Тасаввуф инсоннинг маънавий камолотга, руҳий эркинликка эришиш йўлини кўрсатувчи, инсонга ўзини, ўзлигини танитувчи ҳамда дин, тарих, ахлоқ, адабиёт, руҳиятшунослик каби кишилик жамиятининг нафақат ижтимоий, маиший, балки маърифий ва маънавий ҳаёт тарзига ҳам бевосита дахлдор бўлган етук таълимотдир.
МАҲМУД АСЪАД ЖЎШОН ВА ТАСАВВУФ
Мақсуд Асадов
Биз Қуръон ва Ҳадисга амал қилган ҳолда яшашни энг тўғри ва энг ҳақиқий йўл деб биламиз.
Маҳмуд Асъад Жўшон
I
Маълумки, олимнинг олимлик қиёфаси, аввало, тасаввур ва тахайюл дунёсининг кенглиги, тафаккур ва идрок теранлиги, талқин ва таҳлил маҳорати, қолаверса, илм ва амалининг муштараклигида ҳам кўринади. Олам ҳодисалари, тириклик асоси, ҳаёт сир-синоатларини дақиқ нигоҳ, кашф ҳоли ила таҳқиқу тадқиқ қилиш илм-фанни бойитиши билан бирга, истеъдод ва маҳорат масаласига ҳар томонлама кенг ва пухта баҳо беришга ҳам йўл очади. Сўзи завққа, завқи ҳолга, ҳоли файзга айланган улуғ зотлар бўладики, илм йўли уларнинг ақлу закосидан, қалб зиёсидан чароғон ва нурлидир. Улуғ ватандошимиз, профессор Маҳмуд Асъад Жўшон, шубҳасиз, ана шундай бир файз соҳиби, мутасаввиф ва нуктадон олимдир. Бу зотнинг комил шайх Муҳаммад Зоҳид Қўтқу ал-Бурсавийнинг изни-ижозати билан Туркиядаги нақшбандия тариқатининг энг нуфузли марказларидан бўлмиш Искандарпошшо даргоҳига имом ва муридларга пир этиб тайинлангани, нақшбандийликнинг йирик муршиди сифатида дунё миқёсида кенг фаолият олиб боргани ҳам бежиз эмас, албатта. Маҳмуд Асъад Жўшоннинг дин, тасаввуф, ахлоқ, адабиёт ва ёзув малакаси тадқиқига бағишланган кўплаб китоблари жаҳоннинг бир неча тилларига таржима қилиниб, ҳануз ислом дини тамаддуни, илм-фани ривожига улкан ҳисса қўшиб келмоқда. Биз мазкур мақоламизда йирик олимнинг тасаввуф ҳақидаги қарашлари, уларнинг тасаввуфшунослик фани тараққиётидаги ўзига хос ўрни хусусида тўхталамиз.
Тасаввуф инсоннинг маънавий камолотга, руҳий эркинликка эришиш йўлини кўрсатувчи, инсонга ўзини, ўзлигини танитувчи ҳамда дин, тарих, ахлоқ, адабиёт, руҳиятшунослик каби кишилик жамиятининг нафақат ижтимоий, маиший, балки маърифий ва маънавий ҳаёт тарзига ҳам бевосита дахлдор бўлган етук таълимотдир. Унинг пайдо бўлиши, тадрижи ва тараққиёт босқичлари ҳақида илмда турли фикрлар билдирилган, яъни қадимги ҳинд фалсафаси таъсирида, юнон маърифатчилиги асосида, Тибет фалсафий дунёқарашидаги таркидунёчилик одатлари замирида ривожлангани ҳам айтилган . Дарҳақиқат, умумбашарий ахлоқий қадриятларнинг ҳар қандай миллат ва халқнинг асрлар мобайнида шаклланган урф-одатлари, анъаналари билан ўзаро уйғунлашуви маданий ҳаётнинг ривожланишига хизмат қилиши шубҳасиздир. Аммо ислом тасаввуфи хусусида мулоҳаза юритганда, ислом дини мафкураси, эътиқод ва одоб-ахлоқ талабларини алоҳида эътиборда тутмоқ лозим. Чунки “Тасаввуф бир ҳовуз каби бўлса, унинг сувлари Қуръони каримдан гулдираб келади. Топ-тоза, мусаффо, ҳаётбахш бир сув… Ҳазрати пайғамбаримизнинг ҳадиси шарифларидан ҳам келади. У ҳам Аллоҳнинг каломи… Ҳадиси шарифнинг манбаси ҳам, Қуръони каримни туширган ҳам Аллоҳ. Бу икки чашмадан маънавият ҳовузига шилдираб-шилдираб, биллур каби тоза сувлар оқиб киради…” . Образли тафаккур имкониятлари асосида масаланинг асл моҳиятини жонли тарзда очиб берган бу таъриф ўқувчида эстетик завқ уйғотибгина қолмай, тасаввуф ҳақидаги тасаввурларга ҳам муайян аниқликлар киритади, албатта.
Илмда ёритилишича, Шарқда азалдан турли-туман фалсафий қарашлар, назариялар яратишга мойиллик кучли бўлган. Аммо бу йўлда эътиқод собитлигидан бир лаҳза ҳам чекинилмаган. Тасаввуф истилоҳлари адабиёт ва илм аҳлига мана шу имкониятни – ислом дини ақидаларига содиқликни ва дунёни тимсоллар воситасида фалсафий идрок этиш имтиёзини берган . Давр ва замон ўзгаришлари, вақт мезонлари ва тараққиёт таъсирида инсоннинг тафаккур тарзи, оламни ижтимоий, фалсафий, бадиий, илмий мушоҳада қилиш қонуниятлари ҳам ўзгариб боради. Бу жараёнда эса фидойилик байроғини баланд кўтарган, ўз соҳасининг етук билимдони бўлган ШАХСларнинг ислоҳотчилик характери, некбин қиёфаси янада ёрқинроқ кўзга ташланади. Гап шундаки, соддалик, ҳаётийлик, аниқлик тамойилларига таянгани учун ҳам Маҳмуд Асъад Жўшон асарлари, жумладан тасаввуфга оид илмий мушоҳадалари ўқувчини ўзига оҳанграбодай жалб қилади. Уларда ифодаланаётган фикр жамият, табиат ва инсоният ҳаётига доир у ёки бу ҳаётий лавҳа воситасида исбот қилинади. Ўзига хос тасвир маҳорати, ифода йўли, ёзувчи, олим, ориф, руҳиятшунос каби бир қатор қиёфаларда намоён бўладиган муаллиф эстетик идеалининг нозик қирраларини, истеъдодининг ёрқин жиҳатларини юзага чиқариб, фикрнинг таъсирчанлигини оширади. Масалан, “тасаввуф даллини валий қилар, ярамасни ювош қилар, тошбағирни меҳригиё қилар, раҳмсизни меҳрибон қилар, ғофилни зулматдан нурга чиқарар, дарёга чўкаётганни саломатлик соҳилига элтар, жоҳилни тарбиялар, чўлу биёбонларни ирфон сойлари ила жўштирар, яшартирар, инсонни халққа марғуб ва мақбул қилар, Ҳаққа ҳам маҳбуб қилар, оқибат тупроқдан пайдо бўлган инсонни малак даражасига кўтарар, Раҳмоннинг ҳузурига лаёқатли қилар…” .
Маълумки, услуб ижодкорнинг ҳаётий тажрибаси, моддий борлиққа муносабатини акс эттирувчи кўзгудир. У индивидуал характерга эга. Энг аввало, услуб тил, нутқ ва тафаккур уйғунлигининг маҳсулидир. Маҳмуд Асъад Жўшоннинг илмий асарлари ана шу – услубига кўра ҳам бетакрор: бадиий асар – ҳаётий, реал ҳикоя ёки воқеа каби катта қизиқиш билан ўқилади. Бу асарлар равонлиги, соддалиги, жумлаларнинг қисқа ва аниқлиги, енгил ва осон тушунилиши билан ўқувчи хотирасида тез ўрнашади, онгу шуурига чуқур сингади. Шарқ адабиётшунослиги тарихида кўпинча ҳикмат, ривоят ёки нақлларни мисол келтириб фикрни илмий ва назарий жиҳатдан асослаш тамойили устунлик қилгани маълум. Маҳмуд Асъад Жўшонда эса қадимги ривоят ва афсоналар ўрнини муаллифнинг ҳаёт йўли, хотираларига дахлдор воқеликлар эгаллайди, фикр лўнда, пухта ва тугал ифодаланади. Китобхон уларни бирор ерда туртинмасдан, зерикмасдан, аксинча кўтаринки бир кайфият, завқу иштиёқ билан ўқийди. Мулоҳазалар занжир каби бир-бирига боғланиб, бир бутунлик касб этади. Фикримизнинг исботи сифатида қуйидаги иқтибосни келтириш ўринли бўлади:
“Тасаввуф деганда хотирангизга келган биринчи сўзни айтинг!”, – десам, шак-шубҳасиз, барчангиз кўп нарсаларни ўйлаб, “Зикр” дейсиз. Зеро, аслида зикр ҳам Қуръони каримдандир. Ислом бу – илм. Ислом бу – маърифат. Ислом бу – комил инсонни тарбиялаш воситаси.
Мактаб ўқиб юрган кезларим бир куни эрталаб мактабга бордим. Ўртоқларим мени табассум-ла бағоят қувноқ ҳолда ҳазил-ҳузул билан қарши олишди. “Қани, ўзингга маъқул рангни айт-чи? – дейишди. Елкамни қисиб: “Қизил”, – дедим. Шундай кучли қаҳқаҳа янградики, ўртоқларим ерга юмалаб кулишарди. “Бунинг нимаси кулгили, қизил ранг эмасми?” – дедим. “Йўқ, унга эмас, кимдан сўрасак, барча “Қизил” деб жавоб беряпти, шунга куляпмиз”, – дейишди улар. Демак, илк хаёлга келадиган ранг қизил экан. Аслида эса бу ҳам бежиз эмас, балки психологик бир ҳодиса.
Худди шу каби “Қани, айтинглар-чи, тасаввуф деганда хаёлга биринчи бўлиб қайси фикр келади?” – деб савол берилса, даврадагиларнинг кўпчилиги, тахминан 75 фоизи “Зикр” дейди” .
Агар мана шу ҳаётий ҳикоя бўлмаса, тасаввуфнинг зикр билан боғлиқлиги ҳақидаги ҳақиқат хотирага мустаҳкам ўрнашмайди. Олимнинг “Мен мавзуларни ҳаётда рўй берган воқеалар билан шарҳлашни яхши кўраман. Чунки бу нарса кўпроқ эсда қолади”, – деган гаплари ҳам бу борадаги фикримизни қувватлайди. Бу улуғ зотнинг турли мавзудаги асарларидан юқоридаги каби мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Мундарижа – ҳаётий лавҳа – Қуръони карим оятини параллел қўллаш матннинг ички мутаносиблиги ва ўзига хослигини кўрсатади. Мундарижада муддао ҳали умумий, баён, фикрни хулосалаш бор, ўқувчини асосий мақсадга буткул йўналтириш учун эса реал, ижтимоий ҳодиса тамсил келтирилиб исботланади ва Қуръон оятларига асосланиб хулосаланади. Уларнинг ички тартибини ўзгартириш, бири ўрнида иккинчисини қўллаш, ўрнини алмаштириш мушкул. Чунки тасаввуфга оид тушунча, тимсол ёки фикрнинг илдизи ҳам, олимнинг хулосалари ҳам, энг аввало, Қуръони каримга боғланади: “Қуръонда зикр билан алоқадор саксонга яқин амр бор. Инчунун, тасаввуф ҳам Қуръонга мувофиқ бир фаолият, зеро нафс тарбияси ҳам Қуръондан, зикр ҳам Қуръондан” .
Олимнинг ёзишича, тасаввуф “тавҳид ақидасининг байроғини фикр қалъасининг чўққисига тикади”. Бу қалъанинг асоси, пойдевори-чи? Шубҳасиз, “Қуръони карим ва Суннати санийя”дир: “Исломда тасаввуф деган муҳим бир шаръий илм бор экан, бу илмга амал қилмай туриб имоний завқни топиб яшаш, Исломнинг моҳиятини, руҳиятини, назокатини, асрорини фаҳмлаш ҳар даврнинг, жумладан, бугунги кунимизнинг инсони учун ҳам имконсиздир. Чунки тасаввуф Қуръон ахлоқи, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи вассалламнинг ҳаёт тарзи, шариатнинг нозик одобидир” . Турли ҳудудлардаги тасаввуфий қарашлар хилма-хил бўлиши мумкин (Масалан, Хуросондаги тасаввуф билан Мисрдаги тасаввуф орасида завқ ва шакл жиҳатидан нозик фарқлар бор), аммо маънавий сарчашмаси, маърифий заминига кўра муштарак. Бу ҳақиқатни олим содда ва жонли кўрсатиб беради: Оқ ранг, аслида, жўн, барчага маълум тушунча. Уни бошқа ранглар билан аралаштирганда ўз тусини ўзгартириши нафақат рангшунослик, балки исталган соҳа вакили ёки оддий одамга ҳам аён ҳақиқат. Аммо турли ҳудудларда тасаввуф таълимоти тараққиётидаги ўзига хосликни мана шу ҳодиса – оқ ранг ва унинг ўзгаришини тамсил қилиб, оддий ва енгил тушунтириш усули – Маҳмуд Асъад Жўшон фалсафий дунёқарашига хос. Масалан, “Ислом тасаввуфи улкан Ислом дунёсига: Атлантика океанидан Ҳинд океанигача, Сибир текисликларидан Африканинг шимолигача, дунёнинг жуда катта қисмига ёйилгани учун, у етиб борган ерлардаги “ранг”лар унинг “оқ”лигига, яъни аслига бир оз бошқа “ранг”-тус аралаштирганини мен шунга ўхшатаман. Турли ҳудудлардаги тасаввуфларда нисбатан фарқлар борлиги ҳам шу сабабдандир” . Кўринадики, бу фикрлар ўқувчига нафақат тасаввуф ҳақида маълумот беради, балки тасаввур ва тафаккур завқини туйиш, оламни бадиий жиҳатдан идрок қилиш малакасини ҳам шакллантиради.
II
Биз олимнинг илмий қарашлари, таҳлилларини ўрганиш натижасида тасаввуфга бағишланган таърифу тавсифларини қуйидагича таснифладик. Демак, тасаввуф:
1. Фиқҳи ботин. Фиқҳи зоҳир ислом дини фарзларига тўла амал қилиб яшашни билдирса, фиқҳи ботин собит ишонч, қатъият ва эътиқод туйғуси ила қалб ҳаловати, руҳ сокинлиги, Оллоҳ розилигига эришиш ва маънавий гўзалликни тарғиб этувчи илмдир.
2. Тақво йўли – нафсу ҳаводан айри, ҳақ сўзу амалда собит, комилликка мушарраф бўлган сиддиқ инсонлар йўли. Тақвою тоат ҳақиқий мўминликка эришиш бахти, банданинг барча нуқсонлардан покланиш саодатидир.
3. Эҳсон йўли. Камолотнинг юксак даражаси бўлиб, инсон ўз хатти-ҳаракатларини назорат қила олиши, таҳрир ва таҳлил қилиши, энг гўзал одатларга содиқ бўлишини англатади. Ҳадисда айтилишича, “Сен Оллоҳни кўрмасанг ҳам, Оллоҳ сени кўриб, кузатиб турганидек, унга ибодат қилишинг керак, чунки, шубҳасиз, Оллоҳ сени кўриб туради”. Маълум бўладики, эҳсон Ҳақ ва банда ўртасида кўприк бўлувчи ҳидоят йўли ҳамдир.
4. Ладун илми (“илми ладуний”) – Ҳақ томонидан хос бандаларига лойиқ кўрилган билим, илоҳий оламдан пок қалбга инувчи маънавий сурур, ирфон ва ҳақиқий завқ ҳоли. Қуръони каримнинг “Каҳф” сураси (Каҳф:65)да айтилишича, Хизр (а.с) ана шундай илми ҳол соҳиби бўлган хос кишилардан эди. Мусо (а.с) бир қанча муддат унинг ҳузурида юриб, илоҳий маърифат ва илм сир-асрорларини ўрганади. Тасаввуф ғояларининг мазмун-моҳияти, энг аввало, “ладун илми” ва унга мушарраф бўлишга интилиш билан ҳам боғлиқ.
5. Нафс тарбияси. Тасаввуф қалб орқали англанган тавҳидий иймон-эътиқод ва руҳий-маънавий камолотнинг чўққисидир. Унга фақат нафс қутқуларидан, ёмон хулқ-атвордан, ёлғону риё, кизбу ҳасад, турли сохтакорликлардан узилиб, руҳан покланибгина етиш мумкин. Қуръони каримнинг “Аъло” сураси 14-оятда “Нафсини тозалай олган, ичини поклаган киши нажот топади”, дейилган. “Нафсини билган, Раббини билур”, ҳадиси шарифи шунга асосланади. Илоҳий ишқни баланд пардаларда куйлаган машҳур Озарбайжон шоир Имодиддин Насимий ҳам “Нафсини ҳар кимса ким таниди, ул Ҳақни билур”, – деб ёзади. Дарҳақиқат, нафсни таниш ва билиш тасаввуфнинг илк талаби. Ҳаққа етгунга қадар нимани англаш зарур бўлса, комиллик йўлидаги шахс шуларнинг ҳаммасини имкон даражасида мушоҳададан ўтказа олади. Энг аввало, нафс тарбияси Қуръоний амр бўлгани учун тасаввуф Қуръонийдир.
6. Зикр илми. Зикр қалбни покловчи, руҳни ҳузур-ҳаловатга етказувчи, фикрни саломат қилувчи маънавий даража. У бандани Ҳаққа боғловчи риштадирки, “Ҳу” исмининг зикридан илоҳий ишқ, ирфон ва маърифат ҳосил бўлади. Ҳақ йўлидаги ошиқ – солик бундан роҳат ва фароғатни туяди.
7. Ихлос йўли. Ботини турфа ғуборлардан, ўткинчи ҳою ҳаваслардан йироқ бўлган қалби салим соҳиби мақсад ва маслагидан сира оғишмайди. Инсон қалбининг топ-тоза, беғубор бўлиши ниятининг мусаффолиги, самимийлигидан далолатдир. Бу покликка эса чин ихлос билан эришилади.
8. Суҳбат ва риёзат йўли. Нақшбандия тариқатида суҳбат билмаганни билиш, англамаганни англаш, маънан юксаклик, кароматлар сирру асрори, илоҳий маърифатдан баҳрамандликни ҳам билдиради. Шу маънода, Маҳмуд Асъад Жўшон суҳбатларида қалби эзгулигу муҳаббатга тўла, илоҳий ҳақиқатларни теран англаган, олам ҳодисаларига кўнгил кўзи ила боқувчи олим – донишманд инсон қиёфаси янада бўртиб кўринади. Олимнинг ёзишича, тасаввуф китобий бир илм эмас. Бирор киши тасаввуф мавзуси ёритилган китобларни ўқиб шайх ва сўфий бўлолмайди: “тариқатнинг мақом ва манзилларини босиб ўтиш китоб ўқимоқ билан бўлсайди, Аллоҳ кўкдан китоб индириб: «Буни ўқинг!» дерди. Бу билан бўлмайди. Суҳбат ва риёзат билан бўлади…” . Тасаввуф моҳияти, тарихи, такомили, ирфоний адабиёт ва унинг ғоявий-бадиий хусусиятларидаги ўзига хосликлар олимнинг “Дин ва эътиқод ҳақиқати”, “Тасаввуф ва ҳаёт”, “Дунё севгиси ва зуҳд”, “Гўзал хулқлар ва вафо”, “Нафс тарбияси”, “Таблиғ ва иршод масъулияти”, “Ҳилм, гўзал ахлоқ ва вараъ”, “Зикр дарси”, “Юнус Эмро ва тасаввуф” каби қатор маънавий суҳбатлари орқали аён бўлади. Айтиш мумкинки, тасаввуфшуносликда суҳбат жанри ва унинг тараққиётида Маҳмуд Асъад Жўшон суҳбатлари муҳим аҳамият касб этадики, бу алоҳида тадқиқот мавзуси бўла олади.
9. Гўзал ахлоқ – инсон хатти-ҳаракатлари, жамиятдаги юриш-туриши, муомала маданиятида ўзгаларга ўрнак бўла оладиган юксак инсоний фазилатлар ифодаси. Ахлоқ инсонлар орасидаги муносабатларни тартибга соладиган, кишилик жамиятининг маданий турмуш тарзи, муайян хулқ қоидалари йиғиндисидир. Тасаввуф ҳам жамиятдаги муносабатларни манфаат туйғусидан йироқ бўлган ҳолда тартибга солади ва таълим беради. Адолат, сабр, тақво, марҳамат (раҳмдиллик), ҳилм, сидқ, вафо каби улуғвор сифатлар тасаввуфий гўзал ахлоқ ифодасидир.
Таҳлилларимиздан маълум бўладики, Маҳмуд Асъад Жўшон талқинида тасаввуф инсонни эзгу ишларга ундайдиган, қалбини гўзалликка ошно этадиган, меҳр-оқибатли, дину диёнатда собит, комил ахлоқ, пок эътиқод соҳибини тарбиялайдиган, қолаверса, Қуръони карим ва Ҳадиси шариф ғояларига уйғун бўлган маънавий камолотнинг энг юксак чўққисидир.
III
Тасаввуф аҳли орасида мана шундай – гўзал инсоний фазилатлар эгаси бўлган кишилар “сўфий”, “маърифатуллоҳ”, “ирфон соҳиби”, “эран”, “ориф”, “орифун биллоҳ”, яъни Аллоҳни таниган, Аллоҳга етган номлари билан улуғланиб келган. Улар қаторига дарвешлар ҳам киради. Маҳмуд Асъад Жўшон дарвешларнинг ислом тасаввуфи ривожида ниҳоят даражада муҳим рол ўйнаганини эътироф этиб, қуйидагиларни ёзади: “Маълумки, дарвишлар узоқ ўлкаларга даъват учун, маърифат учун кетганлар. Ҳа, дарвиш кетади, бегона бир диёрларга кетади. Касалликдан, очликдан, камбағалликдан, қийинчиликлардан қўрқмайди. Мутавозеъ, хушахлоқ, тадбиркор, биров билан иши йўқ, ўз маслагида собитқадам…” Дарҳақиқат, дарвеш дину диёнатли, гўзал ахлоқли, сабрли, камтар, қаноатли, мулойим табиатли, ширинсўз, фидойи, мулоҳазакор, одамларга фақат яхшилик соғинадиган, атрофдаги ғийбат гапларга, майда-чуйдаларга асло парво қилмайдиган, аммо ҳаётда фаол бир инсон. Ёмон хулқлардан йироқ, покиза бир шахсдир. Ривоятга кўра, Иброҳим алайҳиссалом Каъбани бунёд қилганларида, тўрт бурчагининг ҳар бир бурчагида минг ракаатдан намоз ўқибдилар. Ва айтибдиларки: «Ё Раббим, шундай ибодат қилдим. Сенга маъқулми, мақбулми? Сенга бундан ҳам қиладиган яхшироқ, маъқулроқ ибодат борми?» – Ҳа, ё Иброҳим, – дебди Аллоҳ. – Бир фақир камбағалга бир луқма нон бериш…” . Тасаввуфда фақр ҳоли, фақир маслаги ва дарвешлик мақомининг улуғланиши шундан.
Тасаввуф адабиётида ҳам дарвеш “Оллоҳдан ўзга ҳеч нарсага муҳтож бўлмаган” , кўнгилни бу дунёнинг турфа хил қинғирликларидан, ўткинчи орзу-истакларидан поклаган, руҳий-маънавий олами эзгулик, ҳиммат, меҳр-муҳаббат каби фазилатларга бой, яхши ахлоқ соҳиби, саховат ва мурувват тимсоли сифатида гавдалантирилган. Буюк мутафаккир Алишер Навоий ҳам “Маҳбуб ул-қулуб” асарида дарвешнинг ахлоқий қиёфасини саъж санъати воситасида жонли ва таъсирли чизади: “…Емак-ичмакдин кечибдурлар, Ҳақ ризосин истарда ғам еб ва қон ичибдурлар. Ризову таслим зовияси – мақомлари, фано бодиясида оромлари. Адабу тавозеъ аларға кеш, душману дўстиға некандеш. Бу сифату ойин била бўлғон эрур дарвеш” . Кўринадики, Навоий дарвешни парҳезкор, Ҳақ розилиги учун ҳаёт кечирувчи, одоб-ахлоқда бошқаларга ўрнак бўладиган, дўсту душманга бирдай яхшилик қилувчи комил шахс сифатида кўрсатади. Профессор Н.Комиловнинг ёзишича, “дарвешлар зоҳиран афтодаҳол, жанда кийимда (хирқа) кўринсалар¬-да, лекин ботинан илм-маърифатли, закий, ҳозиржавоб ва мард-ҳамиятли кишилар бўлганлар. Яъни гуманист шоирлар наздида жамики яхши хулқ-атвор, карам-саховат, инсоний фазилат дарвеш одамда акс этиши керак” . Туркман халқининг улуғ шоири Махтумқули бир шеърида “Дарвеш кўрсанг, бориб олқиш олақол, Ундан яхши банда йўқдир Худойга” дея дарвешларнинг мана шундай фазилатларини олқишлаган. Маҳмуд Асъад Жўшон дарвешнинг юриш-туриши, ташқи қиёфасига эмас, балки эзгулик оламига ошнолигига эътибор қаратишга ва дарвешлик даражасининг ҳол ва мартабасини Муҳаммад (с.а.в) пайғамбаримиз суннатидаги амаллар билан белгилашга ундайди. Олимнинг ёзишича, айрим тариқатларга, жумладан қаландарийлик тариқатига ҳинд фалсафаси сезиларли даражада таъсир этган. Бу тариқатда қаландарларнинг тўрт аъзони: сочни, қошни, мўйловни, соқолни тап-тақир қилиб қириб юриши урфга айланган. Аммо Ҳазрати расулуллоҳ бундай ишни қилганлари йўқ . Нақшбандия тариқатига кўра, чор тарк маслаги, яъни тарки дунё, тарки уқбо, тарки ҳасти, тарки таркка амал қилган дарвеш фанофиллоҳга муяссар бўлади.
Маълумки, фанонинг луғавий маъноси йўқлик, йўқ бўлмоқ. У тариқатнинг сўнгги мақоми бўлиб, Оллоҳдан бўлак ҳамма нарсадан узилиб, ёлғиз Ҳаққа боғланиш, таваккул эътиқоди билан яшаш демакдир. Мутасаввифларга кўра, фанонинг уч хил кўриниши бор: 1. Фано фил-қусуд: соликнинг ўз орзу-истаклари билан эмас, Оллоҳнинг хоҳиш ва иродасига кўра ҳаракат қилиши, ўз иродасини Оллоҳнинг иродасида фоний этиши, яъни йўқ қилиши. 2. Фано фил-шуҳуд: Оллоҳдан бўлак нарсани кўрмаслик, ишқ ва важднинг таъсирида ҳар бир нарсага Оллоҳнинг тажаллийси сифатида қараш. 3. Фано фиш-шайх − Фано фил пир: муриднинг муршидга, дарвешнинг пирига фоний бўлиши. Яъни муриднинг ўз шахсий истак-хоҳишлари ўрнига шайхнинг маслак ва ниятларини қўйиши .
Кўринадики, Маҳмуд Асъад Жўшоннинг фано, фақир ва дарвеш ҳақидаги қарашлари Шарқ мумтоз адабиётида ифодаланган дарвеш маънавий қиёфасини янада теранроқ англашга ва англатишга ҳам имкон яратади.
IV
Тасаввуфда инсонни камолотга элтувчи икки асосий йўл мавжудлиги айтилади: бири инсон иродаси, нафсини тарбиялайдиган риёзат йўли (Маҳмуд Асаъад Жўшон буни “руҳ риёзати, руҳий машқ” деб таърифлайди. – М.А), яна бири ишқ, севги ва муҳаббат йўли – “жўшқинлик ҳоли”. Маҳмуд Асъад Жўшонга кўра, “Ҳақиқий диндорларнинг барчаси, аввало, Оллоҳнинг ошиғи бўлган кишилардир” . Улар ишқ мақомининг сир-асроридан, чин муҳаббатнинг завқу шавқидан хабардор, борлиғу борлиги илоҳий жамолга ташна бўлган хос бандалардир. Ишқ мақоми эса “қалбда – кучли туғённинг бош кўтариши, бетоқату безовта бўлиб, барча гўзалликлар манбаи, қудрату нусрат, неъмату роҳат эгаси Тангри томон талпинишдир” . Шарқ мумтоз адабиёти ҳам, аслида, ана шундай ишқ шарҳи, тавсифу таърифига бағишланган бир адабиёт. Жумладан, “Фузулий, Мавлоно Ҳожи Бектоши Вали, Юнус Эмро, Аҳмад Яссавий – булар Хуросоннинг ишқ ва севги мактабининг вакиллари, тамсилчилари” саналади.
Тасаввуфда ишқ ботиний бир қудрат воситасида Ҳақ васлига интилишни ҳам билдириши аён. Ишқ бу – севги-муҳаббатнинг энг олий босқичи, муҳаббатнинг ғалаботи, унинг Ҳақ ошиғининг борлиғига тўла ҳукмронлик қилишидир. Аслида ошиқ борлигининг моҳияти ва яратилишининг сабаби ҳам ишқ. Тасаввуфда ишқнинг даражалари 8 тага ажратилган. Буларнинг биринчиси муваддат бўлиб, ошиқнинг соғинч туйғуси, маъшуқа васлини қўмсаши демак. Иккинчиси, ҳаво, яъни Ҳақ ошиғини чуқур изтиробга солган, ёр ёдида бетоқат қилиб, кўз ёш тўкишга-да мажбур қилган севги. Учинчиси ҳиллат – ошиқнинг маъшуқа муҳаббати ва илтифоти билан сармаст бўлиши. Тўртинчи даражанинг номи муҳаббат аталиб, барча ёмон феъллар, ўткинчи ҳою-ҳаваслардан буткул фориғ бўлиб, маъшуқага лойиқ бўлиш, унга яқинлашиш тушунилган. Бешинчиси шаъаф, яъни қалбни қийноққа, оташга солган жўшқин муҳаббат. Олтинчиси ҳуём – ўзини унутиб қўядиган даражада, аниқроғи, телбаларча севги бўлса, еттинчиси волеҳ – бутун борлиқни севгилининг дилбар қиёфасида кўриб, муҳаббат шароби ила ўзликни буткул унутиш. Ва ниҳоят ишқ – ошиқнинг ўз хоҳиш-истакларидан тамомила воз кечиб, севгилининг хоҳиш-истаклари билан яшай бошлаши. Унинг учун фақатгина маъшуқанинг бор бўлиши. Дарҳақиқат, ошиқ қалбида севги, муҳаббат ва ёр соғинчи ҳамиша ҳукмрон бўлади. Аммо ишқ мақомига кўтарилган ошиқнинг иродаси, бутун борлиғи ана шу – ишққа тобеликдир .
Маҳмуд Асъад Жўшоннинг ишқ ҳақидаги қарашларида ошиқ ана шундай сифатларга эга бўлган маънавий ҳол соҳиби сифатида талқин қилинган. Шунингдек, олимнинг асарларида келтирилган “ишқ бўлмаса, машқ бўлмас” тамойили Нақшбандия тариқатининг бош ғояси – “Қўлинг ишда, қалбинг Ёр – Оллоҳда бўлсин” (“Дил ба ёру даст ба кор”) ғоясига муштарак. Яъни барча гўзал ишлар, инсон куч-қудрати, билим ва тафаккури билан бунёд бўлган моддий ва маънавий бойликлар ана шундай пок бир ишқ туфайли яратилган. Шу боисдан, “ишқдан бехабар, севгига бегона одамларнинг иши ҳеч қачон мукаммал, тўкис бўлмас” лиги айни ҳақиқатдир.
Хуллас, Шарқ тасаввуф адабиёти ва мумтоз фалсафани билиш, уларда ёритилган энг мураккаб ва жумбоқли мавзуларни ҳам тўғри талқин қилиш олимнинг маънавий қиёфасини, иқтидор ва истеъдодини ёрқин намоён этади. Маҳмуд Асъад Жўшон асарларига хос тамсил усули – фикрни ҳаётий воқелик воситасида асослаш тасаввуф, унинг мазмун-моҳияти, тарихи, тараққиёт босқичлари ва назарий масалалари ҳақида билдирилган кўплаб мулоҳазаларни осон ва жонли тушунишга имкон беради. Турли жуғрофий ҳудудларда тасаввуф ва унинг ҳаётий тамойилларига хос маънавий қадриятлар учраши мумкин, аммо ислом тасаввуфининг илдизи, энг аввло, Қуръони карим ва Ҳадиси шарифдан озиқланади. Шунингдек, тасаввуф ҳар бир халқ ёки миллат маънавий руҳи, миллий адабиётининг ўзига хослиги, ҳаётий эҳтиёж ва қизиқишлари билан ҳам алоқадор. Ахлоқ покизалиги, тийнату фитрат софлиги, қалб ҳидояти, иймон ва эътиқод бутунлиги инсонни камолот чўққисига юксалтириб, ҳақиқий ишқ ва саодатга юзлаштира олиши юқоридаги таҳлилларимиздан маълум бўлади. Айтиш мумкинки, Нақшбандия тариқати тасаввуфни Муҳаммад суннатига мувофиқлаштирган бўлса, Маҳмуд Асъад Жўшон ғоялари таъсирида у янада ҳаётийлик касб этди.
Фойдаланилган адабиётлар
Маҳмуд Асъад Жўшон. Юнус Эмро ва тасаввуф. – Тошкент: Фан, 2001. Б. 8–9; 12-14; 16-19, 21.
Бертельс Е.Э. Происхождение суфизма и зарождение суфийской литературы // Избранные труды. Том III. Суфизм и суфийская литература. – М.: Восточная литература, 1965. – С. 419.
Маҳмуд Асъад Жўшон. Тасаввуф ва нафс тарбияси. – Тошкент, 1998. – Б. 23; 27–28.
Uludağ S. Таsavvuf terımlerı sözlüğü. − Istanbul, 1995. – S. 59, 184; 188–189.
Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 томлик. 9-том. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2011. – Б. 482.
Комилов Н. Тасаввуф. − Тошкент: Мавороуннаҳр-Ўзбекистон, 2009. − Б.32, 162.
Махтумқули. − Тошкент: Фан, 2007. − Б. 153.
Tasavvuf insonning maʼnaviy kamolotga, ruhiy erkinlikka erishish yoʼlini koʼrsatuvchi, insonga oʼzini, oʼzligini tanituvchi hamda din, tarix, axloq, adabiyot, ruhiyatshunoslik kabi kishilik jamiyatining nafaqat ijtimoiy, maishiy, balki maʼrifiy va maʼnaviy hayot tarziga ham bevosita daxldor boʼlgan yetuk taʼlimotdir.
MАHMUD АS’АD JOʼSHON VА TАSАVVUF
Maqsud Аsadov
Biz Qurʼon va Hadisga amal qilgan holda yashashni eng toʼgʼri va eng haqiqiy yoʼl deb bilamiz.
Mahmud Аsʼad Joʼshon
I
Maʼlumki, olimning olimlik qiyofasi, avvalo, tasavvur va taxayyul dunyosining kengligi, tafakkur va idrok teranligi, talqin va tahlil mahorati, qolaversa, ilm va amalining mushtarakligida ham koʼrinadi. Olam hodisalari, tiriklik asosi, hayot sir-sinoatlarini daqiq nigoh, kashf holi ila tahqiqu tadqiq qilish ilm-fanni boyitishi bilan birga, isteʼdod va mahorat masalasiga har tomonlama keng va puxta baho berishga ham yoʼl ochadi. Soʼzi zavqqa, zavqi holga, holi fayzga aylangan ulugʼ zotlar boʼladiki, ilm yoʼli ularning aqlu zakosidan, qalb ziyosidan charogʼon va nurlidir. Ulugʼ vatandoshimiz, professor Mahmud Аsʼad Joʼshon, shubhasiz, ana shunday bir fayz sohibi, mutasavvif va nuktadon olimdir. Bu zotning komil shayx Muhammad Zohid Qoʼtqu al-Bursaviyning izni-ijozati bilan Turkiyadagi naqshbandiya tariqatining eng nufuzli markazlaridan boʼlmish Iskandarposhsho dargohiga imom va muridlarga pir etib tayinlangani, naqshbandiylikning yirik murshidi sifatida dunyo miqyosida keng faoliyat olib borgani ham bejiz emas, albatta. Mahmud Аsʼad Joʼshonning din, tasavvuf, axloq, adabiyot va yozuv malakasi tadqiqiga bagʼishlangan koʼplab kitoblari jahonning bir necha tillariga tarjima qilinib, hanuz islom dini tamadduni, ilm-fani rivojiga ulkan hissa qoʼshib kelmoqda. Biz mazkur maqolamizda yirik olimning tasavvuf haqidagi qarashlari, ularning tasavvufshunoslik fani taraqqiyotidagi oʼziga xos oʼrni xususida toʼxtalamiz.
Tasavvuf insonning maʼnaviy kamolotga, ruhiy erkinlikka erishish yoʼlini koʼrsatuvchi, insonga oʼzini, oʼzligini tanituvchi hamda din, tarix, axloq, adabiyot, ruhiyatshunoslik kabi kishilik jamiyatining nafaqat ijtimoiy, maishiy, balki maʼrifiy va maʼnaviy hayot tarziga ham bevosita daxldor boʼlgan yetuk taʼlimotdir. Uning paydo boʼlishi, tadriji va taraqqiyot bosqichlari haqida ilmda turli fikrlar bildirilgan, yaʼni qadimgi hind falsafasi taʼsirida, yunon maʼrifatchiligi asosida, Tibet falsafiy dunyoqarashidagi tarkidunyochilik odatlari zamirida rivojlangani ham aytilgan . Darhaqiqat, umumbashariy axloqiy qadriyatlarning har qanday millat va xalqning asrlar mobaynida shakllangan urf-odatlari, anʼanalari bilan oʼzaro uygʼunlashuvi madaniy hayotning rivojlanishiga xizmat qilishi shubhasizdir. Аmmo islom tasavvufi xususida mulohaza yuritganda, islom dini mafkurasi, eʼtiqod va odob-axloq talablarini alohida eʼtiborda tutmoq lozim. Chunki “Tasavvuf bir hovuz kabi boʼlsa, uning suvlari Qurʼoni karimdan guldirab keladi. Top-toza, musaffo, hayotbaxsh bir suv… Hazrati paygʼambarimizning hadisi shariflaridan ham keladi. U ham Аllohning kalomi… Hadisi sharifning manbasi ham, Qurʼoni karimni tushirgan ham Аlloh. Bu ikki chashmadan maʼnaviyat hovuziga shildirab-shildirab, billur kabi toza suvlar oqib kiradi…” . Obrazli tafakkur imkoniyatlari asosida masalaning asl mohiyatini jonli tarzda ochib bergan bu taʼrif oʼquvchida estetik zavq uygʼotibgina qolmay, tasavvuf haqidagi tasavvurlarga ham muayyan aniqliklar kiritadi, albatta.
Ilmda yoritilishicha, Sharqda azaldan turli-tuman falsafiy qarashlar, nazariyalar yaratishga moyillik kuchli boʼlgan. Аmmo bu yoʼlda eʼtiqod sobitligidan bir lahza ham chekinilmagan. Tasavvuf istilohlari adabiyot va ilm ahliga mana shu imkoniyatni – islom dini aqidalariga sodiqlikni va dunyoni timsollar vositasida falsafiy idrok etish imtiyozini bergan . Davr va zamon oʼzgarishlari, vaqt mezonlari va taraqqiyot taʼsirida insonning tafakkur tarzi, olamni ijtimoiy, falsafiy, badiiy, ilmiy mushohada qilish qonuniyatlari ham oʼzgarib boradi. Bu jarayonda esa fidoyilik bayrogʼini baland koʼtargan, oʼz sohasining yetuk bilimdoni boʼlgan ShАXSlarning islohotchilik xarakteri, nekbin qiyofasi yanada yorqinroq koʼzga tashlanadi. Gap shundaki, soddalik, hayotiylik, aniqlik tamoyillariga tayangani uchun ham Mahmud Аsʼad Joʼshon asarlari, jumladan tasavvufga oid ilmiy mushohadalari oʼquvchini oʼziga ohangraboday jalb qiladi. Ularda ifodalanayotgan fikr jamiyat, tabiat va insoniyat hayotiga doir u yoki bu hayotiy lavha vositasida isbot qilinadi. Oʼziga xos tasvir mahorati, ifoda yoʼli, yozuvchi, olim, orif, ruhiyatshunos kabi bir qator qiyofalarda namoyon boʼladigan muallif estetik idealining nozik qirralarini, isteʼdodining yorqin jihatlarini yuzaga chiqarib, fikrning taʼsirchanligini oshiradi. Masalan, “tasavvuf dallini valiy qilar, yaramasni yuvosh qilar, toshbagʼirni mehrigiyo qilar, rahmsizni mehribon qilar, gʼofilni zulmatdan nurga chiqarar, daryoga choʼkayotganni salomatlik sohiliga eltar, johilni tarbiyalar, choʼlu biyobonlarni irfon soylari ila joʼshtirar, yashartirar, insonni xalqqa margʼub va maqbul qilar, Haqqa ham mahbub qilar, oqibat tuproqdan paydo boʼlgan insonni malak darajasiga koʼtarar, Rahmonning huzuriga layoqatli qilar…” .
Maʼlumki, uslub ijodkorning hayotiy tajribasi, moddiy borliqqa munosabatini aks ettiruvchi koʼzgudir. U individual xarakterga ega. Eng avvalo, uslub til, nutq va tafakkur uygʼunligining mahsulidir. Mahmud Аsʼad Joʼshonning ilmiy asarlari ana shu – uslubiga koʼra ham betakror: badiiy asar – hayotiy, real hikoya yoki voqea kabi katta qiziqish bilan oʼqiladi. Bu asarlar ravonligi, soddaligi, jumlalarning qisqa va aniqligi, yengil va oson tushunilishi bilan oʼquvchi xotirasida tez oʼrnashadi, ongu shuuriga chuqur singadi. Sharq adabiyotshunosligi tarixida koʼpincha hikmat, rivoyat yoki naqllarni misol keltirib fikrni ilmiy va nazariy jihatdan asoslash tamoyili ustunlik qilgani maʼlum. Mahmud Аsʼad Joʼshonda esa qadimgi rivoyat va afsonalar oʼrnini muallifning hayot yoʼli, xotiralariga daxldor voqeliklar egallaydi, fikr loʼnda, puxta va tugal ifodalanadi. Kitobxon ularni biror yerda turtinmasdan, zerikmasdan, aksincha koʼtarinki bir kayfiyat, zavqu ishtiyoq bilan oʼqiydi. Mulohazalar zanjir kabi bir-biriga bogʼlanib, bir butunlik kasb etadi. Fikrimizning isboti sifatida quyidagi iqtibosni keltirish oʼrinli boʼladi:
“Tasavvuf deganda xotirangizga kelgan birinchi soʼzni ayting!”, – desam, shak-shubhasiz, barchangiz koʼp narsalarni oʼylab, “Zikr” deysiz. Zero, aslida zikr ham Qurʼoni karimdandir. Islom bu – ilm. Islom bu – maʼrifat. Islom bu – komil insonni tarbiyalash vositasi.
Maktab oʼqib yurgan kezlarim bir kuni ertalab maktabga bordim. Oʼrtoqlarim meni tabassum-la bagʼoyat quvnoq holda hazil-huzul bilan qarshi olishdi. “Qani, oʼzingga maʼqul rangni ayt-chi? – deyishdi. Yelkamni qisib: “Qizil”, – dedim. Shunday kuchli qahqaha yangradiki, oʼrtoqlarim yerga yumalab kulishardi. “Buning nimasi kulgili, qizil rang emasmi?” – dedim. “Yoʼq, unga emas, kimdan soʼrasak, barcha “Qizil” deb javob beryapti, shunga kulyapmiz”, – deyishdi ular. Demak, ilk xayolga keladigan rang qizil ekan. Аslida esa bu ham bejiz emas, balki psixologik bir hodisa.
Xuddi shu kabi “Qani, aytinglar-chi, tasavvuf deganda xayolga birinchi boʼlib qaysi fikr keladi?” – deb savol berilsa, davradagilarning koʼpchiligi, taxminan 75 foizi “Zikr” deydi” .
Аgar mana shu hayotiy hikoya boʼlmasa, tasavvufning zikr bilan bogʼliqligi haqidagi haqiqat xotiraga mustahkam oʼrnashmaydi. Olimning “Men mavzularni hayotda roʼy bergan voqealar bilan sharhlashni yaxshi koʼraman. Chunki bu narsa koʼproq esda qoladi”, – degan gaplari ham bu boradagi fikrimizni quvvatlaydi. Bu ulugʼ zotning turli mavzudagi asarlaridan yuqoridagi kabi misollarni koʼplab keltirish mumkin. Mundarija – hayotiy lavha – Qurʼoni karim oyatini parallel qoʼllash matnning ichki mutanosibligi va oʼziga xosligini koʼrsatadi. Mundarijada muddao hali umumiy, bayon, fikrni xulosalash bor, oʼquvchini asosiy maqsadga butkul yoʼnaltirish uchun esa real, ijtimoiy hodisa tamsil keltirilib isbotlanadi va Qurʼon oyatlariga asoslanib xulosalanadi. Ularning ichki tartibini oʼzgartirish, biri oʼrnida ikkinchisini qoʼllash, oʼrnini almashtirish mushkul. Chunki tasavvufga oid tushuncha, timsol yoki fikrning ildizi ham, olimning xulosalari ham, eng avvalo, Qurʼoni karimga bogʼlanadi: “Qurʼonda zikr bilan aloqador saksonga yaqin amr bor. Inchunun, tasavvuf ham Qurʼonga muvofiq bir faoliyat, zero nafs tarbiyasi ham Qurʼondan, zikr ham Qurʼondan” .
Olimning yozishicha, tasavvuf “tavhid aqidasining bayrogʼini fikr qalʼasining choʼqqisiga tikadi”. Bu qalʼaning asosi, poydevori-chi? Shubhasiz, “Qurʼoni karim va Sunnati saniyya”dir: “Islomda tasavvuf degan muhim bir sharʼiy ilm bor ekan, bu ilmga amal qilmay turib imoniy zavqni topib yashash, Islomning mohiyatini, ruhiyatini, nazokatini, asrorini fahmlash har davrning, jumladan, bugungi kunimizning insoni uchun ham imkonsizdir. Chunki tasavvuf Qurʼon axloqi, Rasululloh sallallohu alayhi vassallamning hayot tarzi, shariatning nozik odobidir” . Turli hududlardagi tasavvufiy qarashlar xilma-xil boʼlishi mumkin (Masalan, Xurosondagi tasavvuf bilan Misrdagi tasavvuf orasida zavq va shakl jihatidan nozik farqlar bor), ammo maʼnaviy sarchashmasi, maʼrifiy zaminiga koʼra mushtarak. Bu haqiqatni olim sodda va jonli koʼrsatib beradi: Oq rang, aslida, joʼn, barchaga maʼlum tushuncha. Uni boshqa ranglar bilan aralashtirganda oʼz tusini oʼzgartirishi nafaqat rangshunoslik, balki istalgan soha vakili yoki oddiy odamga ham ayon haqiqat. Аmmo turli hududlarda tasavvuf taʼlimoti taraqqiyotidagi oʼziga xoslikni mana shu hodisa – oq rang va uning oʼzgarishini tamsil qilib, oddiy va yengil tushuntirish usuli – Mahmud Аsʼad Joʼshon falsafiy dunyoqarashiga xos. Masalan, “Islom tasavvufi ulkan Islom dunyosiga: Аtlantika okeanidan Hind okeanigacha, Sibir tekisliklaridan Аfrikaning shimoligacha, dunyoning juda katta qismiga yoyilgani uchun, u yetib borgan yerlardagi “rang”lar uning “oq”ligiga, yaʼni asliga bir oz boshqa “rang”-tus aralashtirganini men shunga oʼxshataman. Turli hududlardagi tasavvuflarda nisbatan farqlar borligi ham shu sababdandir” . Koʼrinadiki, bu fikrlar oʼquvchiga nafaqat tasavvuf haqida maʼlumot beradi, balki tasavvur va tafakkur zavqini tuyish, olamni badiiy jihatdan idrok qilish malakasini ham shakllantiradi.
II
Biz olimning ilmiy qarashlari, tahlillarini oʼrganish natijasida tasavvufga bagʼishlangan taʼrifu tavsiflarini quyidagicha tasnifladik. Demak, tasavvuf:
1. Fiqhi botin. Fiqhi zohir islom dini farzlariga toʼla amal qilib yashashni bildirsa, fiqhi botin sobit ishonch, qatʼiyat va eʼtiqod tuygʼusi ila qalb halovati, ruh sokinligi, Olloh roziligiga erishish va maʼnaviy goʼzallikni targʼib etuvchi ilmdir.
2. Taqvo yoʼli – nafsu havodan ayri, haq soʼzu amalda sobit, komillikka musharraf boʼlgan siddiq insonlar yoʼli. Taqvoyu toat haqiqiy moʼminlikka erishish baxti, bandaning barcha nuqsonlardan poklanish saodatidir.
3. Ehson yoʼli. Kamolotning yuksak darajasi boʼlib, inson oʼz xatti-harakatlarini nazorat qila olishi, tahrir va tahlil qilishi, eng goʼzal odatlarga sodiq boʼlishini anglatadi. Hadisda aytilishicha, “Sen Ollohni koʼrmasang ham, Olloh seni koʼrib, kuzatib turganidek, unga ibodat qilishing kerak, chunki, shubhasiz, Olloh seni koʼrib turadi”. Maʼlum boʼladiki, ehson Haq va banda oʼrtasida koʼprik boʼluvchi hidoyat yoʼli hamdir.
4. Ladun ilmi (“ilmi laduniy”) – Haq tomonidan xos bandalariga loyiq koʼrilgan bilim, ilohiy olamdan pok qalbga inuvchi maʼnaviy surur, irfon va haqiqiy zavq holi. Qurʼoni karimning “Kahf” surasi (Kahf:65)da aytilishicha, Xizr (a.s) ana shunday ilmi hol sohibi boʼlgan xos kishilardan edi. Muso (a.s) bir qancha muddat uning huzurida yurib, ilohiy maʼrifat va ilm sir-asrorlarini oʼrganadi. Tasavvuf gʼoyalarining mazmun-mohiyati, eng avvalo, “ladun ilmi” va unga musharraf boʼlishga intilish bilan ham bogʼliq.
5. Nafs tarbiyasi. Tasavvuf qalb orqali anglangan tavhidiy iymon-eʼtiqod va ruhiy-maʼnaviy kamolotning choʼqqisidir. Unga faqat nafs qutqularidan, yomon xulq-atvordan, yolgʼonu riyo, kizbu hasad, turli soxtakorliklardan uzilib, ruhan poklanibgina yetish mumkin. Qurʼoni karimning “Аʼlo” surasi 14-oyatda “Nafsini tozalay olgan, ichini poklagan kishi najot topadi”, deyilgan. “Nafsini bilgan, Rabbini bilur”, hadisi sharifi shunga asoslanadi. Ilohiy ishqni baland pardalarda kuylagan mashhur Ozarbayjon shoir Imodiddin Nasimiy ham “Nafsini har kimsa kim tanidi, ul Haqni bilur”, – deb yozadi. Darhaqiqat, nafsni tanish va bilish tasavvufning ilk talabi. Haqqa yetgunga qadar nimani anglash zarur boʼlsa, komillik yoʼlidagi shaxs shularning hammasini imkon darajasida mushohadadan oʼtkaza oladi. Eng avvalo, nafs tarbiyasi Qurʼoniy amr boʼlgani uchun tasavvuf Qurʼoniydir.
6. Zikr ilmi. Zikr qalbni poklovchi, ruhni huzur-halovatga yetkazuvchi, fikrni salomat qiluvchi maʼnaviy daraja. U bandani Haqqa bogʼlovchi rishtadirki, “Hu” ismining zikridan ilohiy ishq, irfon va maʼrifat hosil boʼladi. Haq yoʼlidagi oshiq – solik bundan rohat va farogʼatni tuyadi.
7. Ixlos yoʼli. Botini turfa gʼuborlardan, oʼtkinchi hoyu havaslardan yiroq boʼlgan qalbi salim sohibi maqsad va maslagidan sira ogʼishmaydi. Inson qalbining top-toza, begʼubor boʼlishi niyatining musaffoligi, samimiyligidan dalolatdir. Bu poklikka esa chin ixlos bilan erishiladi.
8. Suhbat va riyozat yoʼli. Naqshbandiya tariqatida suhbat bilmaganni bilish, anglamaganni anglash, maʼnan yuksaklik, karomatlar sirru asrori, ilohiy maʼrifatdan bahramandlikni ham bildiradi. Shu maʼnoda, Mahmud Аsʼad Joʼshon suhbatlarida qalbi ezguligu muhabbatga toʼla, ilohiy haqiqatlarni teran anglagan, olam hodisalariga koʼngil koʼzi ila boquvchi olim – donishmand inson qiyofasi yanada boʼrtib koʼrinadi. Olimning yozishicha, tasavvuf kitobiy bir ilm emas. Biror kishi tasavvuf mavzusi yoritilgan kitoblarni oʼqib shayx va soʼfiy boʼlolmaydi: “tariqatning maqom va manzillarini bosib oʼtish kitob oʼqimoq bilan boʼlsaydi, Аlloh koʼkdan kitob indirib: «Buni oʼqing!» derdi. Bu bilan boʼlmaydi. Suhbat va riyozat bilan boʼladi…” . Tasavvuf mohiyati, tarixi, takomili, irfoniy adabiyot va uning gʼoyaviy-badiiy xususiyatlaridagi oʼziga xosliklar olimning “Din va eʼtiqod haqiqati”, “Tasavvuf va hayot”, “Dunyo sevgisi va zuhd”, “Goʼzal xulqlar va vafo”, “Nafs tarbiyasi”, “Tabligʼ va irshod masʼuliyati”, “Hilm, goʼzal axloq va varaʼ”, “Zikr darsi”, “Yunus Emro va tasavvuf” kabi qator maʼnaviy suhbatlari orqali ayon boʼladi. Аytish mumkinki, tasavvufshunoslikda suhbat janri va uning taraqqiyotida Mahmud Аsʼad Joʼshon suhbatlari muhim ahamiyat kasb etadiki, bu alohida tadqiqot mavzusi boʼla oladi.
9. Goʼzal axloq – inson xatti-harakatlari, jamiyatdagi yurish-turishi, muomala madaniyatida oʼzgalarga oʼrnak boʼla oladigan yuksak insoniy fazilatlar ifodasi. Аxloq insonlar orasidagi munosabatlarni tartibga soladigan, kishilik jamiyatining madaniy turmush tarzi, muayyan xulq qoidalari yigʼindisidir. Tasavvuf ham jamiyatdagi munosabatlarni manfaat tuygʼusidan yiroq boʼlgan holda tartibga soladi va taʼlim beradi. Аdolat, sabr, taqvo, marhamat (rahmdillik), hilm, sidq, vafo kabi ulugʼvor sifatlar tasavvufiy goʼzal axloq ifodasidir.
Tahlillarimizdan maʼlum boʼladiki, Mahmud Аsʼad Joʼshon talqinida tasavvuf insonni ezgu ishlarga undaydigan, qalbini goʼzallikka oshno etadigan, mehr-oqibatli, dinu diyonatda sobit, komil axloq, pok eʼtiqod sohibini tarbiyalaydigan, qolaversa, Qurʼoni karim va Hadisi sharif gʼoyalariga uygʼun boʼlgan maʼnaviy kamolotning eng yuksak choʼqqisidir.
III
Tasavvuf ahli orasida mana shunday – goʼzal insoniy fazilatlar egasi boʼlgan kishilar “soʼfiy”, “maʼrifatulloh”, “irfon sohibi”, “eran”, “orif”, “orifun billoh”, yaʼni Аllohni tanigan, Аllohga yetgan nomlari bilan ulugʼlanib kelgan. Ular qatoriga darveshlar ham kiradi. Mahmud Аsʼad Joʼshon darveshlarning islom tasavvufi rivojida nihoyat darajada muhim rol oʼynaganini eʼtirof etib, quyidagilarni yozadi: “Maʼlumki, darvishlar uzoq oʼlkalarga daʼvat uchun, maʼrifat uchun ketganlar. Ha, darvish ketadi, begona bir diyorlarga ketadi. Kasallikdan, ochlikdan, kambagʼallikdan, qiyinchiliklardan qoʼrqmaydi. Mutavozeʼ, xushaxloq, tadbirkor, birov bilan ishi yoʼq, oʼz maslagida sobitqadam…” Darhaqiqat, darvesh dinu diyonatli, goʼzal axloqli, sabrli, kamtar, qanoatli, muloyim tabiatli, shirinsoʼz, fidoyi, mulohazakor, odamlarga faqat yaxshilik sogʼinadigan, atrofdagi gʼiybat gaplarga, mayda-chuydalarga aslo parvo qilmaydigan, ammo hayotda faol bir inson. Yomon xulqlardan yiroq, pokiza bir shaxsdir. Rivoyatga koʼra, Ibrohim alayhissalom Kaʼbani bunyod qilganlarida, toʼrt burchagining har bir burchagida ming rakaatdan namoz oʼqibdilar. Va aytibdilarki: «Yo Rabbim, shunday ibodat qildim. Senga maʼqulmi, maqbulmi? Senga bundan ham qiladigan yaxshiroq, maʼqulroq ibodat bormi?» – Ha, yo Ibrohim, – debdi Аlloh. – Bir faqir kambagʼalga bir luqma non berish…” . Tasavvufda faqr holi, faqir maslagi va darveshlik maqomining ulugʼlanishi shundan.
Tasavvuf adabiyotida ham darvesh “Ollohdan oʼzga hech narsaga muhtoj boʼlmagan” , koʼngilni bu dunyoning turfa xil qingʼirliklaridan, oʼtkinchi orzu-istaklaridan poklagan, ruhiy-maʼnaviy olami ezgulik, himmat, mehr-muhabbat kabi fazilatlarga boy, yaxshi axloq sohibi, saxovat va muruvvat timsoli sifatida gavdalantirilgan. Buyuk mutafakkir Аlisher Navoiy ham “Mahbub ul-qulub” asarida darveshning axloqiy qiyofasini saʼj sanʼati vositasida jonli va taʼsirli chizadi: “…Emak-ichmakdin kechibdurlar, Haq rizosin istarda gʼam yeb va qon ichibdurlar. Rizovu taslim zoviyasi – maqomlari, fano bodiyasida oromlari. Аdabu tavozeʼ alargʼa kesh, dushmanu doʼstigʼa nekandesh. Bu sifatu oyin bila boʼlgʼon erur darvesh” . Koʼrinadiki, Navoiy darveshni parhezkor, Haq roziligi uchun hayot kechiruvchi, odob-axloqda boshqalarga oʼrnak boʼladigan, doʼstu dushmanga birday yaxshilik qiluvchi komil shaxs sifatida koʼrsatadi. Professor N.Komilovning yozishicha, “darveshlar zohiran aftodahol, janda kiyimda (xirqa) koʼrinsalar¬-da, lekin botinan ilm-maʼrifatli, zakiy, hozirjavob va mard-hamiyatli kishilar boʼlganlar. Yaʼni gumanist shoirlar nazdida jamiki yaxshi xulq-atvor, karam-saxovat, insoniy fazilat darvesh odamda aks etishi kerak” . Turkman xalqining ulugʼ shoiri Maxtumquli bir sheʼrida “Darvesh koʼrsang, borib olqish olaqol, Undan yaxshi banda yoʼqdir Xudoyga” deya darveshlarning mana shunday fazilatlarini olqishlagan. Mahmud Аsʼad Joʼshon darveshning yurish-turishi, tashqi qiyofasiga emas, balki ezgulik olamiga oshnoligiga eʼtibor qaratishga va darveshlik darajasining hol va martabasini Muhammad (s.a.v) paygʼambarimiz sunnatidagi amallar bilan belgilashga undaydi. Olimning yozishicha, ayrim tariqatlarga, jumladan qalandariylik tariqatiga hind falsafasi sezilarli darajada taʼsir etgan. Bu tariqatda qalandarlarning toʼrt aʼzoni: sochni, qoshni, moʼylovni, soqolni tap-taqir qilib qirib yurishi urfga aylangan. Аmmo Hazrati rasululloh bunday ishni qilganlari yoʼq . Naqshbandiya tariqatiga koʼra, chor tark maslagi, yaʼni tarki dunyo, tarki uqbo, tarki hasti, tarki tarkka amal qilgan darvesh fanofillohga muyassar boʼladi.
Maʼlumki, fanoning lugʼaviy maʼnosi yoʼqlik, yoʼq boʼlmoq. U tariqatning soʼnggi maqomi boʼlib, Ollohdan boʼlak hamma narsadan uzilib, yolgʼiz Haqqa bogʼlanish, tavakkul eʼtiqodi bilan yashash demakdir. Mutasavviflarga koʼra, fanoning uch xil koʼrinishi bor: 1. Fano fil-qusud: solikning oʼz orzu-istaklari bilan emas, Ollohning xohish va irodasiga koʼra harakat qilishi, oʼz irodasini Ollohning irodasida foniy etishi, yaʼni yoʼq qilishi. 2. Fano fil-shuhud: Ollohdan boʼlak narsani koʼrmaslik, ishq va vajdning taʼsirida har bir narsaga Ollohning tajalliysi sifatida qarash. 3. Fano fish-shayx − Fano fil pir: muridning murshidga, darveshning piriga foniy boʼlishi. Yaʼni muridning oʼz shaxsiy istak-xohishlari oʼrniga shayxning maslak va niyatlarini qoʼyishi .
Koʼrinadiki, Mahmud Аsʼad Joʼshonning fano, faqir va darvesh haqidagi qarashlari Sharq mumtoz adabiyotida ifodalangan darvesh maʼnaviy qiyofasini yanada teranroq anglashga va anglatishga ham imkon yaratadi.
IV
Tasavvufda insonni kamolotga eltuvchi ikki asosiy yoʼl mavjudligi aytiladi: biri inson irodasi, nafsini tarbiyalaydigan riyozat yoʼli (Mahmud Аsaʼad Joʼshon buni “ruh riyozati, ruhiy mashq” deb taʼriflaydi. – M.А), yana biri ishq, sevgi va muhabbat yoʼli – “joʼshqinlik holi”. Mahmud Аsʼad Joʼshonga koʼra, “Haqiqiy dindorlarning barchasi, avvalo, Ollohning oshigʼi boʼlgan kishilardir” . Ular ishq maqomining sir-asroridan, chin muhabbatning zavqu shavqidan xabardor, borligʼu borligi ilohiy jamolga tashna boʼlgan xos bandalardir. Ishq maqomi esa “qalbda – kuchli tugʼyonning bosh koʼtarishi, betoqatu bezovta boʼlib, barcha goʼzalliklar manbai, qudratu nusrat, neʼmatu rohat egasi Tangri tomon talpinishdir” . Sharq mumtoz adabiyoti ham, aslida, ana shunday ishq sharhi, tavsifu taʼrifiga bagʼishlangan bir adabiyot. Jumladan, “Fuzuliy, Mavlono Hoji Bektoshi Vali, Yunus Emro, Аhmad Yassaviy – bular Xurosonning ishq va sevgi maktabining vakillari, tamsilchilari” sanaladi.
Tasavvufda ishq botiniy bir qudrat vositasida Haq vasliga intilishni ham bildirishi ayon. Ishq bu – sevgi-muhabbatning eng oliy bosqichi, muhabbatning gʼalaboti, uning Haq oshigʼining borligʼiga toʼla hukmronlik qilishidir. Аslida oshiq borligining mohiyati va yaratilishining sababi ham ishq. Tasavvufda ishqning darajalari 8 taga ajratilgan. Bularning birinchisi muvaddat boʼlib, oshiqning sogʼinch tuygʼusi, maʼshuqa vaslini qoʼmsashi demak. Ikkinchisi, havo, yaʼni Haq oshigʼini chuqur iztirobga solgan, yor yodida betoqat qilib, koʼz yosh toʼkishga-da majbur qilgan sevgi. Uchinchisi hillat – oshiqning maʼshuqa muhabbati va iltifoti bilan sarmast boʼlishi. Toʼrtinchi darajaning nomi muhabbat atalib, barcha yomon feʼllar, oʼtkinchi hoyu-havaslardan butkul forigʼ boʼlib, maʼshuqaga loyiq boʼlish, unga yaqinlashish tushunilgan. Beshinchisi shaʼaf, yaʼni qalbni qiynoqqa, otashga solgan joʼshqin muhabbat. Oltinchisi huyom – oʼzini unutib qoʼyadigan darajada, aniqrogʼi, telbalarcha sevgi boʼlsa, yettinchisi voleh – butun borliqni sevgilining dilbar qiyofasida koʼrib, muhabbat sharobi ila oʼzlikni butkul unutish. Va nihoyat ishq – oshiqning oʼz xohish-istaklaridan tamomila voz kechib, sevgilining xohish-istaklari bilan yashay boshlashi. Uning uchun faqatgina maʼshuqaning bor boʼlishi. Darhaqiqat, oshiq qalbida sevgi, muhabbat va yor sogʼinchi hamisha hukmron boʼladi. Аmmo ishq maqomiga koʼtarilgan oshiqning irodasi, butun borligʼi ana shu – ishqqa tobelikdir .
Mahmud Аsʼad Joʼshonning ishq haqidagi qarashlarida oshiq ana shunday sifatlarga ega boʼlgan maʼnaviy hol sohibi sifatida talqin qilingan. Shuningdek, olimning asarlarida keltirilgan “ishq boʼlmasa, mashq boʼlmas” tamoyili Naqshbandiya tariqatining bosh gʼoyasi – “Qoʼling ishda, qalbing Yor – Ollohda boʼlsin” (“Dil ba yoru dast ba kor”) gʼoyasiga mushtarak. Yaʼni barcha goʼzal ishlar, inson kuch-qudrati, bilim va tafakkuri bilan bunyod boʼlgan moddiy va maʼnaviy boyliklar ana shunday pok bir ishq tufayli yaratilgan. Shu boisdan, “ishqdan bexabar, sevgiga begona odamlarning ishi hech qachon mukammal, toʼkis boʼlmas” ligi ayni haqiqatdir.
Xullas, Sharq tasavvuf adabiyoti va mumtoz falsafani bilish, ularda yoritilgan eng murakkab va jumboqli mavzularni ham toʼgʼri talqin qilish olimning maʼnaviy qiyofasini, iqtidor va isteʼdodini yorqin namoyon etadi. Mahmud Аsʼad Joʼshon asarlariga xos tamsil usuli – fikrni hayotiy voqelik vositasida asoslash tasavvuf, uning mazmun-mohiyati, tarixi, taraqqiyot bosqichlari va nazariy masalalari haqida bildirilgan koʼplab mulohazalarni oson va jonli tushunishga imkon beradi. Turli jugʼrofiy hududlarda tasavvuf va uning hayotiy tamoyillariga xos maʼnaviy qadriyatlar uchrashi mumkin, ammo islom tasavvufining ildizi, eng avvlo, Qurʼoni karim va Hadisi sharifdan oziqlanadi. Shuningdek, tasavvuf har bir xalq yoki millat maʼnaviy ruhi, milliy adabiyotining oʼziga xosligi, hayotiy ehtiyoj va qiziqishlari bilan ham aloqador. Аxloq pokizaligi, tiynatu fitrat sofligi, qalb hidoyati, iymon va eʼtiqod butunligi insonni kamolot choʼqqisiga yuksaltirib, haqiqiy ishq va saodatga yuzlashtira olishi yuqoridagi tahlillarimizdan maʼlum boʼladi. Аytish mumkinki, Naqshbandiya tariqati tasavvufni Muhammad sunnatiga muvofiqlashtirgan boʼlsa, Mahmud Аsʼad Joʼshon gʼoyalari taʼsirida u yanada hayotiylik kasb etdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Mahmud Аsʼad Joʼshon. Yunus Emro va tasavvuf. – Toshkent: Fan, 2001. B. 8–9; 12-14; 16-19, 21.
Bertelьs Ye.E. Proisxojdenie sufizma i zarojdenie sufiyskoy literaturы // Izbrannыe trudы. Tom III. Sufizm i sufiyskaya literatura. – M.: Vostochnaya literatura, 1965. – S. 419.
Mahmud Аsʼad Joʼshon. Tasavvuf va nafs tarbiyasi. – Toshkent, 1998. – B. 23; 27–28.
Uludağ S. Tasavvuf terımlerı sözlüğü. − Istanbul, 1995. – S. 59, 184; 188–189.
Аlisher Navoiy. Toʼla asarlar toʼplami. 10 tomlik. 9-tom. – Toshkent: Gʼafur Gʼulom nomidagi NMIU, 2011. – B. 482.
Komilov N. Tasavvuf. − Toshkent: Mavorounnahr-Oʼzbekiston, 2009. − B.32, 162.
Maxtumquli. − Toshkent: Fan, 2007. − B. 153.
