Унсуру-л-Маолий  Кайковуснинг «Қобуснома» асари асосини Қуръони карим суралари, Муҳаммад (сав)нинг фаолияти ва кўрсатмаларини ифодаловчи ҳадислар, ҳикматли ҳикоятлар ташкил этади. Асар 44 бобдан иборат. Дастлабки 4 боби Ҳақни танимоқ, Пайғамбарларнинг хилқати (яратилиши), Аллоҳ неъматига шукур қилмоқ ҳақида бўлиб, қолган 40 боби ота-онани ҳурматлаш, илмий билимларни, санъатни эгаллаш, ҳарб, савдо, деҳқончилик ишлари ва ҳунарни ўрганиш, одоб-ахлоқ қоидаларига риоя этиш, фарзанд тарбияси, саховат ва жувонмардлик каби кўплаб масалаларни ўз ичига олади.

КАЙКОВУС
«ҚОБУСНОМА«ДАН
Субутой Долимов таржимаси

«ҚОБУСНОМА» — Шарқ ва Марказий Осиё халқлари орасида кенг тарқалган ахлоқий-таълимий асар, форс-тожик бадиий насрининг биринчи ва йирик ёдгорлиги (11-а.). Табаристон (Мозандарон) ҳукмдори Шамсу л-Маолий Қобуснинг набираси Унсуру л-Маолий (Кайковус,1021—98) томонидан форс тилида ёзилган (1082—83) ва «Насиҳатномаи Кайковус» деб аталган. «Қобуснома» шу асарнинг ўзбекча таржимасидир. Муаллиф асарни ўғли Гилоншоҳга бағишлаган.

«Қобуснома» асосини Қуръони карим суралари, Муҳаммад (сав)нинг фаолияти ва кўрсатмаларини ифодаловчи ҳадислар, ҳикматли ҳикоятлар ташкил этади. Асар 44 бобдан иборат. Дастлабки 4 боби Ҳақни танимоқ, Пайғамбарларнинг хилқати (яратилиши), Аллоҳ неъматига шукур қилмоқ ҳақида бўлиб, қолган 40 боби ота-онани ҳурматлаш, илмий билимларни, санъатни эгаллаш, ҳарб, савдо, деҳқончилик ишлари ва ҳунарни ўрганиш, одоб-ахлоқ қоидаларига риоя этиш, фарзанд тарбияси, саховат ва жувонмардлик каби кўплаб масалаларни ўз ичига олади. Асарда ҳунар ва илм жамият тараққиётининг асосий омиллари деб қаралади. Одамлар 3 гуруҳга бўлиниб, уларнинг жамиятда тутган ўрни белгиланади; одамларнинг фазилатлари ҳам 3 гуруҳга бўлинади: ақллилик, ҳақгўйлик, жувонмардлик.

Кайковус дунёдаги мавжудотни бир- бири билан боғлиқ ва муросасиз деб талқин қилади. У киши руҳиятини ҳам 2 гуруҳга бўлади: жисмоний сезгини модда, руҳий ҳиссиётни эса «жон» билан боғлайди ва буларнинг бирини моддий, иккинчисини руҳий ҳаёт маҳсули деб кўрсатади. Унинг фикрича, дунёдаги ҳамма нарсалар яралиши ва моҳият эътибори билан илоҳийдир. Зеро, инсон Аллоҳни танимоқ учун авваламбор ўзини билмоғи, яъни «созга қараб созандани танимоғи лозим», дейди. Бу каби масалалар китобда ихчам ҳикоятлар, ривоятлар, шеър ва латифалар, мақол ва ҳикматлар ёрдамида баён қилинади.

«Қобуснома» бутун дунё шарқшуносларининг, Шарқ олимлари ва педагогларининг диққатини анчадан бери ўзига тортиб келади. Асар турк (1432, 1705), уйғур (1786-87), немис (1811), ўзбек (1860, Огаҳий томонидан), татар (1881), француз, рус (1886) ва бошқа кўплаб жаҳон тилларига таржима қилинган. Огаҳий таржимасининг 2 қўлёзма нусхаси Ўзбекистон ФА Шарқшунослик ин-тида, яна бир қўлёзма нусхаси Санкт- Петербургда Салтиков-Шчедрин номидаги Халқ кутубхонасида сақланади.
«Қобуснома»нинг Субутой Долимов томонидан ҳозирги ўзбек тилига ўгирилган нусхаси Тошкентда жуда кўп марта нашр қилинган.

Шоирлик ҳақида

Эй фарзанд, шоир бўлишни истасанг, ҳаракат қилки, сўзинг осон ва фойдали бўлсин, англашилмайдиган, қийин сўзларни ишлатмагил, ўзинггина билиб, бошқалар унинг шарҳига муҳтож бўлгудек сўзни айтмагил, чунки шеърни халқ учун ёзиш керак ва ўзи учун ёзмайди. Бир хил вазн ва қофияга қаноат қилмагил, санъатсиз, тартибсиз шеър айтмагил. Шеър зарб ва шаклда алъал1 бўлса, яъни вазни тўла бўлса, яхши бўлади. Шоирлик қоидасига кўра (шеър ёзишда) санъатдан ғофил бўлмагил. Масалан, шоирларнинг зарур усуллари шулар: мужонис (ўхшаш), музмар (яширин), мутобиқ (уйғун), мушокил (шаклдош), мулавван (бўялган), муташобиҳ (аллегорик), мукаррар (такрор), мувассал (уланган), мураддаф (радифли), мусаммат (шеърнинг бир бандидаги қофия ва бошқа мисралардаги қофиядан фарқ қилади), муқаттаъ (кесик), мусажжаъ (қофиядош), мутазод (қарама-қарши), мувашшаҳ (безатилган), мустаар (кўчма маъноли), мухаллаъ (бўртмоқ), мустахиёт (ўзгариш), муставий (равон), муздаваж (жуфт), муваана (параллел), зулқофиятайн ражаз мақлуб (қўш қофияли мақтов шеъри) ва шунга ўхшашлар.

Аммо сўзнинг юксак (ва таъсирчан) бўлишини истасанг, киноя, истеҳзоли гапни (кўп) сўзлама, мумкин қадар истиораларни ишлатгил. Мадҳда истиорани ишлатгил. Агар ғазал ёзмоқчи бўлсанг осон, равон ва латиф сўзлар билан ёзғил ва машҳур қофиялар билан зийнатлагил, совуқ ва ёқимсиз қофияларни ишлатмагил, oшиқона ўз аҳволингни ва гўзал (ёқимли) сўзларингни қўлдан бермагил ва яхши масалларни ҳам қўлдан бермагил, шундай ёзсанг, юқори табақа ҳамда оддий халққа маълум бўлади ва сенинг шеъринг шуҳрат топади.

Оғир вазнда ва арузда шеър ёзмагил, чунки аруз ва оғир вазн ёқимсиз қилиқли, совуқ (табиатли), латиф ва нозик маънилардан маҳрум бўлган одамлар учун яхшидир. Агар бирор киши шундай шеърни талаб қилса, ёзсанг бўлади. Аммо аруз, шоирлик, тахаллус илмини ўрганиш билан шеър (ёзишни) ўргангил. Агар шоирлар орасида мунозара бўлса, ё бир киши сен билан кашфиёт ҳақида баҳслашиб қолса ёки сени имтиҳон қилиб кўрса, енгилиб қолмагил, аруз доираларини5, уларнинг отларини, доиралардан пайдо бўладиган баҳрларнинг отларини билгил. Масалан, ҳазаж, рамал, ҳазажи макфуф, ҳазажи ахраб, ражази матвий, рамали мажнун ва мансуҳ, ҳафиф, музореи ахраб, муқтазаб, мутақориб, қариби ахраб, мансуҳи кабири басит, мадид, комил ва вофир. Буларнинг монандини ва бу баҳрларнинг барча аруз ва зарбларини билиб олгил. Мадҳия, ғазал ё ҳажв ёки марсия ёзмоқчи бўлсанг, сўзни мукаммал ишлатгил, сўзни нотамом ишлатмагил. Насрда ишлатилган сўзни назмда ишлатма, негаки наср — раият, назм подшо мартабасидадир. Агар бир нарса раиятга лойиқ бўлмаса, подшога ҳам лойиқ эмас.

Ғазални гўзал ва равшан ёзғил, мадҳ ёзишда бақувват ва баландҳиммат бўл. Ҳар бир одамга лойиқ сўзни айтгил ва ҳар бир кишининг қадрига қараб шеърни билиб ёзғил. Агар одамда қаҳрамонлик бўлмаса, уни шижоатли, баҳодир деб мақтамагил. Агар одам белига пичоқ тақмаган бўлса, унга, қилич билан шерни ўлдирасан, найза билан Бесутун6 тоғни тешасан, ўқни чумолининг кўзидан ўтказасан, демагил. Ҳар одамки, отга минмаган бўлса, унга сенинг отинг Дулдулга7, Рахшга8, Буроққа9 ўхшайди, демагил. Ҳар бир одамга муносиб сўзни айтгил. Аммо шоир мадҳ қилинувчининг табиатини ва унга қандай сўз маъқул бўлишини билиши лозим. Унинг хоҳишига лойиқ мадҳ қилгил. Шундан кейин унинг инъомидан кўнглинг хоҳлаганча кўз тутгил ва ҳимматингни паст тутмагил, ҳар бир масалада ўзингни банда ва ўзгани ходим деб кўп айтмагил, агар мақтаган кишинг шу сўзга лойиқ бўлса, айтгил.

Ҳажв қилишни одат қилмагилки, ёмон бўлади. Агар шеърда ёлғон ва муболағани яхши десалар ҳам, ёлғонни ҳаддан ошириб юбормагил, дўстларнинг ва халқнинг баланд мартабали эканини айтишни зарур деб билгил. Аммо ғазал ва марсияни бир хил услубда, ҳажв ва мадҳни ҳам бир хил услубда ёзмагил. Агар ҳажв ёзишни билмасанг, мадҳнинг тескарисини ёзгилки, бу ҳажв бўлади, марсия ва ғазални ҳам шундай қил. Ҳар хил нарса ёзмоқчи бўлсанг, ўз фикринг билан ёзгил, бошқаларнинг сўзини такрорлама, агар бошқаларнинг сўзини такрорласанг, кўнглинг очилмайди, шеър майдони сенга кенг бўлмас ва дастлабки шеър ёзган даражангда қолаверасан. Табиатинг очилиб, шоирликка қодир ва моҳир бўлганингдан сўнг, агар бирор ердан бирор ажойиб маънили сўз эшитсанг, сен шу сўзни маъқул кўрсанг, бу сўзни бошқа ўринда ишлатишни истасанг (шундай сўзни ишлатдим деб), такаббур бўлиб кетмагил, лекин бу сўзни ишлатмагил, агар шундай сўзлар мадҳда ишлатилган бўлса, сен ҳажвда ишлатсанг (маъқул бўлади), ғазалда бўлса, марсияда ишлатгил, чунки киши бу сўзни қаерда ишлатилганини билмасин.

Агар мақтовчини талаб қилсанг ёки бозор ишини қилсанг, қовоғинг солиқ, кийиминг ифлос бўлмасин, ҳамма вақт чеҳранг очиқ бўлсин, кулиб тургин. Нодир ҳикояларни, кулгили сўзларни ёд ол, чунки мақтовчининг олдида шоирнинг бундан бошқа чораси йўқдир.

«Qobusnoma» asari Sharq xalqlari orasida ma’lum va mashhur. Mo‘jaz rivoyatlar, ixcham latifalar, kichik-kichik hikoyatlar kitobning yanada jozibali, kitobxonni o‘ziga jalb etadigan darajada boy mazmunga ega bo‘lishini ta’minlagan. „Qobusnoma“ asarining fazilatlari cheksiz: unda ham jismoniy, ham aqliy tarbiyaning hamma qirralari o‘ta zukkolik bilan tahlil qilinadi. Sharq mutafakkirlarining pedagogikaga oid asarlarini o‘rganar ekanmiz, ularda har bir ta’limiy-tarbiyaviy masala bilan uzviy ravishda bog‘langan hikoyat keltiriladi. Bu hikoyatlar asarning ham g‘oyaviy, ham badiiy yuksakligini ta’minlagan.

KAYKOVUS
«QOBUSNOMA«DAN
Subutoy Dolimov tarjimasi

«QOBUSNOMA» — Sharq va Markaziy Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan axloqiy-ta’limiy asar, fors-tojik badiiy nasrining birinchi va yirik yodgorligi (11-a.). Tabariston (Mozandaron) hukmdori Shams al-Maoliy Qobusning nabirasi Unsur al-Maoliy (Kaykovus,1021—98) tomonidan fors tilida yozilgan (1082—83) va «Nasihatnomai Kaykovus» deb atalgan. «Qobusnoma» shu asarning o’zbekcha tarjimasidir. Muallif asarni o’g’li Gilonshohga bag’ishlagan.

«Qobusnoma» asosini Qur’oni karim suralari, Muhammad (sav)ning faoliyati va ko’rsatmalarini ifodalovchi hadislar, hikmatli hikoyatlar tashkil etadi. Asar44 bobdan iborat. Dastlabki 4 bobi Haqni tanimoq, Payg’ambarlarning xilqati (yaratilishi), Alloh ne’matiga shukur qilmoq haqida bo’lib, qolgan40 bobi ota-onani hurmatlash, ilmiy bilimlarni, san’atni egallash, harb, savdo, dehqonchilik ishlari va hunarni o’rganish, odob-axloq qoidalariga rioya etish, farzand tarbiyasi, saxovat va juvonmardlik kabi ko’plab masalalarni o’z ichiga oladi. Asarda hunar va ilm jamiyat taraqqiyotining asosiy omillari deb qaraladi. Odamlar 3 guruhga bo’linib, ularning jamiyatda tutgan o’rni belgilanadi; odamlarning fazilatlari ham 3 guruhga bo’linadi: aqllilik, haqgo’ylik, juvonmardlik.

Kaykovus dunyodagi mavjudotni bir- biri bilan bog’liq va murosasiz deb talqin qiladi. U kishi ruhiyatini ham 2 guruhga bo’ladi: jismoniy sezgini modda, ruhiy hissiyotni esa «jon» bilan bog’laydi va bularning birini moddiy, ikkinchisini ruhiy hayot mahsuli deb ko’rsatadi. Uning fikricha, dunyodagi hamma narsalar yaralishi va mohiyat e’tibori bilan ilohiydir. Zero, inson Allohni tanimoq uchun avvalambor o’zini bilmog’i, ya’ni «sozga qarab sozandani tanimog’i lozim», deydi. Bu kabi masalalar kitobda ixcham hikoyatlar, rivoyatlar, she’r va latifalar, maqol va hikmatlar yordamida bayon qilinadi.

«Qobusnoma» butun dunyo sharqshunoslarining, Sharq olimlari va pedagoglarining diqqatini anchadan beri o’ziga tortib keladi. Asar turk (1432, 1705), uyg’ur (1786-87), nemis (1811), o’zbek (1860, Ogahiy tomonidan), tatar (1881), frantsuz, rus (1886) va boshqa ko’plab jahon tillariga tarjima qilingan. Ogahiy tarjimasining 2 qo’lyozma nusxasi O’zbekiston FA Sharqshunoslik in-tida, yana bir qo’lyozma nusxasi Sankt- Peterburgda Saltikov-Shchedrin nomidagi Xalq kutubxonasida saqlanadi.
«Qobusnoma»ning Subutoy Dolimov tomonidan hozirgi o’zbek tiliga o’girilgan nusxasi Toshkentda juda ko’p marta nashr qilingan.

Shoirlik haqida

Ey farzand, shoir bo’lishni istasang, harakat qilki, so’zing oson va foydali bo’lsin, anglashilmaydigan, qiyin so’zlarni ishlatmagil, o’zinggina bilib, boshqalar uning sharhiga muhtoj bo’lgudek so’zni aytmagil, chunki she’rni xalq uchun yozish kerak va o’zi uchun yozmaydi. Bir xil vazn va qofiyaga qanoat qilmagil, san’atsiz, tartibsiz she’r aytmagil. She’r zarb va shaklda al’al1 bo’lsa, ya’ni vazni to’la bo’lsa, yaxshi bo’ladi. Shoirlik qoidasiga ko’ra (she’r yozishda) san’atdan g’ofil bo’lmagil. Masalan, shoirlarning zarur usullari shular: mujonis (o’xshash), muzmar (yashirin), mutobiq (uyg’un), mushokil (shakldosh), mulavvan (bo’yalgan), mutashobih (allegorik), mukarrar (takror), muvassal (ulangan), muraddaf (radifli), musammat (she’rning bir bandidagi qofiya va boshqa misralardagi qofiyadan farq qiladi), muqatta’ (kesik), musajja’ (qofiyadosh), mutazod (qarama-qarshi), muvashshah (bezatilgan), mustaar (ko’chma ma’noli), muxalla’ (bo’rtmoq), mustaxiyot (o’zgarish), mustaviy (ravon), muzdavaj (juft), muvaana (parallel), zulqofiyatayn rajaz maqlub (qo’sh qofiyali maqtov she’ri) va shunga o’xshashlar.

Ammo so’zning yuksak (va ta’sirchan) bo’lishini istasang, kinoya, istehzoli gapni (ko’p) so’zlama, mumkin qadar istioralarni ishlatgil. Madhda istiorani ishlatgil. Agar g’azal yozmoqchi bo’lsang oson, ravon va latif so’zlar bilan yozg’il va mashhur qofiyalar bilan ziynatlagil, sovuq va yoqimsiz qofiyalarni ishlatmagil, oshiqona o’z ahvolingni va go’zal (yoqimli) so’zlaringni qo’ldan bermagil va yaxshi masallarni ham qo’ldan bermagil, shunday yozsang, yuqori tabaqa hamda oddiy xalqqa ma’lum bo’ladi va sening she’ring shuhrat topadi.

Og’ir vaznda va aruzda she’r yozmagil, chunki aruz va og’ir vazn yoqimsiz qiliqli, sovuq (tabiatli), latif va nozik ma’nilardan mahrum bo’lgan odamlar uchun yaxshidir. Agar biror kishi shunday she’rni talab qilsa, yozsang bo’ladi. Ammo aruz, shoirlik, taxallus ilmini o’rganish bilan she’r (yozishni) o’rgangil. Agar shoirlar orasida munozara bo’lsa, yo bir kishi sen bilan kashfiyot haqida bahslashib qolsa yoki seni imtihon qilib ko’rsa, yengilib qolmagil, aruz doiralarini5, ularning otlarini, doiralardan paydo bo’ladigan bahrlarning otlarini bilgil. Masalan, hazaj, ramal, hazaji makfuf, hazaji axrab, rajazi matviy, ramali majnun va mansuh, hafif, muzorei axrab, muqtazab, mutaqorib, qaribi axrab, mansuhi kabiri basit, madid, komil va vofir. Bularning monandini va bu bahrlarning barcha aruz va zarblarini bilib olgil. Madhiya, g’azal yo hajv yoki marsiya yozmoqchi bo’lsang, so’zni mukammal ishlatgil, so’zni notamom ishlatmagil. Nasrda ishlatilgan so’zni nazmda ishlatma, negaki nasr — raiyat, nazm podsho martabasidadir. Agar bir narsa raiyatga loyiq bo’lmasa, podshoga ham loyiq emas.

G’azalni go’zal va ravshan yozg’il, madh yozishda baquvvat va balandhimmat bo’l. Har bir odamga loyiq so’zni aytgil va har bir kishining qadriga qarab she’rni bilib yozg’il. Agar odamda qahramonlik bo’lmasa, uni shijoatli, bahodir deb maqtamagil. Agar odam beliga pichoq taqmagan bo’lsa, unga, qilich bilan sherni o’ldirasan, nayza bilan Besutun6 tog’ni teshasan, o’qni chumolining ko’zidan o’tkazasan, demagil. Har odamki, otga minmagan bo’lsa, unga sening oting Duldulga7, Raxshga8, Buroqqa9 o’xshaydi, demagil. Har bir odamga munosib so’zni aytgil. Ammo shoir madh qilinuvchining tabiatini va unga qanday so’z ma’qul bo’lishini bilishi lozim. Uning xohishiga loyiq madh qilgil. Shundan keyin uning in’omidan ko’ngling xohlagancha ko’z tutgil va himmatingni past tutmagil, har bir masalada o’zingni banda va o’zgani xodim deb ko’p aytmagil, agar maqtagan kishing shu so’zga loyiq bo’lsa, aytgil.

Hajv qilishni odat qilmagilki, yomon bo’ladi. Agar she’rda yolg’on va mubolag’ani yaxshi desalar ham, yolg’onni haddan oshirib yubormagil, do’stlarning va xalqning baland martabali ekanini aytishni zarur deb bilgil. Ammo g’azal va marsiyani bir xil uslubda, hajv va madhni ham bir xil uslubda yozmagil. Agar hajv yozishni bilmasang, madhning teskarisini yozgilki, bu hajv bo’ladi, marsiya va g’azalni ham shunday qil. Har xil narsa yozmoqchi bo’lsang, o’z fikring bilan yozgil, boshqalarning so’zini takrorlama, agar boshqalarning so’zini takrorlasang, ko’ngling ochilmaydi, she’r maydoni senga keng bo’lmas va dastlabki she’r yozgan darajangda qolaverasan. Tabiating ochilib, shoirlikka qodir va mohir bo’lganingdan so’ng, agar biror yerdan biror ajoyib ma’nili so’z eshitsang, sen shu so’zni ma’qul ko’rsang, bu so’zni boshqa o’rinda ishlatishni istasang (shunday so’zni ishlatdim deb), takabbur bo’lib ketmagil, lekin bu so’zni ishlatmagil, agar shunday so’zlar madhda ishlatilgan bo’lsa, sen hajvda ishlatsang (ma’qul bo’ladi), g’azalda bo’lsa, marsiyada ishlatgil, chunki kishi bu so’zni qaerda ishlatilganini bilmasin.

Agar maqtovchini talab qilsang yoki bozor ishini qilsang, qovog’ing soliq, kiyiming iflos bo’lmasin, hamma vaqt chehrang ochiq bo’lsin, kulib turgin. Nodir hikoyalarni, kulgili so’zlarni yod ol, chunki maqtovchining oldida shoirning bundan boshqa chorasi yo’qdir.