vazifa bu asarlar tanqidiy matnini tayyorlash, hozirgi o’zbek imlosida chop etish va bu muhim ahloqiy-tarbiyaviy asarlardan xalqimizni bahramand qilishdir”. Ushbu istakni ko’p o’tmay tadqiqotchining o’zi amalga oshirdi. “Mabdai nur” asari I. Abdullayev tomonidan nashrga tayyorlanib, dastlab qisqargan holda 1992 yil “Sharq yulduzi” oynomasida ( 125 – 130 b.) e’lon qilindi. Noshir asardan uch hikoya va uch g’azal keltiradi, “Mabdai nur” haqida umumiy ma’lumot beradi. 1994 yilda I. Abdullayev asarni kitob holida nashr qildiki, bu ish so’zsiz mashrabshunoslikda katta voqea bo’ldi. Garchi, asar matnida xatolar, ayrim hikoyatlarning o’rni almashgan, tushib qolgan, so’zlarning asl ma’nosi buzib talqin qilingan bo’lsa-da, o’quvchi “Mabdai nur” haqida dastlabki ma’lumotga ega bo’ladi.
I.Abdullayev «Mabdai nur» asari matnini keltirishdan avval Mashrab va «Mabdai nur» bilan bog’liq qator masalalar ustida so’z yuritadi. Mazkur kichik tadqiqot bir qancha qismlarga bo’linib ularda Mashrab va uning “Mabdai nur” asari, tasavvuf haqida ma’lumot, “Mabdai nur”ning qo’lyozma va toshbosma nusxalari, asarning til xususiyatlariga oid ancha qiziqarli mulohazalar keltiriladi.
I.Abdullayev “Mabdai nur”ning muallifi Rahimbobo Mashrab ekanligini isbotlashga harakat qildi. Olimning nuqtai nazari P. Ravshanov, O. Ravshanov, M. Husenovlarning 1997 yilda nashr bo’lgan «Hofiz Ro’ziboy Mashrab» nomli risolalarida tahlil qilindi, «Mabdai nur» muallifi haqidagi bahs yana davom etdi. Tadqiqotchilar XIX asrning ikkinchi yarmida Qashqa vohasidan, Qamashi qishlog’idan yetishgan so’z san’atkori Hofiz Ro’ziboy Mashrab (Mashrabi soniy), uning hayoti, vatani, avlod-ajdodi va adabiy merosi haqida so’z yuritishdi. Hofiz Ro’ziboy Mashrabning fidoyi avlodlari ko’maklari bilan yaqin kelajakda adabiyotshunos olimlar shoir hayoti va merosi haqida yanada aniq va kengroq ma’lumotlarga ega bo’lishadi, degan umiddamiz.
“Devonai Mashrab” qissasining ikki nusxasi nashr etildi. Birinchisi — Mahmud Hasaniy tomonidan nashrga tayyorlanib, “Shoh Mashrab qissasi” nomi bilan 1991 yili e’lon qilindi. Asar 1886 yil 15 noyabrda Toshkentda chop etilgan nusxa asosida tayyorlangan. Kitob M. Hasaniy tomonidan yozilgan kichik muqaddima, qissa va Mahkam Mahmudov tuzgan lug’atdan iborat. Ikkinchi kitobni Sayfiddin Raf’iddin, Muhammad Yoqub Salim o’g’li, Sharofxon Jamolxon “Qissai Mashrab” nomi bilan 1992 yilda nashr ettirdilar.
Kitob so’zboshi va lug’atdan tashkil topgan. So’zboshi va lug’at mualliflari — M. Jo’rayev va S. Raf’iddin. Kitob hajmi, hikoyalar va she’rlarning ko’pligi sabab nusxaning qadimiyligidan dalolat beradi. Kitobda M. Hasaniy nashridan farqli o’laroq Mashrabga doir hikoyalar qisqartirilmasdan berilgan. Shoir g’azallari matla’ va maqta’lari bilan to’liq keltiriladi.
1995 yil mazkur monografiya muallifi «Rahimbobo Mashrab va uning badiiy adabiyotdagi talqini» mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladim. 2004 yilda Dilorom Hamroyeva Boborahim Mashrab g’azallari poetikasiga bag’ishlangan nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi.
Bunday tadqiqotlar nafaqat filologiya, balki boshqa ijtimoiy sohalarda ham olib borilmoqda. Jumladan, jizzaxlik Mo’min Hoshimxonov “Boborahim Mashrabning ijtimoiy – falsafiy qarashlari” mavzusida tadqiqot olib borib, 1995 yili falsafa fanlari nomzodlik disser-tatsiyasini yoqladi.
Mashrab hayoti va ijodini yoritish va o’rganishni quyidagicha davrlashtirish mumkin:
1. XVII – XIX asrlarda yaratilgan tazkira va manbalarda Mashrab to’g’risidagi ma’lumotlar;
2. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Mashrab haqidagi ilk tadqiqotlar;
3. Sho’rolar davrida Mashrab faoliyatining o’rganilishi;
4. Respublikamizning istiqlolga erishuvi natijasida yaratilayotgan yangi tadqiqotlar.

Hozirgi davr adabiyotida shoir timsoli

Sho’rolar davrida Rahimbobo Mashrab haqida ilmiy maqola, risolalar bilan birgalikda badiiy asarlar ham yaratildi. Ushbu asarlar ichida hajman salmoqli bo’lgan Hamid G’ulomning “Mashrab”asari ustida qisqacha to’xtalsak. Roman 1981 yilda “Sharq yulduzi” oynomasining uch sonida e’lon qilindi. Aftidan, asarning dastlabki nusxasi hajmi ancha katta bo’lgan, shu sababli roman muallif ta’kidlagandek, oynoma uchun maxsus qisqartirilgan variantda e’lon qilingan. Romanning oxirgi “Yigirma besh yil hikoyasi” deb ataluvchi bo’limi an’anaviy bayon uslubida emas, balki xronologik tartibda berilgan. Bu holat muallif tomonidan majburiy qisqartirishi oqibatida sodir bo’lgan bo’lishi ham mumkin. Romanni ko’zdan kechirish mobaynida shu narsa ayon bo’ldi-ki, Hamid G’ulom asarni yozishdan oldin jiddiy tayyorgarlik ko’rgan, Mashrab hayoti va faoliyati haqida ma’lumot beruvchi mavjud ilmiy adabiyotlarni o’rganib chiqqan. “Devonai Mashrab” qissasi va Mashrab haqida ma’lumot beruvchi tazkiralar bilan tanishgan. Lekin bu ilmiy maqola va risolalar, shuningdek tazkiralardagi ma’lumotlar asosida romandek katta hajmli asar yaratish ancha mushkul. Shu sababli romanga “Devonai Mashrab” qissasi asosiy manba bo’lib xizmat qilgan.
Hamid G’ulomning “Mashrab” romani tarixiy mavzudagi asardir. Unda aks etgan Mashrab hayot yo’li, faoliyati, asardagi asosiy qahramonlar asosan tarixiylik mezonidan kelib chiqib talqin etiladi. Lekin romanning badiiy quvvati va estetik ta’sirini oshirish, shuningdek Mashrab siymosini yorqin ifodalash uchun tarixiy omillarning o’zi kamlik qiladi. Shu sababli muallif romanga ayrim to’qima qahramonlar siymosini, voqea-hodisalarni kiritib, o’z o’rnida foydalandi. Asarning kompozitsion tuzilishi ko’pgina jihatlari bilan qissani eslatadi. Roman garchi qissadagidek, Mashrabning murg’aklik davridan boshlanmasa ham, lekin Rahimboboning Namangandagi hayoti, Bozor Oxun, so’ngra Qashqarda Ofoq xo’ja makonida ta’lim olishi, u yerdan chiqib sharq mamlakatlarini qalandarona kezishi va umri so’ngida Balx shahrida dorga osib o’ldirilishi qissa bayoni singari amalga oshadi. Romandagi Mashrab siymosi, uning tashqi qiyofasi va ruhiy dunyosi masalasiga kelsak, bunda qissadagi Mashrab siymosi va uning tarixiy qismlari o’rtasida ma’lum farqlar mavjudligi ko’zga tashlanadi.
Qissadagi va romandagi Mashrablarning zohiriy ko’rinishi, tashqi qiyofasi deyarli bir xil. Asarning avvalida o’spirin Mashrab qiyofasi quyidagicha ta’riflanadi: “Bo’yi baland, qad-qomati kelishgan, umrovi keng, qo’llari uzun, yelkasini qoplagan sochi patila-patila” yoki “(Mashrabning – E.M.) ozg’inligidan bo’lsa kerak, sal cho’zinchaqroq yuz suyaklari bo’rtib chiqqan, ko’z kosalari ich-ichiga kirgan, yirik qora ko’zlarida ichki bir sho»la, botiniy bir olov porlab turadi”. Demak, ayrim iboralarning o’rni almashib kelganligini hisobga olmasak, umuman ta’rif qissadagidek, farqi shuki, qissalarda Mashrab deyarli o’zgarmasdan “Shahlo chashm, payvasta abro’, sochlari patila-patila girdi kamariga tushg’on” holatida namoyon bo’lsa, H. G’ulom Mashrabning yoshiga qarab uning qiyofasini o’zgartirib boradi. Qissalarda sipo kiyimlardan o’zini nari olib yurgan Mashrab romanning ayrim joylarida amaldorlardan zarrin chopon va sovg’alar olishdan istihola qilmaydi.
Romandagi Mashrab botiniy dunyosi qissadagidan jiddiy farq qiladi. Oldin aytib o’tganimizdek qissalarda Mashrab siymosi butun moddiy istak va noz-ne’matlardan voz kechgan, faqatgina yaratuvchi yodi va ishqi bilan yashovchi valiy sifatida talqin etiladi. Lekin roman qahramoni Mashrab valiy yoki so’fiy sifatida emas, balki foniy dunyo lazzatlarini (qiz bilan nosha’riy uchrashuvi, gohida may ichishni) kanda qilmaydigan kishi sifatida tasvirlanadi-ki, bu hodisa qissadagi Mashrab va romandagi Mashrab siymosi o’rtasidagi asosiy farqni, ziddiyatni belgilaydi. Fikrimizcha, muallif Rahimbobo Mashrabni ham ruhan, ham jismonan baquvvat, o’z yoriga vafodor, turli diniy arboblar va amir — amaldorlarga qarshi kurashuvchi va oxir-oqibat o’z maqsadi yo’lida qurbon bo’luvchi qahramon sifatida talqin etmoqchi bo’lgan. Biroq Mashrab siymosining yaralishiga zamin bo’ladigan bu xil insoniy g’oyalar har vaqt ham kutilgan natijani bermagan. Mashrab Bozor Oxun dargohida tahsil olgan chog’ida ustozi tanbehlaridan tegishli xulosa chiqarish o’rniga u bilan ziddiyatga boradi, duoibad bo’lib murshid ostonasidan haydalgach, Bozor Oxun dargohini tark etadi hamda o’ziga yangi ustoz izlamay qo’yadi.
Umuman olganda Mashrabning o’z oldiga qo’ygan tayinli bir maqsadi yo’qdek. Sevgilisi To’tixon Ofoq xo’jaga nazr qilinib, Qashqarga jo’natilgach, Mashrab do’stlari bilan uni izlab yo’lga otlanadi. Ular Ofoq xo’ja dargohiga yetgach Mashrab shayxning xizmatiga kiradi va yetti yil shu yerda qolib ketadi. Yorini izlab borgan oshiq unga yordam berish o’rniga do’stlari bilan pirning turli xizmatlarini bajarib yuradi. Faqatgina Ofoq xo’janing katta xotini Malika xonim poshsha yordami bilan Mashrab To’tixon vasliga erishadi. Ikki yoshning uchrashuvi nosha’riy tarzda amalga oshadi. Qiziq bir hol, Mashrab To’tixon bilan uchrashganda, ularning qochib ketishiga hech narsa mone’lik qilmaydi. Oshiq-ma’shuqlar qochib ketish o’rniga, birlashishga intiladilar. Bu hol Mashrabning maqsadi yori bilan birga baxtli oila qurib yashash emas, balki shunchaki uchrashib yurish bo’lgandek taassurot qoldiradi. Mashrab pir dargohidan ikkinchi marta quvilgach, do’stlari bilan turli shaharlarni bemaqsad kezadi. Bizningcha, Mashrabning yorini izlab Qashqarga borishi va u yerdan haydalib hayotini tayinsiz o’tkazishi zo’rma-zo’rakilik asosida paydo bo’lgan holatdir. Chunki, sho’rolar siyosati davri adabiyotida Mashrabni chin e’tiqodli inson sifatida talqin etish, uning maqsad va intilishlarini aniq ochib berish mumkin emas edi. Mashrab asarning ijobiy qahramoni ekan, u faqat moddiy dunyo mavjudligi sababli uning manfaatlardan va nafsiy istaklardan to’la-to’kis voz kechishi mumkin emas. Shuning uchun asardagi bu xil holatlar shartli ravishda zamonasozlik nuqtai nazaridan paydo bo’lgan, degan xulosaga kelamiz.
Mashrab haqida yaratilgan ikkinchi yirik asar Mirkarim Osimning “Singan setor” qissasidir. Qissada Mashrab, shogirdi Shodavlat Pirmast, iti Qitmir bilan bog’liq voqealar yengil yumoristik holatda tasvirlanadi.
Keyingi avlod adibu munakqidlari ham Rahimbobo Mashrab siymosiga qayta-qayta murojaat qilishdi. Ushbu ma’noda Ibrohim G’ofurovning “Gala” va “Alif” nomli hikoyalarini keltirish mumkin. Avvalgi hikoyada Mashrab va shogirdi Pirmast bilan Ofoq xo’janing dargohidan ketganidan keyingi kunlari, Mashrabni yadachi deb yoqmoqchi bo’lgan daydi olomon haqida hikoya qilinsa, ikkinchisida “Alif” harfi ilohiy ma’nosi va uning ijtimoiy hayotidagi zuhuroti haqida so’z boradi.
Shoir haqida Aziz Tursunning “Mashrab” nomli lirik dramasi mavjud. Bunda Mashrabning Namangan, Qashqardagi hayoti va Balxdagi foje’ qismati badiiy vositalar bilan yoritiladi. Adib asar badiiy ta’sirini oshirish uchun tarixiy qahramonlar qatori to’qima siymolardan (Gulruh–Mashrabning sevgilisi, Mamat–Oxun – Ofoq xo’janing muridi, Darveshali – Mashrabning do’sti) unumli foydalanadi.
Umuman olganda, o’zbek adabiyoti nasrida Rahimbobo Mashrab siymosining yangi mazmundagi qiyofasini yaratishga urinishlar bo’lmoqda. Biroq bunday harakatlar faqatgina hayoliy uydirmalar zaminida emas, balki tarixiy asoslarda bo’lishi va ijodkorning Mashrab asarlaridan, uning dunyoqarashi, falsafasi, tarixiy sharoiti xususiyatlaridan kelib chiqish maqcadga muvofiqdir.
O’zbek she’riyatida Mashrab siymosining haqqoniy tasvirini yaratishda Jamol Kamol, Muhammad Ali kabi alloma shoirlarning xizmatlari katta. Ular boshlab bergan an’ana yoshlar tomonidan muvaffaqiyatli davom ettirilmoqda. Ergash Yondoshning “Boborahim Mashrabning tug’ilgan joyi” , Yo.Ahmedjonovning “Boborahim Mashrab tafakkur iztirobi” , Sanobar Hasanovaning “Yor dardida” , “Shoirning hamyurt¬lari qoshiga peshvoz chiqishi” , “Shoir orzusi” , shuningdek, Ilhom Karimovning “Mashrab” va Mahmud Toirovning “Mashrab” (“O’zbekiston adabiyoti va san’ati”, 1992 yil 19 iyunь) nomli she’rlari poetik ohangdorligi bilan kitobxonni o’ziga jalb qiladi.
Hozirgi erkinlik davrida Mashrab siymosining haqiqiy, milliy vakilini yaratmoq adibu olimlar, tadqiqotchilar oldida turgan vazifalardan biridir.
Biz ishimizning bu qismida Rahimbobo Mashrab hayoti va ijodi haqida yaratilgan tadqiqotlar, risola va maqolalar, shoir timsoli aks etgan zamonaviy asarlarning sifati va xususiyatlari to’g’risida muxtasar so’z yuritdik. Aslini olganda shoir siymosi yaratilgan badiiy asarlar soni kun sayin ortib bormoqdaki, ularning barchasi haqida bir kitob doirasida so’z yuritish mumkin emas. Ayrimlari balki alohida tadqiqot ishlari bo’lishini talab qilar.
Mashrabshunoslik tarixida o’ziga xos muammolar bo’lgan. Mashrab faoliyati va adabiy merosi haqida ma’lumot beruvchi dastlabki adabiy manbalarda aks etgan ayrim chalkashliklar (jumladan, Mashrab tug’ilgan yili va joyi xususida), mashrabshunoslik ilmiga ham o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. Biz quyida Mashrab taxallusli shoirlar, shoir tug’ilgan yili, joyi, «Devonai Mashrab» qissasi bilan bog’liq masalalar haqida to’xtalib o’tamiz.

Mashrab taxallusli shoirlar

Mashrab taxallusi bilan she’r yozgan bir qancha ijodkorlar bo’lgan.
«Ma’lumki, Boborahim Mashrab, asosan o’zbek (turk) tilida, qisman fors va arab tillarida ham ijod qilgan. Ammo, shunday adabiy-tarixiy omillar ham ayonki, O’rta va Yaqin Sharqda, shuningdek, O’rta Osiyoda «Mashrab» taxallusi bilan ijod etgan o’nlab shoirlar bo’lib, ularning ba’zilari Boborahim Mashrabdan avval, yoki u bilan zamondosh, yoki undan keyin yashab ijod etganlar». -deb yozadi M. Zokiriy. Darhaqiqat, XV asrda yashab Mashrab taxallusi bilan ijod etgan shoir haqida Alisher Navoiyning «Majolis un nafois» asarida ma’lumot beriladi. Unda «Mavlono Mashrab Mashhadlikdur. Xushta’b yigitdur» deyilib, shoirning forscha bayti keltiriladi. M. Zokiriy o’zining «Mashrab» nomli risolasida ana shunday taxallus bilan ijod qilgan olti nafar shoirni sanab o’tadi: «Alisher Navoiyning zamondoshi Mashrab Mashhadiy, shuningdek, Abdurazzoq Mashrab (eronlik, XVII asr), Mirhusayn Mashrab (XVII asr oxirlari — Tabrizda vafot etgan), Mir Inoyatulla Mashrab (dehlilik bo’lib, XVI asr o’rtalarida tug’ilgan), Mirzo Ashraf Mashrab (1717 yilda Sherozda vafot etgan), Mashrab (shoirning ismi va nasabi ma’lum emas) XVII asr oxirlarida Hindistonda yashab o’tgan».
Akademik V.Abdullayev yetti ijodkor Mashrab taxallusi bilan o’tganligini ko’rsatadi. Birinchisi – isfahonlik shoir Hakim Abdurazzoq, ikkinchisi – tabrizlik shoir Mirhusayn, uchinchisi – Mir Inoyatullo, to’rtinchisi – Sherozda vafot etgan Mirzo Ashraf, beshinchisi – hindistonlik Mashrab, oltinchisi – Hofiz Ro’ziboy, yettinchisi – namanganlik Rahimbobo Mashrabdir. Bularning deyarli barchasi XVII – XVIII asrlarda yashab ijod qilishgan.
Z.Rizayev mazkur davrda Rahimbobo Mashrabdan tashqari Mashrab taxallusi bilan yetti shoir yashab o’tganligini qayd qiladi. Mashrab taxallusli shoirlarning yuqoridagi ro’yxatiga Nasrabodiyning tazkirasida (Tehron, 1939 y., 384 b.) ma’lumotlar keltirilgan, Sherozda tug’ilib ijod etgan shoir shoh Mas’um nomini ham kiritadi, V.Abdullayev qayd qilgan beshinchi – hindistonlik Mashrab shaxsiyatiga ayrim aniqliklar kiritib, uni Baxuriy Sitga nomi bilan bog’laydi. Hamda Astrabodda yashaganligi, fors tilida nasriy va nazmiy asarlar yaratganligi, Mirzo Haydarbekxon hukmronligi davrida vazir Shujo’u-Davla saroyida ijod qilib e’tibor topganligi va XVIII asr oxirida vafot etganligi haqida ma’lumot beradi. I. Abdullayev va J. Yusupov ham Mashrab taxallusi bilan ijod qilgan shoirlarga o’z munosabatlarini bildirishgan. Jumladan, I. Abdullayev o’zining «Mashrab va «Mabdai nur» nomli maqolasida akademik V. Abdullayev keltirgan Mashrablarni sanab, kengroq ma’lumotlar berishga harakat qiladi. Tadqiqotchi ro’yxatdan Hofiz Ro’ziboy nomini tushirib qoldirib, Mir Inoyatullohni « XVI asr oxirlarida vafot etgan» deb ta’kidlaydi.
J.Yusupov ham Mashrablarni asosan V.Abdullayev va I. Abdullayev fikrlari kabi keltiradi, ammo Mirzo Ashraf va Hofiz Ro’ziboy nomini ro’yxatdan tushirib qoldirib, o’rniga Z.Rizayev ko’rsatib o’tgan shoh Ma’sum Mashrab nomini kiritadi.
Umuman olganda adabiyotshunos olimlar ushbu Mashrab taxallusli shoirlar haqida asosan turk olimi Shamsiddin Somiy qalamiga mansub bo’lgan «Qomus a’lom» lug’atining oltinchi jildiga (Istambul, 1116 hijriy yili, 4288-4289 betlar) asoslanib holda fikr yuritishgan. Shoh Ma’sum Mashrab haqidagi ma’lumot esa Said Ali Hasanxonning «Subhi-gulshan» (toshbosma asari, Bombey, 1878 inv. № 3120. 414-bet) nomli kitobidan olingan. Shunday qilib yuqoridagi fikrlarni umumlashtirish asosida Mashrab taxallusli shoirlarni ushbu tartibda keltirish mumkin:
1. Mashrab Mashhadiy – XV asrda Mashhadda yashagan. Bu shoir haqida Alisher Navoiy o’zining «Majolisun nafois» asarida ma’lumot berib, uning bir bayt forscha she’rini keltiradi.
2. Mir Xusayn o’g’li Mashrab Koshoniy–Eron shohi Abbosning (1642 – 1666 y.y.) mulozimlaridan bo’lib, XVII asrning ikkinchi yarmida Tabrizda vafot etgan.
3. Hakim Abdurazzoq Mashrab Isfaxoniy – ko’pqirrali ijodkor bo’lib, she’r yozish bilan birga tabobat bilan ham shug’ullangan. Avrangzeb hukmronligi davrida (1659 – 1707) Abdurazzoq Hindistonda yashaydi va 1715 yili o’sha yerda vafot etadi.
4. Baxuriy Sitga Mashrab – asli Rajput nomli hind qavmidan. XVII asr ikkinchi yarmida yashagan Muhammad Muqim Kashmiriyning shogirdi bo’lgan. Vazir Shujo’ ud-davla saroyida nazmiy va nasriy asarlar yozib tanilgan. XVIII asr oxirida vafot etgan.
5. Mirzo Ashraf Mashrab – asli arab qavmidan bo’lib, Eron shohi Nodirshohning buyrug’i bilan ko’ziga mil tortib ko’r qilingan. XVIII asr oxirida Sherozda vafot etgan.
6. Mir Inoyatulloh Mashrab – nazmiy va nasriy asarlar muallifi. Dehlida yashab, ijod qilgan. Tug’ilgan va vafot etgan yillari aniq emas.
7. Shoh Ma’sum Mashrab. Sherozda tug’ilgan. Vafot etgan yili aniq emas.
8. Rahimbobo Mashrab – 1640 yilda Namanganda tug’ilib, 1711 yilda Balx shahrida qatl etilgan xalqimizning sevimli shoiri.
9. Mullo Ro’ziboy Oxun Mashrabi Soniy – XIX asrning ikkinchi yarmida yashab ijod qilgan qashqadaryolik so’fiy shoir.
Mashrab Mashhadiy va Mullo Ro’ziboy Oxun Mashrabi Soniydan boshqa shoirlar asosan Rahimbobo Mashrabga zamondosh hisoblanib, fors tilida ijod qilishgan.

Mashrabning umrini qisqartirishga hojat yo’q

Keyingi yillarda Rahimbobo Mashrabning tug’ilgan yiliga oid turlicha sanalar (asosan 1653, 1657 y.y.) ko’rsatilmoqda. Jumladan, Mashrab she’rlari tadqiqotchisi Jaloliddin Yusupov 2006 yil nashrga tayyorlagan Mashrab «Devoni»ga kirgan “Uni devonai Mashrab derlar” nomli maqolasida shunday fikr bildirdi: “Maleho Samarqandiy “Muzakkir ul-ashob” nomli tazkirasida Rahimbobo Mashrab bilan Samarqandda ikki daf’a uchrashganligini, birinchi marta shoirni o’spirinlik, ya’ni soqol mo’ylabi endi chiqa boshlaganida va ikkinchisi Samarqandga qalandar libosida, sochu soqoli barq urib o’sgan bir davrda kirib kelganini so’zlaydilar. Uning “maro” radifli forsiyda yozilgan she’ri namuna qilib keltiriladi. “Muzakkir ul-ashob”ning 1688 – 1692 yillar orasida yozilganligini nazarda tutsak, Malehoning Mashrab bilan ilk uchrashuvlari 1672 yilda, ikkinchi topqir uchrashuvlari esa 1690 yilda sodir bo’lgan. Yana bir dalil shuki, Ishoq Bog’istoniy o’zining “Tazkirai qalandaron” asarida: “Hazrati Shoh Mashrab mavtlari ayyominda umrlaridin 58 sana kechub erdi”, deydilar. Filologiya fanlari nomzodi Muhsin Zokirov dalil keltirgan ushbu tazkirani ko’rgan emasman. G’olibo bu fikr to’g’ri ko’rinadi…Bundan chiqadiki, shoh Mashrabning hayot yo’llari shunday: 1653 – 1711”
“Tazkirai qalandaron” asarining asl nusxasini aftidan, uni ilmiy muomalaga kiritgan Muhsin Zokirov ham ko’rmagan chiqar. Bu asar haqida M.Zokirov dastlab 1966 yili e’lon qilgan “Mashrab” nomli adabiy-tanqidiy ocherkida so’z yuritadi. Asar tazkira deb nomlansa ham, lekin tuzilishi jihatidan tazkirachilik andozalarga javob bermaydi. Asarning o’n bir bobi Mashrabning hayoti va ijodiga bag’ishlanganligi haqida ma’lumot beriladi-yu, lekin jamoatchilika faqat besh lavhasi havola qilinadi, qolgan qismlari haqida biror sabab bildirilmaydi. Shuningdek, noshir qo’lyozma egasi Odilxon Zobir o’g’li ushbu ko’lyozmani sotmagani, uni o’z huzurida ko’rib chiqishga ruxsat berganligini aytadi, lekin M.Zokirov asarni yo ko’chirib, yo fotonusxasini olgan-olmaganligi haqida ham aniq fikr bildirmaydi. Rahmatli ustozim professor Abdurashid Abdug’afurov bu masalaga uzil-kesil nuqta qo’yish va kitobning asl nusxasini ko’rish uchun Muhsin Zokirovning xonadoniga tashrif buyurganligi, biroq bu kitobning hech qanday nusxasini ko’ra olmaganligini aytgan edilar.
Mavjudligi noma’lum bo’lgan “Tazkirai qalandaron” asaridagi ma’lumotlar (xususan shoir tug’ilgan yili sanasida ham) to’g’ri bo’lsa, nima uchundir Muhsin Zokirov o’zining “kashfiyoti”ga o’zi ishonmay Mashrab tavalludi sanasini bir necha marta g’alat, bir-biriga zid tarzda keltiradi. Jumladan, u 1966 yil e’lon qilgan “Mashrab” adabiy-tanqidiy ocherkida “Shu tariqa shoirni 1657 – 58 yillarda tug’ilgan deb aniq aytish mumkin”,-deydi. Biroq, bu ma’lumot to’rt sahifa o’tgach, quyidagicha o’zgaradi: “U (Mashrab – E. M.) taxminan 24-25 yoshlarida, ya’ni 1670 – 1671 yillarda Qashqarga boradi”deb o’zining ma’lumotiga qarshi chiqadi. Chunki oddiy arifmetika bo’yicha (1670 – 24=1646) bu sana 1646 yilga to’g’ri keladi. M. Zokirovning 1990 yili e’lon qilingan “Men ham inson naslidan” maqolasida , bu sana yana bir karra o’zgaradi, unda “Mashrab shahid bo’lganda 70 yoshlardan oshgan edi. Xulosa, 1640 – 41 yillar uning tavallud yiliga to’g’ri keladi”, degan uchinchi xil, ammo haqqoniy sanani keltiradi. Muhsin Zokirovning o’zi ishonmagan “Tazkirai qalandaron” asariga va undagi ma’lumotlarga J. Yusupov ham asoslanishga botinolmay, o’rinli ravishda “ushbu tazkirani ko’rgan emasman” deb bu ma’lumotlarning haqqoniyligiga shubha qiladi. Darhaqiqat, shubhali, bor — yo’qligi noma’lum, “kashfiyot”chisi tongan asardagi sanalarga ishonish to’g’ri emas, albatta.
J.Yusupov asoslanayotgan Maleho Samarqandiy “Muzakkir ul-ashob” tazkirasida keltirilgandek, Rahimbobo Mashrab Samarqandga ikki marta kelgan, birinchi marta kelganida uning soqol-mo’ylabi sabza urayotgan bo’lgan. J. Yusupovning keltirishicha, Mashrab bilan Maleho shu vaqtda, ya’ni tadqiqotchi belgilagan 1672 yili uchrashgan ekan. Endi A. Fitratning mazkur ma’lumotiga ahamiyat bering: “ Maleho o’zining asl tazkirasini hijriy 1101 (mil. 1689) – nchi yilda bitirgan. Asl tazkirada Mashrab haqida hech narsa yozmaydilar. Ikki yil so’ngra, 1103/ 1691 da, tazkiraga bir ilova yozg’on, tazkira bitkandan keyin ko’rishkanlaridan shul ilovada ma’lumot beradir”. Anglashiladiki, Maleho 1689 yilgacha Mashrab haqida hech qanday xabar bermagan! Mashrab haqidagi ma’lumot keyinchalik paydo bo’lgandan so’ng u ilova tarzida 1691 yilda tazkiraga kiritilmoqda. Fitrat Mashrab¬ning navbatdagi marta Samarqandga kelish sanasini belgilashda ham ehtiyot bo’ladi: “Malehoning rivoyatiga ko’ra, Mashrab Namanganga 7 – 8 yil turg’ondan keyin (ba’d az sohibi mahosin shudan) Samarqandga kelg’on. Onda bir muddat qolg’on. So’ngra Namanganga qaytib, ondin Qashqar, Badaxshon Balx shaharlariga borg’on va shu safardan unga “pishiqliklar” hosil bo’lg’on, ya’ni she’r va tasavvuf kishisi bo’lib, qalandar qiyofasida yana Samarqandga qaytg’on. Maleho bu Samarqandga qaytishning qaysi yilda ekanini ochiq ko’rsatmaydir. Shunday bo’lsa ham, ba’zi 1689 – 91 yillar orasida bo’lg’onin gumon qilish mumkin”.
Endi tabiiy savol tug’iladi: Qaysi manbaga asoslanib domla J.Yusupov “Malehoning Mashrab bilan ilk uchrashuvlari 1672 yilda … sodir bo’lgan” degan ma’lumotni keltirmoqda? Asossiz keltirilayotgan ushbu birgina sanaga ishonib Mashrabning tug’ilgan yili sanasini 1640 yildan 1653 yilga o’zgartirishga hech hojat yo’q.
Akademik V.Abdullayev , N.Likoshin , A.Abdug’afurov , Sh. Zunnunlar Mashrab 1640 yilda tug’ilgan, degan fikrni ilgari surishadi. Zaynal Rizayev ham Muhsin Zokiriy kabi bu yillarni aniqlashda bir necha sanani ko’rsatadi. Z. Rizayev 1962 yilda yozgan “Qo’lyozmalarni varaqlaganda” nomli maqolasida shoir tug’ilgan yilni aniqlamay, vafotini 1700 yilgacha bo’lgan davrda deb belgilaydi. 1963 yil e’lon qilgan “Mashrab haqida yangi ma’lumotlar” maqolasida esa shoir yashagan davr 1670 – 1711 yillar deb, 1966 yil nashr etgan “Mashrab va uning izdoshlari” maqolasida bu sana 1636 – 1664 yillar deb o’zgartiriladi. Tadqiqotchining so’nggi ma’lumoti buyicha Mashrab 28 yil umr ko’rgan bo’lib chiqadi. Xo’sh, bu ma’lumotlarning qaysi biriga ishonish mumkin? Bizningcha, shoir tavalludining 1640 yil belgilangani har jihatdan to’g’ri va asosli. Fikrimizni quyidagicha izohlaymiz:
1. Ta’kidlaganimizdek, o’tmishda yaratilgan tazkira¬larda Mashrab tug’ilgan yili haqida aniq ma’lumot yo’q. Lekin “Tazkirai Fahmiy” kitobida uning qatl etilgan yili hijriy 1123 (1711) deb ko’rsatilgan.
Zaynal Rizayevning so’nggi ma’lumoticha Mashrab 1664 yili vafot etgan. Mashrab Bozor Oxun vafotiga bag’ishlab “Bulbul biraft az bog’i ilm” misrasi bilan ta’rix yozgan. Bu ta’rix abjad hisobida quyidagicha bo’ladi:

be alif g’ayn ayn lom mim = bog’i ilm
2 + 1 + 1000 + 70 + 30 + 40 1143

“Bulbul” (64) ning ilm bog’ini tark etganligi sababli 1143 dan 64 ni ayiramiz va Bozor Oxun vafot etgan sanaga ega bo’lamiz: 1079 hijriy = 1668 milodiy. Demak, Z. Rizayevning ko’rsatgan sanasi ilmiy asosga ega emas. Chunki Mashrab 1664 yil vafot etgan bo’lsa, u 1668 yil ustozi vafotiga bag’ishlab ta’rix she’r yozolmagan bo’lardi.
Ta’kidlaganimizdek, Jaloliddin Yusupov Rahimbobo Mashrabning tug’ilgan yilini 1653 deb belgilayapti. Mashrab yuqoridagi ta’rix she’rni yozganligida J. Yusupovning hisobi bo’yicha u 15 yosharli o’spirin bo’lib chiqayotir. Mashrabni 1657 yilda tug’ilgan deb o’ylovchi tadqiqotchilar hisobiga ko’ra Rahimbobo 11 yoshga kirgan bola bo’ladi. Bu yoshda Rahimboboning fors tilida, yana abjad hisob – kitoblari asosida ta’rix she’r yozishiga ishonish qiyin. Yana bir qiziq hol. Tadqiqotchi “Shariat ahkomlarini mukammal egallagan Rahimbobo endi pirlari mullo Bozor Oxundan tariqat yo’llarini o’rganishga kirishadilar. O’zlarida zohir bo’la boshlagan kashf-karomat hollarini she’rga solib bayon eta boshlaydilar. 1668 yil ilm istab Samarqandga keladilar. Zamonasining yetuk olimlari dargohida xizmatda bo’ladilar. O’sha yil oxirlarida pirlari Bozor Oxun vafot etadilar» degan ma’lumotni keltiradi. Bu ma’lumot tadqiqotchi Mashrab tug’ilgan sanasini 1653 yil deb belgilagach, 1668 yilda Bozor Oxun vafoti yiliga qadar yosh Rahimboboni yetuk shoir darajasiga yetkazishga urinish qilayotgandek tasavvur uyg’otadi. Agar Fitratning “Manqabaga ko’ra Mashrab Namanganda tug’ilg’on. Oilasi juda qashshoq bo’lg’on, onasi ip yigirib sotib oila ovqatini topar ekan, ota-onasi uni 15 yasharligida Oxun mulla Bozor ismli bir shayxning tarbiyasiga beradirlar» yoki “ Malehoning ko’rsatishiga ko’ra, Mashrabning yoshliqta Andijondan Namanganga o’qish uchun kelgani, afsonadagi «15 yasharlig’ida mulla Bozor Oxun tarbiyasiga kirgani» bilan ta’kid etiladir» , degan jumlalari asosida mulohaza yuritsak, yanada g’alati manzaraga guvoh bo’lamiz. Chunki Mashrab 1653 yili tug’ilgan bo’lsa, u 15 yoshida Bozor Oxun vafot etgan yili (1668 y.) uning dargohiga ilm olgani borgan bo’ladi. Bu esa Mashrabning Bozor Oxun dargohida Abdurauf Fitrat keltirgan 7 – 8 yillik ta’lim olgan davrini amalda yo’qqa chiqaradi.
2. Rahimbobo Mashrabning So’fi Olloyor bilan uchrashganligiga shubha qilmasa ham bo’ladi. So’fi Olloyor taxminan 1620 (1616, 1622 yillarda tug’ilgan degan taxmin ham bor) yilda tug’ilgan. Ikki shoir o’rtasida 34 yosh farq bo’lishi ularning qadrdon suhbatdosh bo’lganligini amalda inkor etadi.
3. “Devonai Mashrab” qissasida Mashrabning Abulg’oziy Bahodirxon bilan uchrashuvi haqida rivoyat keltirilgan. Abulg’oziy 1664 yilda 61 yoshda vafot etgan. Agar haqiqatan ham Mashrab Abulg’ozi bilan hattoki uning vafot yili uchrashgan bo’lsa, 1653 yil sanasi bo’yicha Rahimbobo endigina o’n yoshdan o’tgan bo’lib chiqadi.
4. Mashrab Buxoroga borganda mullolarning ulug’i Mavlono Sharif bilan bahsga kirishadi va u yerdagi zohidlarni ayovsiz tanqid qiladi. Nosiriddin to’ra (Ibn Amir Muzaffar)ning «Tuhfat uz-zoirin» (XIX asr) asarida ketirilishicha, Mavlono Sharif tarixiy shaxs bo’lgan. U 1617 (1026 hijr.) – yilda tug’ilib, taxminan 1688 (1100 hijr.) – yili vafot etgan. Ko’kaldosh madrasasi mudarrisi va hokim guruh vakillarining murshidi sifatida tanilgan. U bilan uchrashgan Mashrab 1653 yil tavallud topgan bo’lsa, unda Mashrab va Mavlono Sharif o’rtasidagi yosh farqi 36 yilni tashkil qiladi. Bunday yoshlar tafovuti qissa mantiqiga va bayon xronologiyasiga zid.

5. Mashrabning

Adashgan qari qulman, navha bo’ldi korimu borim.
Soqol oqardi, tish tushdi, sovuq bo’lganda bozorim.

misralaridagi shoir qiyofasi tasviri nisbatan ancha keksa yoshga ishora qilmoqda. Va yana dalil sifatida shoirning mashhur baytlarini keltirib o’tamiz:

Yoshi yetmish birga yetgan bandai raddi falak,
Moru kajdumlar bilan to’lgan diliga raybu shak.
Yoki:
Yetmish yillik toatu xayru saxovatlar bilan,
Ketsa mundin ro’siyo, man yig’lamay kim yig’lasun?
Nima sababdan Mashrabning bu misralariga “taxmin” deb, qarashimiz kerak? Allomalar akademik Vohid Abdullayev, davrimizning ulug’ mashrabshunosi Abdurashid Abdug’afurov-lar bu baytlarga “yopishib olib” taxmin qilishmagandir. Nima bo’lganda ham Mashrabning shunday she’rlari mavjud-ku! Agar buni inkor qiladigan biror asosli dalil bo’lsa, uni-da keltirish kerak edi.
6. Domla J.Yusupovning keltirishicha, “1672 yili (Mashrabning – E. M.) Qashqar safari boshlanadi. Zamonasining eng yirik avliyolaridan biri, Ofoq (dinning ufqi, osmoni) deb dong taratgan yirik tariqat olimi Hidoyatulloh Ofoq xojaga murid tushadilar”. 19 yashar Rahimboboning shunchalik qisqa vaqt ichida «avliyoi zamon» Ofoq xo’jaga murid bo’larlik darajaga erishishi o’z davri uchun martabali bir holat. Biroq biz qanchalik xohlamaylik Mashrabning 1672 yili yana 19 yoshida eshonga shogird tushishining aslo iloji yo’q edi! Ofoq xo’jani Qashqarga istab borgan kishi birinchidan, uni u yerdan topolmas edi, ikkinchidan pirni istagani uchun o’z hayotini xavf ostiga qo’yishi mumkin edi. Chunki Yorkent xoni Ismoilxon 1671 yil Hidoyatulloh xo’ja ibn Muhammad (Ofoq xo’ja)ni hokimiyat uchun kurash boshlagandan so’ng mamlakat hududidan chiqarib yuborgan edi. Hidoyatulloh xo’ja Tibetga – Dalay Lama V ning huzuriga borib bo’lib o’tgan voqealardan noligan bo’ladi. Dalay Lamaning topshirig’iga ko’ra Jung’oriya xuntayjisi (xitoycha: 皇太子, «Xan tay ji», boshqa nomi xuntayji – XIV asrdan boshlab qalmoq hukmdorlariga berilgan unvon – E. M.) buddaviy G’aldon Hidoyatulloh xo’ja bilan birgalikda Yorkent taxtini egallash uchun kurashga kirishib ketadi.
Dastlab 1679 yili , ikkinchi safar 1681 yilda Ofoq xo’ja G’aldon Boshoqtu qo’shini bilan Yorkent xonligi ustiga yurish qilishadi. Oxir-oqibat ma’naviy ko’makdan uzilib qolgan Yorkent 1681 yili G’aldon tomonidan bosib olinadi. Jung’oriya tasarrufidagi qo’g’irchoq hukumat tepasiga Ofoq xo’ja o’tiradi (Bu haqda keyingi “Mashrab haqidagi yangi ma’lumotlar” nomli monografiyamizda alohida to’xtalib o’tamiz). Aslida Mashrabning Qashqar safari quyidagicha bosqichlardan boshlansa durust bo’ladi:

1640 yil – Namangan shahridagi tavalludi;
1647 yil – Boshlang’ich ta’lim;
1655 yil – 15 yoshida Bozor Oxundan saboq olishning boshlanishi;
1662 yil – 22 yoshida Namangandagi tahsilning yakunlashi ;
1662 yil –22 yoshida Samarqandga birinchi marta kelishi;
1663 yil – 23 yoshida Qashqar safariga otlanishi;
1668 yil – Bozor Oxunning vafot etishi.

Agar Mashrab 1663 – 1670 yillar davomida Ofoq xo’ja dargohida bo’lganligini va u yerni tark qilgach, 1671 yilda Jung’oriya xonligiga qaragan Iliga borib, Xuntayjining qizi Aboq bilan munosabatga kirishish davrini e’tiborga olsak, aynan shu vaqtlarda Ofoq xo’ja ham Qashqardan chiqib ajab emaski, Tibetdan Iliga kelgan bo’lgan.
Hurmatli Jaloliddin Yusupov domlaning Mashrab she’rlarining nashri uchun qilgan mehnatlari, chekkan zahmatlari mislsiz ish bo’ldiki, u kishining bu sohadagi maqomi bilan ayni vaqtda hech kim tenglasholmasa kerak. Biroq ilmiy yangilikni keltirish asosli dalil-isbotni talab etadiki, ular nihoyatda o’jar bo’lib, bizning istak va xohishimizga bo’y egmaydilar. Turli farazlardan ko’ra, shoirning o’zi keltirgan ma’lumotlariga va tarixiy faktlarga asoslanib fikr yuritsak, maqsadga muvofiq bo’ladi. Biroq asosli bir ma’lumot bo’lmay, taxminlarga o’ralashib qolaversak, bu xil munozaraning yakunlanishi amri mahol. Rahimbobo Mashrab tug’ilgan sanasiga (1640 y.) oid boshqacha fikrda bo’lgan tadqiqotchilar bundan-da aniqroq va asosliroq bir dalilni keltirsalar va bu masalaga qaytmas darajada uzil-kesil hal qilolsalar edi, biz faqatgina xushnud bo’lar edik. Agar dalillar bo’lmasa, yaxshisi bu masala xususidagi bahsga yakun yasash va shoirning tug’ilgan yilini asosli tarzda 1640 yil, deb belgilash ilmiy nuqtai nazardan to’g’ri bo’ladi. Ayni paytda uni o’zgartirishga hech qanday bir asos yo’q.

Mashrabning tug’ilgan joyi
masalasiga doir

Adabiyotshunoslikda Mashrabning tug’ilgan joyi xususida munozalar mavjud. Shoir vatani deb uch joy: Namangan, Namangandagi Andugon qishlog’i va Andijon shahri ko’rsatildi. Bu munozaralarning paydo bo’lishiga albatta sabab bor. Chunki XVII – XIX asrlarda yaratilgan tazkiralar-da, qissalarda ham bu masalada chalkashliklar mavjud. Jumladan, Mashrab zamondoshi Maleho Samarqandiyning “Muzakkir ul-ashob” tazkirasida Mashrabning vatani Andijon ekanligi ko’rsatiladi: “Mashrab–taxallusi Rahimbobo qalandar ast. Asl az viloyati Andijon buda, dar ayyomi barahnaro’yi bakasbi fazilat va fazoyil baviloyati Namangon omada..”. (“Mashrab – qalandar Rahimboboning taxallusi. Asli Andijon viloyatidan bo’lib, yoshlik chog’larida ilm va fazilatlar kasb etish uchun Namangan viloyatiga borgan.”).
Ushbu ma’lumotning aksi o’laroq “Tazkirai Fahmiy” kitobida Mashrabning vatani Namangan ekanligi aytiladi: “Mavlono Mashrab Namangoniy az muridoni hazrati Xo’ja Hidoyatullo Ofoq xo’ja Qashqarist”. (Mavlono Mashrab Namangoniy hazrat Xo’ja Hidoyatullo Ofoq xo’ja Qashqa-riyning muridlaridandir)”. Mashrabning namanganlik ekanligi “Musavvadai Abdushukur Ziyo” , “Ansob us-Salotin” , “Muntaxab ut-tavorix” kabi kitoblarda ham keltiriladi.
Ushbu manbalardagi turli fikrlilik tufayli adabiyotshunoslar orasida Mashrabning asl vatani haqida bahs yuritildi. Fikrimizcha, bu behuda tortishuvlarga nuqta qo’yish vaqti keldi. Mashrabni Andijonda tug’ilgan, deb hisoblovchi A. Fitrat , A. Hayitmetov , G’. G’ulom , M. Zokiriylarga e’tirozlar yo’q emas. M. Zokirov “Men ham inson naslidan” deb nomlanuvchi maqolasida “Devonai Mashrab”ning barcha qadimiy va toshbosma nusxalarida, xalq og’zida yurgan rivoyatlarda Mashrab Andijonda tug’ilgan, deb tasdiq etiladi. Bu gaplar bejiz emasdir, axir!” deydi. M. Zokiriyning “Devonai Mashrab” qissasining qaysi nusxasiga asoslanib bunday xulosaga kelganligi bizga qorong’u. Ayrimlar esa Namangandagi Andugon qishlog’ini Rahimbobo Mashrabning vatani, deb bilishmoqda. Biroq ilmiy jamoat-chilikka ma’lum bo’lgan “Devonai Mashrab” qissalarining birontasida Mashrabning Andijonda yoki Andugon qishlog’ida tug’ilganligi haqida hech qanday ma’lumot yo’q!
Shu yerda adabiyotshunos olim Abdulla Jabborning quyidagi fikrlarini keltirib o’tish o’rinlidir: “Fitrat domlaning yozishicha, Maleho Samarqandiy asarini Mashrabni tanimasdan avval – 1689 yilda yozib bitirgan. “Mashrab qalandar Rahimboboning taxallusidir”, deb boshlanadigan matnni esa Maleho shoir bilan uchrashgach – 1691 yilda o’z asariga ilova tarzida yozib kiritgani ma’lum bo’ladi. Mashrabni “andugondan edi”, deb ma’lumot bergan ilk manba ham adashmasam, shu tazkira edi. Endi tasavvur qilaylik, o’zining ko’pgina she’rlarida “Namangon farzandiman” deb yozgan Mashrab yoshi ellikdan oshganda Malehoga andigonlik (andijonlik)man, deyishi mantiqqa ziddir” .
Darhaqiqat, «Devonai Mashrab» kitobining biz bilgan barcha nusxalarida “Shoh Mashrab vaqteki, onadin tavallud topib, vujudga keldilar, valiyi modarzod erdilar. Ammo Namangan shahridandurlar” qabilidagi ma’lumot keltirilib, Mashrabning namanganlik ekanligi aniq ko’rsatiladi. Rus sharqshunosi Nil Likoshin ham “Devonai Mashrab” kitobi tarjimasining kirish so’zida Namangan shahrida katta bozor yonidagi Maddohxon mahallasida joylashgan Bozor Oxun maqbarasidan 550 qadam narida Mashrab tug’ilgan uyining qoldiqlari mavjudligini aytib o’tgan. Qolaversa, o’tgan asrning boshlarida rus tadqiqot ishlarida ham Mashrabning Namanganda tug’ilganligi keltiriladi: “1640 yilda Namanganda tavallud topgan Devonai Mashrab Turkistonning eng mashhur mutasavvuf mualliflaridan biri sanaladi.” Bulardan tashqari, Mashrab “Namangandin ketar bo’lsam”, “Men tavalludi o’shal farzandi Namangoniman” kabi misralarida vatani qayer ekanligiga o’zi ishora etmoqda. Agar bu yerda xalq Mashrabga qo’ygan “Namangoniy” nisbasiga ham e’tibor bersak, hamda shaxsiy kutubxonamizda saqlanayotgan «Devonai Mashrab» qo’lyozmasidagi quyidagi ma’lumotlarga ishonadigan bo’lsak, unda Mashrabning vatani – Namangan ekanligiga hech qanday shubha qolmaydi: Alqissa hazrat eshon shoh Mashrab bul g’azalni tamom qilg’ondin keyin savdogarlar aydilarki: “Taqsiri shohim, qaydin kelursiz, va qayda borursiz”. Anda hazrat eshon shoh Mashrab aydilarki: “Man Namangondin kelurman, ziyorati xonai Ka’baga borurman dedilar. Anda savdogarlar: “Taqsir shohim, sizdin bizlarga ta’birga bir sura eshitsak” dedilar, hamalari iltijo qildilar…
Bir necha yo’l borguchilar hazrat eshon shoh Mashrabni ko’rub so’rdilarki: “Ey devona, qayda borursan”. Hazrat eshon shoh Mashrab aydilarki: “Man ham azbaroi ziyorati haj borurman”. Alar aydilarki: “Qaydin chiqding?”. Eshon shoh Mashrab aydilarki: “Namangondin kelurman..”.
Deb hazrat eshon shoh Mashrab bul g’azalni o’kug’ondin keyin Rum shahriga yettilar, ko’rdilarki ko’p xojalar ketib borurlar, ul yer ham Arabiston erdi… Alqissa, bir necha muddatdin keyin xabar keldiki, Namangon viloyatidin haj qilg’oni ko’p kishi kelibdurlar. Hama xaloyiq istiqbollariga chiqdilar. Eshon shoh Mashrab ham xojilar birla peshvoz chiqdilar. Eshon shoh Mashrab birla bir-bir ko’rushib so’rashdilar, go’yoki Mashrab o’lik erdilar, bularni ko’rib tirildilar. Xushvaqt bo’lub hazrat eshon shoh Mashrab anda xojalarga qarab ul g’azalni o’qudilar:

Namangan shahridin do’stlar meni yoronlarim keldi,
Ota birla onamni bilguvchi mehmonlarim keldi…

Deb eshon shoh Mashrab bul g’azalni o’qug’ondin so’ng, hama xaloyiq bildilarki devona shoh Mashrabni ham xeshu aqrabosi bor erkon .

“ Devonai Mashrab” asari haqida

Rahimbobo Mashrab hayoti va ijodiga oid asosiy asar “Devonai Mashrab” qissasi ekanligini yuqorida qayd qilib o’tdik. Asar xalq kitoblari shaklida tuzilgan bo’lib, unda Mashrab haqidagi hikoyalar va rivoyatlar nasriy yo’lda bir syujet chizig’ini hosil qilgan holda keltiriladi. Mashrabga nisbat beriluvchi she’rlar esa bu hikoyalar bilan qorishiq gohida voqea–hodisalarga qovushmagan holda uchraydi.
“Devonai Mashrab” asarining har-xil nusxalari mavjud bo’lib, ular xalq orasida saqlab kelingan. Ushbu nusxalar kotiblar, noshirlar va oddiy kitobxonlar tomonidan “Devonai Mashrab”, “Devoni Mashrab”, “Eshon Shoh Mashrabi devonai Namangoniy” , keyingi nashrlarda “Qissai Mashrab” kabi nomlar bilan atalib kelingan. Qissaning nusxalari garchi turli hajmda, voqealar tartibi o’zgargan, ba’zi syujetlar tushib qolgan va ko’chirgan hattot shevasining ta’siri natijasida hosil bo’lgan o’zgarishlarga qaramay, ular bir mantiqiy yaxlitlikni tashkil etadi. Kitoblarning deyarli barchasi “Ammo roviylar andog’ rivoyat qilibdurlarkim..”. deb boshlanib va “Holo hazrati Eshoni Shoh Mashrabning qabrlari Ishkonmishdadur, vollohi a’lam bissavob” misralari bilan tugaydi.
Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, “Devonai Mashrab” singari xalq kitoblari asosan, O’rta Osiyoning janubiy viloyatlarida paydo bo’lgan va tarqalgan. Adabiyotshunos olim Qobiljon Tohirovning xulosalariga qaraganda, bu xil kitoblarni yozish (yoki qissachilik) O’zbekistonning Surxondaryo, Buxoro, Samarqand, Xorazm viloyatlarida hamda Turkmanistonda dunyoga keldi va tarqaldi. Shu muzofotda XVII – XIX asrlarda yuzdan ortiq asarlar yozildi. Xalq kitoblari yozma adabiyot va xalq og’zaki ijodi o’rtasidagi oraliq janrdir. Uning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Xalq kitoblarining kompozitsion tuzilishi deyarli bir xil, hikoya-g’azal, hikoya-bayt, hikoya-to’rtlik, hikoya-mustazod… Ularning barchasi roviylarga murojaat qilish bilan boshlanadi. Badiiy adabiyot asarlari bilan xalq kitoblari qiyoslanganda, xalq kitoblarida xalkning jonli tiliga xos bo’lgan qisqalik va ixchamlik, kesatiq va qochiriqlardan ustalik bilan foydalanish bo’rtib ko’rinadi. Shuningdek, bu kitoblarda saviyasi past kotibning asarga erkin yondashishlari tufayli kirib qolgan g’aliz jumlalari, badiiy tasvirni ifodalashdagi no’noqlik va xiraliklar ham ko’zga tashlanib turadi.
Xalq kitoblarini paydo bo’lish sharoitiga qarab ikki katta guruhga ajratish mumkin:
1) mumtoz adabiyot ta’sirida paydo bo’lgan;
2) xalq og’zaki ijodi namunalari asos bo’lgan xalq kitoblari.
Tarixiy (“Shayboniyxon”, “To’lg’onoy”) yoki diniy (payg’ambar,chahoryor kabilarga bag’ishlangan) mavzuda yozilgan yoki ham tarixiy, ham diniy mavzuga bag’ishlangan (“Abu Muslim jangnomasi”, “Qissai Ibrohim Adham”, “Qissai Sayid Nasimiy”) kitoblarni birinchi guruhga mansub deb bilamiz, chunki asar syujeti xalq kitobi bo’lgunga qadar badiiy adabiyotda o’z ifodasini topgan.
Ikkinchi guruhga mansub xalq kitoblari dostonlar, deb ham atalib kelinmokda. Bunday bitiklarni odatda ma’lum mualliflar yaratadilar. Birok, asrlar davomida og’izdan-og’izga o’tish natijasida ularning birinchi ijrochisi unutilib, umumxalq ijodiga aylanib qoladi. “Alpomish”, “Ravshan”, “Oshiq G’arib va Shohsanam”, “Yusufbek bilan Ahmadbek” kabi dostonlarni shunday kitoblar turkumiga kiritish mumkin.
“Devonai Mashrab” qissasi xalq kitoblarining birinchi turkumiga mansubdir. Uning ilk nusxasi ma’lum bir kishi tomonidan yozilgan. El orasida Mashrab ijodiyotiga bo’lgan qiziqish sababli asar turli kotiblar tomonidan ko’chirila boshlandi. Kitob nusxalarini bu xil ko’paytirish XX asrning boshlarigacha davom etdi. Keyingi ko’chirilgan har nusxa ma’lum ma’noda tarixiylik mezonlaridan uzoqlashdi va badiiylashtirildi. Har bir kotib asarga o’zicha yondashib, unga uncha katta bo’lmagan syujet yoki rivoyatni kiritishi, ayni vaqtda olib tashlashi ham mumkin edi. Shunga qaramay, “Devonai Mashrab” kitobi mazmunan yaqin bo’lgan “Qissai Sayid Nasimiy” yoki “Qissai Ibrohim Adham” kabi kitoblardan jiddiy farqlanadi. Asar aniq tarixiy shaxs -XVII asrda yashab, ijod qilgan Rahimbobo Mashrabga bag’ishlangan. Ibrohim Adham va Imodiddin Nasimiy haqidagi qissalar ham tarixiy shaxslarga bag’ishlangan, lekin ulardagi voqealarning, syujet va obrazlarning juda ko’pchiligi rivoyat va afsonalarga asoslangan. “Devonai Mashrab” qissasining boshqa xalq kitoblariga nisbatan ikkita katta tarixiylik jihati bor:
1. Mashrabning tug’ilishidan to qatligacha bo’lgan hayot yo’li;
2. Asardagi asosiy qahramonlar.
Demak, “Devonai Mashrab” kitobi tuzilishi jihatidan xalq kitoblariga o’xshasa ham, lekin mazmuni jihatidan tarixiy manbalar asosida yaratilgan badiiy asardir. Ilmiy manbalarda kitob “Devonai Mashrab”dan tashqari “Devoni Mashrab” deb ham atalib kelinmoqda. Bilmadim, ne sababdan Jaloliddin Yusupov ham o’zining Mashrab she’rlar to’plamini “Devon” deb atabdi. Vaholanki, Mashrabning devoni yo’q. Devonlarda lirik she’rlar janr talablaridan kelib chiqib qat’iy tartibda (g’azal, mustazod, muxammas, musaddas, musammas va boshqalar.) joylashtiriladi. Radifdagi so’nggi harf arab alifbosidagi harflar tartibiga qarab, she’r o’rnini belgilaydi. Shuningdek, devonlarga qissadagi kabi nasriy hikoyalar kiritilmaydi.
Hozirgi tushunchalarga ko’ra, devona so’zi asosan hushdan ajralgan, aqldan ozgan savdoyilarga nisbatan ishlatiladi. Bunda kishi asab kasalligiga chalingan bo’ladi. Bu xil talqinni “devona” laqabi bilan ijod qilgan shoirlarga nisbatan qo’llash to’g’ri emas.
Mumtoz adabiyotda “devona” laqabi butun fikru xayoli ma’lum maqsadga, xususan yorga yetishish bilan band bo’lib, ko’rinishi g’arib, ammo ko’ngli pok, moddiy talab va istaklardan voz kechgan “zohiran-malomatangez, botinan — sog’u salomat” bo’lgan haqiqiy oshiqlarga nisbatan qo’llangan. Ushbu sifat “devona” laqabini olgan shoirlarga nisbatan ham ma’lum ma’noda to’g’ri keladi. Ular ijtimoiy muhitdan chetda bo’lmay, balki bid’at va zulmat, g’aflat va jaholatga qarshi murosasiz kurash olib borganlar. Mashrabga ham qissa, tazkiralar va xalq og’zaki ijodida “devona” laqabini shu nuqtai nazardan nisbat berib qo’llashgan. Mashrabning o’zi ham ko’pgina she’rlarida taxallusi bilan laqabini birga yoki alohida ishlatgan, gohida esa nafaqat o’zini, balki ustozi Bozor Oxunni ham “g’urur” bilan “devona” deb ataydi:

Ma’rifatning gulzori mullo Bozor devona,
Oshiqlarning sardori mullo Bozor devona…
Mashrab o’zi devona, ishq o’tig’a parvona,
Yo’l yurodur sarsona, mullo Bozor devona.

XV asrda yashab ijod etgan Mir Muflisiy, mavlono Muhammad Arab, Mir Haydar Majzub, XIX asr qalamkashlaridan Mutrib, Andalib, Rahimiy, Abdulmajid, Zufunun, Yahyo xo’ja kabilarning ismlariga ham “devona” laqabi qo’shib ishlatilganki, bunda ham ularning «chin oshiq», bo’lganliklariga urg’u berilmoqda.
Kitob devon bo’lmaganligi uchun “Devoni Mashrab” emas, balki shoirga nisbatan “devona” laqabi qo’llanilib, uni Mashrabi devona yoki devonai Mashrab nomi bilan atashgani sababli asarni “Devonai Mashrab”(ya’ni, “Haqiqiy oshiq Mashrab” ma’nosida) deb nomlash to’g’ri bo’lar edi. Zero, Mashrabning o’zi o’zini bir nechta she’rlarida “devona” deb atagan. Jumladan: “…Mane devona Mashrabg’a muhabbatdin bayon aylang”, “… Mani barcha xaloyiq deydilar: “Devona-devona..”
Ulug’ mutafakkir Alisher Navoiy bu masalada munozara bo’lishi oldindan karomat qilganlaridek, ushbu misralarni ijod qilganlar:

Ish anga junun, manzil anga mayxona,
Devon yasamoqni ne bilur devona.

G’afur G’ulom “Adabiy tanqidiy maqolalari”da “Devo-nai Mashrab” qissasining tuzuvchisi haqida quyidagi ma’lumotni keltiradi: “Bugun bizning qo’limizda mavjud mashhur “Mashrab devoni”, shoirning sevgilisi Mahvashxonim tomonidan to’plangan va tartibga solingandir. Shoiramiz Mahvashxonim o’zbek adabiyoti tarixi uchun qilgan bu azamat xizmati evaziga yana o’sha Namangan dindorlari tomonidan sochi qirqildi-gisuburida qilindi”. Jaloliddin Yusupov “Afsuski, bu ma’lumotlarni G’afur G’ulom qayerdan va qaysi manbalardan olganligi biz uchun ravshan emas” deb e’tiroz bildiradi. Darhaqiqat, bu xil jiddiy ma’lumotlarning asl manba¬lari keltirilishi maqsadga muvofiq. Agarda bordi-yu, G’afur G’ulom faqatgina mana shu keltirilgan ma’lumotlar asosida kitob muallifini aniqlamoqchi bo’lsa, unda bu ma’lumotlar yetarli emas. Mahvashbibi “Devonai Mashrab” qissasining muallifi bo’lolmaydi, chunki bu asarda Mashrabning chet eldagi, jumladan, Qashqardagi hayoti aniq tafsilotlarga boy tasvirlanadi. Mashrab bosib o’tgan yo’l hududiy izchillikka ega, bu yo’l asosida Mashrab qadami yetgan joylar xaritasini chizish mumkin. Bu qadar aniqlik esa bitik muallifidan Mashrab bilan kamida 10 – 15 yil birga shahar va qishloqlarni kezishni talab qiladi. Lekin bizga ma’lum bo’lgan manbalarning birontasida Mahvash¬bibi yoki boshqa bir ayol kishining Mashrab bilan birga dunyo kezganligi haqida ma’lumot berilmaydi.
Abdurauf Fitrat Majzubning “Tazkirai avliyo” asariga tayanib, Mahvash haqida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: “Mahvash” namanganlik bir xotun bo’lib, mullo Bozorning muxlislaridan ekani, mullo Bozorning Namangandagi go’rxonasi shul Mahvashbibining bog’i bo’lg’oni, Mazjubning “Tazkirat ul-avliyo”sida bor. Mazjubning so’ziga ko’ra, bu xotun Namanganning og’aliqlaridan bo’lgan. “Devoni Mashrab” kitobida Mashrabning onasi haqidagi marsiyalardan:

Nechun aylay oyo do’stlarki, jononimdan ayrildim,
Tiriklik boisi ul munisi-jonimdan ayrildim… bandi bilan boshlangan muxammas shul Mahvashbibining eri uchun aytg’oni marsiyadir. Bu dardli marsiya Mahvash bibini u zamondagi yaxshi shoirlar qatorida sanashga bizni majbur qiladir. Esizki, buning boshqa she’rlarini haligacha uchrata olmadik” .
Mahvashbibi aslida Mashrabning yori emas, balki uning Mahvash taxallusi bilan she’rlar yozgan Mohibadr ismli singlisi ekanligini Jaloliddin Yusupov qayd qiladi. Agar domla J. Yusupov shu fikrlarini ham manba orqali asoslaganda ma’qul bo’lar edi. Mahvashning “sevgi”lidan “singil”ga aylanib qolishi jiddiy da’vo. Balki domlaning keyingi ishlarida bu fikrning asosiga ham ega bo’larmiz.
Fikrimizcha, G’afur G’ulomning yuqoridagi mulohazasida keltirilgan asar muallifiga qo’shib “shoirning sevgilisi Mahvashxonim” degan ta’rifini inkor qilishdan oldin yana bir tekshirib ko’rish kerakka o’xshaydi. Chunki, Mashrab she’rlarida ayol kishining ismiga nisbat berish mumkin bo’lgan “moh”, “mahvash” so’zlarini singildan ko’ra sevgiliga mos keladigan tarzda ko’p keltiradi: “Qachon bo’lg’ayki ko’rgayman o’shandog’ mohi anqoni?”, “Ul moh chiqibon parda ko’tardi, boqa qoldim”. “Ey mohi tabon, zulfi parishon”, “O’rtada bir mahvashi siymin uzor istar ko’ngul…Jilva qilsa diydalarga ravzai mohi tobon”, “Zulayho dardini ul Mohi Kan’onimga yetkurgay”, “Ey mohi nozanin, Sani gul birlan yod etay”, “Ko’rmakka sani tun-kechalar uyg’onadurman, — Ey mohi jahonim” , “Ey moh, netay, ishqing o’ti ayladi rasvo – devona bo’lubman» , Jahonni mohi bo’lsa, norasog’a asli dil berma…

Hajringdadur qarong’u, ey moh, ro’zg’orim,
Rahm ayla siynam uzra dog’ uzra dog’ dilbar…
Holimni so’rmading hech, ey mahvashi shakarlar,
Ey mahvashi shakarlab, ey sho’xi, siym g’abg’ab.

Sansiz na qilay ushbu qarong’u jahon ichra, —
San-san manga mahvash,
Jonimni beray ayla qabul, ey mahi tobon, —
Jonim sanga qurbon…

Alvido, ey mohi rahmat, shahri g’ufron alvido!
Alvido, ey rahmati Haq, mohitobon, alvido!..
Bir ajab mahsan hama mahlar aro qurbing azim,
Qaysi moh san kabi sohib, xayri ehson alvido!

Biroq, nima uchun bu muallif asarni esdalik yoki holot tarzida emas, balki qissa shaklida yozganligi biroz taajjubli. Balki u shu janr imkoniyatlari orqali kitobxonlarni Mashrab she’rlaridan ham boxabar qilmoqni nazarda tutgandir.
“Devonai Mashrab” asarida Mashrabning yonida yurgan Pirmast Setoriy degan shogird maqomidagi yigit xususida ham so’z boradi, biroq uning bevosita biron asar yozganligini, jumladan, “Devonai Mashrab” asarining muallifi ekanligini tasdiqlovchi biron bir hujjatga ega emasmiz.
Ibrohim Haqqulning: “Sharqdagi ayrim so’fiylar va mutasavvuflar shon-shuhratdan qochib, yozgan asarlariga ismi shariflarini yozishmagan” degan fikri mazkur masalaga ham daxldor shekilli.
Rahimbobo Mashrab hayoti va ijodini o’rganish XIX asr boshlarida rus sharqshunos olimlari tomonidan amalga oshirildi. Sho’rolar davriga kelib shoir faoliyati va adabiy merosi ma’lum qolip asosida o’rganilib, asosiy e’tibor shoir she’rlarining nashriga qaratildi. “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlari zararli, deb topilib, muallifi Hofiz Ro’ziboy Mashrabi Soniy ekanligi “aniqlandi”! 90 yillarning boshlariga kelib Jaloliddin Yusupov, Ismatilla Abdullayev kabi tadqiqotchilar keltirilgan asarlarning muallifi Rahimbobo Mashrab ekanligini isbotlamoqchi bo’lishdi, biroq ular tomonidan bildirilgan mulohazalar asosli dalillarga muhtoj ekanligi Abdusattor Jumanazar kabi tadqiqotchilar maqolalarida qayd etildi. Demak, hozircha mazkur asarlar muallifi haqidagi masala ochiq qoladi. “Mabdai nur” haqidagi mulohazalarimiz keyingi “Rahimbobo Mashrab haqidagi yangi ma’lumotlar” nomli monografiyada keltiriladi.

Monografiyani to’liq holda( biz aks ettirolmagan izohlari bilan) sahifa yakunida o’qishingiz va yuklab olishingiz mumkin.