20 октябрь — Устоз Одил Ёқубов таваллуд топган куннинг 94 йиллиги

     Атоқли адибнинг таваллуд кунида унинг этюдларидан намуналар тақдим этмоқдамиз. Французча «этюд» атамаси машқ, ўрганиш деган маъноларни англатади. Шу нуқтаи назардан қараганда, сизга тақдим этилаётган этюдлар маҳоратли адибнинг ижодий устахонасига теран назар ташлаш имконини беради. Хусусан, бугун бирдан ҳикоя ёза бошлаган ёш ижодкорларга ижод пиллапоясининг биринчи пилласи ҳам борлигини, бу пилла «этюд» деб аталашини эслатишни ҳам ўйладик.

Одил ЁҚУБОВ
ОЛТИ  ЭТЮД

  Одил Ёқубов (1926.20.10, ҳозирги Жанубий Қозоғистон вилояти Қарноқ, қишлоғи – 2009. 21. 12, Тошкент) – Ўзбекистон xалқ ёзувчиси (1985). 2-жаҳон уруши қатнашчиси. ТошДУ филология факультитини тугатган (1956). Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида адабий маслаҳатчи (1955-59), «Литературная газета»нинг Ўзбекистондаги маxсус муxбири (1959-63; 1967- 70), «Ўзбекфилм» киностудияси ва Ўзбекистон давлат кинематография қўмитасида бош муҳаррир (1963-67). Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашрийўтида бош муҳаррир ўринбосари (1970-82), «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси бош муҳаррири (1982-87), Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси бошқарувининг биринчи котиби (1987-91), Ўзбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Атамашунослик қўмитаси раиси (1991 йилдан) ва айни вақтда Марказий Осиё xалқлари маданияти Ассамблеясининг биринчи витсе-президенти (1995йилдан). Дастлабки асари — «Тенгдошлар» қиссаси 1951 йилда эълон қилинган. «Дастлабки қадам» (1953). «Икки муҳаббат» (1955) ҳикоялар тўплами, «Тилла узук» (1961) қисса ва ҳикоялар тўпламида муҳаббатни инсонга xос улуғ, муқаддас xислат сифатида тасвирлайди. «Муқаддас» қиссасида (1960) Ёқубовнинг чинакам ёзувчига xос услуби ва йўли намойўн бўлди. Мазкур асарда xудбинлик йўлига туша бошлаган йигитнинг тўғри йўлга қайтиши масаласи қаламга олинган. «Ер бошига иш тушса…» романи (1966) xалқимизнинг ватанпарварлиги ва мардлиги ҳақида. «Бир фелетон қиссаси» (1961), «Қанот жуфт бўлади», «Матлуба» (1970) қиссалари ва кўпгина ҳикояларида ёшларнинг турмушда юз берган зиддиятларга қарши мардонавор кураши, муҳаббати тасвирланган. «Улуғбек xазинаси» романи (1973) олим ва ҳукмдор Улуғбек давридаги ижтимоий муносабатлар, олис ўтмишимиздаги нур ва зулмат ўртасидаги кураш ҳақидаги асардир. Романда аянчли тақдирлар, фожиалар кўп, аммо оптимистик руҳ — инсон тафаккури ва эзгуликнинг тантанасига ишонч бор. «Кўҳна дунё» (1982) романида ўрта асрда яшаб жаҳон фани тараққиётига улкан ҳисса қўшган олимлар Ибн Сино ва Берунийнинг фожиали тақдири қаламга олинган. «Диёнат» (1977), «Оқ қушлар, оппоқ қушлар» (1988), «Адолат манзили» (1998) романларида ўзбек xалқининг 20-асрнинг 60-70-йилларидаги ҳаёти ва кураши манзаралари xаққоний тасвирланган. Гарчи бу асарларнинг асосий қаҳрамонлари турли соҳаларнинг вакиллари, xарактерлари ҳам турлича бўлсада, тақдирлари, мақсад ва интилишлари билан бир-бирларига ўxшайдилар. Улар нопоб тузумда яшаб кўп ноҳақликларни, фожиаларни бошдан кечирган, аммо тинмай меҳнат қилган ва курашган, миллий мустақиллик пойдеворини қурган, мустаҳкам иродали, мард ва олижаноб инсонлардир. Ёқубов маз­кур романлари билан ўзбек насридаги ижтимоий руҳ, кескин конфликт, xарактерлар, псиxологизмни сезиларли даражада кучайтирди, уни янги xарактерлар, янги бадиий xулосалар билан бойитди. Ёқубов «Чин муҳаббат» (1955), «Айтсам тилим, айтмасам дилим куяди», «Юрак ёнмоғи керак» (1958). «Олма гуллаганда» (1961). «Музаффар Темур» (1996). «Бир кошона сирлари» (2000) каби пьесалар, «Дилбарим», «Баҳор ёмғирлари» киноссенарийлари (1971) муаллифи. Ёқубов моҳир таржимон, мунаққид, публитсист. Унинг Аблулла Қодирий, Ғафур Ғулом, Ойбек, Аблулла Қаҳҳор, Ҳамид Олимжон, Абдулла Орипов ва бошқалар ижодига бағишланган адабий порт­рет ва мақолалари бор. Асарлари чет тилларга, шунингдек, қардош туркий xалқлар тилларига таржима қилинган. Ёқубов ижоди ҳақида адабиётшунослар Матёқуб Қўшжонов, Озод Шарафиддинов, Леонид Теракоян, Умарали Норма­тов, Норбой Xудойберганов, Ботир Норбойев ва бошқалар илмий тадқиқот ишлари қилишган. Ҳамза номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1977), «Дўстлик» (1994), «Ел-юрт ҳурмати» (1998) орденлари билан мукофотланган.  (Маълумот Ўзбекистон миллий энсиклопедиясидан олинди).

ҚАЛАМПИР

Абдулла аканинг «Ўтмишдан эртаклар» асари муҳокамасида бир масала устида қаттиқ мунозара бўлди.

Асарда, мунозара иштирокчиларининг тили билан айтганда, битта «нозик» жой бор: қишлоқда уста Қаҳҳорнинг нафаси ўткир эмиш, — деган гап тарқаб кетади-ю, касалга чалинган қиз-жувонлар унинг ҳужрасига серқатнов бўлиб қолишади. Шу сабабдан қишлоқда ҳар хил миш-миш гап тарқаб, жанжалга айланади ва ахир-оқибат уста Қаҳҳор истиқомат қилиб турган жойидан кўчишга мажбур бўлади.
Муҳокама қатнашчиларининг аксарияти бу эпизод уста Қаҳҳор образига путур етказади, — деган баҳонада Абдулла акадан уни асардан олиб ташлашни илтимос қилишди. Мен асар чиққандан кейин ҳам бир-мунча одамлар бу эпизоддан норози бўлиб юрганларини, «Ахир бу воқеалар ёшларимизга ибрат бўлолмайди-ку!» деганларини эшитдим.

Бизнинг адабий муҳитимизда шу йўсиндаги гаплар кўп бўлади. Нега? Масалага бу тарзда ёндашиш реализм анъаналарига ёт-ку? Улкан реалистик адабиёт бунақа «нозик» воқеаларни тасвирлашдан ҳеч қачон «қочган» эмас.

Биттагина мисол: М. Шолоховнинг «Тинч дон» романида Аксиньяни ўз отаси зўрлайди, Митька Коршунов Натальяни таъқиб этади, Дарья қайнатаси Пантелей Прокофьевичга осилади. Қалампир таъми келадиган бунақа жойлар романда анча-мунча бор…

Шубҳасиз, «Тинч Дон»ни оламга машҳур қилган нарса бунақа «яланғоч» жойлар эмас, лекин романнинг бу жойларини олиб ташланг-чи, асар, аччиқ бўлса ҳам, бўлакча «маза» бериб турган бир таъмдан, қалампир таъмидан маҳрум бўлмасмикан? Албатта, қалампир ҳаммага ҳам ёқавермайди, бироқ… нега энди битта-иккита меъдаси бузуқ ошхўрларни деб, хушбўй, серқалампир ош ўрнига, бўтқа шовла ер эканмиз?

АБРОР АКА

У киши саҳнадагина эмас, ҳаётда ҳам қуйиб қўйган Отелло эди. Эгнида эскироқ мовут пальто, ялангбош, деярли оқ ораламаган қалин жингалак сочлари бир оз тўзғиган Аброр ака аксарият театрдан чиқиб Хадрагача келар ва Шайхантовурга қараб пиёда кетар эди…

Унинг қиёфасида — яғриндор қомати, қийғир бурни, синчков нигоҳли ўткир кўзларида шоирона дард, ҳис акс этиб турарди. У йўловчиларнинг саломларига, «Ана, Аброр Ҳидоятов!» деган шивир-шивирларига эътибор қилмас, ўз ўйлари билан банд, оҳиста одим ташлар эди. Мен кўрган пайтларимда Аброр ака бетоброқ эди. Баъзи бир обивателлар у кишининг шаънига майда гаплар тарқатарди. Лекин бу сиймонинг обрў-эътибори шу қадар баланд эдики, бу гаплар у кишининг қадрини тушириш у ёқда турсин, яна ҳам оширар эди. Унинг номи ҳаёт вақтидаёқ ажойиб афсоналар билан ўралган эди…
Аброр аканинг олтмиш ёшлик тўйи. «Отелло» спектаклининг беш юзинчи марта қўйилиши!..

Аброр ака — Отелло, эгнида қизил шоҳи кўйлак, белида қизил шоҳи белбоғ, қулоғида «тилла» сирға, қоп-қора чеҳрасида виқор, вазминлик, олижаноблик, тишлари ярқираб саҳнага кириб келди. Кириб келдию, саҳна ҳам, театр ҳам эсимдан чиқди. Чунки кўз олдимда Аброр Ҳидоятов эмас, ўша Шекспирни илк бор ўқиганимда тасаввур этганим — Отелло турарди!

Унинг ҳар бир ҳаракати, Дездемонага тикилганда кўзларида порлаган чексиз муҳаббат, овозидаги титроқ, киборлар олдида ўзини тутиши, ўз қадрини билиши, марддиги — ҳамма-ҳаммаси менга таниш, худди мен тасаввур этган Отеллонинг ўзгинаси эди. Мана, Отеллонинг бутун олижаноблигини, болаларга хос самимийлиги, поклигини очиб берувчи дастлабки саҳналар ўтиб, қалбига рашк чўғи тушди.

Одатда, танқидчилар бу саҳналар тўғрисида гапирганда Отеллони шерга, йўлбарсга ўхшатадилар. Лекин рашк азобида тўлғанган Аброр Ҳидоятов шер ҳам эмас, йўлбарс ҳам эмас, саҳнада чарх урган бир чўғ, қизил шоҳи кўйлак ичида мавж урган олов, тафтига ҳеч ким бардош беролмайдиган бир аланга эди! Бу оташ, бу аланга кенг саҳнада жавлон урар, ҳаммани куйдирар, ёндирар, ўзи ҳам тамошабин кўзи олдида ёниб борар эди…

Унинг овозида ҳам баҳор латофати, ҳам мамақалдироқ садолари, ҳам ўзбек ёзининг ҳарорати мужассам эди. Унинг инсон юрагидаги энг нозик туйғуларни ифодалай оладиган, бир зумда юз хил оҳанг касб этадиган ажойиб овози-чи? Унинг таҳқирланган қалб фарёдларига тўла машҳур «ҳимм»лари…

Унинг Дездемона жасади устида тўккан кўз ёшлари-чи? Йўқ, бу — тамошабинни йиғлатиш учун моҳир актёр тўккан кўз ёшлар эмас, бу улуғ фожиага учраган улуғ инсоннинг, Отеллонинг кўз ёшлари эди! Зотан, Аброр аканинг «Отелло»сида тамошабин йиғламас, чунки кишини кўз ёшидан ҳам зўр бир туйғу чулғаб олар, Аброр ака тамошабинни ларзага солар эди.

Спектаклдан кейин қарийб чорак соатли қарсаклардан сўнг, Аброр ака, эгнида Отеллонинг заррин тўни, Отелло гримида саҳнага чиқди.

ФОТИҲА

Қишлоқда расм бор: олти-етти ой, ҳатто бир йилдан кейин борсангиз ҳам бу орада вафот этган таниш-билишларга фотиҳа ўқиб, оила аъзоларига таъзия билдиришингиз керак.

Қишлоққа бир борганимда, бизнинг сой маҳалладан ёш бир йигит вафот этганини айтиб қолишди. Мўйсафид амаким ва ўқитувчи жияним билан марҳумга фотиҳа ўқигани бордик.

Мен марҳумни болалигидан танир эдим. У эри фронтда ҳалок бўлган, муштипар бир беванинг ёлғиз ўғли эди.

Йигит армия сафида уч йил хизмат қилиб, у ердан яхшигина монтёр бўлиб, рус қизига уйланиб қайтган, лекин кўп ўтмай, тўғон қурилишидан ток уриб ўлган эди.

Бу воқеа мен боришдан қарийб бир йил аввал содир бўлган, бу орада келин ҳам Россияга кетиб қолган эди.

Муштипар она қизининг уйига кўчиб ўтган экан, бизни куёв бола бўлса керак, олифталарча кийинган, ёш, қувноқ бир йигит қарши олди ва деразалари тоққа қараган катта чорси хонага бошлаб кирди.

Уйнинг тўрида, бошида кўк дока рўмол, озғингина бир хотин кўрпа қавиб ўтирарди. Биз киришимиз билан аёл ўрнидан турди ва рўмолини юзига тортганича четлаб юриб, тоғ томондаги ичкариги уйга кириб кетди.

Амаким фотиҳа ўқиди. Кейин дастурхон ёзилди. Чой устида гап-сўз, ҳар хил ҳангомалар. Куёв бола ҳам хушчақчақ йигит экан, у ёқ-бу ёқдан гапириб, кулдириб ўтирди. Ниҳоят, бир-икки пиёла чой ичилгач, қўзғалдик.

Биз ҳовлига чиқиб, кўчага бурилганимизда қаердандир орқадан, боғ томондаги уйдан, ҳазин бир куй қулоғимга чалингандай бўлди. Беихтиёр қадамимни секинлатдиму аъзойи-баданим қақшаб кетди. Мен куй, деб ўйлаган товуш куй эмас, она йиғиси эди!.. Она секин, гўё биздан иймангандай, гўё хушчақчақ куёв боласи эшитиб қолишидан қўрққандай, оҳиста йўқсаб, нималарнидир айтиб йиғларди. Унинг сўзларини тушуниб бўлмас, лекин нима деяётганини ҳазин куйдай мунгли овози ўзи айтиб турар, у кимгадир зорланар, фарёд чекар, нола қилар эди.

Нега биз бу остонага келдик? Нега муштипар онанинг битмаган ярасини қайта тирнадик? Нега дастурхон устида гурунглашиб ўтирдик, ҳиринглашиб кулишдик? Ахир биз учун у йигитнинг ўлганига бир йил ўтган бўлса ўтгандир, лекин она-чи? Она учун ўғлининг ўчмас сиймоси кўз олдида ҳанузгача тургандир, ахир?

Шу-шу бирор жойга фотиҳага борсам, бўлакча мунгга, қандайдир юксак мусибат, овунчсиз нолага тўла ўша товуш эсимга тушади. Бу товуш бировларнинг мусибатини чуқурроқ ҳис қилишга, сукут сақлашга даъват этади.

ОШҚОВОҚ

— Кўктеракданман, дедингизми, болам? Мақсуд Лайлак — деган бўларди, ҳаётми?.. Салом айтиб қўясиз. Бу ҳалиги… Мусавой полвон-чи?
— У киши қазо қилганлар, ота…

— Э, шунақами? Жойи жаннатдан бўлсин! Кўп яхши одам эди, раҳматлик. Ошқовоқ бўлмаганда қишлоғимизда илдиз отиб кетармиди, қайдам. Туппа-тузук ишлаб келаётганида ўртадан ошқовоқ ҳангомаси чиқиб қолдию омади кетди бечоранинг!

— Қанақа ошқовоқ, ота?

— Ҳа шу… ўзинг билган ойим қовоқ-да, болам… Ўттизинчи йилларнинг бошимикан, энди хўжалик тузилган чоғлар. Мусавой полвон хўжалигимизга раис бўлиб келдилар. У маҳалда ўттиз рўзғор ҳам бир хўжалик эди! Сибирга сургун бўлган Қўшоқбой — деган бойнинг уйига тушди, қўшни бўп қолдик. Сал қўрслигини айтмасангиз жуда меҳнаткаш, мўмин-мулойим одам эди, бояқиш. Ўзиям денг, кетмонни урарди азамат! Бошқаларниям қаттиқ ишлатарди, ўзиям ишларди шоввоз!

Куз келди. Тузуккина ҳосил кўтардик. Ғалладан ёлчимадигу аммо лекин сабзавот ёмон бўлмади. Ҳаммасидан ҳам ошқовоқни айтинг. Ҳар ошқовоқки, бир эшакка юк бўлади!

Совуқ тушиб қолган эди, чамамда, бир куни нима ҳам бўлиб, келин ўз қишлоғига кетди. Кампирга «Полвоннинг чой-пойига қараб тур», деб тайинлаб қўйдим.

Ҳар куни қовоқ оши. Наҳоргаям қовоқ оши, тушда ҳам, кечқурун ҳам.

Бир куни кампир қовоқ сомса қилган экан, бир товоғини қизимдан бериб чиқардим. Сал ўтмай қизалоғим, кўзида ёш, қайтиб кирди.

— Полвон амаким чақиряптилар, дада!.. чиқдим. Дарвозада полвон турибдилар. Қўлида бояги бир товоқ сомса, қовоғидан қор ёғади, важоҳатидан одам қўрқкулик! Мени кўрдию гап йўқ, сўз йўқ, ҳалиги сомсани товоғи билан бошимдан ошириб ҳовлига отди денг!

— Ҳа, Мусавой, тинчликми, ўзи?

— Тинчликми дейди-я? Уйимдаги ҳамма ошқовоқни ўғирлаб ўзимга сомса қилиб берасанми? Қани, олиб чиқ, ўғирлаган ошқовоқларингни, муттаҳам!..
— Ахир, қайси ошқовоқни айтяпсиз, полвон? — демоқчи бўламану қани энди гапга қулоқ солса!

Ўзиям полвон деса полвон дегудек давангидай йигит эди, ёқамдан ушлаб бўғиб олган, овози дўриллаб, қишлоқни бошига кўтариб бақиради, ўғридан олиб, муттаҳамга солиб сўкади! Кафтдеккина жой, лаббай дегунча қўни-қўшни, бутун қишлоқ аҳли йиғилди-қолди. Биз ҳам ўзимизга яраша обрўликкина чапани йигитмиз, ахийри ҳушимни йиғиб: «Муса полвон бўлмоқ тугул Алпомиш бўлсанг ҳам, сен билан бир олишиб кўрай», деб мен ҳам энди ёқасидан олган эдим, қўқон аравада келин келиб қолса бўладими!..

— Ҳа, Алижонни адаси.. (Алижон деган ўғиллари бўларди, ҳаётми? Балли! Салом айтиб қўйинг!) Ҳа, Алижонни адаси? Во, ўлмасам, сизга нима бўлди?
— Нима бўларди? Сен у ёқда ўз дардинг билан юрибсан, мен далада иш билан юрибман, бу ўғри-муттаҳамлар бўлса ҳамма ошқовоқни ўғирлаб тағин ўзимга сомса қип берсин!

— Қайси ошқовоқни айтасиз?
— Қайси бўларди! Ўша меҳмонхонанинг бурчагида ётган ошқовоқларни айтаман-да! Биттасини қолдирмай уриб кетибди-я, бу муттаҳамлар!
— Вой адаси тушмагур-эй!.. Мен ҳамма ошқовоқни сомонхонага олиб кириб, сомонга кўмиб қўювдим-ку, кўрмабсиз-да, адаси!

Келин бечора шундай деб, чопиб кириб омбордан иккита ошқовоқни кўтариб чиқса бўладими!..

Полвонни айтаман, сизга ёлғон, худога чин, болам, рангида қон йўқ, турган жойида ях бўлиб қотди, қолди!

Раҳмим келиб: «Э биродар, қўйинг энди, хато бўлди, кўриб турибман, хондан ҳам хато ўтади», дейман. Қани энди бошини кўтариб юзимга қарай олсин-чи, бечора!

Шу куниёқ отга миниб туманга жўнади. Эртасига эрталаб (биз билмай ҳам қолдик) саҳар пайти. Кўктеракдан арава олиб келиб кўчиб кетибди.

— Аттанг, қуриб кетгур шу ошқовоқ бўлмаганда қишлоғимизда илдиз отиб қолармиди, қайдам? Кўп содда, кўп яхши одам эди, раҳматлик!

ТУШ

Илк ҳикоялар ёзиб юрган ўсмирлик чоғларим. Қизиқ воқеалар ўйлаб топишга уринаман, чиройли сўзлар ахтараман… «Қуёшнинг олтин нурлари дарахт япроқларини зар билан ўради, тубсиз осмоннинг мовий гумбази митти тилла сирғачаларга тўлди», каби жимжимадор жумлалар тузаман. Бу тасвирлар ўзимга ёқса ҳам кўнглимнинг бир четида уларнинг аллақандай совуқлигини, ясамалигини, дилимдаги туйғуларимни ифода қилишга ожиз эканини сезиб, қийналаман, изтироб чекаман… Бир куни қўлимга «Ҳожимурод» тушди. Қиссанинг муқаддимаси, яъни қариқиз ҳақидаги ҳикоя эзмаликдай туюлди. Мен ундан «сакраб» ўтдим, ўтдиму қиссанинг илк мисраларини ўқиб ғалати бўлиб кетдим…

Менга шундай туюлдики, гўё Толстой олис чечен овулини эмас, бизнинг қишлоқни тасвирлаган. Кўз олдимга қишлоқ ўртасидаги мачит, мачитнинг ёнидан сойга буриладиган тор кўча келди. Кўчанинг икки томонидаги пастқам уйларнинг томларида чоллар боғ қўриб ётишади. Кечқурунлари қирдан пода қайтади, борлиқни қўй-қўзиларнинг маъраши тўлдиради, мўрилардан тутун кўтарилиб, ҳавода тезак ҳиди бурқсийди. Худди Толстой тасвирлаган манзара!.. Назаримда Ҳожимурод шу мачит томондан келиб, бизнинг тор кўчага бурилган, бурилгану биринчи пастқам уйнинг томидаги чолни (бу уйнинг томида ёнғоғини қўриб доим баджаҳл бир чол ётарди) уйғотган…

Мени айниқса «тезакнинг қўланса ҳиди» — деган сўзлар ҳайратга солади. Таниш манзараларни кўз олдимга келтирган, дилимда ажиб ҳислар уйғотган нарса ҳам шу оддий сўзлар, азон айтган сўфининг овози, мўрилардан кўтарилган тутуну тезакнинг қўланса ҳиди эди!..

Бу оддий сўзларнинг аллақандай теран сири бор эди. Бу сир сизни сеҳрлаб қўяр, кўз олдингизга сиз олис чечен овули эмас, ўз қишлоғингиз, болаликдан таниш манзаралар келишининг сабаби ҳам шу сеҳрда эди!

Китобни бир ўтиришда ўқиб тугатдим. Ҳожимуроднинг ўлимидан кўнглим вайрон, хўрлигим келиб, хўроз қичқириқларига, итларнинг вовуллашига қулоқ солиб узоқ ётдим. Сўнг, китобнинг биринчи саҳифасидаги улуғвор чолнинг суратига, пахмоқ қошлар остидаги ўткир кўзларини китобхонга қадаб турган Толстойнинг суратига тикилдим. Бу суратни қайси рассом чизгани ҳозир эсимда йўқ. Шуниси эсимдаки, Толстойнинг узун соқолига, дўнг пешанасига, қудрат ёғилиб турган миқти гавдасига, аллақандай шафқатсиз чеҳрасига тикилиб узоқ ётдим, ҳаёлимда эса ундан ёрдам тилар, оқ йўл тилашини илтижо қилардим. Уйқуга кетганимни билмай қолдим. Бир маҳал туш кўрибман. Тушимда… Толстой!

Эгнида ўша узун кўйлак, кен панжали узун қўлларини ингичка қайиш қамарига суқиб, уйимизга секин кириб келган эмиш. Мени чақириб нимадир дедими, ё дегандай бўлдими, билмадим, ойимларнинг овозидан уйғониб кетдим. Тонг отган, ойим сигир соғаётган эдилар.

Мен Толстойдан, унинг менга айтадиган гапларию, берадиган оқ фотиҳасидан айрилганимни сезиб, дод деб юборишимга оз қолди. Худди тушида олтиндан айрилган Афандидай кўзимни қайта юмдим. Йўқ. Толстойни қайтариб бўлмас эди!.. Ойимлардан ранжиб, анча тўлғаниб ётдим, кейин аста-секин ўзимни юпата бош-ладим. Ахир Толстойнинг уйимизга кириб келгани, мени чақириб бир нима дегани рост-ку! Шошма. У менга нима деди? Келажакда ёзувчи бўлишимга ишора қилмадими?

Толстойнинг нима деганини эслаш қийин эди, лекин бора-бора у менга яхши гаплар айтгандай туюла бошлади, аста-секин ёзувчиликка оқ йўл тилаганига ҳам ишона бошладим, назаримда, ҳатто бошимни ҳам силагандай бўлди…

Кўнглим ёришиб, ўрнимдан турдим. Қувончдан ўзимни қаёққа қўйишимни билмас эдим, тушимни бировга тезроқ айтгим, қувончим билан ўртоқлашгим келар эди.

Августнинг ўрталари. Мендан бир-икки ёш катта бир адашим билан кун ора ғўза суғорар эдик. Ўша куни бизнинг навбатимиз эди. Рост, Одил менинг «ёзувчи»лигимни, ёзган шеър ва ҳикояларимни тан олмас, лекин адабиётни яхши кўрар, китобни кўп ўқир, шу сабаб, иккимиз анча якин эдик.

Мен боғимиздан чиқиб, пахтазорга буриладиган ёлғиз оёқ йўлга қадам қўйганимда, Одил ҳам етиб келди, қўл бериб кўришаркан:
— Ҳа, оғизлар қулоқда-ку? — деб пичинг қилди.

— Менга қара, Одил, бугун ғалати бир туш кўрдим,— дедим. — Кулмасанг айтиб бераман.
— Хўш, хўш?
— Мен бугун тушимда… Толстойни кўрдим!

— Шунақами? — Одил негадир кўзини кўзимдан узиб пахтазорга тикилди. — Хўш, кейин нима бўлди?

— Ҳа, шу… Жуда ажойиб одам эдан!
— Сенга… ёзувчиликка фотиҳа бергандир?

— Айтсам ишонмайсан-да! Лекин… чиндан ҳам… яхши гаплар айтди.
— Катта қўллари билан бошингни ҳам силагандир? Бошқа пайт бўлса-ку, мен унинг овозидаги кинояни сезардим, албатта, лекин шоддигим ичимга сиғмай турган бир маҳалда буни пайқамадим.

— Ҳа, бошимни секин силади!
— Ҳа-ҳа-ҳа! Толстой бошини силаган эмиш! Ҳа-ҳа-ҳа! Орзуларингдан ўргилиб кетай!

Одилнинг заҳарли қаҳқаҳаси устимга қуйилган бир челак совуқ сувдай таъсир этди. Ўзимни қаёққа яширишни билмай пахтазорга шўнғидим. Одилдан, одамлардан яшириниб кечқурунгача ёлғиз ишладим, айтган гапларимни унутиш учун, уятдан «қочиб қутулиш» учун жон-жаҳдим билан ишладим, тушимни эса ҳеч қачон, ҳеч кимга айтмасликка қасам ичдим. Ўзим ҳам Толстойнинг буюклигини ўша куни тушундим-ов… Толстой шунчалик буюк эдики, уни ҳатто тушимда кўрдим дейиш ҳам нокамтаринлик ва мақтанчокдик бўларди!.

ХОЛ

Раҳматли бувим она товуққа ўхшаган, невара, эвара, чевараларини бағридан чиқармайдиган, меҳрибон, мулойим бир кампир эдилар.

У киши ёшлигида хушрўй бўлганлар, кўзлари катта катта, лабининг устида, бурнининг чап томонида нўхатдек қора холи бор эди.

Узун қиш кечалари биз бувимларнинг бошидан кечирган саргузаштларини, биринчи эридан чеккан жафоларини (у киши уч марта турмуш қурган, шунинг учун ҳам неваралари уйига сиғмас эди!) этимиз жимирлаб эшитардик. Эсимда бор, бир куни катта холамнинг бўйига етган қизи кампирни қучоқлаб:
— Бувижон! — деди эркаланиб. — Кошкийди, худо шу ҳусни-жамолингизни, мана бу қора холингизни менга берса!

Бувим бошини чайқаб кулимсирадилар, сўнг:
— Ҳасад қилмай қўяқол, жон қизгинам! — дедилар маъюс. — Бу ҳол ўлгур бошимга қанақа савдоларни солмаган, айлансин бувинг!

 

20 oktyabr — Ustoz Odil Yoqubov tavallud topgan kunning 94 yilligi

    Atoqli adibning tavallud kunida uning etyudlaridan namunalar taqdim etmoqdamiz. Frantsuzcha «etyud» atamasi mashq, o’rganish degan ma’nolarni anglatadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, sizga taqdim etilayotgan etyudlar mahoratli adibning ijodiy ustaxonasiga teran nazar tashlash imkonini beradi. Xususan, bugun birdan hikoya yoza boshlagan yosh ijodkorlarga ijod pillapoyasining birinchi pillasi ham borligini, bu pilla «etyud» deb atalashini eslatishni ham o’yladik.

Odil YOQUBOV
SAKKIZ ETYUD

Odil Yoqubov (1926.20.10, hozirgi Janubiy Qozog’iston viloyati Qarnoq, qishlog’i – 2009. 21. 12, Toshkent) – O’zbekiston xalq yozuvchisi (1985). 2-jahon urushi qatnashchisi. ToshDU filologiya fakul`titini tugatgan (1956). O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasida adabiy maslahatchi (1955-59), «Literaturnaya gazeta»ning O’zbekistondagi maxsus muxbiri (1959-63; 1967- 70), «O’zbekfilm» kinostudiyasi va O’zbekiston davlat kinematografiya qo’mitasida bosh muharrir (1963-67). G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyo’tida bosh muharrir o’rinbosari (1970-82), «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi bosh muharriri (1982-87), O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi boshqaruvining birinchi kotibi (1987-91), O’zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Atamashunoslik qo’mitasi raisi (1991 yildan) va ayni vaqtda Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati Assambleyasining birinchi vitse-prezidenti (1995yildan). Dastlabki asari — «Tengdoshlar» qissasi 1951 yilda e’lon qilingan. «Dastlabki qadam» (1953). «Ikki muhabbat» (1955) hikoyalar to’plami, «Tilla uzuk» (1961) qissa va hikoyalar to’plamida muhabbatni insonga xos ulug’, muqaddas xislat sifatida tasvirlaydi. «Muqaddas» qissasida (1960) Yoqubovning chinakam yozuvchiga xos uslubi va yo’li namoyo’n bo’ldi. Mazkur asarda xudbinlik yo’liga tusha boshlagan yigitning to’g’ri yo’lga qaytishi masalasi qalamga olingan. «Yer boshiga ish tushsa…» romani (1966) xalqimizning vatanparvarligi va mardligi haqida. «Bir feleton qissasi» (1961), «Qanot juft bo’ladi», «Matluba» (1970) qissalari va ko’pgina hikoyalarida yoshlarning turmushda yuz bergan ziddiyatlarga qarshi mardonavor kurashi, muhabbati tasvirlangan. «Ulug’bek xazinasi» romani (1973) olim va hukmdor Ulug’bek davridagi ijtimoiy munosabatlar, olis o’tmishimizdagi nur va zulmat o’rtasidagi kurash haqidagi asardir. Romanda ayanchli taqdirlar, fojialar ko’p, ammo optimistik ruh — inson tafakkuri va ezgulikning tantanasiga ishonch bor. «Ko’hna dunyo» (1982) romanida o’rta asrda yashab jahon fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgan olimlar Ibn Sino va Beruniyning fojiali taqdiri qalamga olingan. «Diyonat» (1977), «Oq qushlar, oppoq qushlar» (1988), «Adolat manzili» (1998) romanlarida o’zbek xalqining 20-asrning 60-70-yillaridagi hayoti va kurashi manzaralari xaqqoniy tasvirlangan. Garchi bu asarlarning asosiy qahramonlari turli sohalarning vakillari, xarakterlari ham turlicha bo’lsada, taqdirlari, maqsad va intilishlari bilan bir-birlariga o’xshaydilar. Ular nopob tuzumda yashab ko’p nohaqliklarni, fojialarni boshdan kechirgan, ammo tinmay mehnat qilgan va kurashgan, milliy mustaqillik poydevorini qurgan, mustahkam irodali, mard va olijanob insonlardir. Yoqubov maz­kur romanlari bilan o’zbek nasridagi ijtimoiy ruh, keskin konflikt, xarakterlar, psixologizmni sezilarli darajada kuchaytirdi, uni yangi xarakterlar, yangi badiiy xulosalar bilan boyitdi. Yoqubov «Chin muhabbat» (1955), «Aytsam tilim, aytmasam dilim kuyadi», «Yurak yonmog’i kerak» (1958). «Olma gullaganda» (1961). «Muzaffar Temur» (1996). «Bir koshona sirlari» (2000) kabi p`esalar,
«Dilbarim», «Bahor yomg’irlari» kinossenariylari (1971) muallifi. Yoqubov mohir tarjimon, munaqqid, publitsist. Uning Ablulla Qodiriy, G’afur G’ulom, Oybek, Ablulla Qahhor, Hamid Olimjon, Abdulla Oripov va boshqalar ijodiga bag’ishlangan adabiy port­ret va maqolalari bor. Asarlari chet tillarga, shuningdek, qardosh turkiy xalqlar tillariga tarjima qilingan. Yoqubov ijodi haqida adabiyotshunoslar Matyoqub Qo’shjonov, Ozod Sharafiddinov, Leonid Terakoyan, Umarali Norma­tov, Norboy Xudoyberganov, Botir Norboyev va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari qilishgan. Hamza nomidagi O’zbekiston Davlat mukofoti laureati (1977), «Do’stlik» (1994), «Yel-yurt hurmati» (1998) ordenlari bilan mukofotlangan. (Ma’lumot O’zbekiston milliy ensiklopediyasidan olindi).

QALAMPIR

Abdulla akaning «O’tmishdan ertaklar» asari muhokamasida bir masala ustida qattiq munozara bo’ldi.

Asarda, munozara ishtirokchilarining tili bilan aytganda, bitta «nozik» joy bor: qishloqda usta Qahhorning nafasi o’tkir emish, — degan gap tarqab ketadi-yu, kasalga chalingan qiz-juvonlar uning hujrasiga serqatnov bo’lib qolishadi. Shu sababdan qishloqda har xil mish-mish gap tarqab, janjalga aylanadi va axir-oqibat usta Qahhor istiqomat qilib turgan joyidan ko’chishga majbur bo’ladi.
Muhokama qatnashchilarining aksariyati bu epizod usta Qahhor obraziga putur yetkazadi, — degan bahonada Abdulla akadan uni asardan olib tashlashni iltimos qilishdi. Men asar chiqqandan keyin ham bir-muncha odamlar bu epizoddan norozi bo’lib yurganlarini, «Axir bu voqealar yoshlarimizga ibrat bo’lolmaydi-ku!» deganlarini eshitdim.

Bizning adabiy muhitimizda shu yo’sindagi gaplar ko’p bo’ladi. Nega? Masalaga bu tarzda yondashish realizm an’analariga yot-ku? Ulkan realistik adabiyot bunaqa «nozik» voqealarni tasvirlashdan hech qachon «qochgan» emas.

Bittagina misol: M. Sholoxovning «Tinch don» romanida Aksin`yani o’z otasi zo’rlaydi, Mit`ka Korshunov Natal`yani ta’qib etadi, Dar`ya qaynatasi Panteley Prokof`evichga osiladi. Qalampir ta’mi keladigan bunaqa joylar romanda ancha-muncha bor…

Shubhasiz, «Tinch Don»ni olamga mashhur qilgan narsa bunaqa «yalang’och» joylar emas, lekin romanning bu joylarini olib tashlang-chi, asar, achchiq bo’lsa ham, bo’lakcha «maza» berib turgan bir ta’mdan, qalampir ta’midan mahrum bo’lmasmikan? Albatta, qalampir hammaga ham yoqavermaydi, biroq… nega endi bitta-ikkita me’dasi buzuq oshxo’rlarni deb, xushbo’y, serqalampir osh o’rniga, bo’tqa shovla yer ekanmiz?

ABROR AKA

U kishi sahnadagina emas, hayotda ham quyib qo’ygan Otello edi. Egnida eskiroq movut pal`to, yalangbosh, deyarli oq oralamagan qalin jingalak sochlari bir oz to’zg’igan Abror aka aksariyat teatrdan chiqib Xadragacha kelar va Shayxantovurga qarab piyoda ketar edi…

Uning qiyofasida — yag’rindor qomati, qiyg’ir burni, sinchkov nigohli o’tkir ko’zlarida shoirona dard, his aks etib turardi. U yo’lovchilarning salomlariga, «Ana, Abror Hidoyatov!» degan shivir-shivirlariga e’tibor qilmas, o’z o’ylari bilan band, ohista odim tashlar edi. Men ko’rgan paytlarimda Abror aka betobroq edi. Ba’zi bir obivatellar u kishining sha’niga mayda gaplar tarqatardi. Lekin bu siymoning obro’-e’tibori shu qadar baland ediki, bu gaplar u kishining qadrini tushirish u yoqda tursin, yana ham oshirar edi. Uning nomi hayot vaqtidayoq ajoyib afsonalar bilan o’ralgan edi…
Abror akaning oltmish yoshlik to’yi. «Otello» spektaklining besh yuzinchi marta qo’yilishi!..

Abror aka — Otello, egnida qizil shohi ko’ylak, belida qizil shohi belbog’, qulog’ida «tilla» sirg’a, qop-qora chehrasida viqor, vazminlik, olijanoblik, tishlari yarqirab sahnaga kirib keldi. Kirib keldiyu, sahna ham, teatr ham esimdan chiqdi. Chunki ko’z oldimda Abror Hidoyatov emas, o’sha Shekspirni ilk bor o’qiganimda tasavvur etganim — Otello turardi!

Uning har bir harakati, Dezdemonaga tikilganda ko’zlarida porlagan cheksiz muhabbat, ovozidagi titroq, kiborlar oldida o’zini tutishi, o’z qadrini bilishi, marddigi — hamma-hammasi
menga tanish, xuddi men tasavvur etgan Otelloning o’zginasi edi. Mana, Otelloning butun olijanobligini, bolalarga xos samimiyligi, pokligini ochib beruvchi dastlabki sahnalar o’tib, qalbiga rashk cho’g’i tushdi.

Odatda, tanqidchilar bu sahnalar to’g’risida gapirganda Otelloni sherga, yo’lbarsga o’xshatadilar. Lekin rashk azobida to’lg’angan Abror Hidoyatov sher ham emas, yo’lbars ham emas, sahnada charx urgan bir cho’g’, qizil shohi ko’ylak ichida mavj urgan olov, taftiga hech kim bardosh berolmaydigan bir alanga edi! Bu otash, bu alanga keng sahnada javlon urar, hammani kuydirar, yondirar, o’zi ham tamoshabin ko’zi oldida yonib borar edi…

Uning ovozida ham bahor latofati, ham mamaqaldiroq sadolari, ham o’zbek yozining harorati mujassam edi. Uning inson yuragidagi eng nozik tuyg’ularni ifodalay oladigan, bir zumda yuz xil ohang kasb etadigan ajoyib ovozi-chi? Uning tahqirlangan qalb faryodlariga to’la mashhur «himm»lari…

Uning Dezdemona jasadi ustida to’kkan ko’z yoshlari-chi? Yo’q, bu — tamoshabinni yig’latish uchun mohir aktyor to’kkan ko’z yoshlar emas, bu ulug’ fojiaga uchragan ulug’ insonning, Otelloning ko’z yoshlari edi! Zotan, Abror akaning «Otello»sida tamoshabin yig’lamas, chunki kishini ko’z yoshidan ham zo’r bir tuyg’u chulg’ab olar, Abror aka tamoshabinni larzaga solar edi.

Spektakldan keyin qariyb chorak soatli qarsaklardan so’ng, Abror aka, egnida Otelloning zarrin to’ni, Otello grimida sahnaga chiqdi.

FOTIHA

Qishloqda rasm bor: olti-yetti oy, hatto bir yildan keyin borsangiz ham bu orada vafot etgan tanish-bilishlarga fotiha o’qib, oila a’zolariga ta’ziya bildirishingiz kerak.

Qishloqqa bir borganimda, bizning soy mahalladan yosh bir yigit vafot etganini aytib qolishdi. Mo’ysafid amakim va o’qituvchi jiyanim bilan marhumga fotiha o’qigani bordik.

Men marhumni bolaligidan tanir edim. U eri frontda halok bo’lgan, mushtipar bir bevaning yolg’iz o’g’li edi.

Yigit armiya safida uch yil xizmat qilib, u yerdan yaxshigina montyor bo’lib, rus qiziga uylanib qaytgan, lekin ko’p o’tmay, to’g’on qurilishidan tok urib o’lgan edi.

Bu voqea men borishdan qariyb bir yil avval sodir bo’lgan, bu orada kelin ham Rossiyaga ketib qolgan edi.

Mushtipar ona qizining uyiga ko’chib o’tgan ekan, bizni kuyov bola bo’lsa kerak, oliftalarcha kiyingan, yosh, quvnoq bir yigit qarshi oldi va derazalari toqqa qaragan katta chorsi xonaga boshlab kirdi.

Uyning to’rida, boshida ko’k doka ro’mol, ozg’ingina bir xotin ko’rpa qavib o’tirardi. Biz kirishimiz bilan ayol o’rnidan turdi va ro’molini yuziga tortganicha chetlab yurib, tog’ tomondagi ichkarigi uyga kirib ketdi.

Amakim fotiha o’qidi. Keyin dasturxon yozildi. Choy ustida gap-so’z, har xil hangomalar. Kuyov bola ham xushchaqchaq yigit ekan, u yoq-bu yoqdan gapirib, kuldirib o’tirdi. Nihoyat, bir-ikki piyola choy ichilgach, qo’zg’aldik.

Biz hovliga chiqib, ko’chaga burilganimizda qaerdandir orqadan, bog’ tomondagi uydan, hazin bir kuy qulog’imga chalinganday bo’ldi. Beixtiyor qadamimni sekinlatdimu a’zoyi-badanim qaqshab ketdi. Men kuy, deb o’ylagan tovush kuy emas, ona yig’isi edi!.. Ona sekin, go’yo bizdan iymanganday, go’yo xushchaqchaq kuyov bolasi eshitib qolishidan qo’rqqanday, ohista yo’qsab, nimalarnidir aytib yig’lardi. Uning so’zlarini tushunib bo’lmas, lekin nima deyayotganini hazin kuyday mungli ovozi o’zi aytib turar, u kimgadir zorlanar, faryod chekar, nola qilar edi.

Nega biz bu ostonaga keldik? Nega mushtipar onaning bitmagan yarasini qayta tirnadik? Nega dasturxon ustida gurunglashib o’tirdik, hiringlashib kulishdik? Axir biz uchun u yigitning o’lganiga bir yil o’tgan bo’lsa o’tgandir, lekin ona-chi? Ona uchun o’g’lining o’chmas siymosi ko’z oldida hanuzgacha turgandir, axir?

Shu-shu biror joyga fotihaga borsam, bo’lakcha mungga, qandaydir yuksak musibat, ovunchsiz nolaga to’la o’sha tovush esimga tushadi. Bu tovush birovlarning musibatini chuqurroq his qilishga, sukut saqlashga da’vat etadi.

OSHQOVOQ

— Ko’kterakdanman, dedingizmi, bolam? Maqsud Laylak — degan bo’lardi, hayotmi?.. Salom aytib qo’yasiz. Bu haligi… Musavoy polvon-chi?
— U kishi qazo qilganlar, ota…

— E, shunaqami? Joyi jannatdan bo’lsin! Ko’p yaxshi odam edi, rahmatlik. Oshqovoq bo’lmaganda qishlog’imizda ildiz otib ketarmidi, qaydam. Tuppa-tuzuk ishlab kelayotganida o’rtadan oshqovoq hangomasi chiqib qoldiyu omadi ketdi bechoraning!

— Qanaqa oshqovoq, ota?

— Ha shu… o’zing bilgan oyim qovoq-da, bolam… O’ttizinchi yillarning boshimikan, endi xo’jalik tuzilgan chog’lar. Musavoy polvon xo’jaligimizga rais bo’lib keldilar. U mahalda o’ttiz ro’zg’or ham bir xo’jalik edi! Sibirga surgun bo’lgan Qo’shoqboy — degan boyning uyiga tushdi, qo’shni bo’p qoldik. Sal qo’rsligini aytmasangiz juda mehnatkash, mo’min-muloyim odam edi, boyaqish. O’ziyam deng, ketmonni urardi azamat! Boshqalarniyam qattiq ishlatardi, o’ziyam ishlardi shovvoz!

Kuz keldi. Tuzukkina hosil ko’tardik. G’alladan yolchimadigu ammo lekin sabzavot yomon bo’lmadi. Hammasidan ham oshqovoqni ayting. Har oshqovoqki, bir eshakka yuk bo’ladi!

Sovuq tushib qolgan edi, chamamda, bir kuni nima ham bo’lib, kelin o’z qishlog’iga ketdi. Kampirga «Polvonning choy-poyiga qarab tur», deb tayinlab qo’ydim.

Har kuni qovoq oshi. Nahorgayam qovoq oshi, tushda ham, kechqurun ham.

Bir kuni kampir qovoq somsa qilgan ekan, bir tovog’ini qizimdan berib chiqardim. Sal o’tmay qizalog’im, ko’zida yosh, qaytib kirdi.

— Polvon amakim chaqiryaptilar, dada!.. chiqdim. Darvozada polvon turibdilar. Qo’lida boyagi bir tovoq somsa, qovog’idan qor yog’adi, vajohatidan odam qo’rqkulik! Meni ko’rdiyu gap yo’q, so’z yo’q, haligi somsani tovog’i bilan boshimdan oshirib hovliga otdi deng!

— Ha, Musavoy, tinchlikmi, o’zi?

— Tinchlikmi deydi-ya? Uyimdagi hamma oshqovoqni o’g’irlab o’zimga somsa qilib berasanmi? Qani, olib chiq, o’g’irlagan oshqovoqlaringni, muttaham!..
— Axir, qaysi oshqovoqni aytyapsiz, polvon? — demoqchi bo’lamanu qani endi gapga quloq solsa!

O’ziyam polvon desa polvon degudek davangiday yigit edi, yoqamdan ushlab bo’g’ib olgan, ovozi do’rillab, qishloqni boshiga ko’tarib baqiradi, o’g’ridan olib, muttahamga solib so’kadi! Kaftdekkina joy, labbay deguncha qo’ni-qo’shni, butun qishloq ahli yig’ildi-qoldi. Biz ham o’zimizga yarasha obro’likkina chapani yigitmiz, axiyri hushimni yig’ib: «Musa polvon bo’lmoq tugul Alpomish bo’lsang ham, sen bilan bir olishib ko’ray», deb men ham endi yoqasidan olgan edim, qo’qon aravada kelin kelib qolsa bo’ladimi!..

— Ha, Alijonni adasi.. (Alijon degan o’g’illari bo’lardi, hayotmi? Balli! Salom aytib qo’ying!) Ha, Alijonni adasi? Vo, o’lmasam, sizga nima bo’ldi?
— Nima bo’lardi? Sen u yoqda o’z darding bilan yuribsan, men dalada ish bilan yuribman, bu o’g’ri-muttahamlar bo’lsa hamma oshqovoqni o’g’irlab tag’in o’zimga somsa qip bersin!

— Qaysi oshqovoqni aytasiz?
— Qaysi bo’lardi! O’sha mehmonxonaning burchagida yotgan oshqovoqlarni aytaman-da! Bittasini qoldirmay urib ketibdi-ya, bu muttahamlar!
— Voy adasi tushmagur-ey!.. Men hamma oshqovoqni somonxonaga olib kirib, somonga ko’mib qo’yuvdim-ku, ko’rmabsiz-da, adasi!

Kelin bechora shunday deb, chopib kirib ombordan ikkita oshqovoqni ko’tarib chiqsa bo’ladimi!..

Polvonni aytaman, sizga yolg’on, xudoga chin, bolam, rangida qon yo’q, turgan joyida yax bo’lib qotdi, qoldi!

Rahmim kelib: «E birodar, qo’ying endi, xato bo’ldi, ko’rib turibman, xondan ham xato o’tadi», deyman. Qani endi boshini ko’tarib yuzimga qaray olsin-chi, bechora!

Shu kuniyoq otga minib tumanga jo’nadi. Ertasiga ertalab (biz bilmay ham qoldik) sahar payti. Ko’kterakdan arava olib kelib ko’chib ketibdi.

— Attang, qurib ketgur shu oshqovoq bo’lmaganda qishlog’imizda ildiz otib qolarmidi, qaydam? Ko’p sodda, ko’p yaxshi odam edi, rahmatlik!

TUSH

Ilk hikoyalar yozib yurgan o’smirlik chog’larim. Qiziq voqealar o’ylab topishga urinaman, chiroyli so’zlar axtaraman… «Quyoshning oltin nurlari daraxt yaproqlarini zar bilan o’radi, tubsiz osmonning moviy gumbazi mitti tilla sirg’achalarga to’ldi», kabi jimjimador jumlalar tuzaman. Bu tasvirlar o’zimga yoqsa ham ko’nglimning bir chetida ularning allaqanday sovuqligini, yasamaligini, dilimdagi tuyg’ularimni ifoda qilishga ojiz ekanini sezib, qiynalaman, iztirob chekaman… Bir kuni qo’limga «Hojimurod» tushdi. Qissaning muqaddimasi, ya’ni qariqiz haqidagi hikoya ezmalikday tuyuldi. Men undan «sakrab» o’tdim, o’tdimu qissaning ilk misralarini o’qib g’alati bo’lib ketdim…

Menga shunday tuyuldiki, go’yo Tolstoy olis chechen ovulini emas, bizning qishloqni tasvirlagan. Ko’z oldimga qishloq o’rtasidagi machit, machitning yonidan soyga buriladigan tor ko’cha keldi. Ko’chaning ikki tomonidagi pastqam uylarning tomlarida chollar bog’ qo’rib yotishadi. Kechqurunlari qirdan poda qaytadi, borliqni qo’y-qo’zilarning ma’rashi to’ldiradi, mo’rilardan tutun ko’tarilib, havoda tezak hidi burqsiydi. Xuddi Tolstoy tasvirlagan manzara!.. Nazarimda Hojimurod shu machit tomondan kelib, bizning tor ko’chaga burilgan, burilganu birinchi pastqam uyning tomidagi cholni (bu uyning tomida yong’og’ini qo’rib doim badjahl bir chol yotardi) uyg’otgan…

Meni ayniqsa «tezakning qo’lansa hidi» — degan so’zlar hayratga soladi. Tanish manzaralarni ko’z oldimga keltirgan, dilimda ajib hislar uyg’otgan narsa ham shu oddiy so’zlar, azon aytgan so’fining ovozi, mo’rilardan ko’tarilgan tutunu tezakning qo’lansa hidi edi!..

Bu oddiy so’zlarning allaqanday teran siri bor edi. Bu sir sizni sehrlab qo’yar, ko’z oldingizga siz olis chechen ovuli emas, o’z qishlog’ingiz, bolalikdan tanish manzaralar kelishining sababi ham shu sehrda edi!

Kitobni bir o’tirishda o’qib tugatdim. Hojimurodning o’limidan ko’nglim vayron, xo’rligim kelib, xo’roz qichqiriqlariga, itlarning vovullashiga quloq solib uzoq yotdim. So’ng, kitobning birinchi sahifasidagi ulug’vor cholning suratiga, paxmoq qoshlar ostidagi o’tkir ko’zlarini kitobxonga qadab turgan Tolstoyning suratiga tikildim. Bu suratni qaysi rassom chizgani hozir esimda yo’q. Shunisi esimdaki, Tolstoyning uzun soqoliga, do’ng peshanasiga, qudrat yog’ilib turgan miqti gavdasiga, allaqanday shafqatsiz chehrasiga tikilib uzoq yotdim, hayolimda esa undan yordam tilar, oq yo’l tilashini iltijo qilardim. Uyquga ketganimni bilmay qoldim. Bir mahal tush ko’ribman. Tushimda… Tolstoy!

Egnida o’sha uzun ko’ylak, ken panjali uzun qo’llarini ingichka qayish qamariga suqib, uyimizga sekin kirib kelgan emish. Meni chaqirib nimadir dedimi, yo deganday bo’ldimi, bilmadim, oyimlarning ovozidan uyg’onib ketdim. Tong otgan, oyim sigir sog’ayotgan edilar.

Men Tolstoydan, uning menga aytadigan gaplariyu, beradigan oq fotihasidan ayrilganimni sezib, dod deb yuborishimga oz qoldi. Xuddi tushida oltindan ayrilgan Afandiday ko’zimni qayta yumdim. Yo’q. Tolstoyni qaytarib bo’lmas edi!.. Oyimlardan ranjib, ancha to’lg’anib yotdim, keyin asta-sekin o’zimni yupata bosh-ladim. Axir Tolstoyning uyimizga kirib kelgani, meni chaqirib bir nima degani rost-ku! Shoshma. U menga nima dedi? Kelajakda yozuvchi bo’lishimga ishora qilmadimi?

Tolstoyning nima deganini eslash qiyin edi, lekin bora-bora u menga yaxshi gaplar aytganday tuyula boshladi, asta-sekin yozuvchilikka oq yo’l tilaganiga ham ishona boshladim, nazarimda, hatto boshimni ham silaganday bo’ldi…

Ko’nglim yorishib, o’rnimdan turdim. Quvonchdan o’zimni qayoqqa qo’yishimni bilmas edim, tushimni birovga tezroq aytgim, quvonchim bilan o’rtoqlashgim kelar edi.

Avgustning o’rtalari. Mendan bir-ikki yosh katta bir adashim bilan kun ora g’o’za sug’orar edik. O’sha kuni bizning navbatimiz edi. Rost, Odil mening «yozuvchi»ligimni, yozgan she’r va hikoyalarimni tan olmas, lekin adabiyotni yaxshi ko’rar, kitobni ko’p o’qir, shu sabab, ikkimiz ancha yakin edik.

Men bog’imizdan chiqib, paxtazorga buriladigan yolg’iz oyoq yo’lga qadam qo’yganimda, Odil ham yetib keldi, qo’l berib ko’risharkan:
— Ha, og’izlar quloqda-ku? — deb piching qildi.

— Menga qara, Odil, bugun g’alati bir tush ko’rdim,— dedim. — Kulmasang aytib beraman.
— Xo’sh, xo’sh?
— Men bugun tushimda… Tolstoyni ko’rdim!

— Shunaqami? — Odil negadir ko’zini ko’zimdan uzib paxtazorga tikildi. — Xo’sh, keyin nima bo’ldi?

— Ha, shu… Juda ajoyib odam edan!
— Senga… yozuvchilikka fotiha bergandir?

— Aytsam ishonmaysan-da! Lekin… chindan ham… yaxshi gaplar aytdi.
— Katta qo’llari bilan boshingni ham silagandir? Boshqa payt bo’lsa-ku, men uning ovozidagi kinoyani sezardim, albatta, lekin shoddigim ichimga sig’may turgan bir mahalda buni payqamadim.

— Ha, boshimni sekin siladi!
— Ha-ha-ha! Tolstoy boshini silagan emish! Ha-ha-ha! Orzularingdan o’rgilib ketay!

Odilning zaharli qahqahasi ustimga quyilgan bir chelak sovuq suvday ta’sir etdi. O’zimni qayoqqa yashirishni bilmay paxtazorga sho’ng’idim. Odildan, odamlardan yashirinib kechqurungacha yolg’iz ishladim, aytgan gaplarimni unutish uchun, uyatdan «qochib qutulish» uchun jon-jahdim bilan ishladim, tushimni esa hech qachon, hech kimga aytmaslikka qasam ichdim. O’zim ham Tolstoyning buyukligini o’sha kuni tushundim-ov… Tolstoy shunchalik buyuk ediki, uni hatto tushimda ko’rdim deyish ham nokamtarinlik va maqtanchokdik bo’lardi!.

XOL

Rahmatli buvim ona tovuqqa o’xshagan, nevara, evara, chevaralarini bag’ridan chiqarmaydigan, mehribon, muloyim bir kampir edilar.

U kishi yoshligida xushro’y bo’lganlar, ko’zlari katta katta, labining ustida, burnining chap tomonida no’xatdek qora xoli bor edi.

Uzun qish kechalari biz buvimlarning boshidan kechirgan sarguzashtlarini, birinchi eridan chekkan jafolarini (u kishi uch marta turmush qurgan, shuning uchun ham nevaralari uyiga sig’mas edi!) etimiz jimirlab eshitardik. Esimda bor, bir kuni katta xolamning bo’yiga yetgan qizi kampirni quchoqlab:
— Buvijon! — dedi erkalanib. — Koshkiydi, xudo shu husni-jamolingizni, mana bu qora xolingizni menga bersa!

Buvim boshini chayqab kulimsiradilar, so’ng:
— Hasad qilmay qo’yaqol, jon qizginam! — dedilar ma’yus. — Bu hol o’lgur boshimga qanaqa savdolarni solmagan, aylansin buving!