Шундай қилиб, камина ҳам “классик”лар қаторига қўшилиб қолдим… Ўша йиллари Абдулла Қаҳҳорнинг 60 йиллик тўйи ўтадиган бўлди. Ёзувчилар боғи одамга тўла. Қўлида кетмон ушлай оладиган ҳамма боғда. Абдулла аканинг ўзлари эса чорбоғи ёнидаги бир туп гужум тагида Абдулла Орипов билан суҳбатлашиб ўтирардилар.

Одил ЁҚУБОВ
ДЎСТЛАРИМ ДАВРАСИДА
ЁХУД УНУТИЛМАС ЛАҲЗАЛАР

   Куз кунларининг бири эди. Кечаси алламаҳалда телефон жиринглаб қолди. Гўшакни олсам, дўстим Озод!

— Уйқунгни буздимми? Табриклайман. Халқ ёзувчиси деган унвон олибсан.
— Раҳмат, оғайни, — дедим. — Хоҳласанг ҳозир, хоҳласанг эрталаб офтоб чиқмай келавер.
— Сен ўз унвонинг билан бўлиб, эшитмаганга ўхшайсан. Зулфия опамиз сенинг унвонингдан ҳам баландроқ давлат мукофотига сазовор бўлибдилар. Эрталаб бориб, Опани табриклайлик. Кейин сенинг унвонингни ювамиз. Бўладими?
— Бўлганда қандоқ, — дедим ва ҳазиллашдим:
— Сен кундан-кунга ақлли бўлиб кетяпсан. Охири бахайр бўлсин!

Эрталаб офтоб чиқар-чиқмас Зулфия опани табриклагани бордик. Одам деган ҳовлига сиғмайди. Опа табиатан чиройли аёл, янада очилиб-сочилиб, гўзал бўлиб кетганлар. Шу пайт ташқаридан чилдирма, карнай-сурнай овози эшитилди.

Ҳовлига шогирдлари қуршовида Мукаррамахон Турғунбоева кириб келдилар. У киши муқом қилиб бориб, Опанинг оёқлари олдига чўккаламоқчи бўлди. Лекин опа бунга қўймай ҳаммамизни ичкарига таклиф қилди. Бир маҳал, Уйғун ака айтгандек, Яшин полвон кириб келдилар. У киши келишлари билан шампан шишалари пақ-пақ очилиб, ўйин-кулги осмону фалакка чиқди. Кулги ва қийқириқлар босилгач, Озод Яшин акага мурожаат қилиб:
— Зулфия опамизнинг тўйлари, мана, жуда гўзал ўтяпти. Энди Одилнинг тўйи нима бўлади. Бунинг унвонини қачон ювамиз? — деб қолди.

Яшин ака Озоднинг тагдор гапига тагдор жавоб бериб шундай дедилар:
— Буёғи, мана, Одилнинг ўзига боғлиқ. Биз хизматга тайёрмиз!

Мен ҳам бу ҳазил-мутойибага жавоб беришга уриниб:
— Камина хизматга тайёрман. Қўй сўй, десаларингиз — қўй, ҳўкиз десаларингиз ҳўкиз сўяман,— деб кулдим.

Ўша куни кечқурун “Литературная газета”нинг янги бўлим бошлиғи Ахиёр Ҳакимов телефон қилиб: “Байрам сони етиб бордими, ўқидингми?” — деб сўради. Газета ҳали етиб келмаганди.

— Бугун бўлмаса, эртага етиб боради. Ўқи, бошинг осмонга етади, — деди Ахиёр.
Мен: “Нима гап ўзи?” деб сўрасам, Ахиёр:
— Йўқ, айтмайман, газетани ўзинг ўқиганинг яхши, — деб кулди-да, трубкани қўйиб қўйди.

Қани энди тун ўтса-ю, тонг ота қолса!.. Бир бало қилиб тонг оттирдим-да, газетанинг уйга келишини кутмай, почтага югурдим. Газетани олиб очсам… ижодим ҳақида катта мақола! Гап мақолада ҳам эмас, энг муҳими — мақолани Чингиз Айтматов ёзган! У асосан “Улуғбек хазинаси”ни таҳлил қилиб, асарга ижобий баҳо берган. Улуғбекни эса Коперник, Галилейлар қаторига қўшган.

Умримда бунақа мақтов эшитмаган одам, тўсатдан елкамга қўнган “бахт қуши”дан оламга сиғмай уйга чопдим. Эшикдан киришим билан телефон жиринглади, гўшакни олсам… дўстим Озод! У “Улуғбек хазинаси”га юксак баҳо берганлардан бири эди. Фикрлари Чингизнинг фикрлари билан уйғун келганидан у ҳам хурсанд.

— Икки оёғингни қўлингга олиб чоп бу ёққа! — дедим…

Бир ҳафта, ўн кунлардан кейин Билимлар уйида (Навоий театрининг ёнбошида) каминанинг ижодий кечаси бўлди. Умумий раҳбарликни Озод ўз қўлига олиб, баъзан-баъзан нотиқларга луқма ташлаб, зални кулдириб турди. Кечада “Ҳамза” театри артистлари “Улуғбек хазинаси”дан парчалар ижро этишди.

Шундай қилиб, камина ҳам “классик”лар қаторига қўшилиб қолдим… Ўша йиллари Абдулла Қаҳҳорнинг 60 йиллик тўйи ўтадиган бўлди. Ёзувчилар боғи одамга тўла. Қўлида кетмон ушлай оладиган ҳамма боғда. Абдулла аканинг ўзлари эса чорбоғи ёнидаги бир туп гужум тагида Абдулла Орипов билан суҳбатлашиб ўтирардилар.

Абдуллажон камина билан кўришди-да:
— Мен энди ҳашарчиларга қўшилай, — деб ўрнидан турди.
— Катта истеъдод, — дедилар Абдулла ака. — Катта шоир! Унинг “Мен нечун севаман Ўзбекистонни?” деган шеърини ўқиганмисиз?”
— Ўқиганман, ўқиганман. У анов бизнинг кўчаларимизда жизиллаб кабоблар, дошқозонларда паловхон тўралар пишяпти… Кела қолинглар Ўзбекистонга! — дегандай шеърларга қарши ёзилган-да, дедим!
— Ҳа, ҳа. Худди шу фикрни айтиш учун ёзган… Анов сўнгги шеър-чи. Ёдингизда бўлса бир-икки сатрини ўқиб беринг!
— Қайси бирини айтяпсиз?
— Анов… Муҳаббат ҳақидаги шеъри бор-ку, тўйларда айтиляпти…

Абдулла ака шоирнинг “Биринчи муҳаббатим” шеърини айтаётган эди. Бу шеър бир-икки ўқишдаёқ ёдимда қолган.

* * *

Абдулла Қаҳҳорнинг 60 йиллик тўйини “ЛГ” қандай нишонлашини билиш учун Валентина Панкинага телефон қилдим.

— Биз юбилейларни, ҳатто йирик ёзувчиларнинг тўйларини ҳам катта қилиб ёрита олмаймиз, — деди Панкина, сўнг бир дақиқа ўйланиб тургач:
— Энг яхшиси Абдулла Қаҳҳорнинг ўзи муҳим бир масалада бизда чиқиш қилсинлар. Биз уни тўйгача газетада чиқарайлик, — деди.

Мен бу гапни Абдулла акага айтдим. У кишига ҳам бу фикр маъқул бўлди.
— Фақат битта шартим бор. Мақоламга қалам теккизмай, қисқартирмай боссалар, ёзиб бераман. Агар қайчилаб, гўштини ахлатга ташлаб, фақат суягини чиқарадиган бўлса, ундан кўра ҳеч нарса бермаганлари яхши.

Қисқаси, ҳафта ҳам ўтмай Абдулла ака менга телефон қилиб:
— Келинг, буюртмангизни олиб кетинг, — деб қолдилар.

Дарҳол етиб бордим. Мақола пахтакорлар ҳаёти ҳақида, тўғрироғи, пахтакор аёлларимиз меҳнати ҳақида эди.

— Баъзи бир юзаки адибларимиз асарларини ўқисангиз, — деб бошланар эди мақола, — уларда қиз-жувонларимиз далага атлас кўйлак кийиб чиқади ва қирқ даража жазирама иссиқда қўшиқ айтиб, чопиқ қиладилар ва завққа тўла ҳаёт кечирадилар. Далаларимизда туну кун чилдирма ва карнай-сурнай садолари янграйди… Хуррам қиз-жувонлар рақсга тушганлари-тушган… Шунда карнай ва сурнай оҳангига йўрғалашни билмаган шоир ва ёзувчиларимиз ҳам қиз-жувонларга қўшилиб, рақсга тушиб асар ёзар эмишлар…

Мақола чиққандан кейин бўлди тўполон, бўлди тўполон! Қасдига олиб, худди ўша кунлари Тошкентда, вилоятларда теримга тайёргарликка бағишланган қурултойлар ўтаётган эди… Фақат оддий деҳқонларимизгина эмас, ўша маҳалда катта довруғ қозонган Турсуной Охунова билан Валентина Тюпколарга ҳам мақола чаён чаққандай таъсир қилди.

Табиий, камина бўлаётган гапларни таҳририятга айтиб турдим. Панкинага телефон қилиб, вазият у ўйлаганидан чуқурроқ эканини тушунтирдим.
— Қўй, кўп ваҳима қилаверма, буларнинг ҳаммаси кўпик-ку! Кўпик эса, албатта, босилади, — деди Панкина.

Дарҳақиқат, ўша гапнинг эртасидан бошлаб, А.Қаҳҳор мақоласидан бошланган ур-йиқит танқид аста-секин пасайиб, ниҳоят ўчди.
Кунлардан бирида менга Шукрулло телефон қилиб қолди:

* * *

— Тошкентга Чингиз келибди. У “Тошкент” меҳмонхонасида экан. Мен уни меҳмонга чақирдим, у келадиган бўлди. Олиб кел, гаплашиб ўтирамиз.

Мен у пайт Чингизни унча яхши танимас эдим. Уни Пиримқул яхши билар, улар Москвада танишган экан. Мен унга телефон қилдим. Шукруллонинг илтимосини айтдим. У жон-жон деб рози бўлди. Уч киши бўлиб, шоирнинг “ғариб кулбаси”га кириб бордик.

Шунда Чингиз Шукрулло акадан нима ёзаяпсиз, оқсоқол, — деб сўради.
— Мен худди шу бугун янги достонимни тугатиб, нуқта қўйдим, — деди шоир.
— Бўлмаса, бир бобини ўқиб беринг, палов олдидан шўрва бўлсин, — деди Чингиз.
Шукрулло ака ҳам худди шуни кутиб турган экан, дарҳол ўқишга киришиб кетди.

“Эски шаҳарнинг эски ҳовлиси. Лекин бу эски ҳовлининг ўзига хос бетакрор бир гўзаллиги бор. Ҳовли ўртасида катта супа. Супа атрофида сада райҳон ва гултожихўрозлар ўсади… Кечалари бу гул ва райҳонлар билан шамол ўйнашади. Шунда бутун ҳовли гул ва райҳон ҳидига тўлади. Тўғрироғи, илгари шундай бўлган. Энди-чи? Энди супа атрофидаги ариқчадан ароқ шишалари-ю, майда-чуйда ахлат қолдиқлари оқиб ўтади. Уларнинг қўланса ҳиди гул ва райҳон бўйларини босиб кетади. Шоир бундан ларзага тушади. Ароқ шишаларини оқизиб юборган одамларни қарғайди. Аммо қарғиши ароқхўрлар қулоғига етиб бормайди…”

Парча Чингизга маъқул бўлди. У шоирнинг янги асарига оқ йўл тилаб, қадаҳ кўтарди. Мен эсам, ўқилган парчани газетада эълон қилиш учун чўнтагимга солволдим.

* * *

Эртасига Пиримқул иккимиз Чингизни кузатиб қўйдик. Орадан бир ҳафта ўтар-ўтмас, Шукрулло достонининг парчаси Чингиз ёзган миттигина сўзбоши билан бир бет бўлиб, газетада чоп этилди. Гарчи, Шукрулло достони тўлиқ босилмаган бўлса ҳам, газетхонлардан табриклар келди, хатлар ола бошладик…

Мен ҳамон “Литературная газета”да ишлайман. Газета ўзининг ўткир чиқишлари билан фақат шўролар юртида эмас, хорижда ҳам машҳур эди. Таҳририят мухбирлардан ҳам шундай ўткир чиқиш ва жиддий танқидий мақолалар талаб қиларди. Бу талаб, табиий, маҳаллий раҳбарларнинг жиғига тегар, улар мухбирлардан “катта ютуқларимиз”ни мамлакат миқёсига олиб чиқишни талаб қилишарди. Мен кундалик ахборотларимда бу ютуқлар ҳақида ҳам кичик-кичик хабарлар бериб турардим, албатта. Лекин катталаримиз бу чиқишимни хушлайвермас, улар мухбирлардан “катта бунёдкорлик ишларимиз” ҳақида ёзишни истар эдилар…

Шундай кунларнинг бирида ёзувчи Шукур Холмиразев:

— Юринг, Одил ака, бизнинг Бойсун томонларга бориб келайлик. Сизни Бойсун тоғларига олиб чиқамиз, биз томонларнинг одамлари ҳам бошқача: тўғрисўз, мард, чапани. Уларни кўрасиз, танишасиз, хуллас, ўйнаб келамиз, — деб қолди. Таклиф менга ёқди, чунки ундан беш-олти ой аввал мен Қашқадарёга бориб, у ердаги газ кончилари ҳақида “Чори Умировга ёрдам берайлик”, деган мақола ёзгандим. Мақола раҳбарларга ҳам, газетага ҳам ёққан эди.

Биз уч киши — камина, Шукур Холмирзаев ва ўша маҳалда яхши шеърлари билан тилга туша бошлаган Усмон Азим йўлга отландик.

Қаршигача поездда бордик. Қаршида ёш дўстларимнинг оға-инилари кутиб олишди, пачақроқ бир “виллис” топиб келишди ва биз Бойсун томон йўлга тушдик. Ҳали асфалт қилинмаган нотекис йўлдан машинада сакрай-сакрай Бойсунга қош қорайганда етиб бордик. Борсак, вадаванг тўй. Ҳар жой-ҳар жойда гулхан ловуллайди, карнай-сурнай, чилдирма, дўмбира, ашула осмону фалакка етган.

Шукур негадир тўй ҳақида лом-мим демаган эди. Борганда, билсак, жиянларининг ўғил тўйи экан. Мен койиб, “айтсанг бўлмайдими, совға-салом олармидик”, десам, Шукур:

— Қўяверинг, бизнинг шу келишимиз ўзи булар учун катта совға, — деб мени тинчитди.

Ўзбекчилик. Бир зумда Шукурнинг тоға-жиянлари, амма-холалари ёпирилиб келишди, Шукур билан Усмонни қучоқлаб ўпишди, айланиб-ўргилишди. Бу ширин сўзлардан камина ҳам бебаҳра қолмади. Уларда қучоқлашиб кўришиш одат экан.

Бир зумда ўтлоққа гилам ёзилиб, қўш-қўш патнисларда нимта-нимта гўшт, патир ва бўғирсоқлар келди… Усмон ўша маҳалда довруғ қозонган “Карвон кўрдим”ини ўқиб, олқиш олди. Шукур эса, сўз берилганда мени осмон баробар мақтаб сўз навбатини каминага оширди. Мен бунақа тўйни биринчи кўришим, биз томонларда тўйлар бошқача ўтарди. Тўй эгасига ташаккур билдириб, икки ёш дўстим ижодини кўкларга кўтардим.

Эртаси Шукурнинг волидаси, ўша маҳалда олтмишларга бориб қолган бўлса-да, ҳамон кўҳлигини йўқотмаган аёл дастурхонни сузма дейсизми, коса-коса қаймоғу ҳозиргина узилган патир нонлар дейсизми, тўлдириб ўтирган экан, қайта саломлашдик. Онаизор мендан ўғлининг ишлари, оиласи, фарзандлари ҳақида сўради. Набираларини роса соғинган экан, уларни эслаб кўзига ёш олди.

Мен Шукурнинг келажаги порлоқ, унинг истеъдоди ноёб эканини айтиб, онаизорнинг кўнглини кўтариб қўйдим.
Онаизор:
— Илойим, айтганингиз келсин, — деб дуо қилди.

Барча оналарнинг тупроғи бир жойдан олинган экан-да, дедим ичимда ўз волидамни эслаб.

Йўлга чиқаётганимизда Шукур Бойсунда бир лейтенант дўсти борлигини, у ашаддий овчи эканини айтганди. Нонушта пайти Шукур айтган “катта лейтенант” ҳам кириб келди. У жуда бақувват ва хушсурат йигит, устига устак, ичи тўла латифа экан.

Катта лейтенант келганидан кейин шу кунги режани туздик. Мен шаҳарни, шаҳардан ҳам аввал баъзи корхоналарни, мактабларни кўрсакмикан, деган эдим, катта лейтенант:
— Шаҳар ҳеч қаёққа қочмайди, уни эрта-индин ҳам кўраверасизлар, — деди. — Бугун тоққа чиқайлик. Мен машинамга битта серка ташлаб қўйганман. Уни худо йўлига сўйиб, кабоб қиламиз, қуён овлаймиз, — деб туриб олди.

Бу таклиф ҳаммага ёқди. Шу билан машинага кигиз-пигиз, қозон-товоқ солиб, тоққа қараб йўл сурдик.
Шаҳардан чиққач, сал ўтмай эски ташландиқ уйга дуч келдик. Унга яқинлашганимизда ташландиқ уйдан бир гала каптар учиб чиқиб, осмонга парвоз қилди.

Лейтенант дарҳол ерга сакраб тушиб, бир-икки марта милтиқ отди. Ўқ теккан каптарлар тап-тап этиб ерга тушди. Биз бу манзарага маҳлиё бўлиб анграйиб қолган эканмиз, тўсатдан машинада қолган шофёр:
— Эй, вой, кетди! Қочди, — деб бақириб қолди. Бундоқ қарасак, катта лейтенантнинг серкаси машинадан отилиб тушиб, ортда қолган ялангликда югургилаб кетяпти.

Серканинг орқасидан биринчи бўлиб, катта лейтенант югурди, унинг кетидан шофёр, шофёр кетидан Усмон, Усмоннинг ортидан Шукур чопди. Мен на чопишни, на қолишни билмай анграйиб туравердим.  Бир маҳал тўрт “овчи”, оғизлари қулоқларида, шўрлик серкани судраб қайтишди. Йўлда давом этдик. Сал ўтмай йўл чапга бурилиб, пастлаб кетди-ю, шарқираб оқаётган бир ариққа дуч келдик.

Тол ва тераклар билан қуршалган каттагина сой ёқасида бир юк машинаси турар, дарахтлар соясида беш-олтита ҳарбийлар ичишиб, “чақ-чақ”лашиб ўтиришарди. Бу манзарани кўриши билан лейтенант:
— Браконьерлар! Ҳужжатсиз ов қилиб юришибди! Ҳозир текшириб кўрамиз! — деб қолди. Биз бир фикрга келгунимизча у ерга сакраб тушди. Биз ҳам эргашдик.

Маишат қилиб, ёнбошлаб ётганларидан бири — алпқомат, турқи совуқ ҳарбий (кейин билсак командир экан) биз томон юриб:
— Хўш? Нима гап ўзи? — деб ўдағайлади. Орқасидан етиб келган бошқа бир майор бизни юмшатмоқчи бўлиб:
— Хўш, нима гуноҳ қилдик? — деб сўради.
— Ҳеч гап йўқ! Ҳужжатларингизни кўрсатинглар! — деди катта лейтенант. — Ҳозир ов вақти эмас! Қани овчилик ҳужжатларингиз? Қани, ов қилишга рухсатнома?
— Қанақа ҳужжат? Қанақа рухсатнома? — деди подполковник ғазабдан хириллаб. — Автоматни бер, Алёша? — қичқирди у аскарларнинг бирига. — Мен ҳужжатни кўрсатиб қўяй буларга…

Бу орада машинага сакраб чиққан бизнинг шофёр юк машинасидаги қуруқ пичанларни тепкилаб, ҳарбийлар отган қуёнларни ерга ташлай бошлади: бир, икки, уч… қуёнлар сони ўн биттами, ўн иккитагами етди.

Шунда камина мухбирлигим эсимга тушиб, чўнтагимдан гувоҳномани чиқардим.

— Мен “Литературная газета”нинг махсус мухбири бўламан, — дедим, ўзимни дадил тутишга ҳаракат қилиб: — Агар биз билан тўғри муомала қилмайдиган бўлсангиз, эртага раҳбарларингизга мурожаат қиламан. Ана ўшанда кўрасиз ким-кимга кўрсатиб қўяркан?

Шукур бўлса, ўзбекча-русча сўзларни аралаш-қуралаш қилиб, бўралаб сўкинарди.
Қисқаси, “Литературная газета”ни эшитгач, бошда ҳовлиққан подполковник бирдан паст тушди.

Ўша куни биз тоғ ёнбағридаги арчазорда серкани сўйиб дам олдик-да, хушнуд кайфиятда Бойсунга қайтиб келдик. Бизнинг ишимиздан, айниқса, раҳматли Шукур хурсанд бўлиб, боши осмонга етди. Унинг қалами ўзига хос, асарлари на тенгдошлари ва на классикларимизникига ўхшайди. У бир ёмон кўриб қолган одамини узоқ вақт ёнига йўлатмас, хуш кўрган адиб ва санъаткорларни умрининг охиригача яқин олиб юрарди. Ўша сафардан кейин биз жуда қадрдон бўлиб қолдик. Камина етмишга кирганимда, у мен ҳақида “Ўзбекнинг Чингизи” деган мақола ёзди. Нега шундай ном қўйди — билмадим. Бир сафар сўрасам:
— Ҳа, биз ҳам ўзимизни камситавермайлик-да, — деди одатдагидай ўдағайлаб, — нима, мақолам сизга ёқмадими?
— Йўқ, нега ёқмасин? Мақтов кимга ёқмайди? — деб кулдим.
— Ҳа, шундай денг! Мен бўлсам сизга ёқмабди-да, деб ўйлабман, — деди…

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 9-сони

Odil YOQUBOV
DO’STLARIM DAVRASIDA
YOXUD UNUTILMAS LAHZALAR

Kuz kunlarining biri edi. Kechasi allamahalda telefon jiringlab qoldi. Go’shakni olsam, do’stim Ozod!

— Uyqungni buzdimmi? Tabriklayman. Xalq yozuvchisi degan unvon olibsan.
— Rahmat, og’ayni, — dedim. — Xohlasang hozir, xohlasang ertalab oftob chiqmay kelaver.
— Sen o’z unvoning bilan bo’lib, eshitmaganga o’xshaysan. Zulfiya opamiz sening unvoningdan ham balandroq davlat mukofotiga sazovor bo’libdilar. Ertalab borib, Opani tabriklaylik. Keyin sening unvoningni yuvamiz. Bo’ladimi?
— Bo’lganda qandoq, — dedim va hazillashdim:
— Sen kundan-kunga aqlli bo’lib ketyapsan. Oxiri baxayr bo’lsin!

Ertalab oftob chiqar-chiqmas Zulfiya opani tabriklagani bordik. Odam degan hovliga sig’maydi. Opa tabiatan chiroyli ayol, yanada ochilib-sochilib, go’zal bo’lib ketganlar. Shu payt tashqaridan childirma, karnay-surnay ovozi eshitildi.

Hovliga shogirdlari qurshovida Mukarramaxon Turg’unboeva kirib keldilar. U kishi muqom qilib borib, Opaning oyoqlari oldiga cho’kkalamoqchi bo’ldi. Lekin opa bunga qo’ymay hammamizni ichkariga taklif qildi. Bir mahal, Uyg’un aka aytgandek, Yashin polvon kirib keldilar. U kishi kelishlari bilan shampan shishalari paq-paq ochilib, o’yin-kulgi osmonu falakka chiqdi. Kulgi va qiyqiriqlar bosilgach, Ozod Yashin akaga murojaat qilib:
— Zulfiya opamizning to’ylari, mana, juda go’zal o’tyapti. Endi Odilning to’yi nima bo’ladi. Buning unvonini qachon yuvamiz? — deb
qoldi.

Yashin aka Ozodning tagdor gapiga tagdor javob berib shunday dedilar:
— Buyog’i, mana, Odilning o’ziga bog’liq. Biz xizmatga tayyormiz!

Men ham bu hazil-mutoyibaga javob berishga urinib:
— Kamina xizmatga tayyorman. Qo’y so’y, desalaringiz — qo’y, ho’kiz desalaringiz ho’kiz so’yaman,— deb kuldim.

O’sha kuni kechqurun “Literaturnaya gazeta”ning yangi bo’lim boshlig’i Axiyor Hakimov telefon qilib: “Bayram soni yetib bordimi, o’qidingmi?” — deb so’radi. Gazeta hali yetib kelmagandi.

— Bugun bo’lmasa, ertaga yetib boradi. O’qi, boshing osmonga yetadi, — dedi Axiyor.
Men: “Nima gap o’zi?” deb so’rasam, Axiyor:
— Yo’q, aytmayman, gazetani o’zing o’qiganing yaxshi, — deb kuldi-da, trubkani qo’yib qo’ydi.

Qani endi tun o’tsa-yu, tong ota qolsa!.. Bir balo qilib tong ottirdim-da, gazetaning uyga kelishini kutmay, pochtaga yugurdim. Gazetani olib ochsam… ijodim haqida katta maqola! Gap maqolada ham emas, eng muhimi — maqolani Chingiz Aytmatov yozgan! U asosan “Ulug’bek xazinasi”ni tahlil qilib, asarga ijobiy baho bergan. Ulug’bekni esa Kopernik, Galileylar qatoriga qo’shgan.

Umrimda bunaqa maqtov eshitmagan odam, to’satdan yelkamga qo’ngan “baxt qushi”dan olamga sig’may uyga chopdim. Eshikdan kirishim bilan telefon jiringladi, go’shakni olsam… do’stim Ozod! U “Ulug’bek xazinasi”ga yuksak baho berganlardan biri edi. Fikrlari
Chingizning fikrlari bilan uyg’un kelganidan u ham xursand.

— Ikki oyog’ingni qo’lingga olib chop bu yoqqa! — dedim…

Bir hafta, o’n kunlardan keyin Bilimlar uyida (Navoiy teatrining yonboshida) kaminaning ijodiy kechasi bo’ldi. Umumiy rahbarlikni Ozod o’z qo’liga olib, ba’zan-ba’zan notiqlarga luqma tashlab, zalni kuldirib turdi. Kechada “Hamza” teatri artistlari “Ulug’bek xazinasi”dan parchalar ijro etishdi.

Shunday qilib, kamina ham “klassik”lar qatoriga qo’shilib qoldim… O’sha yillari Abdulla Qahhorning 60 yillik to’yi o’tadigan bo’ldi. Yozuvchilar bog’i odamga to’la. Qo’lida ketmon ushlay oladigan hamma bog’da. Abdulla akaning o’zlari esa chorbog’i yonidagi bir tup gujum tagida Abdulla Oripov bilan suhbatlashib o’tirardilar.

Abdullajon kamina bilan ko’rishdi-da:
— Men endi hasharchilarga qo’shilay, — deb o’rnidan turdi.
— Katta iste’dod, — dedilar Abdulla aka. — Katta shoir! Uning “Men nechun sevaman O’zbekistonni?” degan she’rini o’qiganmisiz?”
— O’qiganman, o’qiganman. U anov bizning ko’chalarimizda jizillab kaboblar, doshqozonlarda palovxon to’ralar pishyapti… Kela qolinglar O’zbekistonga! — deganday she’rlarga qarshi yozilgan-da, dedim!
— Ha, ha. Xuddi shu fikrni aytish uchun yozgan… Anov so’nggi she’r-chi. Yodingizda bo’lsa bir-ikki satrini o’qib bering!
— Qaysi birini aytyapsiz?
— Anov… Muhabbat haqidagi she’ri bor-ku, to’ylarda aytilyapti…

Abdulla aka shoirning “Birinchi muhabbatim” she’rini aytayotgan edi. Bu she’r bir-ikki o’qishdayoq yodimda qolgan.

* * *

Abdulla Qahhorning 60 yillik to’yini “LG” qanday nishonlashini bilish uchun Valentina Pankinaga telefon qildim.

— Biz yubileylarni, hatto yirik yozuvchilarning to’ylarini ham katta qilib yorita olmaymiz, — dedi Pankina, so’ng bir daqiqa o’ylanib turgach:
— Eng yaxshisi Abdulla Qahhorning o’zi muhim bir masalada bizda chiqish qilsinlar. Biz uni to’ygacha gazetada chiqaraylik, — dedi.

Men bu gapni Abdulla akaga aytdim. U kishiga ham bu fikr ma’qul bo’ldi.
— Faqat bitta shartim bor. Maqolamga qalam tekkizmay, qisqartirmay bossalar, yozib beraman. Agar qaychilab, go’shtini axlatga tashlab, faqat suyagini chiqaradigan bo’lsa, undan ko’ra hech narsa bermaganlari yaxshi.

Qisqasi, hafta ham o’tmay Abdulla aka menga telefon qilib:
— Keling, buyurtmangizni olib keting, — deb qoldilar.

Darhol yetib bordim. Maqola paxtakorlar hayoti haqida, to’g’rirog’i, paxtakor ayollarimiz mehnati haqida edi.

— Ba’zi bir yuzaki adiblarimiz asarlarini o’qisangiz, — deb boshlanar edi maqola, — ularda qiz-juvonlarimiz dalaga atlas ko’ylak kiyib chiqadi va qirq daraja jazirama issiqda qo’shiq aytib, chopiq qiladilar va zavqqa to’la hayot kechiradilar. Dalalarimizda tunu kun childirma va karnay-surnay sadolari yangraydi… Xurram qiz-juvonlar raqsga tushganlari-tushgan… Shunda karnay va surnay ohangiga yo’rg’alashni bilmagan shoir va yozuvchilarimiz ham qiz-juvonlarga qo’shilib, raqsga tushib asar yozar emishlar…

Maqola chiqqandan keyin bo’ldi to’polon, bo’ldi to’polon! Qasdiga olib, xuddi o’sha kunlari Toshkentda, viloyatlarda terimga tayyorgarlikka bag’ishlangan qurultoylar o’tayotgan edi… Faqat oddiy dehqonlarimizgina emas, o’sha mahalda katta dovrug’ qozongan Tursunoy Oxunova bilan Valentina Tyupkolarga ham maqola chayon chaqqanday ta’sir qildi.

Tabiiy, kamina bo’layotgan gaplarni tahririyatga aytib turdim. Pankinaga telefon qilib, vaziyat u o’ylaganidan chuqurroq ekanini tushuntirdim.
— Qo’y, ko’p vahima qilaverma, bularning hammasi ko’pik-ku! Ko’pik esa, albatta, bosiladi, — dedi Pankina.

Darhaqiqat, o’sha gapning ertasidan boshlab, A.Qahhor maqolasidan boshlangan ur-yiqit tanqid asta-sekin pasayib, nihoyat o’chdi.
Kunlardan birida menga Shukrullo telefon qilib qoldi:

* * *

— Toshkentga Chingiz kelibdi. U “Toshkent” mehmonxonasida ekan. Men uni mehmonga chaqirdim, u keladigan bo’ldi. Olib kel, gaplashib o’tiramiz.

Men u payt Chingizni uncha yaxshi tanimas edim. Uni Pirimqul yaxshi bilar, ular Moskvada tanishgan ekan. Men unga telefon qildim. Shukrulloning iltimosini aytdim. U jon-jon deb rozi bo’ldi. Uch kishi bo’lib, shoirning “g’arib kulbasi”ga kirib bordik.

Shunda Chingiz Shukrullo akadan nima yozayapsiz, oqsoqol, — deb so’radi.
— Men xuddi shu bugun yangi dostonimni tugatib, nuqta qo’ydim, — dedi shoir.
— Bo’lmasa, bir bobini o’qib bering, palov oldidan sho’rva bo’lsin, — dedi Chingiz.
Shukrullo aka ham xuddi shuni kutib turgan ekan, darhol o’qishga kirishib ketdi.

“Eski shaharning eski hovlisi. Lekin bu eski hovlining o’ziga xos betakror bir go’zalligi bor. Hovli o’rtasida katta supa. Supa atrofida sada rayhon va gultojixo’rozlar o’sadi… Kechalari bu gul va rayhonlar bilan shamol o’ynashadi. Shunda butun hovli gul va rayhon hidiga to’ladi. To’g’rirog’i, ilgari shunday bo’lgan. Endi-chi? Endi supa atrofidagi ariqchadan aroq shishalari-yu, mayda-chuyda axlat qoldiqlari oqib o’tadi. Ularning qo’lansa hidi gul va rayhon bo’ylarini bosib ketadi. Shoir bundan larzaga tushadi. Aroq shishalarini oqizib yuborgan odamlarni qarg’aydi. Ammo qarg’ishi aroqxo’rlar qulog’iga yetib bormaydi…”

Parcha Chingizga ma’qul bo’ldi. U shoirning yangi asariga oq yo’l tilab, qadah ko’tardi. Men esam, o’qilgan parchani gazetada e’lon qilish uchun cho’ntagimga solvoldim.

* * *

Ertasiga Pirimqul ikkimiz Chingizni kuzatib qo’ydik. Oradan bir hafta o’tar-o’tmas, Shukrullo dostonining parchasi Chingiz yozgan mittigina so’zboshi bilan bir bet bo’lib, gazetada chop etildi. Garchi, Shukrullo dostoni to’liq bosilmagan bo’lsa ham, gazetxonlardan tabriklar keldi, xatlar ola boshladik…

Men hamon “Literaturnaya gazeta”da ishlayman. Gazeta o’zining o’tkir chiqishlari bilan faqat sho’rolar yurtida emas, xorijda ham mashhur edi. Tahririyat muxbirlardan ham shunday o’tkir chiqish va jiddiy tanqidiy maqolalar talab qilardi. Bu talab, tabiiy, mahalliy rahbarlarning jig’iga tegar, ular muxbirlardan “katta yutuqlarimiz”ni mamlakat miqyosiga olib chiqishni talab qilishardi. Men kundalik axborotlarimda bu yutuqlar haqida ham kichik-kichik xabarlar berib turardim, albatta. Lekin kattalarimiz bu chiqishimni xushlayvermas, ular muxbirlardan “katta bunyodkorlik ishlarimiz” haqida yozishni istar edilar…

Shunday kunlarning birida yozuvchi Shukur Xolmirazev:

— Yuring, Odil aka, bizning Boysun tomonlarga borib kelaylik. Sizni Boysun tog’lariga olib chiqamiz, biz tomonlarning odamlari ham boshqacha: to’g’riso’z, mard, chapani. Ularni ko’rasiz, tanishasiz, xullas, o’ynab kelamiz, — deb qoldi. Taklif menga yoqdi, chunki undan besh-olti oy avval men Qashqadaryoga borib, u yerdagi gaz konchilari haqida “Chori Umirovga yordam beraylik”, degan maqola yozgandim. Maqola rahbarlarga ham, gazetaga ham yoqqan edi.

Biz uch kishi — kamina, Shukur Xolmirzaev va o’sha mahalda yaxshi she’rlari bilan tilga tusha boshlagan Usmon Azim yo’lga otlandik.

Qarshigacha poezdda bordik. Qarshida yosh do’stlarimning og’a-inilari kutib olishdi, pachaqroq bir “villis” topib kelishdi va biz Boysun tomon yo’lga tushdik. Hali asfalt qilinmagan notekis yo’ldan mashinada sakray-sakray Boysunga qosh qorayganda yetib bordik. Borsak, vadavang to’y. Har joy-har joyda gulxan lovullaydi, karnay-surnay, childirma, do’mbira, ashula osmonu falakka yetgan.

Shukur negadir to’y haqida lom-mim demagan edi. Borganda, bilsak, jiyanlarining o’g’il to’yi ekan. Men koyib, “aytsang bo’lmaydimi, sovg’a-salom olarmidik”, desam, Shukur:

— Qo’yavering, bizning shu kelishimiz o’zi bular uchun katta sovg’a, — deb meni tinchitdi.

O’zbekchilik. Bir zumda Shukurning tog’a-jiyanlari, amma-xolalari yopirilib kelishdi, Shukur bilan Usmonni quchoqlab o’pishdi, aylanib-o’rgilishdi. Bu shirin so’zlardan kamina ham bebahra qolmadi. Ularda quchoqlashib ko’rishish odat ekan.

Bir zumda o’tloqqa gilam yozilib, qo’sh-qo’sh patnislarda nimta-nimta go’sht, patir va bo’g’irsoqlar keldi… Usmon o’sha mahalda dovrug’ qozongan “Karvon ko’rdim”ini o’qib, olqish oldi. Shukur esa, so’z berilganda meni osmon barobar maqtab so’z navbatini kaminaga oshirdi. Men bunaqa to’yni birinchi ko’rishim, biz tomonlarda to’ylar boshqacha o’tardi. To’y egasiga tashakkur bildirib, ikki yosh do’stim ijodini ko’klarga ko’tardim.

Ertasi Shukurning volidasi, o’sha mahalda oltmishlarga borib qolgan bo’lsa-da, hamon ko’hligini yo’qotmagan ayol dasturxonni suzma deysizmi, kosa-kosa qaymog’u hozirgina uzilgan patir nonlar deysizmi, to’ldirib o’tirgan ekan, qayta salomlashdik. Onaizor mendan o’g’lining ishlari, oilasi, farzandlari haqida so’radi. Nabiralarini rosa sog’ingan ekan, ularni eslab ko’ziga yosh oldi.

Men Shukurning kelajagi porloq, uning iste’dodi noyob ekanini aytib, onaizorning ko’nglini ko’tarib qo’ydim.
Onaizor:
— Iloyim, aytganingiz kelsin, — deb duo qildi.

Barcha onalarning tuprog’i bir joydan olingan ekan-da, dedim ichimda o’z volidamni eslab.

Yo’lga chiqayotganimizda Shukur Boysunda bir leytenant do’sti borligini, u ashaddiy ovchi ekanini aytgandi. Nonushta payti Shukur aytgan “katta leytenant” ham kirib keldi. U juda baquvvat va xushsurat yigit, ustiga ustak, ichi to’la latifa ekan.

Katta leytenant kelganidan keyin shu kungi rejani tuzdik. Men shaharni, shahardan ham avval ba’zi korxonalarni, maktablarni ko’rsakmikan, degan edim, katta leytenant:
— Shahar hech qayoqqa qochmaydi, uni erta-indin ham ko’raverasizlar, — dedi. — Bugun toqqa chiqaylik. Men mashinamga bitta serka tashlab qo’yganman. Uni xudo yo’liga so’yib, kabob qilamiz, quyon ovlaymiz, — deb turib oldi.

Bu taklif hammaga yoqdi. Shu bilan mashinaga kigiz-pigiz, qozon-tovoq solib, toqqa qarab yo’l surdik.
Shahardan chiqqach, sal o’tmay eski tashlandiq uyga duch keldik. Unga yaqinlashganimizda tashlandiq uydan bir gala kaptar uchib chiqib, osmonga parvoz qildi.

Leytenant darhol yerga sakrab tushib, bir-ikki marta miltiq otdi. O’q tekkan kaptarlar tap-tap etib yerga tushdi. Biz bu manzaraga mahliyo bo’lib angrayib qolgan ekanmiz, to’satdan mashinada qolgan shofyor:
— Ey, voy, ketdi! Qochdi, — deb baqirib qoldi. Bundoq qarasak, katta leytenantning serkasi mashinadan otilib tushib, ortda qolgan yalanglikda yugurgilab ketyapti.

Serkaning orqasidan birinchi bo’lib, katta leytenant yugurdi, uning ketidan shofyor, shofyor ketidan Usmon, Usmonning ortidan Shukur chopdi. Men na chopishni, na qolishni bilmay angrayib turaverdim.
Bir mahal to’rt “ovchi”, og’izlari quloqlarida, sho’rlik serkani sudrab qaytishdi. Yo’lda davom etdik. Sal o’tmay yo’l chapga burilib, pastlab ketdi-yu, sharqirab oqayotgan bir ariqqa duch keldik.

Tol va teraklar bilan qurshalgan kattagina soy yoqasida bir yuk mashinasi turar, daraxtlar soyasida besh-oltita harbiylar ichishib, “chaq-chaq”lashib o’tirishardi. Bu manzarani ko’rishi bilan leytenant:
— Brakon`erlar! Hujjatsiz ov qilib yurishibdi! Hozir tekshirib ko’ramiz! — deb qoldi. Biz bir fikrga kelgunimizcha u yerga sakrab tushdi. Biz ham ergashdik.

Maishat qilib, yonboshlab yotganlaridan biri — alpqomat, turqi sovuq harbiy (keyin bilsak komandir ekan) biz tomon yurib:
— Xo’sh? Nima gap o’zi? — deb o’dag’ayladi. Orqasidan yetib kelgan boshqa bir mayor bizni yumshatmoqchi bo’lib:
— Xo’sh, nima gunoh qildik? — deb so’radi.
— Hech gap yo’q! Hujjatlaringizni ko’rsatinglar! — dedi katta leytenant. — Hozir ov vaqti emas! Qani ovchilik hujjatlaringiz? Qani, ov qilishga ruxsatnoma?
— Qanaqa hujjat? Qanaqa ruxsatnoma? — dedi podpolkovnik g’azabdan xirillab. — Avtomatni ber, Alyosha? — qichqirdi u askarlarning biriga. — Men hujjatni ko’rsatib qo’yay bularga…

Bu orada mashinaga sakrab chiqqan bizning shofyor yuk mashinasidagi quruq pichanlarni tepkilab, harbiylar otgan quyonlarni yerga tashlay boshladi: bir, ikki, uch… quyonlar soni o’n bittami, o’n ikkitagami yetdi.

Shunda kamina muxbirligim esimga tushib, cho’ntagimdan guvohnomani chiqardim.

— Men “Literaturnaya gazeta”ning maxsus muxbiri bo’laman, — dedim, o’zimni dadil tutishga harakat qilib: — Agar biz bilan to’g’ri muomala qilmaydigan bo’lsangiz, ertaga rahbarlaringizga murojaat qilaman. Ana o’shanda ko’rasiz kim-kimga ko’rsatib qo’yarkan?

Shukur bo’lsa, o’zbekcha-ruscha so’zlarni aralash-quralash qilib, bo’ralab so’kinardi.
Qisqasi, “Literaturnaya gazeta”ni eshitgach, boshda hovliqqan podpolkovnik birdan past tushdi.

O’sha kuni biz tog’ yonbag’ridagi archazorda serkani so’yib dam oldik-da, xushnud kayfiyatda Boysunga qaytib keldik. Bizning ishimizdan, ayniqsa, rahmatli Shukur xursand bo’lib, boshi osmonga yetdi. Uning qalami o’ziga xos, asarlari na tengdoshlari va na klassiklarimiznikiga o’xshaydi. U bir yomon ko’rib qolgan odamini uzoq vaqt yoniga yo’latmas, xush ko’rgan adib va san’atkorlarni umrining oxirigacha yaqin olib yurardi. O’sha safardan keyin biz juda qadrdon bo’lib qoldik. Kamina yetmishga kirganimda, u men haqida “O’zbekning Chingizi” degan maqola yozdi. Nega shunday nom qo’ydi — bilmadim. Bir safar so’rasam:
— Ha, biz ham o’zimizni kamsitavermaylik-da, — dedi odatdagiday o’dag’aylab, — nima, maqolam sizga yoqmadimi?
— Yo’q, nega yoqmasin? Maqtov kimga yoqmaydi? — deb kuldim.
— Ha, shunday deng! Men bo’lsam sizga yoqmabdi-da, deb o’ylabman, — dedi…

Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 9-soni