“Эзгулик матлабида дарду ҳасрат чека билиш ҳам инсондаги ноёб фазилатдир” деб ёзган эди швейцариялик машҳур адиб Макс Фриш. “Ҳасрат” иборасини Фриш ва унинг издошлари яратган деярли барча асарларга нисбатан қўллаш мумкин.

ТАРЖИМОНДАН

 “Эзгулик матлабида дарду ҳасрат чека билиш ҳам инсондаги ноёб фазилатдир” деб ёзган эди швейцариялик машҳур адиб Макс Фриш. “Ҳасрат” иборасини Фриш ва унинг издошлари яратган деярли барча асарларга нисбатан қўллаш мумкин. Зеро, ўтган асрнинг етмишинчи-саксонинчи йилларида Швейцария адабиётида шу ижодкорлар бошлаб берган янгича йўналиш айнан инсон қалбини тафтиш этиши, унинг тафаккурида содир бўлаётган ўзгаришлар, психологик кечинмалар – ички туғёнлар, “айбсиз айбдорлик” ҳисси, мухтасар айтганда – инсоний ҳасратни ифодалаши билан эътибор қозонган эди.
Инсон ҳеч кимни ўзини билганчалик билолмайди, тушунолмайди, бу – имконсиз. Шунданми, Макс Фриш ижодида ўзини ўзи “фош этиш” – автобиографик тамойил устунлик қилади. Сўзга ғоят тежамкор адиб ҳикоялари илк қарашда анчайин бир тасвир, этюд, йўл-йўлакай қораланган қайдларга ўхшайди; аксарияти ёзувчининг кундалигида дунёга келганининг боиси ҳам шунда. Кўпинча жанр талабларидан йироқ, тайин ечимга ҳам эга эмасдек кўринган бу асарлар, аслида мазмун-моҳиятнинг салмоғи, психологик ёндашувнинг теранлиги билан китобхонни ўзига жалб этади.
Кўплаб қисса ва романлар муаллифи Макс Фришнинг ана шундай ўзгача бир услубда битилган ушбу ҳикояси журналхонларимизни ҳам бефарқ қолдирмас деган умиддамиз.

Макс ФРИШ
БИР ҲАЛОКАТ ҲИСОБОТИ
Шоҳсанам таржимаси

Швецариялик машҳур адиб Макс Фриш (Max Frisch) нинг номи адабиёт ихлосмандларига яхши таниш. У 1911 йилнинг 15 майида Цюрихда туғилиб,роппа роса 80 йилдан кейин 1991 йилнинг 4 апрелида айни шу шаҳарда вафот этган.Мана шу икки сана орасида кечган вақт мобайнида адибнинг ўнлаб роман ва пьесалари дунёга келди. Айниқса,унинг уч  романи: «Штиллер» (1954), «Homo Faber» (1957) ва «Ўзимни Гантенбайн атайман» (1964) Макс Фриш номини дунёга машҳур қилди.

Йўл аслида уники эди, бинобарин, у айбдор эмас. Монпелье яқинида чап томондан тиркамали юк мошинаси чиқиб қолди. Туш маҳали эди, қуёш чарақлаб турарди, йўлда мошина сийрак…
Марлис – сочи калта қирқилган оққува жувон, қаншарида пўрим бинафшаранг кўзойнак, шимидаги сербар камар жез тўғали. Ўттиз беш ёшларда, ўзи Базелдан, ўта зукко, ҳозиржавоб. Танишганларига бир йил бўлай деб қолган.

“Мен ҳайдасам-чи?” деган гап ҳалокат содир бўлишидан олдин аёлнинг оғзидан чиққан сўнгги илтижо эмас эди (аммо нимагадир кейин унга доим шундай туюлаверади); мошинада юрган кезларида шўрлик нуқул “мен ҳайдай, мен ҳайдай” деб Викторни ҳол-жонига қўймасди.
Авиньонда, Марлис ҳали уйқудалик чоғида, Виктор ваннага қамалиб олиб, бош қотира-қотира узил-кесил қарорга келган: бас, етар! Нонушта пайти (ади-бади айтишиб ўтирмай), “Бўлди, шу ердан орқага қайтамиз, вассалом”, дейди. Шундай бўлгани маъқул чамаси.

Улар Виктор ишлайдиган касалхонада танишган. У – врач, омон қолгани учун аёл ундан бир умр миннатдор; шу халоскорини деб эри билан ҳам ажрашган.
Бемор бошида ўтказилган беҳаловат тунлар, меъморлик обидаларининг қайси услубга дахлдор экани борасидаги баҳслар (готиками ёки роман); ўтган ҳар кун бамисоли бир имтиҳон: модомики Авиньонда экансан, папалар тарихини билмоғинг шартдек. Билган-билмаган нарсаларини аёл шу қадар ўжарлик билан сўраб-суриштирардики, нодонлигини ўйлаб Викторнинг ҳатто ўзидан кўнгли қолиб кетарди. Ахир, бу аёлни ростдан ҳам XIV асрда Рим папаси Авиньонга нега ҳижрат қилгани қизиқтирса, буни ҳар қандай маълумотномадан билиб олса бўлади-ку. Лекин гап папалар тарихида эмас экан. Кейинчалик ҳамтўшак бўлганларида аёл унга ўшанда бой берган ишончини қайтаргандек бўлди.

У бўйдоқ, уйланмаган.

Бу галги саёҳатдан аёл беҳад мамнун. Муттасил ёмғир ёғиб турган Генуя¬дан бу ёғига нуқул шу гапни такрорлайди. Бора-бора кун очилиб кетди. “Йўлга андармон бўлиб теварак-атрофдаги ажойиботлардан бебаҳра кетяпсан-а”, деб қўяди аёл гоҳида. Айниқса, у Прованс деган манзилга мафтун бўлди; мошинада кетатуриб баъзан хиргойи ҳам қилиб қўяди.

У– тепакал, буни ўзи билади.

Унинг назарида ҳам Экс-ан-Прованс хийла кўркам жой, ҳатто жуда хушманзара дейиш мумкин. Аммо бу гапга аёлнинг энсаси қотади, чунки икки кўзи йўлда бўлиб у ҳеч қаёққа қарамаётган, ҳеч нарсани кўрмаётган эмиш.

Шаҳарчанинг номи Кавийон эмас, Кавайон экан, у сарсабил экиладиган катта-катта майдонлари билан донг таратган. Дарвоқе, кеча аёл унга шу ҳақда гапирган. Гапи рост чиқади: сал ўтмай йўл четида “Кавайон” деган лавҳа кўзга ташланади. У чурқ этмайди ва қизил чироқни “босиб” ўтади.

Меҳмонхонадаги ётоқ тўшаги кенг-мўлгина экан. Аёл дарҳол шунга чўзилиб олиб “Фигаро литерер” газетасини ўқимоққа тутинади, унинг эса бунақа нарсаларга “тиши ўтмайди”. Аёл – роман филологияси бўйича мутахассис, фан доктори.

Кечки таомни улар Ниццада дўстлари даврасида қилишади, зиёфат кўнгилли ўтади (bouillabaise1 ), аммо аёл кейин унга ўтириш чоғи нуқул овқат ҳақида гапирдинг, дея дашном беради. Яқин одамингизга шундай танбеҳ беришингиз мумкин, албатта. Виктор бўлса шундан сўнг овқат тўғрисида оғиз очмасликка қарор қилади ва ҳатто тушлик маҳали Марлис таомдан сўз бошлаганида (бу ҳол айниқса, Францияда таомилга айланган) у атай гапга қўшилмай миқ этмасдан ўтираверади.

Бу уларнинг илк саёҳати эмас. Аёл соғайиб кетганидан кейин улар дастлаб Эльзасга боришган. Илгарилари у анча хушчақчақ эди, врачлигимга учиб мен билан юрибсан, дея ҳазиллашиб Марлиснинг жиғига тегиб ҳам қўярди.

У ҳали бирор марта ўсалроқ йўл ҳалокатига учрамаган, шунга қарамай, агар Марлис эҳтиёт камарини тақиб олса, айни кўнглидаги иш бўларди. Аксига олиб у ҳеч қачон камарни тақмайди – Виктор баттар тез ҳайдайди деб қўрқади. У эса энди секинроқ юраман, мана кўрасан, дея ишонтирмоқчи бўлади. Секин юради ҳам. Канндан бу ёғига. Аммо Марлис индамай кетаётган бўлса-да, спидометрга кўз ташлаб-ташлаб қўяётганини сезадию унга гап қўшгиси ҳам келмай қолади. Виктор ўзининг диққинафас одам эканини ўйлаб “уф” тортади.

Авиньонда ваннадан чиқибоқ, у аёлга “Пастда кутаман” дедию жадал эшик томон йўналди. Нима бўлди экан? Марлис ҳайрон. Толиқиб қолдимикан ё?

Марлис ақлли одамларга, айниқса, эркакларга тан беради, негаки уларни аёллардан кўра заковатлироқ деб билади. Биров ҳақида гапирганда ҳам “Ҳа-а, у каллали одам” ёки “Уни ақлли деб бўлмайди” деб қўяди кўпинча. Аммо бирор кимсага уни нодон санашини асло сездирмайди. Баъзи давраларда у Викторга нисбатан теранроқ мулоҳаза юритиб қолса, ўзи хижолат чекади ва буни ҳам муҳаббатдан деб билади.

Виктор уйланишдан гап очай демайди ҳеч.

“Мана, энди тезликни бир юз қирққа чиқариб юбординг!” Марлис гўё шу гапни айтиши тайин эди. “Илтимос, менга бақирма!”дейди-я у яна. Аввало, Виктор бақиргани йўқ, ундан айнан шундай гапни кутганини айтди, холос. Ахир, Марлис йўл бўйи спидометрдан кўз узмай ўтирибди-ку? Ана кўриниб турибди – роппа-роса 140 тезликда кетяпти. Марлис ҳам шуни айтяпти-да. Кеча у 160га қўйиб ҳам ҳайдаган (Канн ва Сен-Рафаэл оралиғидаги йўлда), ҳатто бир гал спидометр 180ни ҳам кўрсатган ва ўшанда Марлиснинг бошидан дуррачаси учиб кетган. Шундан кейин улар келишиб олган: энг катта тезлик – 140, ундан оширмаймиз. Энди бўлса, Марлис “Тез ҳайдаяпсан”, деб яна тихирлик қиляпти. Ҳолбуки, хашаки бир “фольксваген” ҳам уларни чангида қолдириб кетди. “Тўғрисини айтсам, нимагадир мени қўрқув босяпти”, дейди Марлис. Виктор гапни ҳазилга бурмоқчи бўлади: “Кеча 140да юрган эдик, бугун – 120, шу тарзда кетаверсак, Бильбаога боргунча тезликни 30га туширамиз. Ке, қўй шу машмашани!” Шундай дейди-ю, ҳазили ўзига аҳмоқона туюлиб кетади, лекин Марлис буни сезмасин-да, деган ўй ўтади хаёлидан. Аёл энди хиргойи қилмай қўяди, Виктор ҳам қува-қувни бас қилади, иккаласи-да мум тишлагандек кетаверади.

Аёлнинг эри (олдингиси) – химик.

Марселда кутавериб Викторнинг тоқати тоқ бўлганидан аёл оёқ кийим сотиб ололмади; лекин жаҳл ҳам қилмади, туфлиси оёғини сиқаётганини айтди, холос. Арлда эса, Виктор ҳар қанча кутганига қарамай, Марлиснинг оёғига лойиқ пойабзал топилмади.

Тўғриси, у жон-жон деб ёлғиз нонушта қилган бўларди. Сабаби бўлса ўзига ҳам қоронғи. Ваҳоланки, Марлисдан бошқа бирор аёл билан нонушта қилишга хуши йўқ. Буни Марлис ҳам яхши билади.

Марлис шу қадар зийракки!

Ҳамма гап Марлисда, ҳа, Виктор адашаётгани йўқ.

Эрталаб уйғонганидаёқ бугун бир фалокат рўй беришини кўнгли сезгандек эди-я; Авиньонда чинор тагида ўтирганларида ҳам шундай бир хавотир безовта қилиб турган…

Аёл бирор нарса харид қилганда худди ёш боладек қувончи ичига сиғмай кетади; оладиган нарсаси бўлмаса-да, гапдан тўхтаб, дўконларнинг ойнаванд пештахталари олдида туриб қолиш одати бор. Албатта, унинг ўрнида бошқа аёл бўлганда ҳам шундай қиларди.

Виктор – темирйўл хизматчисининг ўғли, Кур деган шаҳарчада туғилган, институтни аъло баҳолар билан тамомлаган, тез орада бош врач лавозимига тайинланса ажаб эмас.

Лўлилар тўдалашиб юрадиган машҳур жой Saintees Maries sur Mer эмас, Saintees Maries de la Mer деб аталади. Марлис Викторга бу ҳақда лом-мим демайди. Яна унинг хатосини тўғрилаш бўлмасин деб, ҳатто жой номини тилга олмайди. Викторнинг ўзи буни фаҳмлаб олар, деб ўйлайди.

Аёл уни Вик деб атайди.

У Виктордан бирор жиҳати билан устун кўринишни истамайди – эркакларга ёқмайди бу, айниқса, Виктор бунга тоқат қилолмаслиги аниқ; жарроҳ-да, одамлар унга ҳаётини ишонишига кўникиб қолган, бир вақтлар Марлиснинг ўзи ҳам ишонмаганмиди?

“Шунга ишончинг комилми?” деб сўраш Марлисга одат бўлиб қолган. Бирор масалада фикрингни айтгудек бўлсанг, дарров “Ишончинг комилми?” деб қолади.

Авиньонда чинор тагида ўтириб Марлисни кутар экан, Виктор ўзини ҳув авваллари – ҳазил-мутойибага мойил чоғларидагидек хушвақт ҳис этади. Қуёш чарақлаб турибди, шамол эсаётир, тўзонга айланиши ҳам мумкин. Балки бугун ҳаво анча яхши бўлар. Марлисга уйга қайтиш тўғрисида сўз очмайди. Рости, бу энди ақлга сиғадиган иш эмас. У чинор остидаги тўгарак стол ёнида ўтириб Guide Michelin2 ни варақлайди, Монпельега қайси йўлдан борган маъқул – шуни билмоқчи.

У 42 ёшда.

Бир вақтлар, талабалик даврида Виктор Провансда бўлган, бир ҳафта чамаси. Арлга яқинлашиб қолганларида Марлис Guide Michelinдан у ердаги машҳур аренанинг диаметри, ўриндиқлари сони, иншоотнинг баландлиги, қурилган вақти ва шунга ўхшаш маълумотларни овоз чиқариб ўқий бошлаганида у, мен ўша аренангни кўрганман, дейди. Марлиснинг қўлидаги китобча (йўл маълумотномаси) француз тилида, Виктор французчага тушунса-да, бу тилда гапирилса ўзини доим имтиҳондан ўтаётгандек ҳис қилади, аммо бунга Марлис айбдор эмас, албатта. Китобча билан бўлиб аёл спидометрга деярли қарамайди. Талабалигида Виктор бу ерга гамбург¬лик бир қиз билан келган; ўша саёҳатдан ҳозир девор бошига чиқиб ўтирганларию арена манзарасигина ёдида қолган. У ўзича аренани тасвирлай кетади… Арлда фараҳбахш оқшом, Виктор ҳар доимгидан кўра жўшиб-тўлқинланиб гапиради. Бу ҳол Марлисга хуш келади. Улар шароб ҳўплаб ўтиришади (Виктор ишдалик вақтида ичкиликни оғзига ҳам олмайди). Эртаси куни улар тонгдан Арл аренасини томоша қилишади – кеча Виктор Ним аренасини гапирган экан, Марлис фарқига бормади-ю, аммо унинг ўзи сезди.

Марлис қадди-қомати расо аёл. Тишлари йирик, дўрдоқ лаблари доим ним очиқ бўлганидан, кулмаса-да тишлари кўриниб туради. Латофатини эътироф этиб, парвона бўладиганларга у чандон парво қилмайди; аммо уни фаросатли аёл деб билган эркакларга ёқмоқ учун бор жозибасини ишга солади.

Шаҳарни тарк этганларидан бир соатлар ўтгач, Виктор Арл аренасини Ним аренаси билан чалкаштирганини очиқ тан олади.

Виктор уни кутяпти, буни Марлис билади. Аммо ҳали вақт бемалол деб ҳисоблайди. Нега у доим учрашувга барвақт келиб оларкан-а? Мана, энди кутиб ўтиради. Марлис тез кийиниб, тез пардоз қилишга ўрганмаган. Ҳамиша аҳвол шу. Чинор остидаги тўгарак столга жойлашаркан, Виктор ҳам нега бундай югуриб келиб оламан, айб ўзимда, деб ўйлайди. Марлис айтмоқчи, Авиньонни томоша қилиб, ҳузурланиб ўтирса бўлади-ку, ахир. У теварак-атрофни кузата бошлайди. Чинор барглари орасидан қуёш нурлари ёғилмоқда. Марлис, Виктор кутаётганини билатуриб, яна дўконнинг ойнаванд пештахталари ёнидан жилолмай қолади. Виктор ҳам ҳечқиси йўқ, озроқ чидарман, деб қўяди. Марлис келасолиб Авиньондан ҳам ўзимга лойиқ пойабзал тополмайман шекилли, боз устига, эгним ҳам юпунроқ, дейди норози оҳангда. Испания иссиқроқмикан-а? Виктор ўзича шундай бўлса кераг-ов дея тусмоллайди-ю, лекин индамай қўя қолади – янглишиши ҳам мумкин-да, балки ростдан ҳам ҳали Испанияга боришга тўғри келар. У дабдурустдан “Бриошь ейсанми?” деб сўрайди-да, негадир бошқа таом буюради. Буни ўзи ҳам сезади, аммо хатосини тўғрилаб ўтирмайди, чунки Марлиснинг хаёли бошқа ёқда, унинг гапини эшитгани ҳам йўқ. Виктор энди ҳар қандай икир-чикирга эътибор берадиган бўлган. Ўзига шундай туюлади. Шунга қарамай, дейлик, Марлис чекмоқчи бўлгани ва унинг олов тутишини кутаётганини барибир пайқамай қолади. Кейин “Кечирасан!” дея дарров олов тутади. “Кечирасан”. Такрорлаш энди ортиқча.

Базелда Марлис эрининг уйида яшамайди, Викникида ҳам турмайди, негаки бу қўйди-чиқди асносида можарога сабаб бўлиши турган гап.

Чақмоқтошни чиқиллатиб ёқаркан, у Марлисга норозилик билан эмас, бефарқ, худди бир буюмга қарагандек тикилади. “Бўйнимдаги занжирчам ёқмадими сенга?” деб сўрайди аёл ундан. У гўё эшитмагандек “Гарсон!” деб чақиради. Кейин Марлиснинг яноғини силаб қўяди, аммо бундан муддаоси нима – англаш қийин. Беш қадамгина наридаги столни артаётган хизматкор бола негадир уларнинг ёнига келмайди. Вик юзини силаб қўйгани аёлни таажжубга қўяди. Виктор тетик, бамайлихотир кўринишга ҳаракат қилаётгани аниқ. “Ҳаво қандай ажойиб-а!” дейди у. Марлис эса “Ҳали ҳисоб-китоб қилмадингми?” деб сўрайди. Унинг гапида таъна оҳанги сезилмайди. Вик қўлидаги танга билан столни черта бошлаганида, Марлис “Гарсон!..” дея чақиради. Хизматкор югуриб келади. Виктор ҳисоб-китоб қилаётганида, Марлис ундан Монпельега бориш йўлини ижикилаб суриштиради. Нега унинг бу иши Викнинг ғашини келтириши керак? Ҳеч-да… У йўл харитасини қунт билан ўрганиб чиққанини Марлис қаёқдан билсин! Ниҳоят, гарсон нари кетгач, “Тушундингми?” дейди Марлис унга қараб.

У нимадан хавотирда ўзи?

Бир куни (бу саёҳатда эмас, олдингисида) Марлис ярим ҳазил оҳангида “Сен энди менга дўхтир эмассан, Вик, билиб қўй шуни” деган эди.

Гаражда мошина ювувчига у “мой” демоқ ўрнига “бензин” дейди; нима фарқи бор, ҳар гапига луқма солиб турадиган Марлис бу ерда бўлмагандан кейин. Мойми, бензинми, ишқилиб, ўзига керак нарсани олди – бўлди-да.

Базелдаликларида ҳаммаси бошқача эди.

Сафар чоғи бир мартагина, Каннда Марлис уни “овсар” деган эди, чунки жаврашларига қарамай Вик бир ёқлама қатновли йўлга чиқиб кетди-да. Нима, бу Викка оғир ботдими? Ана шундан кейин у доим Марлиснинг галдаги “таъриф”ини кутадиган бўлди.

Испанияга борамиз деб Марлис ўзида йўқ хурсанд эди.

Ахир, Марлис роман тиллари бўйича… филолог бўлганидан кейин баъзан Викторнинг французча талаффузини силлиқлаб қўйса, бунинг нимаси ёмон, аксинча, раҳмат айтмайдими унга?!

Авиньонда Марлис ул-бул харид қилиб юрганида Виктор мошинанинг тепасини очиб қўйиб, тамаки тутатганча уни кутиб ўтиради. Вақт бемалол. Таътилда юришибди. Чекатуриб у Марлисга меҳрибонроқ бўлишга қарор қилади. Жувон қайтиб келганида ўзини худди чинакам хуштордек тутади: мошинадан тушиб унга эшик очаркан, “Кўзойнагингни топдим. Ўриндиқ тагига тушиб қолган экан”, дейди. Марлис эса “Ана, кўрдингми!” дейди ўша кўзойнакни (шу саёҳатдаги иккинчиси) гўё Виктор йўқотгандек таънавор оҳангда. Марлис бошқа тирноқэговлагич сотиб олмоқчи эди, топилмади, лекин олган оёқ кийими Викторга маъқул бўлди. Унда нега Марлиснинг кайфияти чатоқ? Ҳозир, мана ҳозир Викторнинг сабри тугайдигандек туюлади унга доим. Худди ҳув Марселдагидек. Жомадонининг ярми пойабзал бўлатуриб, нима учун Марлис нуқул (Марселдан бошланган бу савдо) оёғини сиқадиганини кийиб юрибди экан? Яна Марсель орқали кетайлик, деганида Викторнинг гапида ҳеч бир киноя йўқ эди, аммо Марлис шунга ҳам оғринди. Хуллас, икковининг ҳам таъби тирриқ.

Ҳайҳот, касалхонадаги оқшомлар энди ортда қолган!

Манча деганлари, Марлис таъкидлаганидек, Мадриднинг шимолий қисмида жойлашмагани барчага маълум; шундай бўлса-да у нонуштага чиққунича Виктор харитани қайта кўздан кечирди. Унга айтиш учунгина эмас, шунчаки, ўзи яна бир бор ишонч ҳосил қилмоғи учун.

Виктор мошинани елдек учирмасликка қатъий сўз бергач, тепа қопқасини очиб кетишди. Ахир, рўлдаги одам билан унинг ёнида ўтирганнинг фарқи бор-да. Аслини олиб қараганда, ҳеч ким билан қувлашмай (Канн ва Сен-Рафаэл оралиғидаги каби), ҳатто шалоқ юк машинаси ортидан ҳам судралиб юриш кулгили-ку; кейинчалик ўшанда роса худбинлик қилганман, деб ўйлайди Виктор.

Виктор оти унинг ўзига ёқмайди, Марлиснинг Вик деб аташини, айниқса, қўшни столда ўтирганлар буни эшитиб қолишини эса асти хоҳламайди.

У Европа ягона пул бирлигига ўтиши керак ва ўтиб тўғри қилади деб ҳисоблайди; Марлис бунга шубҳа билан қараса-да, эътироз билдирмайди. Нега унинг бирдан жаҳли қўзиди? Марлисни гапига ишонтиролмагани учунгинами?

Марлис бутунлай соғайиб кетган.

Аёл индамай қолса, Виктор яна ўзини маломат қила бошлайди. Шу тобда Эльзасдаги сарсабилдан гап очишнинг нима кераги бор эди (яна овқат!), бундан кўра Монпельега бориш йўлини тузукроқ билиб олса бўлмасмиди? Аёл кўзойнагини тақади-да, “Лионга борадиган йўл-ку бу!” деб қўяди. Виктор миқ этмагач, “Мен сени Монпелье тараф юрмоқчисан деб ўйлабман”, дейди яна. Виктор ўзини хотиржам кўрсатмоқ учун чап қўлини мошина ойнасидан чиқариб олади. Рўпарада – “Toutesles directions”3 деган ёзув кўринади. Энди-энди бир-бирига кўнгил қўйган чоғлари илк бор Эльзасга саёҳат қилишганида Марлис унинг гапирган гапига ишонар эди-я. Йўлдан “Toutesles directions” деган яна бир лавҳа чиқади. Бироқ Виктор барибир хатосини тан олгиси келмайди.

У ҳазилни бопладим деб ўйлаганида Марлис кўпинча тишининг оқини кўрсатмайди, лекин баъзан у ҳечам кулгили деб билмайдиган гапларга қаққос уриб кулиб юборади.

Марлис тирноқэговлагич ўрнига сотиб олган дуррачасини бошига ўраб олади, “Хўш, ёқдими?” деганидагина Виктор буни пайқайди. У дабдурустдан “Сен ҳақсан!” деб қолади. Худдики “Бир вақтлар чўлу биёбон бўйлаб Бағдоддан Дамашққа қараб сенсиз мошинада йўлга чиққанман ва етиб ҳам олганман” деган гапига Марлис нимадир дея минғирлаб қўйгандек. Яна, томдан тараша тушган каби, “Қаердамиз эмиш! Катта холангникидамиз, билдинг!” дейди у. Марлис анграйиб қолади – бунақа муомала унинг табиатига зид-ку. Виктор хо-холаб юборади – бамисоли Авиньонинг қоқ ўртасидан иккига ажраладиган антиқа кўприги устида тургандек; ҳолбуки, ҳозир улар бир корхона ҳовлисида “Passage interdit”4 деган ёзув қаршисида эдилар. У мошинанинг орқага қайтиш чироғини ёқади, аёл “Асабийлашма”, деб қўяди шошиб. Шунга ўхшаш “хато”лардан кейин Виктор мошиналар шовқин-суронида ҳар қандай овсар ҳам адашмай топиши мумкин бўлган йўлга тушиб олади. Аммо Виктор ҳануз Марлиснинг янги дуррачаси ёққан-ёқмаганидан сўз очмайди.

Марлис оқила аёл, ҳеч бир далил-исботсиз ҳам аён бу.

Агар ҳозир Виктор оқ халат кийиб олганида борми, ҳаммаси бирдан бошқача бўлиб кетарди; фараз қилинг-а, у оқ халатда Провансдан ўтиб Испанияга йўл олмоқда…

Нега у оғзига сув солиб олгандек чурқ этмай кетяпти?

Нима, у автоҳалокат нималигини билмас эканми? Марлис бундан бехабар, албатта – анча эски гап-да бу. Охири бахайр бўлган. Ўзи ҳатто унутиб юбораёзган. Шуларни хаёлидан ўтказаркан, у Марлисга кўз қирини ташлайди – ҳозиргина “трейлер”ни қувиб ўтди, Марлис эса миқ этмади ва гўё шу билан ўша ҳалокатни ёдига солгандек бўлди.

Plexus нима дегани – бир-бирига улашми? У – жарроҳ-ку, шуни ҳам билмаса, уят бўлар. Бу ҳам камдек, ҳозир Марлис “Ишончинг комилми?” деб сўрайди. Лекин негадир у сукутда. Виктор энг яқин йўл Эгю-Морт орқали ўтишини айтгандагина, у “Ишончинг комилми?” деб қўяди одатдагидек.

Марлис оёқяланг ўтирибди, туфлиси оёғини сиқяпти, аммо буни сездирмайди. Викторнинг унга раҳми келади, бирор нарса гапириб берсамикан?

Қизиқ, нега қўлини аёлнинг тиззасига қўйди?

Антибда нега Марлисга бақириб берди, сабабини ўзи ҳам эслолмайди. Кейин эса, ноҳақ бўлса-да, жаҳлдан кўкариб-бўзариб кечирим сўрагандек бўлди: “Бўпти, бўпти, узр энди!”

Марлисни мафтун этган бу текислик Прованс дейиладими ёки Камаргми, очиғи, нима фарқи бор? Нега Виктор Камарг деб туриб олди? Балки ҳақ бўлиб чиқар…

Эгю-Мортга етгунча чурқ этмай кетишди.

Марлис огоҳлантирганига қарамай, Виктор (у ўзини эшитмаганга солган эди) тўппа-тўғри чоғроқ бир тўхташ майдончасига чиқиб кетади. Мошина бешикаст ва ҳатто уларни одатдаги текис йўлдан кетяпти дейиш ҳам мумкин. Бемалол. Юз қадамлар бўм-бўш майдон бўйлаб, яна салқингина денг. Аммо Марлис бундай бўлишини туш кўрибдими? Шунинг учунми, у яна индамай қўя қолади.

Аёл шаҳарчани томоша қилиб юрганида, Виктор чинор остида ёл¬ғиз ўзи яхна шарбат ичиб ўтиради. Бирдан у ўзининг таътилда юрганини эслаб қолади. Чинор барглари орасидан таралаётган ёғду ва яна алламбалолар…

Виктор ҳеч қачон омон қолгани учун Марлис мендан қарздор деб ҳисоблаган эмас. Бу ҳам силлиққина ўтиши тайин бўлган одатдаги операциялардан эди. Ҳойнаҳой, Марлис ҳам шундай деб ўйлар…

Шу ерда қолсалар ҳам бўларди. Соат энди ўн бир бўпти, тушликка ҳали эрта. Ҳа, бу ерда қолса бўлади. Қадим қалъа деворлари – шамолпана. Ҳали Марлис қайтсин, у ўзини бошқача тутади: қувноқ, хотиржам; ахир, ҳамма гап ўзида қолган-ку.

Баъзан у Марлисдан фарзандли бўлишни хоҳлайди.

Виктор нега ҳадеб Антибдаги каби жанжал қўзғайверишига Марлис ҳайрон. Аввалига бақириб бериб, кейин уч юлдузли “Bonne auberge”5 ресторанига борайлик, дея қистаб қолгани-чи! Марлис шу юлдуз-пулдуз деганларига унча ишонмайди. Виктор эса ўжарлик қилиб гапида туриб олади. Бу таклифи билан маъшуқасининг кўнглини тополмаганидан аччиқланиб, бўлмаса, Антибингда тентираб юравер дегандек бир соатлар чамаси уни ёлғиз ташлаб кетади. Энди бир ўзи нима қилсин? Бирга бўлишса, қаерда тушлик қилиш масаласида яна келишишолмайди, яна ҳар доимги баҳслар… Дарҳақиқат, шу яқин атрофда бундайроқ ресторанлар ҳам бўлатуриб, нега энди “уч юлдуз”лигига боришимиз керак, дея эътироз билдиради Марлис. Улар йўл олган томонда ресторан борлиги ҳам даргумон; ниҳоят, тоқати тоқ бўлган Марлис “Ишончинг комилми ўзи?” дейди, у бўлса яна индамай кетаверади, кейин бир муюлиш чиқади, кейин эса “Bonne auberge” деган лавҳа кўзга ташланади. Бош официант уларни “жанобларининг ўзи бир соатлар олдин танлаб кетган” баҳаво айвондаги стол томон бошлайди. Шинамгина бу жой айни чоқда хийла салқин, ичкарида хилватроқ бўлмалар, миллий либос кийган официантлар; таомлари анча қиммат бўлса-да, ўртамиёна, лекин буларнинг нима аҳамияти бор? Бир соатча олдин Виктор унга бақириб берганига қарамай Марлис ўзини вақтичоғдек кўрсатяпти; уни аягани учундир.

Мистраль деган шоир ўтганини Виктор билади. Мистраль деб аталадиган шамол эса, Марлис ўйлаганидек, денгиздан эсмайди. Бу анчайин бир шамол. Тўғри, Марлис айтганидек, “Тегирмондан чиққан мактублар”ни Мистраль эмас, шубҳасиз, Альфонс Доде ёзган, Викторга бу мактаб давридан маълум. Хуллас, баҳслашиб ўтирадиган гап эмас. Аслини олганда, Марлис ҳам “Мистраль – шоир-ку, ўзинг биласан” деган эди, холос.

Улар Викторнинг “Порше” мошинасида саёҳатга чиққан.

Эгю-Мортда чинор остида ўтираркан, у паспорти бор-йўқлигини билмоқ бўлиб камзулининг чўнтагига қўл тиқади. Виктор шу чоққача бирон марта ҳам паспортини йўқотмаган. Юраги шув этиб кетади: паспорт йўқ; кейин бирдан эслайди – ахир, мошинада қолган эди-ку. Ҳа, эсида, аниқ: уни қўлқоп ғилофига ўзи солиб қўйган, шундай бўлса-да, текшириб кўрган маъқул. Ҳарқалай, кўнгли хотиржам бўлади.

Авиньонда ваннада ўтириб келган қарорига кўра ўша куниёқ уйга қайтишганидами, ҳозир Леонда бўлишарди, кечқурун Базелга етиб боришарди, лекин бу ерлар шу қадар мафтункорки: чинор барглари орасидан ёғилаётган қуёш нури, чор-атроф… Ҳали Марлис келсин, денгиз бўйига сайрга таклиф қилади.

Марлис оёғига лойиқ пойабзал топса эди…

Ҳалокатдан бир соатлар олдин Эгю-Мортда чинор остида ўтираркан, унинг аччиққина қаҳва ичгиси келиб қолади. Қаттиқ толиққан, мошина ҳайдай олармикан? Чинор барглари орасидан ёғилаётган нур уни буткул мафтун этади… Сен-Лиу ҳайкали атрофида каптарлар кукулайди. Марлис йўлга тушайлик энди, дейди, унинг қорни очмабди, чанқамабди ҳам. Аммо, Викторнинг назарида, вақтлари бемалол, шошилмаса бўлади. Уларнинг олдидан қўлтиғига уч дона узунчоқ батон нон қистириб олган бир чол ўтади.

Испанияга бориш фикри Марлисдан чиққан эди.

Виктор ўзини худбин ҳисобламайди. Бирор кимсани бахтли қила олишига кўзи етса, ўзи ҳам бахтиёр бўлиб кетади. Агар бу иш қўлидан келмаса, умидсизликка тушади, ўзини ўзи янимоққа бошлайди.

Уларни четдан кузатган одам Марлиснинг “Ле провансаль” газетасини ўқиётганини, Викторнинг эса узун оёқларини йўлаккача чўзиб олиб қаҳва ичаётгани ва мўъжиза кутаётганини (гўё буни мана шу кукулашаётган каптарлар содир этадигандек) одатдаги манзара деб ҳисоблайди. Шу тобда Виктор уйланмоққа ҳам рози. Ҳазилни тушуниш ҳам бир фазилат. “Нима, қоққан қозиқдек шу ерда ўтиравермоқчимисан?” дейди Марлис бетоқатланиб. “Кечирасан-у, мен эмас, сен бемалол газета ўқиб ўтирибсан,” дея жавоб қилади Виктор. Аммо гапирган гапи кўнглидагидек чиқмайди; кейин эса у, гўё ҳеч нарса бўлмагандек, чинакам ошиқ йигит қиёфасига кириб унинг сумкасини кўтариб олишини Марлис билади. Шундай экан, мўъжиза кутишга ҳожат йўқ.

Ибодатхона яқинидаги галереяни томоша қилайлик, деб Виктор қўймади. Роман услубида қурилган. Марлиснинг эса томошага тоби йўқ.

Улар қўл ушлашиб кетади.

Биринчи марта Викторнинг ўзи ҳар қадамда тўхташни, ҳаммаёқни астойдил томоша қилишни хоҳлаб қолади. Мева-сабзавот бозорига киришади. Қизиқ, Марлиснинг нима қидираётганини билмай туриб, Виктор “Сен ахтариб юрган пойабзал шу ерда!” дейди.

Испанияга боришлари шарт эканми?

У муюлишда қараб туради – Марлиснинг дурраси эсидан чиқибди; Виктор аслида уни кутаётгани ҳам йўқ. Ўзи ёлғиз бўлса нима қиларди? Марлиснинг бу томон келаётганини, яна дўкон пештахтаси қошида туриб қолганини кўриб, Виктор “Геральд трибюн” газетасини сотиб олади – қани, оламда нима гаплар экан? Бир вақт газетадан бош кўтариб қараса, Марлис ғойиб бўлибди…

Сайёҳлар тушлик қилмоқда.

Салдан кейин келиб Марлис ундан узр сўрайди. У антиқа бир кепка харид қилибди. “Сенга олдим”, дейди кулиб. Кайфияти зўр. Виктор мошина эшигини очаётганида у яна “Мен ҳайдасам-чи”, дейди. Виктор кўнмайди. Нега мошинани доим у ҳайдаши керак? Виктор қарорида қаттиқ туриб олади. Энди бу гаплар кимга керак? “Нима, ёқмадими?” Олиб келган ола-чипор кепкасини айтяпти. Йўлга тушиш олдидан Викторни илк бор ваҳм босади.

Марлис худди ёш боланинг ўзи.

Паспорти чиндан ҳам қўлқопнинг ғилофида экан.

“Ке, ҳадеб тумшаяверма”, дея Марлис унинг бошига ола-чипор кепкани қўндириб қўяди: “Мана, ярашди-қўйди!” Марлис эҳтиёт камарини боғлаб олади. Қизиқ, айтмасдан турибоқ. Виктор, бошида ҳалиги кепка, моторни ўт олдиради, бирор нимага тегиб кетмайин деган хаёлда орқага қараб олади. Ишқилиб, энди хато қилиб қўймасин-да…

Эгю-Морт деганлари мана шу экан-да.

Марлиснинг ўғли бор, мактабда ўқийди; унинг ўзи Парижда ўқиган, боши очиқ, у энди ёш бола эмас, кап-катта аёл.

Камаргда от минишлари мумкин… Гаплари унча қовушавермайди. Яхшиямки, шосседа мошина онда-сонда учрайди. “Одам қачон мурда ҳисобланади?” дея жарроҳ сифатида фикр юрита бошлайди у. Юрак кўчириб ўтказиш қийин иш. Кейин бирдан “Эртага мошинанинг мойини алмаштириш керак!” дейди кўнглидан кечаётган ўйлар тилига чиқмаслиги учун шоша-пиша. Масалани чигаллаштиришга унинг тоқати йўқ.

Бир вақтлар болалигида Марлис от минган экан.

У бир бельгияликнинг баҳайбат фургони изидан шошилмай кетаверади; ниҳоят, уни қувиб ўтаётганида урилиб кетишига бир баҳя қолади. Марлис чурқ этмайди.

Қўлидаги беморлар уни бамисоли бир авлиё деб билади: оғир-вазмину хотиржамлиги, ўзига ишончи, некбинлиги ва шунга ўхшаш хислатлари учун.

Ола кепкани энди Марлиснинг ўзи кийиб олади. “Сенга ҳамма нарса ярашади!” дейди Виктор йўлдан кўз узмай. Марлис йўл маълумотномасини овоз чиқариб ўқиб боряпти: ҳали Альтамир ғорларидаги ғаройиб манзараларни кўриб кўнгли кўтарилсин, мой алмаштириш ҳақида ўйлайвермасин, бежиз айнан Альтамирга қараб йўл тортмаганларини билсин деган ниятда. Аммо Виктор қулоқ солаётганмикан? Марлис ярашмоқчи, яна аввалгидек апоқ-чапоқ бўлмоқчи…

Бошқалар билан қиёслаганда Викторнинг доим омади чопган – ишда ҳам, соғлиқ бобида ҳам, Буин чўққисини забт этган альпинист сифатидагина эмас, йўқ, ҳар жиҳатдан…

“Сен яна овқат ҳақида ўйлаётган бўлсанг кераг-а?” дейди Марлис. У эса ҳеч нарсани ўйлаётгани йўқ, йўлга тикилиб кетяпти, холос; “Монпелье, 12 км.” деган ёзувни кўриб шу тўғрида нимадир демоқчи бўлиб турган эди, вассалом. Энди гапирмагани маъқул.

…Виктор енгилгина жароҳатланади – чаккаси ёрилибди, ул-бул ери тирналган, аммо у тиркамали юк мошинасини ҳеч эслай олмайди. Монпельедаги касалхонага етай деб қолганда Марлиснинг жони узилади. Ҳатто бу фалокат қаерда рўй бергани, ағдарилган ўша лаънати тиркама ҳозир чинорзорнинг қай гўрида ётгани ҳам Викторнинг хотирасида қолмаган; ҳалокат рўй берган жойни текшириш чоғида у ўзини бу чорраҳани энди кўриб тургандек ҳис этади; кейин уни шу ернинг ўзида сўроқ қилишади (француз тилида) ва йўл аслида уники бўлгани, бинобарин, унинг айби йўқлигини айтишади.

Кейинчалик у бош врач этиб тайинланади.

Монпелье йўлидаги ўша автоҳалокат тўғрисида ўн йиллар бадалида у ҳеч кимга оғиз очмайди; бу фожиа қандай содир бўлганига ҳануз ақли бовар қилмайди.

Баъзи танишлари ўзларича бир нималарни тусмоллаб юради, холос.

У эндиликда клиника бошлиғи, икки фарзанднинг отаси, саёҳатга кўп чиқади, аммо Испанияга ҳеч кўнгли чопмайди.

Жарроҳнинг операция арафасида ўзидан гап очиши нораво, албатта – буни у яхши билади; лекин шу тобда у негадир Францияда, Монпелье яқинида содир бўлган ўша фалокатни ёдга олади: “Ҳаммаси айтди, йўл сеники эди деб, демакки, айбсизман…” “Биз нега бу ҳақда гаплашяпмиз ўзи?” дейди у бир оздан кейин. Бемор ҳам ҳайрон. Нега дўхтир йўлига хайрли тун тилаб, одатдагидек, “Ухлашга ҳаракат қилинг, ҳеч ухлолмасангиз, навбатчи ҳамширани чақирарсиз” деб қўя қолмади. Дарвоқе, бу гапни у олдинроқ айтган эди. У тумбочка устида ётган китоблардан бирини олиб муқовасига кўз солади-да, қайтиб жойига қўяди. Аслида, у беморга хавотирга ўрин йўқлигини, эртага операцияни ўзи қилмаса-да, унда албатта иштирок этишини, хуллас, хотиржам бўлиш лозимлигини айтмоқчи эди, холос.

У ўшандан кейин ҳеч қачон йўл ҳалокатига дуч келмаган.

Умидсизликка тушган бемор бўлса нима сабабдан уни бош врачнинг ўзи операция қилмаслигини сўрашга ботинолмайди.

“Ишончинг комилми?” деб сўрарди Марлис ҳар доим…

Бу фалокат тўғрисида у қайтиб ҳеч кимга оғиз очмади.

Ўшанда яқинлашиб келаётган беўхшов юк мошинасини биринчи бўлиб Марлис кўрган, эҳтиёт бўл деган, Виктор эса кўратуриб тўхтамаган – йўл уники эди-да, ахир! Эҳтимол, у янаям тезроқ ҳайдагандир, ўзига ишончини намойиш этмоқ учун. Марлис бирдан қаттиқ чинқириб юборган. Монпелье жандармаси Викторни айбсиз деб топган. Вассалом.

 

Изоҳлар

1 Саримсоқпиёз ва зиравор қўшиб тайёрланган балиқшўрва, Франциянинг жанубида кенг тарқалган таом (франц.).
2 Йўл маълумотномаси.
3Барча йўналишлар бўйича ҳаракатланиш мумкин (франц.).
4 Ҳаракат тақиқланади (франц.).
5 Машҳур қовоқхона (франц.).

Matn «Tafakkur» jurnalidan olindi 

TARJIMONDAN

“Ezgulik matlabida dardu hasrat cheka bilish ham insondagi noyob fazilatdir” deb yozgan edi shveytsariyalik mashhur adib Maks Frish. “Hasrat” iborasini Frish va uning izdoshlari yaratgan deyarli barcha asarlarga nisbatan qo‘llash mumkin. Zero, o‘tgan asrning yetmishinchi-saksoninchi yillarida Shveytsariya adabiyotida shu ijodkorlar boshlab bergan yangicha yo‘nalish aynan inson qalbini taftish etishi, uning tafakkurida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, psixologik kechinmalar – ichki tug‘yonlar, “aybsiz aybdorlik” hissi, muxtasar aytganda – insoniy hasratni ifodalashi bilan e’tibor qozongan edi.
Inson hech kimni o‘zini bilganchalik bilolmaydi, tushunolmaydi, bu – imkonsiz. Shundanmi, Maks Frish ijodida o‘zini o‘zi “fosh etish” – avtobiografik tamoyil ustunlik qiladi. So‘zga g‘oyat tejamkor adib hikoyalari ilk qarashda anchayin bir tasvir, etyud, yo‘l-yo‘lakay qoralangan qaydlarga o‘xshaydi; aksariyati yozuvchining kundaligida dunyoga kelganining boisi ham shunda. Ko‘pincha janr talablaridan yiroq, tayin yechimga ham ega emasdek ko‘ringan bu asarlar, aslida mazmun-mohiyatning salmog‘i, psixologik yondashuvning teranligi bilan kitobxonni o‘ziga jalb etadi.
Ko‘plab qissa va romanlar muallifi Maks Frishning ana shunday o‘zgacha bir uslubda bitilgan ushbu hikoyasi jurnalxonlarimizni ham befarq qoldirmas degan umiddamiz.

Maks FRISH
BIR HALOKAT HISOBOTI
Shohsanam tarjimasi

Shvetsariyalik mashhur adib Maks Frish  (Max Frisch) ning nomi adabiyot ixlosmandlariga yaxshi tanish. U 1911 yilning 15 mayida Syurixda tug’ilib,roppa rosa 80 yildan keyin 1991 yilning 4 aprelida ayni shu shaharda vafot etgan.Mana shu ikki sana orasida kechgan vaqt mobaynida adibning o’nlab roman va p`esalari dunyoga keldi.Ayniqsa,uning qalamiga mansub 3 roman: «Shtiller» (1954), «Homo Faber» (1957) va «O’zimni Gantenbayn atayman» (1964) Maks Frish nomini dunyoga mashhur qildi.

Yo‘l aslida uniki edi, binobarin, u aybdor emas. Monpele yaqinida chap tomondan tirkamali yuk moshinasi chiqib qoldi. Tush mahali edi, quyosh charaqlab turardi, yo‘lda moshina siyrak…

Marlis – sochi kalta qirqilgan oqquva juvon, qansharida po‘rim binafsharang ko‘zoynak, shimidagi serbar kamar jez to‘g‘ali. O‘ttiz besh yoshlarda, o‘zi Bazeldan, o‘ta zukko, hozirjavob. Tanishganlariga bir yil bo‘lay deb qolgan.
“Men haydasam-chi?” degan gap halokat sodir bo‘lishidan oldin ayolning og‘zidan chiqqan so‘nggi iltijo emas edi (ammo nimagadir keyin unga doim shunday tuyulaveradi); moshinada yurgan kezlarida sho‘rlik nuqul “men hayday, men hayday” deb Viktorni hol-joniga qo‘ymasdi.
Avinonda, Marlis hali uyqudalik chog‘ida, Viktor vannaga qamalib olib, bosh qotira-qotira uzil-kesil qarorga kelgan: bas, yetar! Nonushta payti (adi-badi aytishib o‘tirmay), “Bo‘ldi, shu yerdan orqaga qaytamiz, vassalom”, deydi. Shunday bo‘lgani ma’qul chamasi.
Ular Viktor ishlaydigan kasalxonada tanishgan. U – vrach, omon qolgani uchun ayol undan bir umr minnatdor; shu xaloskorini deb eri bilan ham ajrashgan.
Bemor boshida o‘tkazilgan behalovat tunlar, me’morlik obidalarining qaysi uslubga daxldor ekani borasidagi bahslar (gotikami yoki roman); o‘tgan har kun bamisoli bir imtihon: modomiki Avinonda ekansan, papalar tarixini bilmog‘ing shartdek. Bilgan-bilmagan narsalarini ayol shu qadar o‘jarlik bilan so‘rab-surishtirardiki, nodonligini o‘ylab Viktorning hatto o‘zidan ko‘ngli qolib ketardi. Axir, bu ayolni rostdan ham XIV asrda Rim papasi Avinonga nega hijrat qilgani qiziqtirsa, buni har qanday ma’lumotnomadan bilib olsa bo‘ladi-ku. Lekin gap papalar tarixida emas ekan. Keyinchalik hamto‘shak bo‘lganlarida ayol unga o‘shanda boy bergan ishonchini qaytargandek bo‘ldi.
U bo‘ydoq, uylanmagan.
Bu galgi sayohatdan ayol behad mamnun. Muttasil yomg‘ir yog‘ib turgan Genuya¬dan bu yog‘iga nuqul shu gapni takrorlaydi. Bora-bora kun ochilib ketdi. “Yo‘lga andarmon bo‘lib tevarak-atrofdagi ajoyibotlardan bebahra ketyapsan-a”, deb qo‘yadi ayol gohida. Ayniqsa, u Provans degan manzilga maftun bo‘ldi; moshinada ketaturib ba’zan xirgoyi ham qilib qo‘yadi.
U– tepakal, buni o‘zi biladi.
Uning nazarida ham Eks-an-Provans xiyla ko‘rkam joy, hatto juda xushmanzara deyish mumkin. Ammo bu gapga ayolning ensasi qotadi, chunki ikki ko‘zi yo‘lda bo‘lib u hech qayoqqa qaramayotgan, hech narsani ko‘rmayotgan emish.
Shaharchaning nomi Kaviyon emas, Kavayon ekan, u sarsabil ekiladigan katta-katta maydonlari bilan dong taratgan. Darvoqe, kecha ayol unga shu haqda gapirgan. Gapi rost chiqadi: sal o‘tmay yo‘l chetida “Kavayon” degan lavha ko‘zga tashlanadi. U churq etmaydi va qizil chiroqni “bosib” o‘tadi.
Mehmonxonadagi yotoq to‘shagi keng-mo‘lgina ekan. Ayol darhol shunga cho‘zilib olib “Figaro literer” gazetasini o‘qimoqqa tutinadi, uning esa bunaqa narsalarga “tishi o‘tmaydi”. Ayol – roman filologiyasi bo‘yicha mutaxassis, fan doktori.
Kechki taomni ular Nitstsada do‘stlari davrasida qilishadi, ziyofat ko‘ngilli o‘tadi (bouillabaise1 ), ammo ayol keyin unga o‘tirish chog‘i nuqul ovqat haqida gapirding, deya dashnom beradi. Yaqin odamingizga shunday tanbeh berishingiz mumkin, albatta. Viktor bo‘lsa shundan so‘ng ovqat to‘g‘risida og‘iz ochmaslikka qaror qiladi va hatto tushlik mahali Marlis taomdan so‘z boshlaganida (bu hol ayniqsa, Frantsiyada taomilga aylangan) u atay gapga qo‘shilmay miq etmasdan o‘tiraveradi.
Bu ularning ilk sayohati emas. Ayol sog‘ayib ketganidan keyin ular dastlab Elzasga borishgan. Ilgarilari u ancha xushchaqchaq edi, vrachligimga uchib men bilan yuribsan, deya hazillashib Marlisning jig‘iga tegib ham qo‘yardi.
U hali biror marta o‘salroq yo‘l halokatiga uchramagan, shunga qaramay, agar Marlis ehtiyot kamarini taqib olsa, ayni ko‘nglidagi ish bo‘lardi. Aksiga olib u hech qachon kamarni taqmaydi – Viktor battar tez haydaydi deb qo‘rqadi. U esa endi sekinroq yuraman, mana ko‘rasan, deya ishontirmoqchi bo‘ladi. Sekin yuradi ham. Kanndan bu yog‘iga. Ammo Marlis indamay ketayotgan bo‘lsa-da, spidometrga ko‘z tashlab-tashlab qo‘yayotganini sezadiyu unga gap qo‘shgisi ham kelmay qoladi. Viktor o‘zining diqqinafas odam ekanini o‘ylab “uf” tortadi.
Avinonda vannadan chiqiboq, u ayolga “Pastda kutaman” dediyu jadal eshik tomon yo‘naldi. Nima bo‘ldi ekan? Marlis hayron. Toliqib qoldimikan yo?
Marlis aqlli odamlarga, ayniqsa, erkaklarga tan beradi, negaki ularni ayollardan ko‘ra zakovatliroq deb biladi. Birov haqida gapirganda ham “Ha-a, u kallali odam” yoki “Uni aqlli deb bo‘lmaydi” deb qo‘yadi ko‘pincha. Ammo biror kimsaga uni nodon sanashini aslo sezdirmaydi. Ba’zi davralarda u Viktorga nisbatan teranroq mulohaza yuritib qolsa, o‘zi xijolat chekadi va buni ham muhabbatdan deb biladi.
Viktor uylanishdan gap ochay demaydi hech.
“Mana, endi tezlikni bir yuz qirqqa chiqarib yubording!” Marlis go‘yo shu gapni aytishi tayin edi. “Iltimos, menga baqirma!”deydi-ya u yana. Avvalo, Viktor baqirgani yo‘q, undan aynan shunday gapni kutganini aytdi, xolos. Axir, Marlis yo‘l bo‘yi spidometrdan ko‘z uzmay o‘tiribdi-ku? Ana ko‘rinib turibdi – roppa-rosa 140 tezlikda ketyapti. Marlis ham shuni aytyapti-da. Kecha u 160ga qo‘yib ham haydagan (Kann va Sen-Rafael oralig‘idagi yo‘lda), hatto bir gal spidometr 180ni ham ko‘rsatgan va o‘shanda Marlisning boshidan durrachasi uchib ketgan. Shundan keyin ular kelishib olgan: eng katta tezlik – 140, undan oshirmaymiz. Endi bo‘lsa, Marlis “Tez haydayapsan”, deb yana tixirlik qilyapti. Holbuki, xashaki bir “folksvagen” ham ularni changida qoldirib ketdi. “To‘g‘risini aytsam, nimagadir meni qo‘rquv bosyapti”, deydi Marlis. Viktor gapni hazilga burmoqchi bo‘ladi: “Kecha 140da yurgan edik, bugun – 120, shu tarzda ketaversak, Bilbaoga borguncha tezlikni 30ga tushiramiz. Ke, qo‘y shu mashmashani!” Shunday deydi-yu, hazili o‘ziga ahmoqona tuyulib ketadi, lekin Marlis buni sezmasin-da, degan o‘y o‘tadi xayolidan. Ayol endi xirgoyi qilmay qo‘yadi, Viktor ham quva-quvni bas qiladi, ikkalasi-da mum tishlagandek ketaveradi.
Ayolning eri (oldingisi) – ximik.
Marselda kutaverib Viktorning toqati toq bo‘lganidan ayol oyoq kiyim sotib ololmadi; lekin jahl ham qilmadi, tuflisi oyog‘ini siqayotganini aytdi, xolos. Arlda esa, Viktor har qancha kutganiga qaramay, Marlisning oyog‘iga loyiq poyabzal topilmadi.
To‘g‘risi, u jon-jon deb yolg‘iz nonushta qilgan bo‘lardi. Sababi bo‘lsa o‘ziga ham qorong‘i. Vaholanki, Marlisdan boshqa biror ayol bilan nonushta qilishga xushi yo‘q. Buni Marlis ham yaxshi biladi.
Marlis shu qadar ziyrakki!
Hamma gap Marlisda, ha, Viktor adashayotgani yo‘q.
Ertalab uyg‘onganidayoq bugun bir falokat ro‘y berishini ko‘ngli sezgandek edi-ya; Avinonda chinor tagida o‘tirganlarida ham shunday bir xavotir bezovta qilib turgan…
Ayol biror narsa xarid qilganda xuddi yosh boladek quvonchi ichiga sig‘may ketadi; oladigan narsasi bo‘lmasa-da, gapdan to‘xtab, do‘konlarning oynavand peshtaxtalari oldida turib qolish odati bor. Albatta, uning o‘rnida boshqa ayol bo‘lganda ham shunday qilardi.
Viktor – temiryo‘l xizmatchisining o‘g‘li, Kur degan shaharchada tug‘ilgan, institutni a’lo baholar bilan tamomlagan, tez orada bosh vrach lavozimiga tayinlansa ajab emas.
Lo‘lilar to‘dalashib yuradigan mashhur joy Saintees Maries sur Mer emas, Saintees Maries de la Mer deb ataladi. Marlis Viktorga bu haqda lom-mim demaydi. Yana uning xatosini to‘g‘rilash bo‘lmasin deb, hatto joy nomini tilga olmaydi. Viktorning o‘zi buni fahmlab olar, deb o‘ylaydi.
Ayol uni Vik deb ataydi.
U Viktordan biror jihati bilan ustun ko‘rinishni istamaydi – erkaklarga yoqmaydi bu, ayniqsa, Viktor bunga toqat qilolmasligi aniq; jarroh-da, odamlar unga hayotini ishonishiga ko‘nikib qolgan, bir vaqtlar Marlisning o‘zi ham ishonmaganmidi?
“Shunga ishonching komilmi?” deb so‘rash Marlisga odat bo‘lib qolgan. Biror masalada fikringni aytgudek bo‘lsang, darrov “Ishonching komilmi?” deb qoladi.
Avinonda chinor tagida o‘tirib Marlisni kutar ekan, Viktor o‘zini huv avvallari – hazil-mutoyibaga moyil chog‘laridagidek xushvaqt his etadi. Quyosh charaqlab turibdi, shamol esayotir, to‘zonga aylanishi ham mumkin. Balki bugun havo ancha yaxshi bo‘lar. Marlisga uyga qaytish to‘g‘risida so‘z ochmaydi. Rosti, bu endi aqlga sig‘adigan ish emas. U chinor ostidagi to‘garak stol yonida o‘tirib Guide Michelin2 ni varaqlaydi, Monpelega qaysi yo‘ldan borgan ma’qul – shuni bilmoqchi.
U 42 yoshda.
Bir vaqtlar, talabalik davrida Viktor Provansda bo‘lgan, bir hafta chamasi. Arlga yaqinlashib qolganlarida Marlis Guide Michelindan u yerdagi mashhur arenaning diametri, o‘rindiqlari soni, inshootning balandligi, qurilgan vaqti va shunga o‘xshash ma’lumotlarni ovoz chiqarib o‘qiy boshlaganida u, men o‘sha arenangni ko‘rganman, deydi. Marlisning qo‘lidagi kitobcha (yo‘l ma’lumotnomasi) frantsuz tilida, Viktor frantsuzchaga tushunsa-da, bu tilda gapirilsa o‘zini doim imtihondan o‘tayotgandek his qiladi, ammo bunga Marlis aybdor emas, albatta. Kitobcha bilan bo‘lib ayol spidometrga deyarli qaramaydi. Talabaligida Viktor bu yerga gamburg¬lik bir qiz bilan kelgan; o‘sha sayohatdan hozir devor boshiga chiqib o‘tirganlariyu arena manzarasigina yodida qolgan. U o‘zicha arenani tasvirlay ketadi… Arlda farahbaxsh oqshom, Viktor har doimgidan ko‘ra jo‘shib-to‘lqinlanib gapiradi. Bu hol Marlisga xush keladi. Ular sharob ho‘plab o‘tirishadi (Viktor ishdalik vaqtida ichkilikni og‘ziga ham olmaydi). Ertasi kuni ular tongdan Arl arenasini tomosha qilishadi – kecha Viktor Nim arenasini gapirgan ekan, Marlis farqiga bormadi-yu, ammo uning o‘zi sezdi.
Marlis qaddi-qomati raso ayol. Tishlari yirik, do‘rdoq lablari doim nim ochiq bo‘lganidan, kulmasa-da tishlari ko‘rinib turadi. Latofatini e’tirof etib, parvona bo‘ladiganlarga u chandon parvo qilmaydi; ammo uni farosatli ayol deb bilgan erkaklarga yoqmoq uchun bor jozibasini ishga soladi.
Shaharni tark etganlaridan bir soatlar o‘tgach, Viktor Arl arenasini Nim arenasi bilan chalkashtirganini ochiq tan oladi.
Viktor uni kutyapti, buni Marlis biladi. Ammo hali vaqt bemalol deb hisoblaydi. Nega u doim uchrashuvga barvaqt kelib olarkan-a? Mana, endi kutib o‘tiradi. Marlis tez kiyinib, tez pardoz qilishga o‘rganmagan. Hamisha ahvol shu. Chinor ostidagi to‘garak stolga joylasharkan, Viktor ham nega bunday yugurib kelib olaman, ayb o‘zimda, deb o‘ylaydi. Marlis aytmoqchi, Avinonni tomosha qilib, huzurlanib o‘tirsa bo‘ladi-ku, axir. U tevarak-atrofni kuzata boshlaydi. Chinor barglari orasidan quyosh nurlari yog‘ilmoqda. Marlis, Viktor kutayotganini bilaturib, yana do‘konning oynavand peshtaxtalari yonidan jilolmay qoladi. Viktor ham hechqisi yo‘q, ozroq chidarman, deb qo‘yadi. Marlis kelasolib Avinondan ham o‘zimga loyiq poyabzal topolmayman shekilli, boz ustiga, egnim ham yupunroq, deydi norozi ohangda. Ispaniya issiqroqmikan-a? Viktor o‘zicha shunday bo‘lsa kerag-ov deya tusmollaydi-yu, lekin indamay qo‘ya qoladi – yanglishishi ham mumkin-da, balki rostdan ham hali Ispaniyaga borishga to‘g‘ri kelar. U dabdurustdan “Briosh yeysanmi?” deb so‘raydi-da, negadir boshqa taom buyuradi. Buni o‘zi ham sezadi, ammo xatosini to‘g‘rilab o‘tirmaydi, chunki Marlisning xayoli boshqa yoqda, uning gapini eshitgani ham yo‘q. Viktor endi har qanday ikir-chikirga e’tibor beradigan bo‘lgan. O‘ziga shunday tuyuladi. Shunga qaramay, deylik, Marlis chekmoqchi bo‘lgani va uning olov tutishini kutayotganini baribir payqamay qoladi. Keyin “Kechirasan!” deya darrov olov tutadi. “Kechirasan”. Takrorlash endi ortiqcha.
Bazelda Marlis erining uyida yashamaydi, Viknikida ham turmaydi, negaki bu qo‘ydi-chiqdi asnosida mojaroga sabab bo‘lishi turgan gap.
Chaqmoqtoshni chiqillatib yoqarkan, u Marlisga norozilik bilan emas, befarq, xuddi bir buyumga qaragandek tikiladi. “Bo‘ynimdagi zanjircham yoqmadimi senga?” deb so‘raydi ayol undan. U go‘yo eshitmagandek “Garson!” deb chaqiradi. Keyin Marlisning yanog‘ini silab qo‘yadi, ammo bundan muddaosi nima – anglash qiyin. Besh qadamgina naridagi stolni artayotgan xizmatkor bola negadir ularning yoniga kelmaydi. Vik yuzini silab qo‘ygani ayolni taajjubga qo‘yadi. Viktor tetik, bamaylixotir ko‘rinishga harakat qilayotgani aniq. “Havo qanday ajoyib-a!” deydi u. Marlis esa “Hali hisob-kitob qilmadingmi?” deb so‘raydi. Uning gapida ta’na ohangi sezilmaydi. Vik qo‘lidagi tanga bilan stolni cherta boshlaganida, Marlis “Garson!..” deya chaqiradi. Xizmatkor yugurib keladi. Viktor hisob-kitob qilayotganida, Marlis undan Monpelega borish yo‘lini ijikilab surishtiradi. Nega uning bu ishi Vikning g‘ashini keltirishi kerak? Hech-da… U yo‘l xaritasini qunt bilan o‘rganib chiqqanini Marlis qayoqdan bilsin! Nihoyat, garson nari ketgach, “Tushundingmi?” deydi Marlis unga qarab.
U nimadan xavotirda o‘zi?
Bir kuni (bu sayohatda emas, oldingisida) Marlis yarim hazil ohangida “Sen endi menga do‘xtir emassan, Vik, bilib qo‘y shuni” degan edi.
Garajda moshina yuvuvchiga u “moy” demoq o‘rniga “benzin” deydi; nima farqi bor, har gapiga luqma solib turadigan Marlis bu yerda bo‘lmagandan keyin. Moymi, benzinmi, ishqilib, o‘ziga kerak narsani oldi – bo‘ldi-da.
Bazeldaliklarida hammasi boshqacha edi.
Safar chog‘i bir martagina, Kannda Marlis uni “ovsar” degan edi, chunki javrashlariga qaramay Vik bir yoqlama qatnovli yo‘lga chiqib ketdi-da. Nima, bu Vikka og‘ir botdimi? Ana shundan keyin u doim Marlisning galdagi “ta’rif”ini kutadigan bo‘ldi.
Ispaniyaga boramiz deb Marlis o‘zida yo‘q xursand edi.
Axir, Marlis roman tillari bo‘yicha… filolog bo‘lganidan keyin ba’zan Viktorning frantsuzcha talaffuzini silliqlab qo‘ysa, buning nimasi yomon, aksincha, rahmat aytmaydimi unga?!
Avinonda Marlis ul-bul xarid qilib yurganida Viktor moshinaning tepasini ochib qo‘yib, tamaki tutatgancha uni kutib o‘tiradi. Vaqt bemalol. Ta’tilda yurishibdi. Chekaturib u Marlisga mehribonroq bo‘lishga qaror qiladi. Juvon qaytib kelganida o‘zini xuddi chinakam xushtordek tutadi: moshinadan tushib unga eshik ocharkan, “Ko‘zoynagingni topdim. O‘rindiq tagiga tushib qolgan ekan”, deydi. Marlis esa “Ana, ko‘rdingmi!” deydi o‘sha ko‘zoynakni (shu sayohatdagi ikkinchisi) go‘yo Viktor yo‘qotgandek ta’navor ohangda. Marlis boshqa tirnoqegovlagich sotib olmoqchi edi, topilmadi, lekin olgan oyoq kiyimi Viktorga ma’qul bo‘ldi. Unda nega Marlisning kayfiyati chatoq? Hozir, mana hozir Viktorning sabri tugaydigandek tuyuladi unga doim. Xuddi huv Marseldagidek. Jomadonining yarmi poyabzal bo‘laturib, nima uchun Marlis nuqul (Marseldan boshlangan bu savdo) oyog‘ini siqadiganini kiyib yuribdi ekan? Yana Marsel orqali ketaylik, deganida Viktorning gapida hech bir kinoya yo‘q edi, ammo Marlis shunga ham og‘rindi. Xullas, ikkovining ham ta’bi tirriq.
Hayhot, kasalxonadagi oqshomlar endi ortda qolgan!
Mancha deganlari, Marlis ta’kidlaganidek, Madridning shimoliy qismida joylashmagani barchaga ma’lum; shunday bo‘lsa-da u nonushtaga chiqqunicha Viktor xaritani qayta ko‘zdan kechirdi. Unga aytish uchungina emas, shunchaki, o‘zi yana bir bor ishonch hosil qilmog‘i uchun.
Viktor moshinani yeldek uchirmaslikka qat’iy so‘z bergach, tepa qopqasini ochib ketishdi. Axir, ro‘ldagi odam bilan uning yonida o‘tirganning farqi bor-da. Aslini olib qaraganda, hech kim bilan quvlashmay (Kann va Sen-Rafael oralig‘idagi kabi), hatto shaloq yuk mashinasi ortidan ham sudralib yurish kulgili-ku; keyinchalik o‘shanda rosa xudbinlik qilganman, deb o‘ylaydi Viktor.
Viktor oti uning o‘ziga yoqmaydi, Marlisning Vik deb atashini, ayniqsa, qo‘shni stolda o‘tirganlar buni eshitib qolishini esa asti xohlamaydi.
U Yevropa yagona pul birligiga o‘tishi kerak va o‘tib to‘g‘ri qiladi deb hisoblaydi; Marlis bunga shubha bilan qarasa-da, e’tiroz bildirmaydi. Nega uning birdan jahli qo‘zidi? Marlisni gapiga ishontirolmagani uchunginami?
Marlis butunlay sog‘ayib ketgan.
Ayol indamay qolsa, Viktor yana o‘zini malomat qila boshlaydi. Shu tobda Elzasdagi sarsabildan gap ochishning nima keragi bor edi (yana ovqat!), bundan ko‘ra Monpelega borish yo‘lini tuzukroq bilib olsa bo‘lmasmidi? Ayol ko‘zoynagini taqadi-da, “Lionga boradigan yo‘l-ku bu!” deb qo‘yadi. Viktor miq etmagach, “Men seni Monpele taraf yurmoqchisan deb o‘ylabman”, deydi yana. Viktor o‘zini xotirjam ko‘rsatmoq uchun chap qo‘lini moshina oynasidan chiqarib oladi. Ro‘parada – “Toutesles directions”3 degan yozuv ko‘rinadi. Endi-endi bir-biriga ko‘ngil qo‘ygan chog‘lari ilk bor Elzasga sayohat qilishganida Marlis uning gapirgan gapiga ishonar edi-ya. Yo‘ldan “Toutesles directions” degan yana bir lavha chiqadi. Biroq Viktor baribir xatosini tan olgisi kelmaydi.
U hazilni bopladim deb o‘ylaganida Marlis ko‘pincha tishining oqini ko‘rsatmaydi, lekin ba’zan u hecham kulgili deb bilmaydigan gaplarga qaqqos urib kulib yuboradi.
Marlis tirnoqegovlagich o‘rniga sotib olgan durrachasini boshiga o‘rab oladi, “Xo‘sh, yoqdimi?” deganidagina Viktor buni payqaydi. U dabdurustdan “Sen haqsan!” deb qoladi. Xuddiki “Bir vaqtlar cho‘lu biyobon bo‘ylab Bag‘doddan Damashqqa qarab sensiz moshinada yo‘lga chiqqanman va yetib ham olganman” degan gapiga Marlis nimadir deya ming‘irlab qo‘ygandek. Yana, tomdan tarasha tushgan kabi, “Qaerdamiz emish! Katta xolangnikidamiz, bilding!” deydi u. Marlis angrayib qoladi – bunaqa muomala uning tabiatiga zid-ku. Viktor xo-xolab yuboradi – bamisoli Avinoning qoq o‘rtasidan ikkiga ajraladigan antiqa ko‘prigi ustida turgandek; holbuki, hozir ular bir korxona hovlisida “Passage interdit”4 degan yozuv qarshisida edilar. U moshinaning orqaga qaytish chirog‘ini yoqadi, ayol “Asabiylashma”, deb qo‘yadi shoshib. Shunga o‘xshash “xato”lardan keyin Viktor moshinalar shovqin-suronida har qanday ovsar ham adashmay topishi mumkin bo‘lgan yo‘lga tushib oladi. Ammo Viktor hanuz Marlisning yangi durrachasi yoqqan-yoqmaganidan so‘z ochmaydi.
Marlis oqila ayol, hech bir dalil-isbotsiz ham ayon bu.
Agar hozir Viktor oq xalat kiyib olganida bormi, hammasi birdan boshqacha bo‘lib ketardi; faraz qiling-a, u oq xalatda Provansdan o‘tib Ispaniyaga yo‘l olmoqda…
Nega u og‘ziga suv solib olgandek churq etmay ketyapti?
Nima, u avtohalokat nimaligini bilmas ekanmi? Marlis bundan bexabar, albatta – ancha eski gap-da bu. Oxiri baxayr bo‘lgan. O‘zi hatto unutib yuborayozgan. Shularni xayolidan o‘tkazarkan, u Marlisga ko‘z qirini tashlaydi – hozirgina “treyler”ni quvib o‘tdi, Marlis esa miq etmadi va go‘yo shu bilan o‘sha halokatni yodiga solgandek bo‘ldi.
Plexus nima degani – bir-biriga ulashmi? U – jarroh-ku, shuni ham bilmasa, uyat bo‘lar. Bu ham kamdek, hozir Marlis “Ishonching komilmi?” deb so‘raydi. Lekin negadir u sukutda. Viktor eng yaqin yo‘l Egyu-Mort orqali o‘tishini aytgandagina, u “Ishonching komilmi?” deb qo‘yadi odatdagidek.
Marlis oyoqyalang o‘tiribdi, tuflisi oyog‘ini siqyapti, ammo buni sezdirmaydi. Viktorning unga rahmi keladi, biror narsa gapirib bersamikan?
Qiziq, nega qo‘lini ayolning tizzasiga qo‘ydi?
Antibda nega Marlisga baqirib berdi, sababini o‘zi ham eslolmaydi. Keyin esa, nohaq bo‘lsa-da, jahldan ko‘karib-bo‘zarib kechirim so‘ragandek bo‘ldi: “Bo‘pti, bo‘pti, uzr endi!”
Marlisni maftun etgan bu tekislik Provans deyiladimi yoki Kamargmi, ochig‘i, nima farqi bor? Nega Viktor Kamarg deb turib oldi? Balki haq bo‘lib chiqar…
Egyu-Mortga yetguncha churq etmay ketishdi.
Marlis ogohlantirganiga qaramay, Viktor (u o‘zini eshitmaganga solgan edi) to‘ppa-to‘g‘ri chog‘roq bir to‘xtash maydonchasiga chiqib ketadi. Moshina beshikast va hatto ularni odatdagi tekis yo‘ldan ketyapti deyish ham mumkin. Bemalol. Yuz qadamlar bo‘m-bo‘sh maydon bo‘ylab, yana salqingina deng. Ammo Marlis bunday bo‘lishini tush ko‘ribdimi? Shuning uchunmi, u yana indamay qo‘ya qoladi.
Ayol shaharchani tomosha qilib yurganida, Viktor chinor ostida yol¬g‘iz o‘zi yaxna sharbat ichib o‘tiradi. Birdan u o‘zining ta’tilda yurganini eslab qoladi. Chinor barglari orasidan taralayotgan yog‘du va yana allambalolar…
Viktor hech qachon omon qolgani uchun Marlis mendan qarzdor deb hisoblagan emas. Bu ham silliqqina o‘tishi tayin bo‘lgan odatdagi operatsiyalardan edi. Hoynahoy, Marlis ham shunday deb o‘ylar…
Shu yerda qolsalar ham bo‘lardi. Soat endi o‘n bir bo‘pti, tushlikka hali erta. Ha, bu yerda qolsa bo‘ladi. Qadim qal’a devorlari – shamolpana. Hali Marlis qaytsin, u o‘zini boshqacha tutadi: quvnoq, xotirjam; axir, hamma gap o‘zida qolgan-ku.
Ba’zan u Marlisdan farzandli bo‘lishni xohlaydi.
Viktor nega hadeb Antibdagi kabi janjal qo‘zg‘ayverishiga Marlis hayron. Avvaliga baqirib berib, keyin uch yulduzli “Bonne auberge”5 restoraniga boraylik, deya qistab qolgani-chi! Marlis shu yulduz-pulduz deganlariga uncha ishonmaydi. Viktor esa o‘jarlik qilib gapida turib oladi. Bu taklifi bilan ma’shuqasining ko‘nglini topolmaganidan achchiqlanib, bo‘lmasa, Antibingda tentirab yuraver degandek bir soatlar chamasi uni yolg‘iz tashlab ketadi. Endi bir o‘zi nima qilsin? Birga bo‘lishsa, qaerda tushlik qilish masalasida yana kelishisholmaydi, yana har doimgi bahslar… Darhaqiqat, shu yaqin atrofda bundayroq restoranlar ham bo‘laturib, nega endi “uch yulduz”ligiga borishimiz kerak, deya e’tiroz bildiradi Marlis. Ular yo‘l olgan tomonda restoran borligi ham dargumon; nihoyat, toqati toq bo‘lgan Marlis “Ishonching komilmi o‘zi?” deydi, u bo‘lsa yana indamay ketaveradi, keyin bir muyulish chiqadi, keyin esa “Bonne auberge” degan lavha ko‘zga tashlanadi. Bosh ofitsiant ularni “janoblarining o‘zi bir soatlar oldin tanlab ketgan” bahavo ayvondagi stol tomon boshlaydi. Shinamgina bu joy ayni choqda xiyla salqin, ichkarida xilvatroq bo‘lmalar, milliy libos kiygan ofitsiantlar; taomlari ancha qimmat bo‘lsa-da, o‘rtamiyona, lekin bularning nima ahamiyati bor? Bir soatcha oldin Viktor unga baqirib berganiga qaramay Marlis o‘zini vaqtichog‘dek ko‘rsatyapti; uni ayagani uchundir.
Mistral degan shoir o‘tganini Viktor biladi. Mistral deb ataladigan shamol esa, Marlis o‘ylaganidek, dengizdan esmaydi. Bu anchayin bir shamol. To‘g‘ri, Marlis aytganidek, “Tegirmondan chiqqan maktublar”ni Mistral emas, shubhasiz, Alfons Dode yozgan, Viktorga bu maktab davridan ma’lum. Xullas, bahslashib o‘tiradigan gap emas. Aslini olganda, Marlis ham “Mistral – shoir-ku, o‘zing bilasan” degan edi, xolos.
Ular Viktorning “Porshe” moshinasida sayohatga chiqqan.
Egyu-Mortda chinor ostida o‘tirarkan, u pasporti bor-yo‘qligini bilmoq bo‘lib kamzulining cho‘ntagiga qo‘l tiqadi. Viktor shu choqqacha biron marta ham pasportini yo‘qotmagan. Yuragi shuv etib ketadi: pasport yo‘q; keyin birdan eslaydi – axir, moshinada qolgan edi-ku. Ha, esida, aniq: uni qo‘lqop g‘ilofiga o‘zi solib qo‘ygan, shunday bo‘lsa-da, tekshirib ko‘rgan ma’qul. Harqalay, ko‘ngli xotirjam bo‘ladi.
Avinonda vannada o‘tirib kelgan qaroriga ko‘ra o‘sha kuniyoq uyga qaytishganidami, hozir Leonda bo‘lishardi, kechqurun Bazelga yetib borishardi, lekin bu yerlar shu qadar maftunkorki: chinor barglari orasidan yog‘ilayotgan quyosh nuri, chor-atrof… Hali Marlis kelsin, dengiz bo‘yiga sayrga taklif qiladi.
Marlis oyog‘iga loyiq poyabzal topsa edi…
Halokatdan bir soatlar oldin Egyu-Mortda chinor ostida o‘tirarkan, uning achchiqqina qahva ichgisi kelib qoladi. Qattiq toliqqan, moshina hayday olarmikan? Chinor barglari orasidan yog‘ilayotgan nur uni butkul maftun etadi… Sen-Liu haykali atrofida kaptarlar kukulaydi. Marlis yo‘lga tushaylik endi, deydi, uning qorni ochmabdi, chanqamabdi ham. Ammo, Viktorning nazarida, vaqtlari bemalol, shoshilmasa bo‘ladi. Ularning oldidan qo‘ltig‘iga uch dona uzunchoq baton non qistirib olgan bir chol o‘tadi.
Ispaniyaga borish fikri Marlisdan chiqqan edi.
Viktor o‘zini xudbin hisoblamaydi. Biror kimsani baxtli qila olishiga ko‘zi yetsa, o‘zi ham baxtiyor bo‘lib ketadi. Agar bu ish qo‘lidan kelmasa, umidsizlikka tushadi, o‘zini o‘zi yanimoqqa boshlaydi.
Ularni chetdan kuzatgan odam Marlisning “Le provansal” gazetasini o‘qiyotganini, Viktorning esa uzun oyoqlarini yo‘lakkacha cho‘zib olib qahva ichayotgani va mo‘‘jiza kutayotganini (go‘yo buni mana shu kukulashayotgan kaptarlar sodir etadigandek) odatdagi manzara deb hisoblaydi. Shu tobda Viktor uylanmoqqa ham rozi. Hazilni tushunish ham bir fazilat. “Nima, qoqqan qoziqdek shu yerda o‘tiravermoqchimisan?” deydi Marlis betoqatlanib. “Kechirasan-u, men emas, sen bemalol gazeta o‘qib o‘tiribsan,” deya javob qiladi Viktor. Ammo gapirgan gapi ko‘nglidagidek chiqmaydi; keyin esa u, go‘yo hech narsa bo‘lmagandek, chinakam oshiq yigit qiyofasiga kirib uning sumkasini ko‘tarib olishini Marlis biladi. Shunday ekan, mo‘‘jiza kutishga hojat yo‘q.
Ibodatxona yaqinidagi galereyani tomosha qilaylik, deb Viktor qo‘ymadi. Roman uslubida qurilgan. Marlisning esa tomoshaga tobi yo‘q.
Ular qo‘l ushlashib ketadi.
Birinchi marta Viktorning o‘zi har qadamda to‘xtashni, hammayoqni astoydil tomosha qilishni xohlab qoladi. Meva-sabzavot bozoriga kirishadi. Qiziq, Marlisning nima qidirayotganini bilmay turib, Viktor “Sen axtarib yurgan poyabzal shu yerda!” deydi.
Ispaniyaga borishlari shart ekanmi?
U muyulishda qarab turadi – Marlisning durrasi esidan chiqibdi; Viktor aslida uni kutayotgani ham yo‘q. O‘zi yolg‘iz bo‘lsa nima qilardi? Marlisning bu tomon kelayotganini, yana do‘kon peshtaxtasi qoshida turib qolganini ko‘rib, Viktor “Gerald tribyun” gazetasini sotib oladi – qani, olamda nima gaplar ekan? Bir vaqt gazetadan bosh ko‘tarib qarasa, Marlis g‘oyib bo‘libdi…
Sayyohlar tushlik qilmoqda.
Saldan keyin kelib Marlis undan uzr so‘raydi. U antiqa bir kepka xarid qilibdi. “Senga oldim”, deydi kulib. Kayfiyati zo‘r. Viktor moshina eshigini ochayotganida u yana “Men haydasam-chi”, deydi. Viktor ko‘nmaydi. Nega moshinani doim u haydashi kerak? Viktor qarorida qattiq turib oladi. Endi bu gaplar kimga kerak? “Nima, yoqmadimi?” Olib kelgan ola-chipor kepkasini aytyapti. Yo‘lga tushish oldidan Viktorni ilk bor vahm bosadi.
Marlis xuddi yosh bolaning o‘zi.
Pasporti chindan ham qo‘lqopning g‘ilofida ekan.
“Ke, hadeb tumshayaverma”, deya Marlis uning boshiga ola-chipor kepkani qo‘ndirib qo‘yadi: “Mana, yarashdi-qo‘ydi!” Marlis ehtiyot kamarini bog‘lab oladi. Qiziq, aytmasdan turiboq. Viktor, boshida haligi kepka, motorni o‘t oldiradi, biror nimaga tegib ketmayin degan xayolda orqaga qarab oladi. Ishqilib, endi xato qilib qo‘ymasin-da…
Egyu-Mort deganlari mana shu ekan-da.
Marlisning o‘g‘li bor, maktabda o‘qiydi; uning o‘zi Parijda o‘qigan, boshi ochiq, u endi yosh bola emas, kap-katta ayol.
Kamargda ot minishlari mumkin… Gaplari uncha qovushavermaydi. Yaxshiyamki, shosseda moshina onda-sonda uchraydi. “Odam qachon murda hisoblanadi?” deya jarroh sifatida fikr yurita boshlaydi u. Yurak ko‘chirib o‘tkazish qiyin ish. Keyin birdan “Ertaga moshinaning moyini almashtirish kerak!” deydi ko‘nglidan kechayotgan o‘ylar tiliga chiqmasligi uchun shosha-pisha. Masalani chigallashtirishga uning toqati yo‘q.
Bir vaqtlar bolaligida Marlis ot mingan ekan.
U bir belgiyalikning bahaybat furgoni izidan shoshilmay ketaveradi; nihoyat, uni quvib o‘tayotganida urilib ketishiga bir bahya qoladi. Marlis churq etmaydi.
Qo‘lidagi bemorlar uni bamisoli bir avliyo deb biladi: og‘ir-vazminu xotirjamligi, o‘ziga ishonchi, nekbinligi va shunga o‘xshash xislatlari uchun.
Ola kepkani endi Marlisning o‘zi kiyib oladi. “Senga hamma narsa yarashadi!” deydi Viktor yo‘ldan ko‘z uzmay. Marlis yo‘l ma’lumotnomasini ovoz chiqarib o‘qib boryapti: hali Altamir g‘orlaridagi g‘aroyib manzaralarni ko‘rib ko‘ngli ko‘tarilsin, moy almashtirish haqida o‘ylayvermasin, bejiz aynan Altamirga qarab yo‘l tortmaganlarini bilsin degan niyatda. Ammo Viktor quloq solayotganmikan? Marlis yarashmoqchi, yana avvalgidek apoq-chapoq bo‘lmoqchi…
Boshqalar bilan qiyoslaganda Viktorning doim omadi chopgan – ishda ham, sog‘liq bobida ham, Buin cho‘qqisini zabt etgan alpinist sifatidagina emas, yo‘q, har jihatdan…
“Sen yana ovqat haqida o‘ylayotgan bo‘lsang kerag-a?” deydi Marlis. U esa hech narsani o‘ylayotgani yo‘q, yo‘lga tikilib ketyapti, xolos; “Monpele, 12 km.” degan yozuvni ko‘rib shu to‘g‘rida nimadir demoqchi bo‘lib turgan edi, vassalom. Endi gapirmagani ma’qul.
…Viktor yengilgina jarohatlanadi – chakkasi yorilibdi, ul-bul yeri tirnalgan, ammo u tirkamali yuk moshinasini hech eslay olmaydi. Monpeledagi kasalxonaga yetay deb qolganda Marlisning joni uziladi. Hatto bu falokat qaerda ro‘y bergani, ag‘darilgan o‘sha la’nati tirkama hozir chinorzorning qay go‘rida yotgani ham Viktorning xotirasida qolmagan; halokat ro‘y bergan joyni tekshirish chog‘ida u o‘zini bu chorrahani endi ko‘rib turgandek his etadi; keyin uni shu yerning o‘zida so‘roq qilishadi (frantsuz tilida) va yo‘l aslida uniki bo‘lgani, binobarin, uning aybi yo‘qligini aytishadi.
Keyinchalik u bosh vrach etib tayinlanadi.
Monpele yo‘lidagi o‘sha avtohalokat to‘g‘risida o‘n yillar badalida u hech kimga og‘iz ochmaydi; bu fojia qanday sodir bo‘lganiga hanuz aqli bovar qilmaydi.
Ba’zi tanishlari o‘zlaricha bir nimalarni tusmollab yuradi, xolos.
U endilikda klinika boshlig‘i, ikki farzandning otasi, sayohatga ko‘p chiqadi, ammo Ispaniyaga hech ko‘ngli chopmaydi.
Jarrohning operatsiya arafasida o‘zidan gap ochishi noravo, albatta – buni u yaxshi biladi; lekin shu tobda u negadir Frantsiyada, Monpele yaqinida sodir bo‘lgan o‘sha falokatni yodga oladi: “Hammasi aytdi, yo‘l seniki edi deb, demakki, aybsizman…” “Biz nega bu haqda gaplashyapmiz o‘zi?” deydi u bir ozdan keyin. Bemor ham hayron. Nega do‘xtir yo‘liga xayrli tun tilab, odatdagidek, “Uxlashga harakat qiling, hech uxlolmasangiz, navbatchi hamshirani chaqirarsiz” deb qo‘ya qolmadi. Darvoqe, bu gapni u oldinroq aytgan edi. U tumbochka ustida yotgan kitoblardan birini olib muqovasiga ko‘z soladi-da, qaytib joyiga qo‘yadi. Aslida, u bemorga xavotirga o‘rin yo‘qligini, ertaga operatsiyani o‘zi qilmasa-da, unda albatta ishtirok etishini, xullas, xotirjam bo‘lish lozimligini aytmoqchi edi, xolos.
U o‘shandan keyin hech qachon yo‘l halokatiga duch kelmagan.
Umidsizlikka tushgan bemor bo‘lsa nima sababdan uni bosh vrachning o‘zi operatsiya qilmasligini so‘rashga botinolmaydi.
“Ishonching komilmi?” deb so‘rardi Marlis har doim…
Bu falokat to‘g‘risida u qaytib hech kimga og‘iz ochmadi.
O‘shanda yaqinlashib kelayotgan beo‘xshov yuk moshinasini birinchi bo‘lib Marlis ko‘rgan, ehtiyot bo‘l degan, Viktor esa ko‘raturib to‘xtamagan – yo‘l uniki edi-da, axir! Ehtimol, u yanayam tezroq haydagandir, o‘ziga ishonchini namoyish etmoq uchun. Marlis birdan qattiq chinqirib yuborgan. Monpele jandarmasi Viktorni aybsiz deb topgan. Vassalom.