20 ОКТЯБРЬ — АТОҚЛИ ЁЗУВЧИ ОДИЛ ЁҚУБОВ ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН

    Шу кунларда Тошкент давлат иқтисодиёт университети доценти Искандар Ёқубов отаси – Ўзбекистон халқ ёзувчиси Одил Ёқубовнинг биз билмаган қирраларини очиб берувчи “Диёнатли умр” хотиралар китобини қайта ишлаб, кенг сонли китобхонлар эътиборига такдим этди. Қуйида Искандар Ёқубовнинг фикрлари ва “Диёнатли умр” китобидан олинган хотираларни эълон қиламиз.

ОТАМ ҲАҚИДАГИ ХОТИРАЛАРДАН
Искандар Ёқубов

---

    Муаллифдан: ХХ аср ўзбек адабиётининг классиги “Ўзбекистон халқ ёзувчиси” Одил Ёқубов таваллудига келгуси 2021 йилда 95 йил тўлади. Онажоним билан бир лойиҳа устида ишлаяпмиз. Худо хоҳласа отамнинг таваллуд кунларига 30 жилдлик мукаммал асарлари тўпламини халқимизга туҳфа қилиш ниятидамиз.

Ўзим эса Отам ҳақида хотиралар китобимни қайта ишлаб ўзбек китобхонларга такдим этаяпман. Унинг биринчи қисмини “Диёнатли умр” иккинчи қисми “Улуғ ва садоқатли муҳаббат” – деб номладим.

---

«ДИЁНАТЛИ УМР» КИТОБИДАН

Музқаймоқ

Отамнинг ҳаёти, ижоди, жамоат ишлари ниҳоятда шиддатли ва сермазмун кечди. Шундай бўлсада оилада, дўстлари, шогирдлари, қариндошлари ва ниҳоят яшаб турган маҳалладошлари билан самимий суҳбатлашиб туришга вақт топганлар. Қуйидаги сатрларни ёзишимдан мақсад, ана шу самимий фазилатларининг айрим томонларини, фарзандлик кўзим билан кўрган ва эшитганларимни, мухтасар қилиб айтганда, адибнинг барча мухлисларини қизиқтирадиган энг оддий воқеалар, ўзимнинг шахсий кузатишларим ва ҳақиқатни айтишдир.

Гап шундаки, ёшлигимданоқ уйда ёки кўчада, таниш-билишлар, отамнинг оддий мухлислари, борингки, қўни-қўшнилар билан суҳбатлашиб, ҳол-аҳвол сўраганимда аксарияти бехосдан:

Одил аканинг ишини давом эттирадигани қайси бирингиз? Бироз улғайганимда:
— Ораларингизда …ёки Одил аканинг фарзандлари ичида бирон-бир ёзувчисиям борми? – дейишарди.
Айнан мана шунга ўхшаш саволлар – ака-укаларим, жиянларим ёки невараларгаям берилганига шубҳа қилмайман. Бундан ноқулай аҳволга тушунмаганман. Аксинча, “ёзувчи бўлиш қийин”, “унча-мунча мақолалар ёзиб турамиз”, “набиралардан журналистикада ўқийдиганлари бор – эҳтимол шулар ёзувчи бўлишар” – деган оддийгина жавоб билан кифояланганман.

Адабиёт аҳли ва муҳлисларга бўлган самимий ҳурматим, ёзувчининг фарзанди, – деган оғир юкнинг барча масъулиятини тўлиқ ҳис этган ҳолда хотирамда сақланиб қолган эсдаликларни қоғозга туширишга жазм қилдим. Бундан бирон-бир “машҳурликка” даъвойим йўқлигиниям айтишим жоиз. Қолаверса, нафақат ёзувчининг фарзанди, балки охир-оқибат мен ҳам отамнинг оддий мухлиси бўлишим мумкин-ку! Шу боис отам ҳақидаги хотираларимни ёзишни ўзимнинг фарзандлик бурчим, – деб ҳисобладим. Кўрган ва эшитгарларимни қоғозга туширишда ёзувчининг фарзанди ва мухлиси нуқтаи назаридан ёндошдим.

Эҳтимол ҳикоя қилинаётган оддийгина воқеалар келажак авлодга, адабиёт аҳлига ҳизмат қилар деган умиддаман.

Отамнинг узоқ ва сермазмун умр кўрганликларини эътиборга олсак, унинг серқирра фаолиятини тўлиқ ёритиш қийин албатта. Эсдаликларни ёзиш борасида ҳозирча бирор мавзуга ном ва чеклов қўйишдан воз кечдим. Оллоҳ насиб қилса китоб сўнггида битта нуқта қўярман. Адибнинг шиддат билан кечган умри бизни гоҳ узоқ йиллар қаърига, гоҳ кечаги кунлар суронига қайтаради.

Яна бир гап. Мен отамдан қолган бой адабий мерос – ёзган асарларини илмий ёки бадиий жиҳатдан таҳлил қилиш вазифасини мақсад қилмадим. Адабиётшунос олимларимиз, танқидчилар бир неча ўн йиллардан бери отамнинг ижодлари билан шуғулланиб келишган ва бундан кейин ҳам тадқиқотлар олиб боришади, – деган умиддаман. Барчамиз улардан миннатдормиз. Шунга қарамасдан хотиралар китобини ёзишда отамнинг ёзган асарларига бот-бот мурожаат қилиб туришимга тўғри келди.

Ўтган асрнинг эллигинчи йиллари ўрталарида, отам билан онам эндигина турмуш қуришган дамларда бир мунча вақт 15-шаҳар касалхонаси рўпарасидаги маҳаллада, Нишон Раҳимов кўчасида жиянлари Тошканбой аканинг ҳовлисида яшаб туришган. Сўнгра курант ёнидаги (ҳозирги “Пойтахт” меҳмонхонаси) бир хонали хизмат уйи, ундан кейин Чилонзор савдо маркази қаршисида, у ҳам бир хонали, секция уйда истиқомат қилиб, ижод қилганлар (бугунги кунда бу уй сақланиб қолган). Чамаси 60-йиллар бошига қадар ёзилган ҳикоялар, қиссалар ва пьесаларнинг деярли ҳаммаси ўша уйларда истиқомат қилган кезларига тўғри келади. Уйларнинг бир хона эканини, бола-чақа, иккинчи томондан, келди-кетдини ҳисобга оладиган бўлсак, ана шу даврдаги асарлар университет ёки Навоий кутубхонасида ўтириб ёзилган, – десак хато бўлмайди, бунга гувоҳ бўлган одамлар кўп. Отам ўзлари ҳақида Абдулла Қаҳҳорнинг бир гапини кўп айтгувчи эдилар:

Э, Одил! Ёзувчиям кутубхонада китоб ёзадими? – деб ҳайратланар эканлар у киши. Отам умрларининг охириги кунларигача кутубхонада ўтириб ишлаш кераклигини тарғиб қилар:
Кутубхона одамни интизомга чақиради! Уйда майда-чуйда ишларга ўралашиб қоласан, – дердилар.
Отам ва онамнинг сўнгги эллик йилда биргаликда кечган умрлари машҳур Бодомзор билан Дархон мавзелари оралиғида жойлашган Фирдавсий маҳалласидаги 5-Магнитогорский, ҳозирги 5- Қўрғон кўчаси билан боғлиқ. Маҳалла аҳли кўчамиз шароитини яхшилашга берган кўмакларини кейинроқ айтаман. Ана шу уйимизда отамнинг аксарият асарлари ёзилган. Наинки ёзилган, балки асарлари билан боғлиқ кўп воқеалар бўлиб ўтган.

1973 йил. Ўн уч яшар боламан. Ҳамма болаларга ўхшаб отасидан “баракалла”, “молодец” каби мақтовларни эшитишга муштоқ бўлиб юрадиган вақтлар. Отам мени чақириб:

– Ғафур Ғулом нашриётига бориб кел! Романим чиқибди. Бир нусха бериб юборишади. Шуни олиб келгин! – дедилар.

Ўша кезларда отам шу нашриётда ишлар ва бу даврни дўстларига “Олтин даврим” дегувчи эдилар. Чамаси салмоқли романларининг ёзилиши ана шу даврга тўғри келган. Нашриёт Навоий 30 даги машҳур бинонинг тўртинчи қаватида жойлашган бўлиб, мен у ерга авваллари ҳам борар, отамнинг қўлёзмаларини машинисткаларга элтардим.

Новомосковское, ҳозирги Дархон маҳалласи марказида шўро империясининг даҳоларидан бири – Куйбишев номи билан аталадиган майдон. Бекатга Тошкент эксковатор заводи яқин бўлиб, ундан Чорсудаги собиқ Калинин майдонига 4-рақамли тролейбус қатнайди. У Навоий кўчаси бўйлаб тўғри бино олдига бориб тўхтар ва ҳудди шу йўл билан орқага қайтиб келинарди. Ўрни келганда бир гапни айтишим жоиз. Ҳозирги кунда Тошкентнинг эски гузарлари, маҳалла ва даҳаларининг қадимий номлари қайтарилмоқда. Бу ҳайрли иш. Энди ана шу гузар ва маҳаллаларнинг тарихини ёритувчи китоблар ёзилса айни муддао бўлар эди.

Отамнинг ёзувини яхши тушунадиганлардан бири менинг онам Марямхон ва нашриётдаги машинисткалар Саломатхон Азимова, Зарифахон, Собирахон, Муҳтарама, Фаридахон опалар эди. Онам машинисткалардан қайтиб келган асарларда йўл қўйилган имло хатоларни қалам билан тўғирлаб чиқардилар. Сиз менинг биринчи ўқувчимсиз! – дердилар отам, онамни ардоқлаб. Мен эса қўлёзма папкаларни яна машинисткаларга етказардим. Ҳар сафар қўлёзмани машинисткаларга ташлаб ёки олиб қайтганимда, отам: “молодец”, – деб қўлимга бир-иккита музқаймоққа етадиган пул тутқазардилар. Мен эса қўшни болалар билан мороженоени бўлишиш учун кўчага отилардим. Шу – шу қўшни дўстларим:

– Дадангни қўлёзмасини олиб бординг-ми? Бугун мороженое еймиз-ми? – дея ҳазиллашадиган бўлишди.

Отамнинг сўнгги кунларигача ёзган асарларини машинисткаларга етказиб турдим. Уларнинг айримлари ҳали ҳам ҳаёт, умрлари узоқ бўлсин! Кейинроқ бошқа нашриётларга ўтиб кетган бўлишига қарамасдан отам улар билан бўлган ижодий алоқани узмадилар. Бирор бир байрам арафасида уларга онам ёки мен орқали совға бериб юборишни унутмасдилар. Барчамиз улардан минатдормиз. Қўлёзмаларни аввал онам ўқиб чиқарди. Сўнгра отам унинг устидан қайта-қайта ўчириб ёзар, шу тариқа асар яна машинисткаларга қайтар эди. Машинкаланган матн равон ўқилганидан уни сабрсизлик билан кутардилар. Қаторлар орасига, қоғоз хошиясининг бўш жойларига, керагида матн терилган олд томонидан унинг орқа томонидаги тоза бетига ўтиб фикрларини, охирига етказиб қўярдилар. У вақтларда компьютер йўқлигини, асар бир неча марта қайта ишланишини ҳисобга оладиган бўлсак, қўлёзма нусхалар тоғдай-тоғдай уюлиб кетарди. Шкафлар, дераза токчалари қулочдай -қулочдай қўлёзма папкалар. Отам қўлёзмаларига, айниқса китоб бўлиб босилгандан кейин бир оз бефарқ эдилар. Буларни олиб чиқиб ташлаб юбор, “аллергия “ -дердилар.

Тўққизинчи синфда ўқиб юрган кезларимда бир иш қилганман. Бўйи бир қулоч, эни ва чуқурлиги ярим қулоч келадиган қопқоқсиз иккита қўлбола сандиқ ясадим-да, уларни уйимизнинг ертўласига тушириб қўйдим. У ерга симчироқ уладим. Вақти – вақти билан отамнинг қўлёзмаларини шу сандиқларга жойлашни одат қилдим. Уларнинг бирига илк пьесалар, роман ва қиссалар қўлёзмасини, иккинчисига эса ўқувчилардан келган хатларни жойлардим. Бир куни ўтириб олиб, кун бўйи эринмасдан хатларни санаб кетдим. Нақд ўн мингта! Учдан икки қисми “Муқаддасга” – ёв. Хатларни 50-60 тадан қилиб белини қистирдимда қайтадан сандиққа солдим. Эртасига бу ҳақда отамга айтдим. Суҳбатларининг бирида отам “Муқаддас”га ўн мингдан ортиқ хат олганликларини, мен санаганим етти минг бўлсада, сўзларини тасдиқлаб олиш маъносида:

– Тўғри – ми? …Искандар, – деб қўйгандилар. Эҳтимол қолган уч-тўрт минги машҳур бўлиб кетган бу қисса хусусида ижодий учрашувларда берилган ёзма саволлар бўлса керак. Хуллас мақтаниш маъносида пайт пойлаб бир куни аста билакларидан ушладимда подвалга тортдим:

– Нима бало хазинанг борми? – подвалда, – дедилар, хайратомуз.

– Юринг, юринг! – деб қўярда – қўймай ертўлага олиб тушдимда бирма – бир сандиқларни, улардаги қўлёзмалар ва хатлар тахтини кўрсатдим.

– “Маладец” – деб қўйдилар қандайдир хотиржамлик билан.

Албатта, мен бу қўлёзмалар сандиқда сақланиши нотўғри эканини юракдан ҳис қилардим. Саксонинчи йилларнинг ўрталарида Ойбек уй музейининг ходими Шуҳрат Ризаев билан дўстлашиб қолганмиз. Мени музейга таклиф қилиб, бу хусусда қилинган ишларни ва гап орасида қизиқ бир воқеани айтиб берган. Зарифа Саидносирова Ойбек домланинг нафақат қўлёзмалари балки уларнинг чиқинди челакка ташлаб юборган қоралама қайдлари, хатто автобусда юриб келган чипталарини домлага билдирмасдан аста челакдан оларканларда уни дазмоллаб папкаларга жойлаб қўярканлар. Тасанно. Отамнинг барча қўлёзмалари ва ижодларига оид хужжатларини тўлиқ сақлаб қолдим деёлмайман. Афсуски 1993 йилда юз берган, ҳар эсласам юрагимни тирнайдиган бир аянчли воқеа туфайли уларнинг бир қисми йўқолиб кетди. Бу хусусда қуйироқда батафсил гапириб бераман.

Отам ўз асарлари устида қайта-қайта ишлашдан сира эринмас эдилар. Керак бўлса 20, 30 ва ҳатто 60-70 бет қўлёзма мутлақо ўчириб ташланарди ёки ўчириб, устидан қайта ишланарди. Қўлёзмани машинкага беришларидан олдин папканинг устига интервал ва терилиши керак бўлган нусхалар сонини ёзадилар. Оғзаки равишда менга буни эслатиб ҳам қўярдилар. Биринчи марта машинка қилинаётган асар матни 2 интервал, кейингиси 1,5 интервал ва сўнггиси 1 интервалда тердирилар эди.

Умуман олганда отамнинг хусни хатлари, оддий қилиб айтганда почерклари майда бўлса ҳам жуда тушунарли, хатосиз ва тартибли эди. Олтмиш йиллик ижодлари мобайнида бу хуснихатлари, хатто шахсий имзолари мутлақо ўзгармаган. Шунга қарамасдан:

– Менинг ёзувимни ҳамма тушунавермайди. Саломатхон ёки Зарифахонга олиб бор! – дердилар.

Хатлари майдароқ бўлишининг сабаби жуда кўп ёзганликларидан қоғозни тежаш, янаям аниқроқ қилиб айтадиган бўлсам мияларига қуйилиб келган фикр бўлинмасидан туриб кафтлари тагидаги қоғозга тезроқ тушуриб олиш истаги бўлса керак.

Шу ўринда эътиборингизни бир мулоҳазага тортмоқчиман. Ҳозир компьютерлашган аср. Ўзимам компьютердан фойдаланиб дарс бераман. Аксарият асарларам компьютерда ёзилмоқда. Қулайлиги бор, эътирозим йўқ. Лекин асар, агар у ҳақиқий асар бўлса, аввал қўлда ёзилмайдими? Машҳур психологларнинг эътироф этишларича, ҳар қандай ёзилажак асар мазмуни аввал инсоннинг миясида туғилади. Сўнгра унинг юрагига ўтади. Юрагидан қўлга, қўли орқали қоғозга тушади. Эътибор беринг! Айнан юракдаги туб моҳият қўл орқали қоғозга ўтади. Керак бўлса қоғоздагиси қалам билан қайта ишланади. Демак, ҳақиқий асар, агар у юракдан чиқариб ёзилган бўлса, албатта унинг қўлёзмаси мавжуд бўлиши керак. Жамики фикримизни компьютерда терадиган бўлсак, қўлёзма деган нарса бора-бора анқоннинг уруғи бўлиб қолади-ку! Ёки ҳақиқий қўлёзмаларни келажакда фақат жаҳон аукционларида қидирамизми? Ўйлаб кўрадиган ҳолат.

Юқоридаги гапга қайтсак. Шундай қилиб муҳташам бинонинг тўртинчи қаватидаги Ғафур Ғулом нашриётига кўтарилдим–да, пештоғига “проза бўлими”, – деб ёзилган баланд эшик олдига келиб тўхтадим. У кезларда Ҳамид Ғулом нашриёт директори. У киши коридорда айланиб юрганларидай, ҳаммаёқ жим-жит. Секингина эшикни очдим. Хонада Омон Матчон, Иброҳим Ғофуров, Хасан Тўрабековлар шахмат суришаётган экан. Уларга отам юборганини айтдим. Умуман олганда, проза бўлимидагилар уйимизда кўп бўлиб турганликларидан мени яхши танишарди:

– Э…, э, Одил акамнинг ўғли, кир буёққа, – деб келишимни сабабини яхши билганликларидан-ми, қалин сариқ қоғозли бандерол ўрамини қўлимга тутқазиб:

– Одил акамга салом айтгин! – деб кузатишди.

У вақтда мен “Улуғбек хазинаси”нинг контрол нусхаси босилганидан бехабарман. Уни қўлимга олибоқ орқага қайтдим. Болалик эмасми, уйга тезроқ бориш ўрнига кўчадаги пастқам расталарни чамаси бир-икки соат, обдон айланибман. Бекатга етиб келганда бандеролни очиб кўриш иштиёқи пайдо бўлди-ю, ўзимга – ўзим шошмай тур, тролейбус деразаси олдидаги бўш ўриндиққа жойлашганда кейин дедим. Аксига олиб троллейбусам бир соатларга кечикди. Режам бўйича югуриб бориб дераза олдидаги бўш ўриндиққа ўтириб олдим. Ҳудди тепамда биров кузатиб тургандай эҳтиётлаб бандеролни очдим. Ичидан тандирдан эндигина узилган нонга ўхшаган ўзига хос ёқимли полиграф хили яп-янги китобни қўлимга олдим. Муқовадаги рангли суратда бор бўй-басти билан аллома Улуғбек. Унда илоҳий бир сир, донишмадлик бордай эди. Орқа томонини очдим. Кўндалангига “контрольный экземпляр” дейилган муҳр. Китобнинг ўрталаридаям тарих ва мозийдан дарак берувчи ранг-баранг суратлар. Уни ёпиб ўзидай қилиб ўраб қўйдим. Аслида бир мунча муқаддам “Улуғбек хазинаси”ни болалик кўзим билан “Шарқ юлдузи”да ўқигандим. У дамларда бу роман машҳур бўлиб кетишини билмаганман. Турли ҳаёлларга берилиб уйга кириб келганимни сезмабман. Отамнинг чамаларида аллақачон қайтишим керак–ми, билмадим, тоқатлари – тоқ бўлиб, кўча эшиги олдида кутиб турган эканлар:

– Қаёқларда юрибсан ўзи?… – хавотир олиб ўтирибман, китобни олиб келдинг-ми? – дедилар, жахл аралаш.

Гуноҳ иш қилиб қўйган боладай ихчам ўрамни аста отамга узатдим. Бир зумда кайфиятлари кўтарилиб:

– Кетаётганингда ёдимдан чиқибди, мана мороженоега, – деб қўлимга озроқ пул тутқаздилар.

Нафасимни ростлай деб уйга кирганимда отам телефонда кимгадир, назаримда нашриётдагиларга сим қоқиб:

– Раҳмат! Буни қаранг! Китобнинг формати кичикроқ бўлганда яхши бўлар экан… бетлари кўпайиб “семизроқ” бўларди, деганларини эшитдим.

Отамнинг ўз асарини, балки энг ардоқлаганини китоб ҳолида қўлларига олиб, кўзлари бу қадар қувончга тўлиб кетганини илк бор кўришим эди.

– Бирдан:

– Хоним овқатиз тайёрми? Бир – иккита меҳмон келмоқчи. Ошни болалар еяверсин. Озроқ норин беринг – дедилар, қандайдир жуда кўтаринки кайфиятда.

“Улуғбек хазинаси”нинг биринчи нашрини кўрган ўқувчи унинг формати одатдаги китоблардан каттароқ бўлганлигини яхши эсласа керак.

Мустақиллигимизнинг 20 йиллиги арафаси. Июл ойининг ўрталарида қўққисдан телефон жиринглаб қолди. Гўшакни кўратсам таниш овоз:

– Искандар ака. Мен, Эшқобилман. Телевидениядан. Гапимни эшитяпсизми? Одил акам, устоз ҳақида ролик қилмоқчимиз. Мустақиликка бағишланади. Машҳур халқ артистимиз уйингизга боради. Одил акамнинг монологларини жонли ўқийди. “Ёшлар” каналида кунда бир неча бор 20-30 сония қайтарилиб туради. Устоз буюк одам! Фақат ролик уйингизда, отангизнинг ижодхонасида олиниши керак, эшитяпсизми?

– Ҳа. Эшитяпман дўстим, эшитяпман. Рахмат. Рахмат дедим – у тик турган ҳолда қотиб қолдим. Бир оз намланган кўзларим, миямда талай воқеалар ҳудди магнитофон тасмасида айлангандай бўлди.

Бир маҳал ойижоним ёнимга келиб саволга тутиб қолдилар:

– Ҳа тинчлик-ми? – болам.

– Тинчлик. Тинчлик ойижон дедим-да, телевидениядан телефон қилишганини, қандайдир ролик олишмоқчи эканликларини айтдим. Ойижон:

– Ҳа. Ўзинг биласан. Чарчамасанг ёрдам бер! –дедилар.

Очиғини айтсам шунга ўхшаш телефонлар отам вафотидан кейин учинчи, тўртинчи марта эди. Эшқобилгача дона-дона гапирадиган, лекин мулойимгина бир журналист қиз. Ундан аввалроқ ана шундай товушда яна бир қиз. Мени гапиришга бермайди. Ҳаммасида талаб битта. Ижодхона. Репортаж ўша ердан бўлиши керак. Савол бир хил:

– Стол-стуллари, курсилари қандай бўлса, шундай турибди-ми? Қоғоз – қаламлари, қўзёмалари, девордаги суратлар жойида-ми? Кийимлари, дўппилари-чи?

Хуллас нафаслари уриб туриши керак адибнинг! Нимаси ёмон бунинг?

Энди мениям тингланг. Дўстим Эшқобил, мен исмини сўраб олмаган ширинтой қизларим. Сизларнинг талабларигизни ниҳоятда қадрлайман. Раҳмат! Сезиб турибман, тасаввурингизда ёзувчи, – деганда, унинг ижодхонасида, албатта бирор-бир ёнғоқ дарахтидан ишланган, қирралари ялтироқ, ўртаси мато билан қопланган стол, шунга мос курси. Стол устида бир томонда лагани тескари ўгирилган шишали симчироқ, яна бир томонда қаламдон, кулдон-у, сиёхдон, қуш патидан қалам. Деворда мўйқаламда ёзилган қайси бир классикнинг суратидан тортиб, дуторгача. Атрофда қораланган қоғозлар-у, шинамгина ойнабанд қопламада суюкли рафиқасининг оқ-қора сурати бошқаларида невара – эвараларнинг рангли суратлари…

Ҳазил аралаш бўлсаям айтиб қолай, эҳтимол яна бир қўнғироқ жиринглаб қолса, қайси бир ноёб “антиквар “дўкондан буларнинг барчасини харид қилармиз. Ижодхонаниям жиҳозлармиз.

Буларнинг ҳаммаси бир ҳазил аралаш гаплар. Тўғрисини айтсам отамнинг махсус ижодхоналари бўлмаган. Телевидениядан деса шошиб қолардик. Уйимизда бир неча бор телевединияга кўрсатув тайёрлаган журналист Илмира Рахматуллаева бу оддийликни кўриб хайратга тушган. Кўрсатувни бари бир тайёрлаш керак эмас–ми, ўта фаросатли Илмирахоннинг ўзлари чаққонлик билан енг шимариб, бирор-бир хонада ёки ҳовлининг ўзида бир лаҳзалик бўлса ҳам ижодхона руҳи уфуриб турадиган саҳна уюштириб, операторларни ишга тушириб юборарди. Барака топсин.

Ана энди жиддий қилиб айтадиган бўлсам бир парча оқ қоғоз бўлса отам кўкракларига босиб ёзардилар. Юриб ёзардилар. Туриб ёзардилар. Ётиб ёзардилар. Жой танламасдилар. Фақат битта нарсани яхши кўрардилар. Талаблари битта! Ижод вақтида осойишталик ва атрофларида чанг бўлмаслиги лозим. Столга ўтиришларидан олдин сочиқ олиб чангни ўзлари артар эдилар. Бировга буни артиб қўй! – демаганлар. Тонг саҳар соат бешларда туриб олиб бир коса қайнатилган, аммо илиқ сувга озгина асал солиб обдон эзиб эритар, уни бир совиришда эмас балки аста, бўлиб-бўлиб, симириб-симириб ичардилар. Куйин ўн минут физкультура. Уни бошлашдан олдин қоринларини соат милига тескари ҳолда беш дақиқа эзғилаб массаж қилиб олардилар. Ўн – ўн беш минут бадантарбия. Бизниям бунга мажбурлардилар. Сўнгра соқолларини тоза қиртишлаб, кейин столга ўтирардилар. 40-50 йил давомида шуни одат қилдилар. Овқат еб ётиб оладиган одамни ёмон кўрардилар. Яхши асар ёзиш учун ёзувчи жисмонан ва руҳий бақувват бўлиши кераклигини яхши тушунганлар чамаси. Бунга Толстойнинг ёғоч дастали чолғида ўт-ўлан ўриб турган суъратидан, Хемингуэйни балиқ ови ва бошқаларни мисол қилардилар. Ижод қилиш учун тонги 5 дан то 8 гача вақтларини ҳеч кимга “бермасдилар”. Жуда қизғанардилар. Зарурат бўлмаса наҳорги ошларга “бермасдилар”. Кечқурунлари ишлашнинг хосияти камроқ десалар–да ҳар куни икки-уч соатгача ёзардилар. Қолгани тинимсиз сайр. Бориш-келиш оралиғини ўзлари ўлчаб олган йўлакда камида икки ярим-уч чақирим. Бунга қўшимча ижод орасида яна беш юз метрдан беш-олти марта. Ҳар куни. Йил ўн икки ой. Олтмиш йил. Ярим коса сут ёки қатиқ бўлган енгил нонушта. Буниям ярми столда қолаверади. Ёзиб ўтирган асарларининг бирон бобини папка ёки газета ичига жойлаб ишга кетардилар. Бир умр давлат ишларида бўлиб, яна бетиним ижод нақадар машаққат эканини энди тушуняпмиз. Яна шунча китоб ёзиш. Тинимсиз меҳнат, изланиш. Таниқли мунаққидлар Матёқуб Қўшчонов, Озод Шарафиддинов, Умарали Норматов ва Иброҳим Ғафуровлар бу ҳақда кўп ёзишган.

Айрим ҳолларда Дўрмондаги ёзувчилар боғида ишлар, лекин энг яхши кўрган жойлари Москва яқинидаги “Переделкино”, “Малеевка” ёзувчилар ижод уйлари эди. Тошкентда фикрлари жамлангандан сўнг ёзиш эҳтиёжи туғилиб, кўпроқ ўзларининг ҳисобидан бир ойлик таътил олардиларда у ерга равона бўлардилар. Ишонсангиз бир ойда катта романнинг “суяги” қотар ва бир сўз билан ифодалаш қийин бўлган жуда кўтаринки руҳда қайтиб келардилар. Переделкинодан Тошкентга қайтишда Москва орқали самолётда училарди. Ҳар сафар унга ўтиришдан олдин роман қўлёзмасини ниҳоятда эҳтиётлаш чорасини кўриб қўярдилар. Қўлёзмалар солинган иккита қалин папкалар устига ручкада “Это рукопись узбекского писателя Адыла Якубова. При утери прошу вернуть за хорошее вознаграждения”- деб, уй манзили ва телефон рақамини ёзиб қўярдилар. Шундан билингки асарнинг “қаймоғи” айнан мана шу папкаларда. Қайтиб келганларидан кейин “мазза қилиб” унга сайқал берардилар. Янглишмасам Переделкинога йигирма марталар бордилар ва ҳар сафар папкалар устига юқоридаги “визитка” бўлиб қолган илтимосларини ёзиб қўйишни эсларидан чиқармадилар. Ўз қўллари билан мана шу устхатлар ёзилган папкаларни сақлаб қўйганман. Тез-тез ҳовли ёки кўчамизнинг у бошидан бу бошига юриб, ўзлари билан ўзлари гаплашган ҳолатдаям ёзардилар. Бу жараёнда ўнг ёки чап қўлларининг тирсагидан озроқ букиб, кўрсатгич бармоқларининг учигача силтаб-силтаб қаҳрамонларини “гапиртирар” эдилар. Монолог пишиб етилгач дарров уйга кириб, қоғозга, ёки тик турганча ён дафтарга туширардилар. Бирор-бир асарни бошламоқчи бўлиб тургандаги қайдларини ёнларидаги блокнотга албатта тушириб олардилар. Ана шу блокнотларда ёзилажак асар санаси, сабаби, уни ёзишдан олдинги ўзларининг руҳий ҳолатларини айтиб, персонажлар, қаҳрамонлар, образларни қисқа “пишириб” олардилар. Шунингдек, Қуръон оятлари, айрим арабча, форсча, русча сўзларнинг чуқур маъносини ёзиб қўйганлар. Қирққа яқин бундай блокнотлардаги қайдлар ўзи бир дунёки, бу ҳақда кейинроқ тўхтаб ўтаман.

Костюмларининг ташқи ўнг чўнтакларида доим иккита-учта ручка юрарди. Етмишинчи йилларнинг ўрталаригача, хатто “Улуғбек хазинаси”ни ҳам сиёҳли ручкада ёзганлар. Аксар ҳолларда столга газетани ёйиб юбориб, унга тоза қоғозни қўярдилар. Чарчаган ёки ҳаёл сурган вақтларида газетанинг хошиясига айрим чизги белгилар, янги сўзлар, иборалар, афоризмлар, арифметик рақамлар йиғиндиси, “+”, “–”, “=” белгилари, айниқса, Литгазетада логотип бўлиб қолган Пушкиннинг машҳур бакембардли профелини чизиб қўйишни яхши кўрардилар. Чуқурроқ ҳаёлга чўкканларида бояги газета хошиясидан бир парча йиртиб олиб, бош ва кўрсаткич бармоқлари орасида буклаб, юмалатар ёки уни чайнаб ўтирардилар. Бир нуқтага қараб узоқ ўйланиб қолардилар. Ана шундай ҳолатларда уларга ҳалақит бермасликка, ўйларини бузмасликка харакат қилардик. Онам ёки биз астагина олдиларига чойнакда чой, бир чақмоқ қанд ёки новвот келтириб қўярдик. Билмай қолардилар. Аммо ҳеч қачон қайноқ чой ичмасдилар. Чой совигач ўринлардан турган ҳолда чойнакнинг ўзидан бир-икки хўплаб ичиб қўйишни афзал кўрардилар. Ижод ўртасида толиққанда катта тош ойна яқинига келиб соқолларини тоза олинган – олинмаганлигини кўрардилар–да, анчайин ўнг қўлларини кўтариб ёки шимларининг ўнг чўнтагида юрадиган майда тароқлари билан сочларини текислаб “Хў…ў…ш” – деб қўярдилар нимадандир мамнун бўлиб. Ва яна ҳаёлга чўмиб кетардилар. Ўзларига “қайтганларида” ҳаммамизга қилиниши лозим бўлган вазифаларни топшириб, дам олишга ёки ишга отланардилар. Ўзларига ярашадиган бу одат ва руҳий ҳолатлар бир умр ҳамроҳ бўлиб, деярли ўзгармади. Кўриб турибсизки ҳаммаси оддийгина, табиий. Шахсий ҳаётларида шундай содда эдиларки на бир ҳашам яшаш, на бир ҳашамроқ кийинишни билмасдилар. Бирор марта кийим-бош излаб бозорга тушганларини эслолмайман. Бунга кетадиган вақтлариниям тежаганлар. Бу ишни ойижоним қойилмақом қилиб бажарардилар. Бирон-бир костюм ё туфли олинадиган бўлса онам уларнинг эски костюмларининг икки томонидан елкасини ўлчаб олар, туфлиларининг ичига белгилаб олинган дарахт новдасидан кесилган бир қарич ёғоч чўпи доим сумкаларида юрарди. Деярли семирмаганлари учун битта костюмлари ва битта пальтолари 10-15 йил гавдаларидан тушмаган. Бошларидаги битта шляпалари ва галстукларини йиллаб кийганлар. Дада! Бошқа кўйлак, галстук ёки плаш кийинг десак:

– Мени биров куёв қилармиди? – деб қўяқолардилар.

Бу соддалик еб-ичишдан тортиб, кундалик турмушгача, ҳаётдаги камтарлик қон-қонгача сингиб кетганди. Болаларга, баъзан онам ёки бувимга пальто–ми? бирон-бир халатгами, қолгани эса фақат зарур бўлган озиқ-овқатгагина пул берардилар. Уйни ранг-баранг, башанг қилиб жиҳозлаш, ясатиш, таъмирлаш ишлариниям хушлайвермас эдилар. Буларнинг ҳаммаси “чепуха” дердилар. Ҳаммаси ижодга халақит беради. Инсонга кўп нарса керакмас. Оддий қулайлик бўлса бас! – дердилар. Хуллас, ўзлариям асаридаги Улуғбекнинг тили билан айтганда: бир бурда нон, бир қумғон сув бўлса, бас, –деб ҳисоблардилар. Ёзувчилар уюшмасига раис бўлганларида ҳукуматнинг хўжалик ҳовлиси – “хоздвори”га бириктириб қўйилганлар. Ўша кезларда кўп бюмлар, айниқса, озиқ-овқат бироз танқис, бориям “Гастроном”ларда узундан-узун навбат. Бозорларда 2-3 маротаба қиммат, “хоздворда” барчаси мухайё. Ўз нархида. Иштаҳани қитиқлайди. Отам халқнинг аҳволини, нимани еб-ичиши, қандай яшашини яхши билардилар. Ҳукуматнинг хўжалик ҳовлисидан хафтасига икки марта! – “дефицит”ни харид қилиш мумкин бўлса–да, фақат бир марта, ундаям энг зарур 3-4 хил маҳсулот учун пул тахлаб қатъий руйхат асосида онамни юборардилар. Болаларга рухсат йўқ. Доим:

– Эл қатори юринглар. Бировдан олдин, бировдан кейин. Шукур қилинглар! – деярдилар.

Ҳаёт эмасми. Баъзан отамизга нима дейишларини билсак ҳам, майда-чуйда қийинчиликлардан гап очиб қоламиз. “Қойил” қилмасак ҳам таскин топармиканмиз деймиз–да. Дарров жавоблари тайёр. Биринчиси –инсоф, камтарликка чақирардилар. Дабдабани ва хашаматни мутлақо тан олмасдилар. Иккинчиси – нафсни тийинглар! Уни идора қила билиш керак! Йигитмисилар – ўзи, – деб қўярдиларда, кўпинча ҳовлимиздаги бетон асфальтни тешиб чиққан ажириқни мисол қилиб:

– Ана шундай ёриб чиққанмиз, – деб юборардилар. Идеаллаштиришдан йироқман. Аммо, ёзувчи нафсини ва ҳатто иштаҳаниям жиловлай олсагина йирик бир асар ёза олиши мумкинлигини аллақачон тушуниб етган эканлар. Бунинг устига ўзларига хос назари баландлик, ҳар нарсага эътибор қилавермаслик энг катта ютуқлари эди. Бу ҳақда кейинроқ алоҳида тўхталиб ўтаман.

Ёш боламиз. 60–йиллар сўнгида маиший ҳаётда юмалоқ тасмали магнитофон деган нарсалар пайдо бўлди. Бир куни кайфиятларини пойлаб, ака-укалардан “элчи” сифатида уни олиб беришларини илтимос қилиб, ёзиб ўтирган хоналарига кириб бордим. Отам:

– Нима? Айтчи, қайси қўшнининг боласида магнитофон бор? дедилар. Бир оз ранжиганимни сездилар шекили бир хафтадан сўнг энг арзон магнитафонга пул бердилар. Роса қувонганмиз. Ҳудди шундай, яна бир куни, бу сафар фақат акаларимдан элчи бўлиб юрагимни ховучлаб велосипед олиб беришларини илтимос қилдим. Отам:

– Ҳай қанақасилар ўзи! Қайси қўшнининг боласида велосипед бор? Улар ранжимайди-ми? – дедилар бу сафар жиддий аччиқланиб. Болалик эмасми, вилосипед тушимизга кирадиган бўлиб қолди. Шу асно биринчи велосипед ҳовлимизга бир йилдан сўнг, чамаси “Улуғбек хазинаси” асари журнал нашрининг қалам хақига кириб келди–ёв. Ҳаммамиз қувонганмиз. Уни миниш учун кўчамиз болалари навбат туришарди. Қўшни болалар билан “баҳам” кўраётганимиздан отам мамнун бўлардилар. Гап қалам ҳақида экан бир-икки оғиз гапирмасам бўлмайди. Отам катта романовис бўлганликлариданми? – билмадим негадир кўпчилик ижодкорлар, айниқса журналист дўстларим ва ҳатто қариндошларимиз ҳам отамни ўта “бой” бўлса керак деб ўйлашарди. Қадрдонлашиб кетган журналист дўстларим билан кўришиб, гапимиз бирон-бир асар ёки мақоланинг гонорарига бориб тақаладиган бўлса, гапимни бўлим:

– Искандар! Муҳаррирларда пул йўқ. Пулнинг ҳаммаси Одил акамда. Катта ёзувчи. Китобларига яхши тўлашади. Ё нотўғри-ми? –деса, бошқаси:

–Ҳа. Одил акам профессионал ёзувчи. Уларга яхши ҳақ тўлайди. Меҳнати–ям оғирда. Ҳалиям бизда яхши тўламайди. Чет элда-чи? …Таржималаригаям яхши тўланса керак-а – Искандар? – дейишади қитиқ патимга теккан бўлиб. Мен эса гапни чўзавермасдан, қайдам-ов деб, –суҳбатимизнинг нишабини бошқа ёққа буриб юбораман. Оилада, қариндош-уруғлар, айниқса, бола-чақалар олдида отам қалам ҳақи тўғрисида гапирмасдилар. Шундай бўлсада айрим нашриётларга қалам хақини олгани онамни баъзан мени юбориб турардилар. Қалам хақи кўпроқ бўлса омонат дафтарчасига ўтказардилар-да, дафтарчаларни “узоқроқ”қа яшириб қўярдилар. Ўша вақтлар ҳисобидаям, бугунги ҳисобдаям дафтарчаларида “катта” пулнинг ўзи бўлмаган. Ҳамма гап борига қаноатланиб яшашда бўлган. Маълумки ёзувчи-ижодкорларнинг муқим иш жойидан олинадиган ойлик маошлари кўп эмас. Асарларнинг босма табоғига олинадиган ўртача йиллик гонорари маошларига қўшилиб, ўртача ойлик даромадлари ҳисобланарди. Ундан турли бадаллар тўланарди. Даромад қанча юқори бўлса тўланадиган бадал ҳам юқори. Кўриб турибсизки, юқори гонорардан бадал ҳам кўп. Ундан ташқари отам турли меҳр-саҳоват йиғимларгаям пул ўтказиб юрардилар. Бу ҳақда ҳеч кимга гапирмасдилар. Албатта отам ҳам бошқа ижодкорларга ўхшаб босма табоққа кўпроқ қалам ҳақи тўланишини истардилар. Лекин ўрнатилган норматив бўлган.

Ўтган асрнинг 70-80 йилларда хорижий тилларга ўгирилган асарларига қалам ҳақи Москов орқали келарди. Аввалига отамга буюртма почтадан бирон-бир романларини марғиб ёки машриқда чоп этишга изн сўрашиб, бирам барваста, юки туяни йиқитадиган икки томонлама шартномага имзо қўйишларини илтимос қилишарди. Шартномада қалам ҳақи 10-15 минг доллар кўрсатилган. Бир қараганда осмон баробар ваҳима, айниқса ўша пайтда. Аслида-чи? Московда собиқ иттифоқ миқёсида хорижий валюта кирим-чиқимлари билан шуғилланадиган битта-ю-битта ўта сирли ва айни дамда важохатидан ит хуркадиган “Внешторгбанк” бўларди. Тартиб бўйича СССР Ёзувчилар уюшмасини валюта рақамли ҳисоби ўша банкда бўлган. Қарабсизки, ёзувчиларга таржимадан келадиган “мўмай доллар” тўлиғича ўша банк ҳисобига тушган. Таржималардан тоғдай даромадларни улар ўзлаштирган. Ундан-да қизиғи 10-15 минг доллар қалам ҳақини 90 фоизи, банк хисобига, эхтимол банкда ёзувчилар уюшмаси ҳисобига ўтказилар ва уларда қоларди. Энди ўйлаб кўринг, шартномада муаллиф имзолаган 10 ёки 15 минг АҚШ долларидан 10 фоизи – бир ёки бир ярим минг доллари гўёки ёзувчига. Бу ёғи ундан ҳам “фожиали”. Ана шу бир ёки бир ярим минг доллардан 40 фоиз солиқ ушланарди. Қолган 60 фоизи эса – асари хорижда чоп этилган адибни қалам ҳақи 600 доллар. Муаллифга у ҳам нақд шаклда ҳеч қачон берилмаган. Банкнота, хатто бир долларлик купюра ҳам қитъий назоратда бўлган. Ўрнига ана шу 600 доллар эквивалентида оддий қоғозда босилган “чек” ё “сертификат” асар муаллифига берилган. Табиий-ки, бу “чек” лардан фақат махсус дўконлардан кийим-кечак ё шунга ўхшаш нимадир харид қилса бўлади, аммо “чек”ни бировга сотиш ҳам қонун билан қатъий тақиқланган. Қисқаси, бутун бошли битта романга 600 шартли бирликдаги “чек”ка эга бўлинган. Вассалом.

Айрим вақтларда унвонларини ёки Ватан уруши қатнашчиси, хатто уруш ногирони эканликларини инобатга олиб, энг бўлмаса 40 фоизли солиқни олиб ташлашни, бу ҳақни ошириброқ беришларини сўраб Московдаги тегишли идораларга хат билан мурожаат қилиб турардилар. Бундан натижа бўлмасди. Хуллас, улар яна ўша белгиланган нормативлардан иқтибос келтириб, келгусида ижодларига улкан зафарлар тилаган тутуруқсиз жавоб хатини жўнатишарди. Юқорида айтганимдай борига қаноатланиб, қалам ҳақини борича режали сарфлашдан ўзга йўл бўлмаган. Бу ҳақда қуйида алоҳида айтаман. Китоблари миллионлаб ададларда чоп қилинган бўлсада, ўзлари миллионер бўлмаган. Энди ўйласам, отам мунаққид Иброҳим Ғафуров айтгандай – “профессионал қалам хақига бола-чақа боқиб, оила тебратган сўнгги Могикан – ҳақиқий мастер” – эканлар.

Соддалик, камтарлик. Ҳа. Қизиқ. Бир йили Қозоғистонлан таклиф келган эди. Одил ака, Хукуматимиз сизга “Қозоғистон халқ ёзувчиси” унвонини бермоқчи. Сиз Туркистон фарзандисиз-ку, – деб. Отам эса менга Ўзбекистонни халқ ёзувчисиям етади, раҳмат деб, рад жавоби қилганлар. Шундай кунлардан бирида 90 йиллар аввалида Ўзбекистон Фанлар Академияси Президюмидан расмий бланкада Отамни ва Пиримқул Қодировни Фанлар Академиясига мухбир аъзо этиб сайлашларига розилик беришлари тўғрисида илтимоснома келди. Отам рахмат, лекин мен бир ёзувчи бўлсам, халқни аҳволи бу бўлиб турганда, академиклик менга нима керак, деб жавоб хати қайтарганлар.

Отам Абдулла Қаҳҳорнинг рус тилида нашр қилинган “Танланган асари”га ёзган сўзбошининг номини “Строгая доброта” деганлар. Улкан маънони англатувчи бу икки бирикмани ўзбекчага ўгираман деб роса қийналганман. Рости ўзим ёзган бир ҳикоямни шундай номламоқчи эдим. Авввал “қаттиққўл меҳрибонлик” кейин “меҳрибонлик” яна бирда “яхшилик”, “ғамхўрлик”. Хуллас, ёзаман, ўчираман. Яна ёзаман. Яна ўчираман Аслини олганда ана шундай меҳрбонлик отамнинг ўзларигаям, Холдор укаларигаям, волидалари бўлмиш Гулшан бувимизгаям хос эди. Меҳрбон ва қаттиққўл бувимизнинг турмушлари Туркистоннинг Қарноқ қишлоғи билан боғлиқ бўлиб, бир этак невара-чеваралар уларнинг тарбияларини олганмиз. Қишлоқда тонгдан шомгача меҳнат. Ўт ўрамиз, ўтин ёрамиз, сув ташиймиз, мол боқамиз. Вазифа тенг бўлинган. Ерни хайдаб картошка, карам, пиёз экамиз. Ҳосилни йиғиштириб, қишлоқнинг Сой маҳалласидан мева-чева, полиз йиғиб юрадиган машинага ортамиз–да, ўн уч чақирим ердаги Кентов шаҳрининг деҳқон бозорида сотиб келамиз. Даромад бувимизга топширилади. Ўзига хос оилавий бизнес. Бу хусусда кейин. Ҳозир мен “лирик” чекиниш қилиб, ҳар эслаганимда завқланиб юрадиган бошқа таасуротимни айтиб берай.

Олис Туркистоннинг Қарноқ қишлоғи. Унинг тарихи ҳақида кейинроқ. Қишлоқнинг кун ботар томонидаги Сой. Бойсун, Зомин, Бахмал тошлари-ю, яйловлар-ни эслатади. Сой маҳалласининг марказида эски уйимиз бўларди. Катта боғнинг ўртасидаги шинамгина бу уй 40-йилларнинг охирида қурилган. Уй лой пахсадан урилган бўлиб, уни исми адаш бўлган иккита Марям аммаларимиз лой пахсадан кўтаришган. Отамнинг тўққиз-ўн яшар суюкли жиянлари Марат ака лойнинг сомонини ташиб турган. Гулшан бувимиз бу ишларга бош-қош бўлиб, сўнгра уйнинг чироғини ёқиб ўтганлар. Эшикдан кирганда дахлиз, унинг чап томонидан бир хона, ўнгда ошхона. Бу дахлиз бўйига бор-йўғи тўрт метр бўлиб, қарама-қарши иккита эшиги бор. Уларни очиб қўйган одам бемалол катта боғнинг олди ва орқа томонини кўриб ўтирарди. Уйнинг атрофига дид билан райхон, картишкагуллар экилган. Майин хид уфуриб турарди. Шомдан аввал ҳовлига сув сепиб супириларди. Иккита кийгиз тўшалади. Кийгизнинг яхши томони ҳашорат яқинлашмайди. Чой-овқат ичилади. Ўша вақтларда тўрт-беш яшар бола бўлганман. Шомда қирдан пода қайтади. Тенгқурларим билан боғимизнинг сойга туташган этагига югурамиз. Атрофда чанг ва тезакнинг қўланса ҳиди бурқисиб кетади. Сон-саноқсиз сигир-бузоқларнинг мулашлари-ю, қўраларга ҳайдалган қўй-эчкиларнинг маърашларини мириқиб томоша қиламиз. Шу вақтда қаердадир тандирдан эндигина узилган ноннинг хушбўй ҳиди димоққа урилади.

Ажиб бир манзара. Тўғрими? Шатак1 отмай кўринг-чи? Момоларимиз эса гардиши пиёланикиданам кичикроқ нонларни “катта” нонларга қўшиб тандирга ёпиб қўйишган. Ундан узиш вақтини билганимиздан чопқиллаб кетамиз. Энг кичиги биринчи етганга! Ҳолбуки, ўзиям кичик, аммо, янаям кичигини талашамиз. Қўлни куйдирадиган бу жажжи нонларни ариқларда оқизиб еймиз. Бундан ортиқ лаззат бор-ми? Талашганмизни кузатиб турган қишлоқдаги опаларимиз шаддод эмас-ми? Бу опаларимиз:

–Хой! Талашманглар. Хап сени бир жойинг кесилгирлар. Кўрамиз…кесилганда (хатна маъносида) ҳолларингни… хап шаҳарлик стилягалар. Опаларимизнинг қий-чув кулгуси остида худди авратларимизни биров кесиб оладигандай бир оз энгашганча икки қўлимизни киндикларимиздан пастроқда қовуштириб оламиз. Менинг кўпроқ уялганимни сезиб, юзимни этаклари билан ёпиб олган гўзал бир опачани ўшандаёқ зимдан “севиб” қолганман. Катта кўзлари киприклари, икки қоши орасидаги ҳинд қизларига хос чиройли холи ўзига жуда ярашган бу мафтункор қизнинг ёши мендан талайгина катта бўлса-да, яна бир кўриш иштиёқида доим унга рўпара келиш йўлини излаб юрардим. Уни хатто тенгқурларимдан қизғанардим.

Тунлари кигиз устига етти-саккизтамизга қаторлашиб кўрпа ёйамиз. Каттароқларимиз олисдаги юлдузни “талашамиз”, кичигимиз унга термулиб ҳаёл оғушида ухлаб қоламиз.

Мана шу қишлоқ, мана шу сой билан ота-онам, Холдор амаким, Заҳро аммам, жиянлар, борингки ҳамма қариндошларнинг тақдири боғланган. Бу қариндошларимиз ва ажойиб қудалар ҳақида кейинроқ тўхтайман.

Отамнинг илк асарларидан бошлаб сўггисигача, уларда тасвирланган табиат манзаралари – қир-адирлар, яйловлар, баъзан сокин, баъзан ҳайқириб оқадиган сувлар, тоғ-тошлар, аниқроғи, болаликдан бир умр кўзларига муҳрланиб қолган сой манзаралари моҳирлик билан китобларга кўчирилган.

Юқори боғимизнинг ўқ ариқдан келадиган сув ўзанининг ярми пастаккина уйимиз пешида тўсилган бўлиб, унинг учта гардишини айланади-да, пастки боғимизнинг катта ариғига қўшилиб кетади. Биз болалар уй гардиши бўлагидаги эни бир ярим қарич келадиган бу ариқчани икки томонидан бўғиб, салкам ўттиз метрлик қисмида шинамгина уч-тўрта “дарё портларини” қурамиз. Унда дафтар қоғозидан ясалиб, хас-чўплар билан “юкланган кемаларни” оқизамиз. Табиий, бу “порт” бизга бир кун хизмат қилади. Сабаби кун ботгач юқори боғимиз суғорилиб, ўқ ариқнинг ўзани очиб юборилади. Ҳаммасини ювиб кетади. Эртаси куни кемаларимизга қўшиб болалик ҳаёлларимизниям оқизиб кетган алдамчи арқчаларда ҳаммасини қайта қурамиз.

Бугун хотира ёзаяпман. Кўз ўнгимда бир нарса гавдаланади. Эҳтимол, отамнинг ҳам болалик ўйин ва орзуларини олиб қочган қишлоқнинг бу алдамчи ариқчалари олдида кечган чуқур ўй-хаёллари, келажакда уларнинг улкан адиб бўлишларига бир туртки бўлгандир!

Гулшан бувимнинг уйларига қўшнилар, қариндошлар бетиним кириб-чиқиб туришар, дастурхон атрофига йиғилиб, суҳбат қуришарди. Патнисда доим қуртоб, туршак, майиз. Ошхоналаридаги эски абдраларида (сандиқ маъносида) қотма, мазали бир қадоқ тузланган гўшт. Меҳмон келди деганча дарров уни олиб овқат пишириб кетардилар. Кунларнинг бирида бувимнинг олдиларига укалари Ҳилват деган тоғамиз келади. У кишининг мўйловлари Чапаевникига ўхшаган, фронтовик, урушдан олган жароҳат туфайли оқсоқланиб юрардилар. Бир ювош одам. Кителларидаги битта орденлари ҳеч қачон ечилмаган. Бу ювош одам одатда қишлоқнинг кун чиқар томонидаги қирлиқдан эшакда тушиб келарди. Бизни қучоғига олиб, ўпиб қўйилганидан сўнг биттадан қурт оббериб, эшагининг айилини бўшатарди-да, нухтасидан тортиб толга бойлаб қўярди. Бизга қараб:

– Минманглар! – Йиқилиб майиб бўласилар. Эшитдиларинг-ми? –деганча бувим билан суҳбатлашгани уйга кириб кетардилар. Эшак боғланган тол билан уйимиз ораси фақат баланд овоз билан қичқирганда эшитиладиган ерда. Томошани энди кўринг! Айтган эдим-ку, бир этакмиз, -деб. Бировимиз тоғанинг қайтишини қоровуллаймиз. Қолганимиз бўшатилган эгарнинг айилини қайта жойга тортиб боғлаймиз-да уни талашиб минамиз. Ҳар сафар унинг айилини яна бўшатиб юборишга ё улгурмай қоламиз, ё эсдан чиқади. Мана шундан “қўлга” тушамиз. Бирдан қий-чув. Гарчи йиқилмаган бўлсак-да, доим битта сценарий. Бир томонда тоға:

–Башларинг қурси, силаринг. Этдимғу, минманглар деб. Иккинчи томонда, бувим:

–Овзингдин қанларинг каси. Қуласанглар Одилға ни дейма!

Хуллас ҳаммамиз ҳар томонга тум-тарақаймиз. Биласиз, эшакдан қулаш отдан йиқилишдан ёмон.

Умуман олганда “маъқул” деган иборани кўп ишлатадиган Ҳилват тоға билан Гулшан бувим ўртасидаги суҳбат мавзуси ўта жиддий ва сирли бўлиб туюларди. Олтмишинчи йилларнинг аввали эмас–ми?… Кейинроқ билсам гап қатағон қилинган Эгамберди бобомиз тақдири ва эндиликда отамиз Одилни “эҳтиёт”лаш ҳақида бўларди. Нима бўлгандаям, мавзу шунга яқин бўлиб, бу суҳбатдаям, бошқасидаям роса “сан-ман”дан кейин эркакшода бувимнинг гаплари “маъқулланиб”, ютиб чиқардилар. Бошқа яқинларимиз билан бўладиган суҳбатлардаям Гулшан бувим яна эркакшодалик билан енгиб чиқардилар. Гапларини ҳамма маъқулларди. Қишлоқ аҳли итоат қиларди. Қилмай кўрсин-чи? Биз бундай муҳитдан мағрурланиб қўярдик.

Мазкур лирик чекинишимга сабаб, болаликдаги таасуротларимдан завқланиб, 80-йилларнинг ўрталарида ҳажми бир босма табоққа яқин 2 та ҳикоя машқ қилганман. “Меҳр” ва “Уй” деб номланган бу ҳикоямни нақд олти ой отамга ўқитиб кўришдан уялиб юрдим. Охири пайт пойлаб қўлларига тутқаздим-да, гап орамизда қолишини илтимос қилдим. Эртасига кун бўйи отамнинг фикри қандай бўлди экан, мени чақириб танбеҳ берармикин, – деган ўй тинчлик бермади. Нимадан–дир ийманиб кечгача уйга кирмай юрдим. Бир вақт, қош анча қорайганда ҳовлига кирсам отам йўлакнинг у бошидан бу бошига бориб-келиб турган эканлар. Эшикдан кирганимни билсалар ҳам, индамасдан юришларида давом этавердилар. Бир вақт:

–Болам. Бу ёққа кел, ўтирчи, – дедилар, чироқ тагидаги скамейкага ишора қилиб. Сезяпман. Ҳаяжондан юрагим тез уряпти. Бунинг устига қандайдир ноқулай аҳволдаман.

Бир муддат сукунатдан кейин гапларида давом этиб:

– Умуман олганда ёмон эмас. Деярли қалам теккизмадим, деганларича яна ўйланиб қолдилар.

Ишонсангиз, шу дамда елкамдан тоғ ағдарилгандай бўлди. Бошларини мен томонга бурдиларда, ўсиқ қошларини тагидаги ўткир кўзларини тикиб:

– Бу ишининг яхши, ёзишдан сира қўрқма, – деб қўйдилар. Мана, Абдулла Қодирий. Ҳаётий воқеаларни оддий сўзлар билан ҳикоя қилиб кетган… Жимжимадор аралаш гажак гаплар керакмас. Узундан – узун абзацлардан воз кечиш керак. Толиқтиради. Қўрқмасдан бир нечта бўлакларга бўлиб юбориш керак. Бу гаплар сенга таалуқлимас. Умуман айтаман. Чеховни ўқиб кўргин… Майли “асаринг” ёмонмас. Истасанг бирор газета ё журналда бостириб бераман. Ўзингниям ҳаммаси танийди, – деб гапларини чўзмасдан тугатиб қўя қолдилар.

Ҳар ҳолда шу куни “мақтов” эшитган бўлсам ҳам, нимагадир ҳикоямнинг “тақдирига” чек қўйишга қарор қилдим. Аслида уни ёзишдан мақсад қишлоқдаги болалик завқлари бир баҳона бўлиб, Гулшан бувимни тилга олиб кетиш бўлган. Негаки, бунга қадар отам волидалари, оталари ва боболари хусусида, эҳтимол кўнгилларига тугиб қўйган бўлсалар ҳам, ҳеч нарса ёзмаган эдилар.

Орадан қанча сувлар оқиб ўтди. Икки мингинчи йиллар аввалида кўп қистовларимиздан сўнг отам “Музқаймоқ” кейин “Онаизор” ҳикояларини ёздилар. Бу ҳикоя илк марта “Саодат” журналининг 80 йиллик юбилей сонида чоп этилган. Унданам кейин “Қарноқ” эсдаликлари ва “Осий банда”ни ёздилар Юқоридаги иккита асарнинг бирида оталари Эгамберди бобомиз, бирида волидаи муҳтарамалари Гулшан бувимиз, яна бирида боболари Ёқуб “Шайх” хотирлаганлар. Назаримда бу асарлар нафақат ҳикоя ёки эсдалик ёзишда балки улкан насрда “кўрган-кечирганларим”ни қаламга олишнинг юксак намунаси бўлди. Улардан бири оналарни улуғлашнинг, яна бири ота дийдорига тўймаган мурғак қалбларда сақланиб қолган изтиробли ва армонли фарёднинг ҳикояси эмас, бамисоли уларни шеъриятда бунёд қилинган улуғ ҳайкали бўлдиёв.

1 Шевада, шаталоқ маъносида

Манба: Тошкент давлат иқтисодиёт университети веб-саҳифасидан олинди

Shu kunlarda Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti dotsenti Iskandar Yoqubov otasi – Oʼzbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubovning biz bilmagan qirralarini ochib beruvchi “Diyonatli umr” xotiralar kitobini qayta ishlab, keng sonli kitobxonlar eʼtiboriga takdim etdi. Quyida Iskandar Yoqubovning fikrlari va “Diyonatli umr” xotiralar kitobidan olingan hikoyalarni eʼlon qilamiz.

OTАM HАQIDАGI XOTIRАLАRDАN
Iskandar Yoqubov

---

Muallifdan: XX asr oʼzbek adabiyotining klassigi “Oʼzbekiston xalq yozuvchisi” Odil Yoqubov tavalludiga kelgusi 2021 yilda 95 yil toʼladi. Onajonim bilan bir loyiha ustida ishlayapmiz. Xudo xohlasa otamning tavallud kunlariga 30 jildlik mukammal asarlari toʼplamini xalqimizga tuhfa qilish niyatidamiz.

Oʼzim esa Otam haqida xotiralar kitobimni qayta ishlab oʼzbek kitobxonlarga takdim etayapman. Uning birinchi qismini “Diyonatli umr” ikkinchi qismi “Ulugʼ va sadoqatli muhabbat” – deb nomladim.

---

«DIYONАTLI UMR» KITOBIDАN

Muzqaymoq

Otamning hayoti, ijodi, jamoat ishlari nihoyatda shiddatli va sermazmun kechdi. Shunday boʼlsada oilada, doʼstlari, shogirdlari, qarindoshlari va nihoyat yashab turgan mahalladoshlari bilan samimiy suhbatlashib turishga vaqt topganlar. Quyidagi satrlarni yozishimdan maqsad, ana shu samimiy fazilatlarining ayrim tomonlarini, farzandlik koʼzim bilan koʼrgan va eshitganlarimni, muxtasar qilib aytganda, adibning barcha muxlislarini qiziqtiradigan eng oddiy voqealar, oʼzimning shaxsiy kuzatishlarim va haqiqatni aytishdir.

Gap shundaki, yoshligimdanoq uyda yoki koʼchada, tanish-bilishlar, otamning oddiy muxlislari, boringki, qoʼni-qoʼshnilar bilan suhbatlashib, hol-ahvol soʼraganimda aksariyati bexosdan:

Odil akaning ishini davom ettiradigani qaysi biringiz? Biroz ulgʼayganimda:
— Oralaringizda …yoki Odil akaning farzandlari ichida biron-bir yozuvchisiyam bormi? – deyishardi.
Аynan mana shunga oʼxshash savollar – aka-ukalarim, jiyanlarim yoki nevaralargayam berilganiga shubha qilmayman. Bundan noqulay ahvolga tushunmaganman. Аksincha, “yozuvchi boʼlish qiyin”, “uncha-muncha maqolalar yozib turamiz”, “nabiralardan jurnalistikada oʼqiydiganlari bor – ehtimol shular yozuvchi boʼlishar” – degan oddiygina javob bilan kifoyalanganman.

Аdabiyot ahli va muhlislarga boʼlgan samimiy hurmatim, yozuvchining farzandi, – degan ogʼir yukning barcha masʼuliyatini toʼliq his etgan holda xotiramda saqlanib qolgan esdaliklarni qogʼozga tushirishga jazm qildim. Bundan biron-bir “mashhurlikka” daʼvoyim yoʼqliginiyam aytishim joiz. Qolaversa, nafaqat yozuvchining farzandi, balki oxir-oqibat men ham otamning oddiy muxlisi boʼlishim mumkin-ku! Shu bois otam haqidagi xotiralarimni yozishni oʼzimning farzandlik burchim, – deb hisobladim. Koʼrgan va eshitgarlarimni qogʼozga tushirishda yozuvchining farzandi va muxlisi nuqtai nazaridan yondoshdim.

Ehtimol hikoya qilinayotgan oddiygina voqealar kelajak avlodga, adabiyot ahliga hizmat qilar degan umiddaman.

Otamning uzoq va sermazmun umr koʼrganliklarini eʼtiborga olsak, uning serqirra faoliyatini toʼliq yoritish qiyin albatta. Esdaliklarni yozish borasida hozircha biror mavzuga nom va cheklov qoʼyishdan voz kechdim. Olloh nasib qilsa kitob soʼnggida bitta nuqta qoʼyarman. Аdibning shiddat bilan kechgan umri bizni goh uzoq yillar qaʼriga, goh kechagi kunlar suroniga qaytaradi.

Yana bir gap. Men otamdan qolgan boy adabiy meros – yozgan asarlarini ilmiy yoki badiiy jihatdan tahlil qilish vazifasini maqsad qilmadim. Аdabiyotshunos olimlarimiz, tanqidchilar bir necha oʼn yillardan beri otamning ijodlari bilan shugʼullanib kelishgan va bundan keyin ham tadqiqotlar olib borishadi, – degan umiddaman. Barchamiz ulardan minnatdormiz. Shunga qaramasdan xotiralar kitobini yozishda otamning yozgan asarlariga bot-bot murojaat qilib turishimga toʼgʼri keldi.

Oʼtgan asrning elliginchi yillari oʼrtalarida, otam bilan onam endigina turmush qurishgan damlarda bir muncha vaqt 15-shahar kasalxonasi roʼparasidagi mahallada, Nishon Rahimov koʼchasida jiyanlari Toshkanboy akaning hovlisida yashab turishgan. Soʼngra kurant yonidagi (hozirgi “Poytaxt” mehmonxonasi) bir xonali xizmat uyi, undan keyin Chilonzor savdo markazi qarshisida, u ham bir xonali, sektsiya uyda istiqomat qilib, ijod qilganlar (bugungi kunda bu uy saqlanib qolgan). Chamasi 60-yillar boshiga qadar yozilgan hikoyalar, qissalar va pьesalarning deyarli hammasi oʼsha uylarda istiqomat qilgan kezlariga toʼgʼri keladi. Uylarning bir xona ekanini, bola-chaqa, ikkinchi tomondan, keldi-ketdini hisobga oladigan boʼlsak, ana shu davrdagi asarlar universitet yoki Navoiy kutubxonasida oʼtirib yozilgan, – desak xato boʼlmaydi, bunga guvoh boʼlgan odamlar koʼp. Otam oʼzlari haqida Аbdulla Qahhorning bir gapini koʼp aytguvchi edilar:

E, Odil! Yozuvchiyam kutubxonada kitob yozadimi? – deb hayratlanar ekanlar u kishi. Otam umrlarining oxirigi kunlarigacha kutubxonada oʼtirib ishlash kerakligini targʼib qilar:
Kutubxona odamni intizomga chaqiradi! Uyda mayda-chuyda ishlarga oʼralashib qolasan, – derdilar.
Otam va onamning soʼnggi ellik yilda birgalikda kechgan umrlari mashhur Bodomzor bilan Darxon mavzelari oraligʼida joylashgan Firdavsiy mahallasidagi 5-Magnitogorskiy, hozirgi 5- Qoʼrgʼon koʼchasi bilan bogʼliq. Mahalla ahli koʼchamiz sharoitini yaxshilashga bergan koʼmaklarini keyinroq aytaman. Аna shu uyimizda otamning aksariyat asarlari yozilgan. Nainki yozilgan, balki asarlari bilan bogʼliq koʼp voqealar boʼlib oʼtgan.

1973 yil. Oʼn uch yashar bolaman. Hamma bolalarga oʼxshab otasidan “barakalla”, “molodets” kabi maqtovlarni eshitishga mushtoq boʼlib yuradigan vaqtlar. Otam meni chaqirib:

– Gʼafur Gʼulom nashriyotiga borib kel! Romanim chiqibdi. Bir nusxa berib yuborishadi. Shuni olib kelgin! – dedilar.

Oʼsha kezlarda otam shu nashriyotda ishlar va bu davrni doʼstlariga “Oltin davrim” deguvchi edilar. Chamasi salmoqli romanlarining yozilishi ana shu davrga toʼgʼri kelgan. Nashriyot Navoiy 30 dagi mashhur binoning toʼrtinchi qavatida joylashgan boʼlib, men u yerga avvallari ham borar, otamning qoʼlyozmalarini mashinistkalarga eltardim.

Novomoskovskoe, hozirgi Darxon mahallasi markazida shoʼro imperiyasining daholaridan biri – Kuybishev nomi bilan ataladigan maydon. Bekatga Toshkent ekskovator zavodi yaqin boʼlib, undan Chorsudagi sobiq Kalinin maydoniga 4-raqamli troleybus qatnaydi. U Navoiy koʼchasi boʼylab toʼgʼri bino oldiga borib toʼxtar va huddi shu yoʼl bilan orqaga qaytib kelinardi. Oʼrni kelganda bir gapni aytishim joiz. Hozirgi kunda Toshkentning eski guzarlari, mahalla va dahalarining qadimiy nomlari qaytarilmoqda. Bu hayrli ish. Endi ana shu guzar va mahallalarning tarixini yorituvchi kitoblar yozilsa ayni muddao boʼlar edi.

Otamning yozuvini yaxshi tushunadiganlardan biri mening onam Maryamxon va nashriyotdagi mashinistkalar Salomatxon Аzimova, Zarifaxon, Sobiraxon, Muhtarama, Faridaxon opalar edi. Onam mashinistkalardan qaytib kelgan asarlarda yoʼl qoʼyilgan imlo xatolarni qalam bilan toʼgʼirlab chiqardilar. Siz mening birinchi oʼquvchimsiz! – derdilar otam, onamni ardoqlab. Men esa qoʼlyozma papkalarni yana mashinistkalarga yetkazardim. Har safar qoʼlyozmani mashinistkalarga tashlab yoki olib qaytganimda, otam: “molodets”, – deb qoʼlimga bir-ikkita muzqaymoqqa yetadigan pul tutqazardilar. Men esa qoʼshni bolalar bilan morojenoeni boʼlishish uchun koʼchaga otilardim. Shu – shu qoʼshni doʼstlarim:

– Dadangni qoʼlyozmasini olib bording-mi? Bugun morojenoe yeymiz-mi? – deya hazillashadigan boʼlishdi.

Otamning soʼnggi kunlarigacha yozgan asarlarini mashinistkalarga yetkazib turdim. Ularning ayrimlari hali ham hayot, umrlari uzoq boʼlsin! Keyinroq boshqa nashriyotlarga oʼtib ketgan boʼlishiga qaramasdan otam ular bilan boʼlgan ijodiy aloqani uzmadilar. Biror bir bayram arafasida ularga onam yoki men orqali sovgʼa berib yuborishni unutmasdilar. Barchamiz ulardan minatdormiz. Qoʼlyozmalarni avval onam oʼqib chiqardi. Soʼngra otam uning ustidan qayta-qayta oʼchirib yozar, shu tariqa asar yana mashinistkalarga qaytar edi. Mashinkalangan matn ravon oʼqilganidan uni sabrsizlik bilan kutardilar. Qatorlar orasiga, qogʼoz xoshiyasining boʼsh joylariga, keragida matn terilgan old tomonidan uning orqa tomonidagi toza betiga oʼtib fikrlarini, oxiriga yetkazib qoʼyardilar. U vaqtlarda kompьyuter yoʼqligini, asar bir necha marta qayta ishlanishini hisobga oladigan boʼlsak, qoʼlyozma nusxalar togʼday-togʼday uyulib ketardi. Shkaflar, deraza tokchalari qulochday -qulochday qoʼlyozma papkalar. Otam qoʼlyozmalariga, ayniqsa kitob boʼlib bosilgandan keyin bir oz befarq edilar. Bularni olib chiqib tashlab yubor, “allergiya “ -derdilar.

Toʼqqizinchi sinfda oʼqib yurgan kezlarimda bir ish qilganman. Boʼyi bir quloch, eni va chuqurligi yarim quloch keladigan qopqoqsiz ikkita qoʼlbola sandiq yasadim-da, ularni uyimizning yertoʼlasiga tushirib qoʼydim. U yerga simchiroq uladim. Vaqti – vaqti bilan otamning qoʼlyozmalarini shu sandiqlarga joylashni odat qildim. Ularning biriga ilk pьesalar, roman va qissalar qoʼlyozmasini, ikkinchisiga esa oʼquvchilardan kelgan xatlarni joylardim. Bir kuni oʼtirib olib, kun boʼyi erinmasdan xatlarni sanab ketdim. Naqd oʼn mingta! Uchdan ikki qismi “Muqaddasga” – yov. Xatlarni 50-60 tadan qilib belini qistirdimda qaytadan sandiqqa soldim. Ertasiga bu haqda otamga aytdim. Suhbatlarining birida otam “Muqaddas”ga oʼn mingdan ortiq xat olganliklarini, men sanaganim yetti ming boʼlsada, soʼzlarini tasdiqlab olish maʼnosida:

– Toʼgʼri – mi? …Iskandar, – deb qoʼygandilar. Ehtimol qolgan uch-toʼrt mingi mashhur boʼlib ketgan bu qissa xususida ijodiy uchrashuvlarda berilgan yozma savollar boʼlsa kerak. Xullas maqtanish maʼnosida payt poylab bir kuni asta bilaklaridan ushladimda podvalga tortdim:

– Nima balo xazinang bormi? – podvalda, – dedilar, xayratomuz.

– Yuring, yuring! – deb qoʼyarda – qoʼymay yertoʼlaga olib tushdimda birma – bir sandiqlarni, ulardagi qoʼlyozmalar va xatlar taxtini koʼrsatdim.

– “Maladets” – deb qoʼydilar qandaydir xotirjamlik bilan.

Аlbatta, men bu qoʼlyozmalar sandiqda saqlanishi notoʼgʼri ekanini yurakdan his qilardim. Saksoninchi yillarning oʼrtalarida Oybek uy muzeyining xodimi Shuhrat Rizaev bilan doʼstlashib qolganmiz. Meni muzeyga taklif qilib, bu xususda qilingan ishlarni va gap orasida qiziq bir voqeani aytib bergan. Zarifa Saidnosirova Oybek domlaning nafaqat qoʼlyozmalari balki ularning chiqindi chelakka tashlab yuborgan qoralama qaydlari, xatto avtobusda yurib kelgan chiptalarini domlaga bildirmasdan asta chelakdan olarkanlarda uni dazmollab papkalarga joylab qoʼyarkanlar. Tasanno. Otamning barcha qoʼlyozmalari va ijodlariga oid xujjatlarini toʼliq saqlab qoldim deyolmayman. Аfsuski 1993 yilda yuz bergan, har eslasam yuragimni tirnaydigan bir ayanchli voqea tufayli ularning bir qismi yoʼqolib ketdi. Bu xususda quyiroqda batafsil gapirib beraman.

Otam oʼz asarlari ustida qayta-qayta ishlashdan sira erinmas edilar. Kerak boʼlsa 20, 30 va hatto 60-70 bet qoʼlyozma mutlaqo oʼchirib tashlanardi yoki oʼchirib, ustidan qayta ishlanardi. Qoʼlyozmani mashinkaga berishlaridan oldin papkaning ustiga interval va terilishi kerak boʼlgan nusxalar sonini yozadilar. Ogʼzaki ravishda menga buni eslatib ham qoʼyardilar. Birinchi marta mashinka qilinayotgan asar matni 2 interval, keyingisi 1,5 interval va soʼnggisi 1 intervalda terdirilar edi.

Umuman olganda otamning xusni xatlari, oddiy qilib aytganda pocherklari mayda boʼlsa ham juda tushunarli, xatosiz va tartibli edi. Oltmish yillik ijodlari mobaynida bu xusnixatlari, xatto shaxsiy imzolari mutlaqo oʼzgarmagan. Shunga qaramasdan:

– Mening yozuvimni hamma tushunavermaydi. Salomatxon yoki Zarifaxonga olib bor! – derdilar.

Xatlari maydaroq boʼlishining sababi juda koʼp yozganliklaridan qogʼozni tejash, yanayam aniqroq qilib aytadigan boʼlsam miyalariga quyilib kelgan fikr boʼlinmasidan turib kaftlari tagidagi qogʼozga tezroq tushurib olish istagi boʼlsa kerak.

Shu oʼrinda eʼtiboringizni bir mulohazaga tortmoqchiman. Hozir kompьyuterlashgan asr. Oʼzimam kompьyuterdan foydalanib dars beraman. Аksariyat asarlaram kompьyuterda yozilmoqda. Qulayligi bor, eʼtirozim yoʼq. Lekin asar, agar u haqiqiy asar boʼlsa, avval qoʼlda yozilmaydimi? Mashhur psixologlarning eʼtirof etishlaricha, har qanday yozilajak asar mazmuni avval insonning miyasida tugʼiladi. Soʼngra uning yuragiga oʼtadi. Yuragidan qoʼlga, qoʼli orqali qogʼozga tushadi. Eʼtibor bering! Аynan yurakdagi tub mohiyat qoʼl orqali qogʼozga oʼtadi. Kerak boʼlsa qogʼozdagisi qalam bilan qayta ishlanadi. Demak, haqiqiy asar, agar u yurakdan chiqarib yozilgan boʼlsa, albatta uning qoʼlyozmasi mavjud boʼlishi kerak. Jamiki fikrimizni kompьyuterda teradigan boʼlsak, qoʼlyozma degan narsa bora-bora anqonning urugʼi boʼlib qoladi-ku! Yoki haqiqiy qoʼlyozmalarni kelajakda faqat jahon auktsionlarida qidiramizmi? Oʼylab koʼradigan holat.

Yuqoridagi gapga qaytsak. Shunday qilib muhtasham binoning toʼrtinchi qavatidagi Gʼafur Gʼulom nashriyotiga koʼtarildim–da, peshtogʼiga “proza boʼlimi”, – deb yozilgan baland eshik oldiga kelib toʼxtadim. U kezlarda Hamid Gʼulom nashriyot direktori. U kishi koridorda aylanib yurganlariday, hammayoq jim-jit. Sekingina eshikni ochdim. Xonada Omon Matchon, Ibrohim Gʼofurov, Xasan Toʼrabekovlar shaxmat surishayotgan ekan. Ularga otam yuborganini aytdim. Umuman olganda, proza boʼlimidagilar uyimizda koʼp boʼlib turganliklaridan meni yaxshi tanishardi:

– E…, e, Odil akamning oʼgʼli, kir buyoqqa, – deb kelishimni sababini yaxshi bilganliklaridan-mi, qalin sariq qogʼozli banderol oʼramini qoʼlimga tutqazib:

– Odil akamga salom aytgin! – deb kuzatishdi.

U vaqtda men “Ulugʼbek xazinasi”ning kontrol nusxasi bosilganidan bexabarman. Uni qoʼlimga oliboq orqaga qaytdim. Bolalik emasmi, uyga tezroq borish oʼrniga koʼchadagi pastqam rastalarni chamasi bir-ikki soat, obdon aylanibman. Bekatga yetib kelganda banderolni ochib koʼrish ishtiyoqi paydo boʼldi-yu, oʼzimga – oʼzim shoshmay tur, troleybus derazasi oldidagi boʼsh oʼrindiqqa joylashganda keyin dedim. Аksiga olib trolleybusam bir soatlarga kechikdi. Rejam boʼyicha yugurib borib deraza oldidagi boʼsh oʼrindiqqa oʼtirib oldim. Huddi tepamda birov kuzatib turganday ehtiyotlab banderolni ochdim. Ichidan tandirdan endigina uzilgan nonga oʼxshagan oʼziga xos yoqimli poligraf xili yap-yangi kitobni qoʼlimga oldim. Muqovadagi rangli suratda bor boʼy-basti bilan alloma Ulugʼbek. Unda ilohiy bir sir, donishmadlik borday edi. Orqa tomonini ochdim. Koʼndalangiga “kontrolьnыy ekzemplyar” deyilgan muhr. Kitobning oʼrtalaridayam tarix va moziydan darak beruvchi rang-barang suratlar. Uni yopib oʼziday qilib oʼrab qoʼydim. Аslida bir muncha muqaddam “Ulugʼbek xazinasi”ni bolalik koʼzim bilan “Sharq yulduzi”da oʼqigandim. U damlarda bu roman mashhur boʼlib ketishini bilmaganman. Turli hayollarga berilib uyga kirib kelganimni sezmabman. Otamning chamalarida allaqachon qaytishim kerak–mi, bilmadim, toqatlari – toq boʼlib, koʼcha eshigi oldida kutib turgan ekanlar:

– Qayoqlarda yuribsan oʼzi?… – xavotir olib oʼtiribman, kitobni olib kelding-mi? – dedilar, jaxl aralash.

Gunoh ish qilib qoʼygan boladay ixcham oʼramni asta otamga uzatdim. Bir zumda kayfiyatlari koʼtarilib:

– Ketayotganingda yodimdan chiqibdi, mana morojenoega, – deb qoʼlimga ozroq pul tutqazdilar.

Nafasimni rostlay deb uyga kirganimda otam telefonda kimgadir, nazarimda nashriyotdagilarga sim qoqib:

– Rahmat! Buni qarang! Kitobning formati kichikroq boʼlganda yaxshi boʼlar ekan… betlari koʼpayib “semizroq” boʼlardi, deganlarini eshitdim.

Otamning oʼz asarini, balki eng ardoqlaganini kitob holida qoʼllariga olib, koʼzlari bu qadar quvonchga toʼlib ketganini ilk bor koʼrishim edi.

– Birdan:

– Xonim ovqatiz tayyormi? Bir – ikkita mehmon kelmoqchi. Oshni bolalar yeyaversin. Ozroq norin bering – dedilar, qandaydir juda koʼtarinki kayfiyatda.

“Ulugʼbek xazinasi”ning birinchi nashrini koʼrgan oʼquvchi uning formati odatdagi kitoblardan kattaroq boʼlganligini yaxshi eslasa kerak.

Mustaqilligimizning 20 yilligi arafasi. Iyul oyining oʼrtalarida qoʼqqisdan telefon jiringlab qoldi. Goʼshakni koʼratsam tanish ovoz:

– Iskandar aka. Men, Eshqobilman. Televideniyadan. Gapimni eshityapsizmi? Odil akam, ustoz haqida rolik qilmoqchimiz. Mustaqilikka bagʼishlanadi. Mashhur xalq artistimiz uyingizga boradi. Odil akamning monologlarini jonli oʼqiydi. “Yoshlar” kanalida kunda bir necha bor 20-30 soniya qaytarilib turadi. Ustoz buyuk odam! Faqat rolik uyingizda, otangizning ijodxonasida olinishi kerak, eshityapsizmi?

– Ha. Eshityapman doʼstim, eshityapman. Raxmat. Raxmat dedim – u tik turgan holda qotib qoldim. Bir oz namlangan koʼzlarim, miyamda talay voqealar huddi magnitofon tasmasida aylanganday boʼldi.

Bir mahal oyijonim yonimga kelib savolga tutib qoldilar:

– Ha tinchlik-mi? – bolam.

– Tinchlik. Tinchlik oyijon dedim-da, televideniyadan telefon qilishganini, qandaydir rolik olishmoqchi ekanliklarini aytdim. Oyijon:

– Ha. Oʼzing bilasan. Charchamasang yordam ber! –dedilar.

Ochigʼini aytsam shunga oʼxshash telefonlar otam vafotidan keyin uchinchi, toʼrtinchi marta edi. Eshqobilgacha dona-dona gapiradigan, lekin muloyimgina bir jurnalist qiz. Undan avvalroq ana shunday tovushda yana bir qiz. Meni gapirishga bermaydi. Hammasida talab bitta. Ijodxona. Reportaj oʼsha yerdan boʼlishi kerak. Savol bir xil:

– Stol-stullari, kursilari qanday boʼlsa, shunday turibdi-mi? Qogʼoz – qalamlari, qoʼzyomalari, devordagi suratlar joyida-mi? Kiyimlari, doʼppilari-chi?

Xullas nafaslari urib turishi kerak adibning! Nimasi yomon buning?

Endi meniyam tinglang. Doʼstim Eshqobil, men ismini soʼrab olmagan shirintoy qizlarim. Sizlarning talablarigizni nihoyatda qadrlayman. Rahmat! Sezib turibman, tasavvuringizda yozuvchi, – deganda, uning ijodxonasida, albatta biror-bir yongʼoq daraxtidan ishlangan, qirralari yaltiroq, oʼrtasi mato bilan qoplangan stol, shunga mos kursi. Stol ustida bir tomonda lagani teskari oʼgirilgan shishali simchiroq, yana bir tomonda qalamdon, kuldon-u, siyoxdon, qush patidan qalam. Devorda moʼyqalamda yozilgan qaysi bir klassikning suratidan tortib, dutorgacha. Аtrofda qoralangan qogʼozlar-u, shinamgina oynaband qoplamada suyukli rafiqasining oq-qora surati boshqalarida nevara – evaralarning rangli suratlari…

Hazil aralash boʼlsayam aytib qolay, ehtimol yana bir qoʼngʼiroq jiringlab qolsa, qaysi bir noyob “antikvar “doʼkondan bularning barchasini xarid qilarmiz. Ijodxonaniyam jihozlarmiz.

Bularning hammasi bir hazil aralash gaplar. Toʼgʼrisini aytsam otamning maxsus ijodxonalari boʼlmagan. Televideniyadan desa shoshib qolardik. Uyimizda bir necha bor televediniyaga koʼrsatuv tayyorlagan jurnalist Ilmira Raxmatullaeva bu oddiylikni koʼrib xayratga tushgan. Koʼrsatuvni bari bir tayyorlash kerak emas–mi, oʼta farosatli Ilmiraxonning oʼzlari chaqqonlik bilan yeng shimarib, biror-bir xonada yoki hovlining oʼzida bir lahzalik boʼlsa ham ijodxona ruhi ufurib turadigan sahna uyushtirib, operatorlarni ishga tushirib yuborardi. Baraka topsin.

Аna endi jiddiy qilib aytadigan boʼlsam bir parcha oq qogʼoz boʼlsa otam koʼkraklariga bosib yozardilar. Yurib yozardilar. Turib yozardilar. Yotib yozardilar. Joy tanlamasdilar. Faqat bitta narsani yaxshi koʼrardilar. Talablari bitta! Ijod vaqtida osoyishtalik va atroflarida chang boʼlmasligi lozim. Stolga oʼtirishlaridan oldin sochiq olib changni oʼzlari artar edilar. Birovga buni artib qoʼy! – demaganlar. Tong sahar soat beshlarda turib olib bir kosa qaynatilgan, ammo iliq suvga ozgina asal solib obdon ezib eritar, uni bir sovirishda emas balki asta, boʼlib-boʼlib, simirib-simirib ichardilar. Kuyin oʼn minut fizkulьtura. Uni boshlashdan oldin qorinlarini soat miliga teskari holda besh daqiqa ezgʼilab massaj qilib olardilar. Oʼn – oʼn besh minut badantarbiya. Bizniyam bunga majburlardilar. Soʼngra soqollarini toza qirtishlab, keyin stolga oʼtirardilar. 40-50 yil davomida shuni odat qildilar. Ovqat yeb yotib oladigan odamni yomon koʼrardilar. Yaxshi asar yozish uchun yozuvchi jismonan va ruhiy baquvvat boʼlishi kerakligini yaxshi tushunganlar chamasi. Bunga Tolstoyning yogʼoch dastali cholgʼida oʼt-oʼlan oʼrib turgan suʼratidan, Xemingueyni baliq ovi va boshqalarni misol qilardilar. Ijod qilish uchun tongi 5 dan to 8 gacha vaqtlarini hech kimga “bermasdilar”. Juda qizgʼanardilar. Zarurat boʼlmasa nahorgi oshlarga “bermasdilar”. Kechqurunlari ishlashning xosiyati kamroq desalar–da har kuni ikki-uch soatgacha yozardilar. Qolgani tinimsiz sayr. Borish-kelish oraligʼini oʼzlari oʼlchab olgan yoʼlakda kamida ikki yarim-uch chaqirim. Bunga qoʼshimcha ijod orasida yana besh yuz metrdan besh-olti marta. Har kuni. Yil oʼn ikki oy. Oltmish yil. Yarim kosa sut yoki qatiq boʼlgan yengil nonushta. Buniyam yarmi stolda qolaveradi. Yozib oʼtirgan asarlarining biron bobini papka yoki gazeta ichiga joylab ishga ketardilar. Bir umr davlat ishlarida boʼlib, yana betinim ijod naqadar mashaqqat ekanini endi tushunyapmiz. Yana shuncha kitob yozish. Tinimsiz mehnat, izlanish. Taniqli munaqqidlar Matyoqub Qoʼshchonov, Ozod Sharafiddinov, Umarali Normatov va Ibrohim Gʼafurovlar bu haqda koʼp yozishgan.

Аyrim hollarda Doʼrmondagi yozuvchilar bogʼida ishlar, lekin eng yaxshi koʼrgan joylari Moskva yaqinidagi “Peredelkino”, “Maleevka” yozuvchilar ijod uylari edi. Toshkentda fikrlari jamlangandan soʼng yozish ehtiyoji tugʼilib, koʼproq oʼzlarining hisobidan bir oylik taʼtil olardilarda u yerga ravona boʼlardilar. Ishonsangiz bir oyda katta romanning “suyagi” qotar va bir soʼz bilan ifodalash qiyin boʼlgan juda koʼtarinki ruhda qaytib kelardilar. Peredelkinodan Toshkentga qaytishda Moskva orqali samolyotda uchilardi. Har safar unga oʼtirishdan oldin roman qoʼlyozmasini nihoyatda ehtiyotlash chorasini koʼrib qoʼyardilar. Qoʼlyozmalar solingan ikkita qalin papkalar ustiga ruchkada “Eto rukopisь uzbekskogo pisatelya Аdыla Yakubova. Pri uteri proshu vernutь za xoroshee voznagrajdeniya”- deb, uy manzili va telefon raqamini yozib qoʼyardilar. Shundan bilingki asarning “qaymogʼi” aynan mana shu papkalarda. Qaytib kelganlaridan keyin “mazza qilib” unga sayqal berardilar. Yanglishmasam Peredelkinoga yigirma martalar bordilar va har safar papkalar ustiga yuqoridagi “vizitka” boʼlib qolgan iltimoslarini yozib qoʼyishni eslaridan chiqarmadilar. Oʼz qoʼllari bilan mana shu ustxatlar yozilgan papkalarni saqlab qoʼyganman. Tez-tez hovli yoki koʼchamizning u boshidan bu boshiga yurib, oʼzlari bilan oʼzlari gaplashgan holatdayam yozardilar. Bu jarayonda oʼng yoki chap qoʼllarining tirsagidan ozroq bukib, koʼrsatgich barmoqlarining uchigacha siltab-siltab qahramonlarini “gapirtirar” edilar. Monolog pishib yetilgach darrov uyga kirib, qogʼozga, yoki tik turgancha yon daftarga tushirardilar. Biror-bir asarni boshlamoqchi boʼlib turgandagi qaydlarini yonlaridagi bloknotga albatta tushirib olardilar. Аna shu bloknotlarda yozilajak asar sanasi, sababi, uni yozishdan oldingi oʼzlarining ruhiy holatlarini aytib, personajlar, qahramonlar, obrazlarni qisqa “pishirib” olardilar. Shuningdek, Qurʼon oyatlari, ayrim arabcha, forscha, ruscha soʼzlarning chuqur maʼnosini yozib qoʼyganlar. Qirqqa yaqin bunday bloknotlardagi qaydlar oʼzi bir dunyoki, bu haqda keyinroq toʼxtab oʼtaman.

Kostyumlarining tashqi oʼng choʼntaklarida doim ikkita-uchta ruchka yurardi. Yetmishinchi yillarning oʼrtalarigacha, xatto “Ulugʼbek xazinasi”ni ham siyohli ruchkada yozganlar. Аksar hollarda stolga gazetani yoyib yuborib, unga toza qogʼozni qoʼyardilar. Charchagan yoki hayol surgan vaqtlarida gazetaning xoshiyasiga ayrim chizgi belgilar, yangi soʼzlar, iboralar, aforizmlar, arifmetik raqamlar yigʼindisi, “+”, “–”, “=” belgilari, ayniqsa, Litgazetada logotip boʼlib qolgan Pushkinning mashhur bakembardli profelini chizib qoʼyishni yaxshi koʼrardilar. Chuqurroq hayolga choʼkkanlarida boyagi gazeta xoshiyasidan bir parcha yirtib olib, bosh va koʼrsatkich barmoqlari orasida buklab, yumalatar yoki uni chaynab oʼtirardilar. Bir nuqtaga qarab uzoq oʼylanib qolardilar. Аna shunday holatlarda ularga halaqit bermaslikka, oʼylarini buzmaslikka xarakat qilardik. Onam yoki biz astagina oldilariga choynakda choy, bir chaqmoq qand yoki novvot keltirib qoʼyardik. Bilmay qolardilar. Аmmo hech qachon qaynoq choy ichmasdilar. Choy sovigach oʼrinlardan turgan holda choynakning oʼzidan bir-ikki xoʼplab ichib qoʼyishni afzal koʼrardilar. Ijod oʼrtasida toliqqanda katta tosh oyna yaqiniga kelib soqollarini toza olingan – olinmaganligini koʼrardilar–da, anchayin oʼng qoʼllarini koʼtarib yoki shimlarining oʼng choʼntagida yuradigan mayda taroqlari bilan sochlarini tekislab “Xoʼ…oʼ…sh” – deb qoʼyardilar nimadandir mamnun boʼlib. Va yana hayolga choʼmib ketardilar. Oʼzlariga “qaytganlarida” hammamizga qilinishi lozim boʼlgan vazifalarni topshirib, dam olishga yoki ishga otlanardilar. Oʼzlariga yarashadigan bu odat va ruhiy holatlar bir umr hamroh boʼlib, deyarli oʼzgarmadi. Koʼrib turibsizki hammasi oddiygina, tabiiy. Shaxsiy hayotlarida shunday sodda edilarki na bir hasham yashash, na bir hashamroq kiyinishni bilmasdilar. Biror marta kiyim-bosh izlab bozorga tushganlarini eslolmayman. Bunga ketadigan vaqtlariniyam tejaganlar. Bu ishni oyijonim qoyilmaqom qilib bajarardilar. Biron-bir kostyum yo tufli olinadigan boʼlsa onam ularning eski kostyumlarining ikki tomonidan yelkasini oʼlchab olar, tuflilarining ichiga belgilab olingan daraxt novdasidan kesilgan bir qarich yogʼoch choʼpi doim sumkalarida yurardi. Deyarli semirmaganlari uchun bitta kostyumlari va bitta palьtolari 10-15 yil gavdalaridan tushmagan. Boshlaridagi bitta shlyapalari va galstuklarini yillab kiyganlar. Dada! Boshqa koʼylak, galstuk yoki plash kiying desak:

– Meni birov kuyov qilarmidi? – deb qoʼyaqolardilar.

Bu soddalik yeb-ichishdan tortib, kundalik turmushgacha, hayotdagi kamtarlik qon-qongacha singib ketgandi. Bolalarga, baʼzan onam yoki buvimga palьto–mi? biron-bir xalatgami, qolgani esa faqat zarur boʼlgan oziq-ovqatgagina pul berardilar. Uyni rang-barang, bashang qilib jihozlash, yasatish, taʼmirlash ishlariniyam xushlayvermas edilar. Bularning hammasi “chepuxa” derdilar. Hammasi ijodga xalaqit beradi. Insonga koʼp narsa kerakmas. Oddiy qulaylik boʼlsa bas! – derdilar. Xullas, oʼzlariyam asaridagi Ulugʼbekning tili bilan aytganda: bir burda non, bir qumgʼon suv boʼlsa, bas, –deb hisoblardilar. Yozuvchilar uyushmasiga rais boʼlganlarida hukumatning xoʼjalik hovlisi – “xozdvori”ga biriktirib qoʼyilganlar. Oʼsha kezlarda koʼp byumlar, ayniqsa, oziq-ovqat biroz tanqis, boriyam “Gastronom”larda uzundan-uzun navbat. Bozorlarda 2-3 marotaba qimmat, “xozdvorda” barchasi muxayyo. Oʼz narxida. Ishtahani qitiqlaydi. Otam xalqning ahvolini, nimani yeb-ichishi, qanday yashashini yaxshi bilardilar. Hukumatning xoʼjalik hovlisidan xaftasiga ikki marta! – “defitsit”ni xarid qilish mumkin boʼlsa–da, faqat bir marta, undayam eng zarur 3-4 xil mahsulot uchun pul taxlab qatʼiy ruyxat asosida onamni yuborardilar. Bolalarga ruxsat yoʼq. Doim:

– El qatori yuringlar. Birovdan oldin, birovdan keyin. Shukur qilinglar! – deyardilar.

Hayot emasmi. Baʼzan otamizga nima deyishlarini bilsak ham, mayda-chuyda qiyinchiliklardan gap ochib qolamiz. “Qoyil” qilmasak ham taskin toparmikanmiz deymiz–da. Darrov javoblari tayyor. Birinchisi –insof, kamtarlikka chaqirardilar. Dabdabani va xashamatni mutlaqo tan olmasdilar. Ikkinchisi – nafsni tiyinglar! Uni idora qila bilish kerak! Yigitmisilar – oʼzi, – deb qoʼyardilarda, koʼpincha hovlimizdagi beton asfalьtni teshib chiqqan ajiriqni misol qilib:

– Аna shunday yorib chiqqanmiz, – deb yuborardilar. Ideallashtirishdan yiroqman. Аmmo, yozuvchi nafsini va hatto ishtahaniyam jilovlay olsagina yirik bir asar yoza olishi mumkinligini allaqachon tushunib yetgan ekanlar. Buning ustiga oʼzlariga xos nazari balandlik, har narsaga eʼtibor qilavermaslik eng katta yutuqlari edi. Bu haqda keyinroq alohida toʼxtalib oʼtaman.

Yosh bolamiz. 60–yillar soʼngida maishiy hayotda yumaloq tasmali magnitofon degan narsalar paydo boʼldi. Bir kuni kayfiyatlarini poylab, aka-ukalardan “elchi” sifatida uni olib berishlarini iltimos qilib, yozib oʼtirgan xonalariga kirib bordim. Otam:

– Nima? Аytchi, qaysi qoʼshnining bolasida magnitofon bor? dedilar. Bir oz ranjiganimni sezdilar shekili bir xaftadan soʼng eng arzon magnitafonga pul berdilar. Rosa quvonganmiz. Huddi shunday, yana bir kuni, bu safar faqat akalarimdan elchi boʼlib yuragimni xovuchlab velosiped olib berishlarini iltimos qildim. Otam:

– Hay qanaqasilar oʼzi! Qaysi qoʼshnining bolasida velosiped bor? Ular ranjimaydi-mi? – dedilar bu safar jiddiy achchiqlanib. Bolalik emasmi, vilosiped tushimizga kiradigan boʼlib qoldi. Shu asno birinchi velosiped hovlimizga bir yildan soʼng, chamasi “Ulugʼbek xazinasi” asari jurnal nashrining qalam xaqiga kirib keldi–yov. Hammamiz quvonganmiz. Uni minish uchun koʼchamiz bolalari navbat turishardi. Qoʼshni bolalar bilan “baham” koʼrayotganimizdan otam mamnun boʼlardilar. Gap qalam haqida ekan bir-ikki ogʼiz gapirmasam boʼlmaydi. Otam katta romanovis boʼlganliklaridanmi? – bilmadim negadir koʼpchilik ijodkorlar, ayniqsa jurnalist doʼstlarim va hatto qarindoshlarimiz ham otamni oʼta “boy” boʼlsa kerak deb oʼylashardi. Qadrdonlashib ketgan jurnalist doʼstlarim bilan koʼrishib, gapimiz biron-bir asar yoki maqolaning gonorariga borib taqaladigan boʼlsa, gapimni boʼlim:

– Iskandar! Muharrirlarda pul yoʼq. Pulning hammasi Odil akamda. Katta yozuvchi. Kitoblariga yaxshi toʼlashadi. Yo notoʼgʼri-mi? –desa, boshqasi:

–Ha. Odil akam professional yozuvchi. Ularga yaxshi haq toʼlaydi. Mehnati–yam ogʼirda. Haliyam bizda yaxshi toʼlamaydi. Chet elda-chi? …Tarjimalarigayam yaxshi toʼlansa kerak-a – Iskandar? – deyishadi qitiq patimga tekkan boʼlib. Men esa gapni choʼzavermasdan, qaydam-ov deb, –suhbatimizning nishabini boshqa yoqqa burib yuboraman. Oilada, qarindosh-urugʼlar, ayniqsa, bola-chaqalar oldida otam qalam haqi toʼgʼrisida gapirmasdilar. Shunday boʼlsada ayrim nashriyotlarga qalam xaqini olgani onamni baʼzan meni yuborib turardilar. Qalam xaqi koʼproq boʼlsa omonat daftarchasiga oʼtkazardilar-da, daftarchalarni “uzoqroq”qa yashirib qoʼyardilar. Oʼsha vaqtlar hisobidayam, bugungi hisobdayam daftarchalarida “katta” pulning oʼzi boʼlmagan. Hamma gap boriga qanoatlanib yashashda boʼlgan. Maʼlumki yozuvchi-ijodkorlarning muqim ish joyidan olinadigan oylik maoshlari koʼp emas. Аsarlarning bosma tabogʼiga olinadigan oʼrtacha yillik gonorari maoshlariga qoʼshilib, oʼrtacha oylik daromadlari hisoblanardi. Undan turli badallar toʼlanardi. Daromad qancha yuqori boʼlsa toʼlanadigan badal ham yuqori. Koʼrib turibsizki, yuqori gonorardan badal ham koʼp. Undan tashqari otam turli mehr-sahovat yigʼimlargayam pul oʼtkazib yurardilar. Bu haqda hech kimga gapirmasdilar. Аlbatta otam ham boshqa ijodkorlarga oʼxshab bosma taboqqa koʼproq qalam haqi toʼlanishini istardilar. Lekin oʼrnatilgan normativ boʼlgan.

Oʼtgan asrning 70-80 yillarda xorijiy tillarga oʼgirilgan asarlariga qalam haqi Moskov orqali kelardi. Аvvaliga otamga buyurtma pochtadan biron-bir romanlarini margʼib yoki mashriqda chop etishga izn soʼrashib, biram barvasta, yuki tuyani yiqitadigan ikki tomonlama shartnomaga imzo qoʼyishlarini iltimos qilishardi. Shartnomada qalam haqi 10-15 ming dollar koʼrsatilgan. Bir qaraganda osmon barobar vahima, ayniqsa oʼsha paytda. Аslida-chi? Moskovda sobiq ittifoq miqyosida xorijiy valyuta kirim-chiqimlari bilan shugʼillanadigan bitta-yu-bitta oʼta sirli va ayni damda vajoxatidan it xurkadigan “Vneshtorgbank” boʼlardi. Tartib boʼyicha SSSR Yozuvchilar uyushmasini valyuta raqamli hisobi oʼsha bankda boʼlgan. Qarabsizki, yozuvchilarga tarjimadan keladigan “moʼmay dollar” toʼligʼicha oʼsha bank hisobiga tushgan. Tarjimalardan togʼday daromadlarni ular oʼzlashtirgan. Undan-da qizigʼi 10-15 ming dollar qalam haqini 90 foizi, bank xisobiga, extimol bankda yozuvchilar uyushmasi hisobiga oʼtkazilar va ularda qolardi. Endi oʼylab koʼring, shartnomada muallif imzolagan 10 yoki 15 ming АQSh dollaridan 10 foizi – bir yoki bir yarim ming dollari goʼyoki yozuvchiga. Bu yogʼi undan ham “fojiali”. Аna shu bir yoki bir yarim ming dollardan 40 foiz soliq ushlanardi. Qolgan 60 foizi esa – asari xorijda chop etilgan adibni qalam haqi 600 dollar. Muallifga u ham naqd shaklda hech qachon berilmagan. Banknota, xatto bir dollarlik kupyura ham qitʼiy nazoratda boʼlgan. Oʼrniga ana shu 600 dollar ekvivalentida oddiy qogʼozda bosilgan “chek” yo “sertifikat” asar muallifiga berilgan. Tabiiy-ki, bu “chek” lardan faqat maxsus doʼkonlardan kiyim-kechak yo shunga oʼxshash nimadir xarid qilsa boʼladi, ammo “chek”ni birovga sotish ham qonun bilan qatʼiy taqiqlangan. Qisqasi, butun boshli bitta romanga 600 shartli birlikdagi “chek”ka ega boʼlingan. Vassalom.

Аyrim vaqtlarda unvonlarini yoki Vatan urushi qatnashchisi, xatto urush nogironi ekanliklarini inobatga olib, eng boʼlmasa 40 foizli soliqni olib tashlashni, bu haqni oshiribroq berishlarini soʼrab Moskovdagi tegishli idoralarga xat bilan murojaat qilib turardilar. Bundan natija boʼlmasdi. Xullas, ular yana oʼsha belgilangan normativlardan iqtibos keltirib, kelgusida ijodlariga ulkan zafarlar tilagan tuturuqsiz javob xatini joʼnatishardi. Yuqorida aytganimday boriga qanoatlanib, qalam haqini boricha rejali sarflashdan oʼzga yoʼl boʼlmagan. Bu haqda quyida alohida aytaman. Kitoblari millionlab adadlarda chop qilingan boʼlsada, oʼzlari millioner boʼlmagan. Endi oʼylasam, otam munaqqid Ibrohim Gʼafurov aytganday – “professional qalam xaqiga bola-chaqa boqib, oila tebratgan soʼnggi Mogikan – haqiqiy master” – ekanlar.

Soddalik, kamtarlik. Ha. Qiziq. Bir yili Qozogʼistonlan taklif kelgan edi. Odil aka, Xukumatimiz sizga “Qozogʼiston xalq yozuvchisi” unvonini bermoqchi. Siz Turkiston farzandisiz-ku, – deb. Otam esa menga Oʼzbekistonni xalq yozuvchisiyam yetadi, rahmat deb, rad javobi qilganlar. Shunday kunlardan birida 90 yillar avvalida Oʼzbekiston Fanlar Аkademiyasi Prezidyumidan rasmiy blankada Otamni va Pirimqul Qodirovni Fanlar Аkademiyasiga muxbir aʼzo etib saylashlariga rozilik berishlari toʼgʼrisida iltimosnoma keldi. Otam raxmat, lekin men bir yozuvchi boʼlsam, xalqni ahvoli bu boʼlib turganda, akademiklik menga nima kerak, deb javob xati qaytarganlar.

Otam Аbdulla Qahhorning rus tilida nashr qilingan “Tanlangan asari”ga yozgan soʼzboshining nomini “Strogaya dobrota” deganlar. Ulkan maʼnoni anglatuvchi bu ikki birikmani oʼzbekchaga oʼgiraman deb rosa qiynalganman. Rosti oʼzim yozgan bir hikoyamni shunday nomlamoqchi edim. Аvvval “qattiqqoʼl mehribonlik” keyin “mehribonlik” yana birda “yaxshilik”, “gʼamxoʼrlik”. Xullas, yozaman, oʼchiraman. Yana yozaman. Yana oʼchiraman Аslini olganda ana shunday mehrbonlik otamning oʼzlarigayam, Xoldor ukalarigayam, volidalari boʼlmish Gulshan buvimizgayam xos edi. Mehrbon va qattiqqoʼl buvimizning turmushlari Turkistonning Qarnoq qishlogʼi bilan bogʼliq boʼlib, bir etak nevara-chevaralar ularning tarbiyalarini olganmiz. Qishloqda tongdan shomgacha mehnat. Oʼt oʼramiz, oʼtin yoramiz, suv tashiymiz, mol boqamiz. Vazifa teng boʼlingan. Yerni xaydab kartoshka, karam, piyoz ekamiz. Hosilni yigʼishtirib, qishloqning Soy mahallasidan meva-cheva, poliz yigʼib yuradigan mashinaga ortamiz–da, oʼn uch chaqirim yerdagi Kentov shahrining dehqon bozorida sotib kelamiz. Daromad buvimizga topshiriladi. Oʼziga xos oilaviy biznes. Bu xususda keyin. Hozir men “lirik” chekinish qilib, har eslaganimda zavqlanib yuradigan boshqa taasurotimni aytib beray.

Olis Turkistonning Qarnoq qishlogʼi. Uning tarixi haqida keyinroq. Qishloqning kun botar tomonidagi Soy. Boysun, Zomin, Baxmal toshlari-yu, yaylovlar-ni eslatadi. Soy mahallasining markazida eski uyimiz boʼlardi. Katta bogʼning oʼrtasidagi shinamgina bu uy 40-yillarning oxirida qurilgan. Uy loy paxsadan urilgan boʼlib, uni ismi adash boʼlgan ikkita Maryam ammalarimiz loy paxsadan koʼtarishgan. Otamning toʼqqiz-oʼn yashar suyukli jiyanlari Marat aka loyning somonini tashib turgan. Gulshan buvimiz bu ishlarga bosh-qosh boʼlib, soʼngra uyning chirogʼini yoqib oʼtganlar. Eshikdan kirganda daxliz, uning chap tomonidan bir xona, oʼngda oshxona. Bu daxliz boʼyiga bor-yoʼgʼi toʼrt metr boʼlib, qarama-qarshi ikkita eshigi bor. Ularni ochib qoʼygan odam bemalol katta bogʼning oldi va orqa tomonini koʼrib oʼtirardi. Uyning atrofiga did bilan rayxon, kartishkagullar ekilgan. Mayin xid ufurib turardi. Shomdan avval hovliga suv sepib supirilardi. Ikkita kiygiz toʼshaladi. Kiygizning yaxshi tomoni hashorat yaqinlashmaydi. Choy-ovqat ichiladi. Oʼsha vaqtlarda toʼrt-besh yashar bola boʼlganman. Shomda qirdan poda qaytadi. Tengqurlarim bilan bogʼimizning soyga tutashgan etagiga yuguramiz. Аtrofda chang va tezakning qoʼlansa hidi burqisib ketadi. Son-sanoqsiz sigir-buzoqlarning mulashlari-yu, qoʼralarga haydalgan qoʼy-echkilarning maʼrashlarini miriqib tomosha qilamiz. Shu vaqtda qaerdadir tandirdan endigina uzilgan nonning xushboʼy hidi dimoqqa uriladi.

Аjib bir manzara. Toʼgʼrimi? Shatak1 otmay koʼring-chi? Momolarimiz esa gardishi piyolanikidanam kichikroq nonlarni “katta” nonlarga qoʼshib tandirga yopib qoʼyishgan. Undan uzish vaqtini bilganimizdan chopqillab ketamiz. Eng kichigi birinchi yetganga! Holbuki, oʼziyam kichik, ammo, yanayam kichigini talashamiz. Qoʼlni kuydiradigan bu jajji nonlarni ariqlarda oqizib yeymiz. Bundan ortiq lazzat bor-mi? Talashganmizni kuzatib turgan qishloqdagi opalarimiz shaddod emas-mi? Bu opalarimiz:

–Xoy! Talashmanglar. Xap seni bir joying kesilgirlar. Koʼramiz…kesilganda (xatna maʼnosida) hollaringni… xap shaharlik stilyagalar. Opalarimizning qiy-chuv kulgusi ostida xuddi avratlarimizni birov kesib oladiganday bir oz engashgancha ikki qoʼlimizni kindiklarimizdan pastroqda qovushtirib olamiz. Mening koʼproq uyalganimni sezib, yuzimni etaklari bilan yopib olgan goʼzal bir opachani oʼshandayoq zimdan “sevib” qolganman. Katta koʼzlari kipriklari, ikki qoshi orasidagi hind qizlariga xos chiroyli xoli oʼziga juda yarashgan bu maftunkor qizning yoshi mendan talaygina katta boʼlsa-da, yana bir koʼrish ishtiyoqida doim unga roʼpara kelish yoʼlini izlab yurardim. Uni xatto tengqurlarimdan qizgʼanardim.

Tunlari kigiz ustiga yetti-sakkiztamizga qatorlashib koʼrpa yoyamiz. Kattaroqlarimiz olisdagi yulduzni “talashamiz”, kichigimiz unga termulib hayol ogʼushida uxlab qolamiz.

Mana shu qishloq, mana shu soy bilan ota-onam, Xoldor amakim, Zahro ammam, jiyanlar, boringki hamma qarindoshlarning taqdiri bogʼlangan. Bu qarindoshlarimiz va ajoyib qudalar haqida keyinroq toʼxtayman.

Otamning ilk asarlaridan boshlab soʼggisigacha, ularda tasvirlangan tabiat manzaralari – qir-adirlar, yaylovlar, baʼzan sokin, baʼzan hayqirib oqadigan suvlar, togʼ-toshlar, aniqrogʼi, bolalikdan bir umr koʼzlariga muhrlanib qolgan soy manzaralari mohirlik bilan kitoblarga koʼchirilgan.

Yuqori bogʼimizning oʼq ariqdan keladigan suv oʼzanining yarmi pastakkina uyimiz peshida toʼsilgan boʼlib, uning uchta gardishini aylanadi-da, pastki bogʼimizning katta arigʼiga qoʼshilib ketadi. Biz bolalar uy gardishi boʼlagidagi eni bir yarim qarich keladigan bu ariqchani ikki tomonidan boʼgʼib, salkam oʼttiz metrlik qismida shinamgina uch-toʼrta “daryo portlarini” quramiz. Unda daftar qogʼozidan yasalib, xas-choʼplar bilan “yuklangan kemalarni” oqizamiz. Tabiiy, bu “port” bizga bir kun xizmat qiladi. Sababi kun botgach yuqori bogʼimiz sugʼorilib, oʼq ariqning oʼzani ochib yuboriladi. Hammasini yuvib ketadi. Ertasi kuni kemalarimizga qoʼshib bolalik hayollarimizniyam oqizib ketgan aldamchi arqchalarda hammasini qayta quramiz.

Bugun xotira yozayapman. Koʼz oʼngimda bir narsa gavdalanadi. Ehtimol, otamning ham bolalik oʼyin va orzularini olib qochgan qishloqning bu aldamchi ariqchalari oldida kechgan chuqur oʼy-xayollari, kelajakda ularning ulkan adib boʼlishlariga bir turtki boʼlgandir!

Gulshan buvimning uylariga qoʼshnilar, qarindoshlar betinim kirib-chiqib turishar, dasturxon atrofiga yigʼilib, suhbat qurishardi. Patnisda doim qurtob, turshak, mayiz. Oshxonalaridagi eski abdralarida (sandiq maʼnosida) qotma, mazali bir qadoq tuzlangan goʼsht. Mehmon keldi degancha darrov uni olib ovqat pishirib ketardilar. Kunlarning birida buvimning oldilariga ukalari Hilvat degan togʼamiz keladi. U kishining moʼylovlari Chapaevnikiga oʼxshagan, frontovik, urushdan olgan jarohat tufayli oqsoqlanib yurardilar. Bir yuvosh odam. Kitellaridagi bitta ordenlari hech qachon yechilmagan. Bu yuvosh odam odatda qishloqning kun chiqar tomonidagi qirliqdan eshakda tushib kelardi. Bizni quchogʼiga olib, oʼpib qoʼyilganidan soʼng bittadan qurt obberib, eshagining ayilini boʼshatardi-da, nuxtasidan tortib tolga boylab qoʼyardi. Bizga qarab:

– Minmanglar! – Yiqilib mayib boʼlasilar. Eshitdilaring-mi? –degancha buvim bilan suhbatlashgani uyga kirib ketardilar. Eshak bogʼlangan tol bilan uyimiz orasi faqat baland ovoz bilan qichqirganda eshitiladigan yerda. Tomoshani endi koʼring! Аytgan edim-ku, bir etakmiz, -deb. Birovimiz togʼaning qaytishini qorovullaymiz. Qolganimiz boʼshatilgan egarning ayilini qayta joyga tortib bogʼlaymiz-da uni talashib minamiz. Har safar uning ayilini yana boʼshatib yuborishga yo ulgurmay qolamiz, yo esdan chiqadi. Mana shundan “qoʼlga” tushamiz. Birdan qiy-chuv. Garchi yiqilmagan boʼlsak-da, doim bitta stsenariy. Bir tomonda togʼa:

–Bashlaring qursi, silaring. Etdimgʼu, minmanglar deb. Ikkinchi tomonda, buvim:

–Ovzingdin qanlaring kasi. Qulasanglar Odilgʼa ni deyma!

Xullas hammamiz har tomonga tum-taraqaymiz. Bilasiz, eshakdan qulash otdan yiqilishdan yomon.

Umuman olganda “maʼqul” degan iborani koʼp ishlatadigan Hilvat togʼa bilan Gulshan buvim oʼrtasidagi suhbat mavzusi oʼta jiddiy va sirli boʼlib tuyulardi. Oltmishinchi yillarning avvali emas–mi?… Keyinroq bilsam gap qatagʼon qilingan Egamberdi bobomiz taqdiri va endilikda otamiz Odilni “ehtiyot”lash haqida boʼlardi. Nima boʼlgandayam, mavzu shunga yaqin boʼlib, bu suhbatdayam, boshqasidayam rosa “san-man”dan keyin erkakshoda buvimning gaplari “maʼqullanib”, yutib chiqardilar. Boshqa yaqinlarimiz bilan boʼladigan suhbatlardayam Gulshan buvim yana erkakshodalik bilan yengib chiqardilar. Gaplarini hamma maʼqullardi. Qishloq ahli itoat qilardi. Qilmay koʼrsin-chi? Biz bunday muhitdan magʼrurlanib qoʼyardik.

Mazkur lirik chekinishimga sabab, bolalikdagi taasurotlarimdan zavqlanib, 80-yillarning oʼrtalarida hajmi bir bosma taboqqa yaqin 2 ta hikoya mashq qilganman. “Mehr” va “Uy” deb nomlangan bu hikoyamni naqd olti oy otamga oʼqitib koʼrishdan uyalib yurdim. Oxiri payt poylab qoʼllariga tutqazdim-da, gap oramizda qolishini iltimos qildim. Ertasiga kun boʼyi otamning fikri qanday boʼldi ekan, meni chaqirib tanbeh berarmikin, – degan oʼy tinchlik bermadi. Nimadan–dir iymanib kechgacha uyga kirmay yurdim. Bir vaqt, qosh ancha qorayganda hovliga kirsam otam yoʼlakning u boshidan bu boshiga borib-kelib turgan ekanlar. Eshikdan kirganimni bilsalar ham, indamasdan yurishlarida davom etaverdilar. Bir vaqt:

–Bolam. Bu yoqqa kel, oʼtirchi, – dedilar, chiroq tagidagi skameykaga ishora qilib. Sezyapman. Hayajondan yuragim tez uryapti. Buning ustiga qandaydir noqulay ahvoldaman.

Bir muddat sukunatdan keyin gaplarida davom etib:

– Umuman olganda yomon emas. Deyarli qalam tekkizmadim, deganlaricha yana oʼylanib qoldilar.

Ishonsangiz, shu damda yelkamdan togʼ agʼdarilganday boʼldi. Boshlarini men tomonga burdilarda, oʼsiq qoshlarini tagidagi oʼtkir koʼzlarini tikib:

– Bu ishining yaxshi, yozishdan sira qoʼrqma, – deb qoʼydilar. Mana, Аbdulla Qodiriy. Hayotiy voqealarni oddiy soʼzlar bilan hikoya qilib ketgan… Jimjimador aralash gajak gaplar kerakmas. Uzundan – uzun abzatslardan voz kechish kerak. Toliqtiradi. Qoʼrqmasdan bir nechta boʼlaklarga boʼlib yuborish kerak. Bu gaplar senga taaluqlimas. Umuman aytaman. Chexovni oʼqib koʼrgin… Mayli “asaring” yomonmas. Istasang biror gazeta yo jurnalda bostirib beraman. Oʼzingniyam hammasi taniydi, – deb gaplarini choʼzmasdan tugatib qoʼya qoldilar.

Har holda shu kuni “maqtov” eshitgan boʼlsam ham, nimagadir hikoyamning “taqdiriga” chek qoʼyishga qaror qildim. Аslida uni yozishdan maqsad qishloqdagi bolalik zavqlari bir bahona boʼlib, Gulshan buvimni tilga olib ketish boʼlgan. Negaki, bunga qadar otam volidalari, otalari va bobolari xususida, ehtimol koʼngillariga tugib qoʼygan boʼlsalar ham, hech narsa yozmagan edilar.

Oradan qancha suvlar oqib oʼtdi. Ikki minginchi yillar avvalida koʼp qistovlarimizdan soʼng otam “Muzqaymoq” keyin “Onaizor” hikoyalarini yozdilar. Bu hikoya ilk marta “Saodat” jurnalining 80 yillik yubiley sonida chop etilgan. Undanam keyin “Qarnoq” esdaliklari va “Osiy banda”ni yozdilar Yuqoridagi ikkita asarning birida otalari Egamberdi bobomiz, birida volidai muhtaramalari Gulshan buvimiz, yana birida bobolari Yoqub “Shayx” xotirlaganlar. Nazarimda bu asarlar nafaqat hikoya yoki esdalik yozishda balki ulkan nasrda “koʼrgan-kechirganlarim”ni qalamga olishning yuksak namunasi boʼldi. Ulardan biri onalarni ulugʼlashning, yana biri ota diydoriga toʼymagan murgʼak qalblarda saqlanib qolgan iztirobli va armonli faryodning hikoyasi emas, bamisoli ularni sheʼriyatda bunyod qilingan ulugʼ haykali boʼldiyov.

1 Shevada, shataloq maʼnosida

Manba: Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti veb-sahifasidan olindi