20 октябр — атоқли адиб Одил Ёқубов таваллуд топган куннинг 95 йиллиги

    Саҳифада Ўзбекистон халқ ёзувчисининг «Қайдасан, Морико?» номли қиссаси, таниқли мунаққид ва таржимон Иброҳим Ғафуровнинг ёзувчига бағишлаб ёзган мақоласи ва адиб сайланмасининг 1-жилдига кирган асарлар билан танишасиз.

Одил ЁҚУБОВ
ҚАЙДАСАН, МОРИКО?

Одил Ёқубов 1926 йил 20 октябрда ҳозирги Жанубий Қозоғистон вилоятининг Қарноқ қишлоғида туғилган. Ўзбекистон халқ ёзувчиси (1985). ТошДУнинг филология факултетини тамомлаган (1956). Дастлабки асари — «Тенгдошлар» қиссаси 1951 йилда эълон қилинган. Шундан сўнг ёзувчининг «Дастлабки қадам» (1953), «Икки муҳаббат» (1955), «Муқаддас (1960), «Тилла узук», «Бир фелетон қиссаси» (1961), «Қанот жуфт бўлади», «Матлуба» (1970) қисса ва ҳикоялар тўпламлари нашр этилган. «Эр бошига иш тушса…» (1966), «Улуғбек хазинаси» (1973), «Кўҳна дунё» (1982), «Диёнат» (1977), «Оққушлар, оппоқ қушлар» (1988), «Адолат манзили» (1998) каби романлар муаллифи. «Чин муҳаббат» (1955), «Айтсам тилим, айтмасам дилим куяди», «Юрак ёнмоғи керак» (1958), «Олма гуллаганда» (1961), «Музаффар Темур» (1996), «Бир кошона сирлари» (2000) каби песалар, «Дилбарим», «Баҳор ёмғирлари» киностсенарийлари ҳам бор (1971).
Одил Ёқубов 2009 йил 21 декабр куни Тшкент шаҳрида вафот этди.
Ҳамза номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1977), «Дўстлик» (1994), «Эл-юрт ҳурмати» (1998) орденлари билан мукофотланган.

Инсон ҳаёти тасодифларга, гоҳо етти ухлаб тушига кирмаган воқеаларга тўла. Шу йил Ғалаба куни урушда халок бўлган шаҳидлар хотирасига бағишланган муаззам мажмуанинг очилиш тантанасидан уйга қайтиб, энди дам оламан деб тургандим, телефон жиринглаб қолди.
Трубкадан қиз боланинг жарангдор овози келди.
— Сиз палончи ёзувчимисиз? Мен Ўзбек туризмидан телефон қиляпман. Бизга Япониядан бир гуруҳ туристлар келишган. Бир хоним сизни танир экан, йуклаяпти. Иложи бўлса кўришсам, деяпти.
Ҳайратландим.
— Қаёкдан таниркан?
— Билмасам, — деди қизча. — Япон урушида қатнашган экансизми? Порт-Артур деган шаҳарда бўлганмисиз?
Баттар ажабландим.
— Ҳа, бўлганман. Лекин…
Қизча гапимни бўлди:
-Ўшанда кўришган экансизларми-ей. Қайси бир китобингизни ўқиган эканми-ей.«Улуғбек»деган асарингиз борми? Ўша китобингизни ўқиган экан.Ўрисча биларкан…
… Порт-Артур! Русча биладиган япон хотин! Аллақачон ёдимдан чиққан, бироқ чамаси кўнглимнинг бир чеккасида мудраб ётган ҳам маъюс, ҳам куз офтобидай тиниқ эсдаликлар селдай ёпирилиб келди-ю, хаёлимни олиб қочди.
— Алло, — деди қизча. — Нега индамай қолдингиз? Ё учрашишни хоҳламайсизми?
— Йў-йўқ, хоҳлайман, хоҳлайман…
-Бўлмаса телефонимни ёзиб олинг. Истаган вақтингизни айтасиз. Қолганини ўзим ташкил киламан.
Минг тўққиз юз қирқ бешинчи йилнинг илиқ куз ойлари, Япон офицерлари учун қурилган шинам шаҳарча — Порт-Артур. Ям-яшил арчазорлар орасига яширинган бир қаватли озода, кўркам уйчалар. Рус сўзларини аллақандай ёқимли бидирлаб гапирадиган япон қизчаси Морико!
Хаёлим яна узоқларга учди.
Салкам икки минг чақиримга чўзилган машҳур Гоби саҳросини яёв ўтганда чеккан уқубатларимиз, ортда қолган Гоби саҳросидан кейин йўлимизни тўсган Хинган тоғлари ҳам орқага чекинган. Олдинда эса чексиз-чегарасиз, ям-яшил водий ястаниб ётади. Бу — шимолий Манжуриянинг бошланиши эди.
Бизларни, уст-бошимиз чок-чокидан кетган, кийимларимиз Гоби саҳроси чангалзорларида дабдала бўлиб, фақат пайтавада қолган, соч-соқолларимиз тикандай ғовлаб кетган шўр пешона солдатларни шу водий бўйлаб яна подадай ҳайдаб кетишди. Бир ҳафта деганда темир йўл ўтган қандайдир шаҳарга етиб бордик. Бу ерда худди консервага тиқилган селёдка балиқдай қизил вагонларга тиқишиб олиб кетишди. Одам худди ғимирлаган пашшадай, уларни қандайдир шаҳарлардан (кейин билсак бу — Мукдси ва Харбин деган шаҳарлар экан) олиб ўтгач, бир ҳафта деганда халиги қизча айтган Порт-Артур шаҳри атрофида япасқи қирларга олиб бориб, худи гугурт чўпларидан тўкиб ташлашди.
Биз келган қирлар кўркам олмазор ва нокзорлар билан қопланган. Кундуз кунлари боғларга шўнғиб кетамиз: сабаби уруш, боғлар қаровсиз қолган… Қўйинларимизни асал таъми келган нок ва олмаларга тўлдириб, пастдаги палаткаларимизга қайтамиз. Биз ҳам деярлик қаровсиз қолганмиз. Хоҳласак ётамиз, хоҳласак турамиз, хоҳласак олмазор қирларга чиқиб дайдиб кетамиз. Шунда кўз олдимизда улкан дид ва маҳорат билан қурилган миттигина, лекин беқиёс кўркам шаҳарча Порт-Артур намоён бўлади. Шаҳарчанинг бир томони мовий бўғазга, бўғаз эса офтоб остида жимирлаб ётган океан мавжларига туташиб кетади. Уфқда қаёққадир кетаётган кемалар кўзга ташланади. Улар қаёқда кетаяпти? Эҳтимол элимиз томон йўл олаёт- гандир? Биз кемалар мўрисидан эшилиб чиқаётган кўкимтир тутунларга энтикиб тикиламиз. «Биз ҳам бир кун шундай кемаларга тушиб она юрт томон йўл олармиканмиз ё суякларимиз бу гўзал, лекин бизга ёт тупроқларда қолиб кетармикан», — деган уй юракларимизни зирқиратади…
Бу такасалтанг, дайди ҳаёт ўн кунга чўзилди. Сўнгра теварак-атрофдаги қисмлардан бизга «совчи»лар кела бошлади. Улар ўзларига керак солдатларни танлаб олишади. Бировга мерганлар, бировга пулемётчи, бировга автоматчилар керак яна бировга эса ошпаз керак ҳатто сартарош, тикувчиларни ҳам қидириб келишади.
Шундай кунлардан бирида номига рота дейилган, аслида интизом қолмаган бизнинг қисмимизга кўкси жаранг-журунг орден-медалларга тўла ёш, хушсурат бир майор иккита офицер билан «совчи» бўлиб келди. Уларга ўн-ўн бешта автоматчилардан ташқари штабда хизмат қиладиган, хати чиройли, саводи яхши бир солдат ҳам керак экан.
Рота командиримиз жанговор, аммо бор-йўғи еттинчи синфни битирган офицер бу масалада мендан «фойдаланиб» турар, юқорига юбориладиган ҳар хил ахборотларни менга ёздириб юрарди. У мени майорга тавсия қилган экан, чақириб қолишди. Майор худди харид қилгани от бозорига келган одамдай, елкамдан ушлаб, уёқ-буёққа ўгириб кўрди-да, тўсатдан.
— Қайси юртдансан? — деб сўради.
— Ўзбекистонданман, — дедим мен.
— Миллатинг ўзбекми?
— Ўзбек…
— Нечанчи синфни тугатгансан?
— Ўнинчи синфни.
— Русчанг чакки эмас. Қачон ўргангансан?
— Бешинчи синфгача рус мактабида ўқиганман.
— Тошкентни кўрганмисан?
— Кўрганман…
Майор лабларига кулги югуриб:
— Тошкент дегани нима дегани? — деб сўради. Мен довдираб қолдим.
— Тошкент дегани — Тошкентда!
Майор шўрлаб кетган эски қалпоғимни бурнимга суриб:
— Э, сени қара-ю, шуниям билмайсан! — деб кулди. — Тошкент дегани — тошдан курилган шаҳар дегани. Тош дегани — тош! Кент дегани — шаҳар.
Мен ўсал бўлдим. Бироқ майор ўзини билиб-билмаганликка олди-да:
— Хўп, — деди.- Бугундан бошлаб штабимда котиблик қиласан. Тушгача штабда хизмат қиласан, кейин менинг уйимда майда-чуйда ишларни бажарасан. Масалан, пашша қуриб ётасан. — У ўзига хўп
ярашган мўйловчасини силаб яна кулди.
Шу кундан бошлаб, пиёда аскар ҳаётининг инсон боласи чидай олмайдиган уқубатларидан зада бўлган камина турмушида ақл бовар қилмайдиган роҳат-фароғатга тўла кунлар бошланди. Қолган вақтим штаб бошлигим — майорнинг уйида ўтади. Майорга Порт-Артур қалъасининг шундокдина денгиз соҳилидан, атрофи арчазор чиройли коттедж ажратилган. Коттедж илгари нуфузли япон генералига қарашли экан…
Генералнинг ҳовлиси этагида хўжалик уйи ва омбори ҳам бўлиб, барча унвонларидан ва имтиёзларидан айрилган генерал икки қизи, бири 22-23 яшар Чико сан ва кенжа қизи Морико билан ҳовли этагидаги торгина хўжалик уйида туришар экан. Собиқ генерал мағлубиятдан кейин тарки дунёликни ихтиёр этиб, уйида қамалиб олган, қизларини эса рус офи-церларидан қизғаниб, тергагани тергаган экан.
Мен бошда уларга куп эътибор бермай, уз ишим билан овора булиб юрдим. Ишим эса жуда ғалати, солдат хизматига сира ўхшамас эди.
Эрталаб майорнинг машинасида хўжайиним билан бирга штабга бораман. Тушгача машинкада (машинкада босишни бир ҳафтадаёқ ўрганиб олдим) юқори штабларга майда-чуйда хабарлар ёзаман, тушдан кей¬ин эса майорнинг шахсий ишларини бажараман. Ҳафтада икки марта полк омборхонасига бориб, озиқ-овқат оламан. Офицерларга бериладиган бу озиқ-овқат жуда антиқа эди. Нон деганингиз сен же, мен же — қолганига: японлардан ўлжа олинган, асал таъми келадиган, еганда қисир-қисир қиладиган халта-халта галет-пичинон, қуюлтирилган сут, гўшт ва балиқ кон-сервалари, колбаса деганнинг уч-тўрт хили, бир неча шиша спирт, қўйингки, биргина майор эмас, беш-олти киши еб тамом қилолмайдиган озиқ-овқат!..
Мен буларни оп келиб, салқин ертўлага жойлайман, сўнгра майорнинг кийим-кечакларини дазмоллайман, хоналарни йиғиштираман. Бунинг ҳаммасига кетса бир-икки соат кетади, қолган вақт, майор айтганидек: пашша қўриб ётаман. Зериккан пайтларимда эса майорнинг дурбинини олиб, деразадан мағлуб ге¬нерал кулбасидаги ҳаётни, туғрироғи, мендан беш бат-тар зериккан қизларнинг шўхликлари-ю, жинниликларини кузатиб ётаман. Бир кун шу машғулотим устига майор кеп қолди. Мен унинг уйга кирганини сезмай қолибман, чунки икки ўйинқароқ қизнинг шўхликлари авжига чиққан, улар аввал бир-бировига сув сепишиб, роса кулишган, кейин жиққа ҳўл кўйлакларини ечиб, қип-яланғоч ҳолда, кийимларини сиқа бошлаган эдилар. Умримда қип-яланғоч қизларни кўрмаган, гулгина қишлоқ йигити — мен юрагим гурс-гурс уриб, энтикиб ётган эканман, тўсатдан:
— Сен нима қиляпсан ўзи? — деган ўктам овоздан сесканиб, сапчиб ўрнимдан турдим…
— Ҳеч нима, ўртоқ… майор!
— Қани, дурбинни буёққа чўз! — буюрди майор.
Сўнг, дурбин билан бир зум генералнинг кулбасига қадалиб турди-ю, менинг ҳолимга тушиб қолди. Қалтироқ босиб ҳансирай бошлади.
-Об-бо қуриб кетгурлар-эй!-деди у, дурбиндан аранг кўзини узиб. Қара, қандай нозик хипчабел, гўзал! Айниқса каттаси. Худди… буқача талаб ғунажиннинг ўзгинаси… Эркаксиз ўлиб бўлганга ўхшайди. Мен кеча «Смерш»да ишлайдиган оғайнимдан билиб олдим. Биз генерал деб юрган бу одам 1941 йили Аме¬рика флотини ер билан яксон қилган денгиз жангларида қаҳрамонлик кўрсатган контрадмирал экан. Хотини ўлибди. Икки қизи билан тураркан. Каттак қизининг исми Чико экан, анови кичкина шайтончанинг
исми Морико экан. Чиконинг эри комикадзе бўлган дейишади. Комикадзе деган сўзни эшитганмисан? Ўзларини ўлимга маҳкум этган император учувчиларини шундай дейишган. Улар самолётлари билан ўзларини
Америка ҳарбий кемаларига ташлаб ўлишган… Ё тавба!
Майор чуқур хўрсиниб, торгина хонани бир айланиб чиқди-да, тўсатдан қорамтир кўзлари шўх чақнаб:
-Менга қара, оғайни, — деди энтикиб. — Бошларини айлантириб кўрмаймизми, буларнинг? Кичкинаси ҳали ёш. Эпласанг қитиқ патига тегиб, ўйнашиб юришинг мумкин. Лекин каттаси менбоп экан! Нима
дейсан?
Эсимга штабдаги офицерларнинг шивир-шивир гаплари тушди: рус офицерларининг япон қиз-жувонлари билан алоқада бўлишлари қатъий ман этилган. Кимки, бу масалада қўлга тушса шафқатсиз жазоланади!..
— Бе-е, — деди майор беписанд қўл силтаб.-Чумчуқдан қурққан тариқ экмас! Оллои таоло олдимизга шундай бебаҳо неъматларни қўйиб қўйипти-ю, биз бу неъматни татиб кўрмасдан ўтиб кетамизми бу дунёдан! — Майор шундай деб хитоб қилди-ю, тўсат¬дан:
— Озиқ-овқатлардан нималаринг бор? — деб сўради.
— Ҳамма нарса! Сиз спиртдан бошқа ҳеч нарсани истеъмол қилмайсиз-ку, ўртоқ майор!
— Бўлмаса бундай қил! — деди майор гапимни бўлиб. — Бир қути топ! Унга бир-икки банка қуйилтирилган сут, бир-икки халта галет сол. Улар галетни ўлгудай яхши кўришади! Бир-икки дона колбаса сол! Унгача мен бир хат ёзиб қўяман.
— Улар тил билишмайди-ку? Қандай тушунтираман?
— Лапашанг. Шунча яшаб кўрмадингми? Опа-сингилларнинг миттигина русча-японча луғатлари бор. Доим кўқакларига босиб ўқиб юришади-ку! Бор, буйруқни бажар!
Ертўлага тушиб, картон қути топдим. Уни майор айтган ноз-неъматларга тўлдириб чиқдим. Хўжайиним ҳамон жунбушда, бетоқат кутиб ўтирарди. У бир пар¬ча қоғозни кўрсатиб:
— Ўқиб кўр!-деди. — Сендан яширадиган сирим йўқ!
Майорнинг хати бор-йуғи бир икки жумладан иборат эди.
«Чико сан! Мен сени севаман. Жуда-жуда севаман! Кечаси қоронғи тушганда кутаман. Келмасанг ўлиб қоламан. Сени қаттиқ қучиб, майор Миша Ногов».
— Қалай, боплабманми?
Майор тор хонани бошига кўтариб хушнуд кулди.- Ўтмиш тажрибамдан биламан: бунақа хат олган бирорта қиз-жувон рад этган эмас! Сен жўжахўроз бу ишда нимани ҳам тушунасан? Бирорта қизни ўпганмисан ўзи? — Майор ўзига ярашган ингичка мўйлавчасини силаб, яна қаҳ_қаҳ отиб кулди. Энди бундай қиласан, оғайни! Қутичангни анов арчанинг тагига яшириб қўясан-да, анови кичкина шайтончани имлаб чақирасан.
— Генерал кўриб қолса-чи?
Кўриб қолганда нима қиларди сени? Рус офицери япон қизига ошиқу беқарор бўлганидан ифтихор қилсин бу пати юлинган қари хўроз! Опаси билан менинг орамда почтальон бўлиши керак бу муғомбир шайтонча! Агар шунга кўндира олсанг — хўп-хўп! Кўндира олмасанг штабдан ҳайдаб юбораман! Юрасан машқларда кечаю-кундуз ер эмаклаб! Бор, жанговор буй-руқни бажар! Ана, ўзим билгандай ҳовлидан чиқиб, арчаларга сув сепяпти! Никоҳлаб бераман уни сенга!
Ҳақиқатан, миттигина Морико қўлида узун шлан¬га, яланг оёқ, енгсиз ич кўйлак ва калтагина трусикда, арчаларга сув сепмоқда эди.
Ҳақиқатан, умримда қизлар билан эркин муомала қип кўрмаган содда йигитча, юрагим патир-путур қилиб ҳовлига чиқдим. Қутини биз томондаги арча тагига қўйиб, Морикони имлаб чақирдим. Чақирар эканман мен негадир уни ҳуркиб қочади, — деб ўйлаган эдим. Морико эса қўлидаги шлангни отиб юборди-да, дик-дик сақаб, чопқиллаб ёнимга келди (чамаси, опа-сингиллар биздан мана шунақа бир ишорани кутиб юришган экан-ов). У шундай яқин келдики, мен қизнинг енгил нафасини туйдим, ич кўйлаги тагидаги эндигина туртиб чиққан ва нимаси биландир учлик ҳандалакчаларни эслатадиган кўқаклари кўксимга те¬гиб, вужудимдан ўт чиқариб юборди. Унинг хиёл қийғоч тимқора кўзлари кулиб турар, кўз қорачиқларининг ўртасида аллақандай тилла нуқталар офтоб зарраларидай ялтиллаб турарди.
— Бу сенга, — дедим мен қутини очиб.
Морико қиқирлаб кулди.
— О-о, жуда кўп-ку! — деди у рус сўзларини японча талаффуз қилиб. Унинг кулгиси ҳам, рус сўзла¬рини бузиб талаффуз қилиши ҳам эндигина тилга кирган гўдакнинг бидирлашидай ёқимтой эди.
— Бу эса опангга, Чикога! — дедим майорнинг хатини узатиб. — Сир эмас! Хоҳласанг ўқиб кўришинг мумкин!
Морико хатни, олиб, куз югуртириб чикди-да:
— Мен ҳозир, ҳозир! — деганича чопқиллаб ҳовлилари томон кетди. Ҳақиқатан янгилишмаган эдим, опа-сингиллар анчадан бери биздан ишора кутиб юришган экан, чамаси! Майор деразани очиб:
— Нима бўляпти ўзи? — деб сўради бетоқат бўлиб.
Беихтиёр кулиб юбордим.
— Шошманг, ош пишяпти. Опаси билан гаплашгани кетди!
Морико зум ўтмай японча-русча сўзлагич-луғатни кўқагига майин босиб қайтиб чиқди. Бу сафар у боягидан ҳам қувноқ, чеҳрасида болалик шўхлиги барқ уриб турарди.
— Опам рози, — деди у, бир менга қараб, бир сўзлагичдан сўз қидириб, — Фақат бугун эмас, кейин, эртага.
— Нега?
— Чунки… — У яна сўзлашгични варақлади. — Чунки… қиз бола дарҳол рози бўлса… уят бўлади! — У болаларча қувноқ кулди-да, қутичани енгилгина кўтариб олиб, дик-дик сақаганича ҳовлилари эшигида ғойиб бўлди.
Оғзим қулоғимда майорнинг олдига чопдим. Ма¬йор, гапимни эшитиб дарғазаб бўлди.
— Нега бугун эмас, нега эртага келаркан? — бақирди у. — Жанговор вазифани яхши бажара олмадинг, биродар! Бор, қайта гаплаш! Ана, кичкина яна сув сепяпти. Унга айт, тушунтир! Бугун келмаса командирим ўлиб қолади, де!
Бу сафар Морико менинг гапимга хомушгина жавоб берди.
— Майли, айтиб кураман опамга! — У истар-истамас уйларига кириб кетди-да, анчадан кейин кулимсираб қайтиб чиқди.
— Майли, капитан ўлиб қоладиган бўлса… ўлиб қолмасин бечора, чиқаман, деди опам! — Морико шўх кулганича қочмоқчи бўлди, яланғоч билагидан шап ушладим.
— Сен ҳам кел, Морико, келасанми? — ҳаяжондан нафасим бўғилиб сўрадим ундан. У қўлини тортиб олмасдан:
— Нима қиламиз? — деди кўзлари кулиб.
— Гаплашиб ўтирамиз.
— Бор-йўғи шуми?
— Агар рози бўлсанг… рози бўлсанг битта ўпаман.
Морико тим қора қисиқ кўзларини ўйнатиб:
— Йўқ, менга упишиш мумкин эмас! — нозланди Морико.
— Нега?
— Чунки… чунки мен кичкинаман!
У шундай деб, кафтини елкамга қўйди.
— Мен ҳам сендай бўлганимда ўпишишим мумкин!
У хандон отиб кулди-да, қўлини қўлимдан юлиб олиб тура қочди.
Бу сафар майор хурсанд бўлиб:
— Мана бу бошқа гап, солдат!- дея елкамга қоқди.- Лекин қачон келаркин? Соатини айтмабди-да!
— Соатини нима қиласиз? Қоронғи тушганда келади-да? Сабр қилинг пича!
— Бор, бор, ишингни қил! — деди майор. — Ётиб ҳурракни отавер, ишинг бўлмасин биз билан.
Шунча саъй-ҳаракатларимдан кейин қандай ишим бўлмас экан?
Мен майорнинг ўз хонасида, қафасдаги шердай бетиним одимлашига қулоқ солиб, узоқ ётдим. Қоронғу тушди ҳамки, Чикодан дарак бўлмади. Ўзимни чалғитиш учун аста-секин Морико ҳақида ўйлай бошладим. Ўйлашим билан дилимни офтобдай ёруқ бир туйғу чулғаб олди. Мен негадир унинг бугун бўлмаса ҳам эрта-индин келишига амин эдим. Агар келса… нима бўлади, нима қиламан-а? — бу саволдан юрагим ўйнаб, вужудимни титроқ босарди…
Ширин хаёллар оғушида донг қотиб уйқуга кетибман. Эрталаб майор кўрпамдан тортқилаб уйғотди.
— Сен менга хизматкормисан, ё мен сенга малайми? Туш бўлди-ку, дангаса! – майор ёш боладай ишшайиб турарди.
— Чико Сан келдими, ўртоқ майор?
Майор мўйловчасини силаб. Масхараомуз кулди.
— Келдими эмиш! Ҳозир кетди! Шундай мулойимки, ипак дейсан. Нақ урғочи мушук дейсан! Қўлингда ипакдай эшилади-я қизиғар! Йўқ! – Сочларини тўзғитиб бошини силкиди у. – Камина умримда не-не гўзалларни кўрганман. Ўзимизнинг рус Мурускаларини дейсанми, хохлушкаларни дейсанми, полячкалару, немкалар дейсанми? Фақат сенинг ўзбек қизларингни татиб кўрмаганман! – деди у, — чамаси мени хурсанд қилмоқчи бўлиб. – Тошкентда хизмат қилганимда кўп ҳаракат қилганман. Бироқ, ҳеч нарса чиқмаган! Бизнинг марускалар ҳамма билан юраверишади. Ўзбек билан ҳам, грузин билан ҳам! Аммо сенларнинг қизларингни тузоғимга илинтира олмадим. Лекин ўйлайманки, улар ҳам яаонкаларга тенглаша олмайди. Булар бетамом бошқача бўларкан… Хўп, майли!
Майор, гўё ўз гапларидан ўзи хижолат чеккандай қаттиқ томоқ қириб олди.
— Энди бундай қиласан. – деди у, буйруқ оҳангида. – Қуриб кетгур Чико спирт ичмас экан. Бир-икки шиша вино топиш керак, дўстим! Сен бугун штабга ҳам бормай қўяқол. Тўғри омборхонага чоп. Омбор мудирига айт, майор юборди де! Ернинг тагидан бўлса ҳам бир-икки шиша вино топиб берар экансан, де! Агар топиб бермасанг… мана бу ерингга! – майор кетини шапатилаб хаҳолаб кулди. Тепар экан, де! Жанговор вазифа аёнми, оғайни?
— Аён, ўртоқ майор!
— Аён бўлса… буйруқни бажар! Уйларни йиғиштир. Эҳтимол кичкинангни кўндирарсан. Эҳтимол, у ҳам келар кечқурун. Агар келса… иккимиз божа бўламиз!
Майор хушчақчақ кайфиятда штабга кетди. Мен дарҳол дурбинга ёпишдим. Йўқ, на Чико кўринади, на кичкина! Шундай бўлса ҳам ўша куни рўй бериши мумкин бўлган тотли онлардан юрагим ҳапқириб ишга киришдим. Уйни йиғиштирдим, аввал майорнинг, кейин ўзимнинг кийимларимни дазмолладим. Сўнг, тўрвамни қўлтиқлаб омбохонага чопдим. Омбор мудири майорнинг қадрдон ошнаси эди. У гапимни эшитиб:
— Полк командирига оп қўйган бир-икки шиша вином бор эди. Сўраб қолса нима қиламан? – деб тўнғиллади. Бироқ йўқ деёлмади. Шишаларни қалин қоғозга ўраб берди, бераркан:
— Нима бало, бирорта япон қизлари билан топишиб қолмадими хўжайиннинг? – деб сўради.
— Йўқ, оғайнингиз япон қизга қарармиди, — дедим гапини чўрт кесиб: — Биласиз-ку, дўсти-биродарлари кўп. Ҳар куни кечқурун йиғилишади. Маишат!
— Сен бола унга қараб юр. Жиннилик қилмасин. Қатъий буйруқ бор. Япон қиз-жувонлари билан илакишиб қолган офицер… майор бўлмоқ тугул, генерал бўлса ҳам… – омбор мудири худди майорга ўхшаб кетини шапатилади. – Мана бу еридан тепки еб, армиядан қувилади!
Омбор мудирининг гаплари бу қулоғимдан кириб, у қулоғимдан чиқиб кетди. Кайфим чоғ (хўжайинимнинг иккинчи жанговор топшириғини есть қиляпман), хаёлимда ҳамон ўша: “Морико келармикан, келса нима бўларкан?” деган тотли ўй, икки шиша шаробни халтачамга уриб уйга чопдим.
Морико. Эгнида кечаги енгил кийим. Яланг оёқ, қўлида жўмраги тешик идиш, деразамиз тагида гулларга сув сепарди. Кўнглимда ўша ишонч, шитоб билан югуриб олдига бордим.
— Морико, юр, олдимга кир!
Морико сув сепишдан тўхтаб, кўзларимга тикилди.
— Нима қиламиз?
Морико лабларига ноз аралаш муғомбирона табассум югурди.
— Гаплашиб ўтирамиз.
— Қуруқ гапдан нима фойда?
— Ҳўлиям бор, — дедим халтамдаги шишаларни кўрсатиб.
— Мен шароб ичмайман! – деди Морико.
— Морико! – дедим ёлвориб. – Жоним Морико!
— Майли. – Морико, ёқимтойгина илжайди. – Агар тегмасанг кираман. – У шундай деди-да, гўё ғаройиб капалакдай лип этиб, уйимиз эшигидан кириб ғойиб булди.
Юрагим ҳапқириб орқасидан кирдим.
Бир зумда бояги журъатимдан асар ҳам қолмаган-ди.
Морико менинг хонамда, караватимда ўтирарди. Бир зумда унинг бояги ўйинқароклигидан асар ҳам қолмаган. Тимқора қийғоч кўзларига аллақандай чуқур мунг чўкканди!
Ёнига ўтирдим.
— Сенга нима булди, Морико?
— Бу менинг хонам эди, — у чуқур тин олди. — Ана у деворларнинг ҳаммасини ўз қўлим билан чизган суратлар, ўзим тиккан кашталар билан безатиб қўярдим…
— Нега уларни опкетдинг? — дедим, дедиму ўз саволимдан ижирғаниб кетдим.
Морико ялт этиб қаради, унинг мулойим чеҳрасида нафратга ўхшаш совуқ бир ифода пайдо бўлди.
— Нега мен ўзим чизган расмларим-у, меҳр билан тиккан кашталаримни бизни хор қилган аскарларга қолдириб кетарканман! — деди у кутилмаган бир қаҳр билан.
Нима дейишимни билмай талмовсираб қолдим.
— Морико, қўй бу гапларни…
— Тўхта — деди у, хиёл юмшаб. – Рўпарадаги хонада опам Чико эри билан туришарди, хўжайининг яшаётган хонада эса (отес, — деди у), отам билан
марҳум онам турардилар. Эшик-деразаларнинг ҳаммасига чиройли дарпардалар осиб қўярдик. Тувакларда гуллар, хоналарда қимматбаҳо тўқима столлар, қеслолар бўларди. Энди ҳаммаёқ шип-шийдон…
Мен унинг қизларга хос нозик, нимжон елкасидан қучдим.
— Биз солдатлармиз-ку, Морико. Солдатларда нима ҳам бўлади? Ундан кўра битта ўптир.
— Қўйиб юбор, — деди Морико.
— Қўйвормайман. Битта ўпаман!..
— Қўйвор, — деди у қимир этмай… Билиб қўй, мен жуда кучлиман. Ишонмайсанми? Мана! — у бир талпинди-да, худди хўл балиқдай сирпаниб, қучоғимдан чиқиб кетди ва болаларча севиниб кулди. Билиб қўй, мен Порт-Артур шаҳар гимнасткалари орасида биринчиликни олганман. Ишонмайсанми?
— Ишонаман, ишонаман, Морико…
— Яна билиб қўй, гўзал қизлар мусобақасида ҳам биринчи ўринни эгаллаганман! Дипломим бор! — деди у, яна ўша болаларча ёқимтой ғурур билан. — Мана, қара! — Морико шундай деди-да, турган жойида бир сақаб боши шипга теккудай баландликка кўтарилди. Сўнг, аллақандай чексиз гўзал бир ҳаракат билан ҳавода чир айланди-ю, дик этиб олдимга тушди. У кўзлари ёниб, кулиб турар, ўзиям тенгсиз сулув, тенгсиз ёқим¬той бир қизчага айланган эди.
— Морико, сен Порт-Артур эмас, жаҳон гўзаллари мусобақасида ҳам гўзаллар гўзали, деган ном оласан хали! Ке, ўтир!
— Тўхта! — деди у. — Қўлингга эрк берма. Мен ўзим сени ўпиб қўяман!..
У эгилиб, сал дўрдоқ, майин лабларини лабимга текказди. Унинг лабларидан шакар қўшилган галет-пичинон мазаси, асал таъми келарди.
Назаримда, хонам, наинки хонам, бутун жаҳон ажиб бир нурга тўлгандай туюлди-ю, қизнинг илтижоси ёдимдан чиқиб, тол чивиқдай ингичка эгик белидан қучдим.
— Қўйиб юбор, солдат! — Морико худди боягидай ақл бовар қилмайдиган нозик бир ҳаракат билан балиқдай сирпаниб, қучоғимдан чиқди.
— Хайр, солдат! — У яна ўша болаларча кувноқ овозда хандон отиб келди-да, тағин ғаройиб капалак мисол ўзини эшикка урди. Мен дод деганимча ўрнимда қолдим, қимир этишга мажолим қолмаган эди.
Шундан кейин бир ҳафтами, ўн кунми мен учун Мориконинг шўх қилиқлари, ёқимтой эркаликлари, асал таъми келадиган, нурга тўлган ажиб кунлар, майор учун эса тўйга айланган тунлар бошланди. У ҳар кун эрталаб олдимга кирар ва мўйлавчасини бураб, бир хил гапни тақорларди.
— Йўқ, бу япон қизларига тенг келадиган қизлар йўқ! — Мен жуда кўп жононларни кўрганман, лекин бунақасини кўрмаганман! — деб хитоб қиларди. Ва у ҳар куни бир хил савол берарди.
— Хўш, сенинг ишларинг нима бўляпти?
— Ёмон эмас, ўртоқ майор…
— Ўпишдан нари ўтдингми?
— Йўқ, ўртоқ майор…
— Латта! — дерди у бошимдаги пилоткамни юзимга ишқаб. — Баттар бўл, лапашанг!
Афсус, оламни нурга тўлдирган бу ғалати кунлар нари борса бир ҳафта-ўн кун давом этди-ю, кутилмаганда тақа-тақ тўхтади. У бамисоли осмону фалакни қалдиратиб келган момақалдироқ! Бамисоли челаклаб қуйган жаладек келиб, жаладай бирдан тўхтади-қолди. Чамаси, генерал ҳамма нарсадан воқиф бўлган-у қизларини қамаб қўйган эди. Соч-соқоли ўсиб, увада кийимларга ўраниб олган девонасифат генерал, баъзан-баъзан ҳовлисида танҳо кўриниб қолар, уёқдан буёқда телбаларча айланаркан, биз томонга ёвқараш қилиб қўярди.
Майор бир кун чидади, икки кун чидади, учинчи кун кечқурун ширакайф ҳолда кириб келди. Ғазабдан қорайиб кетганди.
— Мияси айниган бу чол нима қиляпти ўзи? — деди у дурбинни кўзига тутиб. — Қизларини ертўлага қамаб қўйганми? Агар бугун ҳам уларни қўйиб юбормаса… Кечаси отиб ташлайман бу ифлосни!
Майор шундай деб ғижинди-ю, тўсатдан:
— Ие, ие, қаёққа отланди бу телба чол, — деб хитоб қилди, — Генераллик либосларини кийиб опти¬-ку? Ким рухсат берди унга.
Шу пайт генералнинг ғариб кулбасини тўсиб турган қатор арчалар орасидан генерал ўзи чиқиб келди. У ғовлаб кетган соқолини қиртишларкан, эгнида ҳақиқтан ҳам генераллик кители, бошида япон герби қадалган фуражка, оёғида ялт-ялт этган этик эди. Ге¬нерал биз томонга қарамасдан, қовоғини уйганча, бошини кулгили даражада мағрур тутиб, эшигимиз ёнидан ўтиб кетди.
Майор елкамга шапатилиб буюрди:
— Чоп, болтани олвол! Агар ертўласининг эшигини қулфлаб қўйган бўлса… Қулфини бузиб бўлса ҳам, қамоқдан чиқар қизларни!
— Аввал разведка қилиб кўрай-чи! — деб, гене¬ралнинг ҳовлисига қараб кетдим. Қулфни бузишнинг ҳожати бўлмади. Ҳовлига яқинлашиб қолганимда уйдан «лип» этиб Морико чиқди, чиқди-ю, қўлимдан «шап» ушлаб, ўнг томондаги қалин арчазорга шўнғи-ди:
— Юр, тезроқ, отам кеп қолмасин!
Юзимга арча тиканлари игна бўлиб санчилди. Биз арчазорнинг охиридаги кафтдеккина очиқ жойда тўхтадик.
Офтоб ботган, аммо кун ҳали ёруғ, денгиз томондан майин шабада эсади. Мориконинг юзи бироз сўлиққан, у энтикар, оғир-оғир нафас оларди.
— Биз бугун видолашамиз! (прошай-прошай қиламиз), — деди у.
— Нима бўлди ўзи? Нега тўсатдан прошай-прошай қиласанлар? Опанг Чико қани?
— Чико ҳозир командирингга боради. Бир минутга боради. Прошай-прошай қилгани боради! Морико кўз ёшларини арта-арта бўлган воқеани гапириб бер¬ди. Унинг айтишича, генерал ҳамма воқеадан воқиф бўлган. «Мен ким, палончи жанговор генералнинг қизлари ўз оталарининг ғурурини ерга уриб, душманим офицерлари билан юрса… бу қандай шармандалик ундан кўра оталарингни ўлдиринглар, топтанглар! — деб нола қилган. — Мен бу шармандаи-шармисорликни кўтара олмайман, мен рус офицерининг бошлиқларига бориб, бор воқеани айтиб бераман, уни армиядан ҳайдатаман. Мен биламан, улар рус офицерларининг япон қизлари билан юришини қатъи таъқиқлашган!»
Генерал шундай деб бақириб-чақириб худди бугунгидай генераллик либосларини кия бошлаган. Шунда Чико ҳам бақириб, — ота, агар сиз бу ишни қилсангиз, мен шу бугун кечаси ўзимни анов арчага осаман!- деб фарёд қилган. Шундан кейин ота-болалар қучоқлашиб узоқ йиғлашган, опа-сингиллар рус офицери билан қайта учрашмасликка ваъда беришган. Бу гапдан кейин генерал япон ваколатхонасига бориб, юртларига тезроқ жўнатишларини илтимос қилган. Улар эрталаб поездда Дальний деган катта портга боришади. Портда япон ҳарбийларини олиб кетадиган улкан кемага тушиб, ўз элларига, Японияга кетишади…
— Ҳозир сен билан видолашамиз… прошай-прошай қиламиз!
Морико шундай деди-да, ўпкаси тўлиб, ўзини қучоғимга отди, кўз ёшлари билан ювилган майин юзини юзимга босиб:
— Ўп! — деб ёлворди. Истаганингча ўп мени!
Олдинги сафар галет таъми келган юпқа лаблари кўз ёшларидан шўр эди. Мен ҳам унинг холига туша бошлаган, томоғим хиппа бўғилган эди.
Морико ўнг қўлимни кўракларига босиб:
— Силаб қўй! — деб ингради. Унинг митти кўкраклари учлик хандалакчалардан ҳам қаттиқ, ҳам майин эди. Қўлларим тегиши билан Морико, худди оғир уйқудан уйғониб кетгандай, кўзларини катта очди-да, нозиккина сирпаниб қучоғимдан чиқди.
— Сенларда!.. русча эмас, сенинг тилингда севганини, жуда-жуда севганини нима дейдилар? — сўради у, ҳамон титраб!
— Жоним дейишади, жонгинам дейишади.
Морико ўзини арчалар орасига отди. У ердан унинг йиғи аралаш:
— Хайр, жоним, жонгинам! — деган овози келди…
… Чамаси, Чико келиб кетган, майор ўз хонасида тўқима креслода боши хам, мунғайиб ўтирарди, олди-да бир банка спирт билан бир буханка қора нон турарди. У менинг кирганимни сезиб, хира кўзларини очди.
— Бундай, оғайни! — деди у менга мастона тикилиб. — Улар эрта тонг жўнашар экан. Сен анов дераза тагидаги гуллардан икки гулдаста тайёрла. Эртага поездга чиқиб кузатиб қўямиз.
— Қандоқ бўларкин, ўртоқ майор? Ахир таниқли офицерсиз, штаб бошлиғисиз.
Майор қулочкашлаб столни урди. Спирт қуйилган банка, бир бўлка қора нон қурбақалардай дик-дик сакраб, полга тушди.
— Менинг нима бўлишим билан ишинг нима сен чурвақанинг? Бор, буйруқни бажар!
Вокзал узоқ эмас, уйимиз билан унинг оралиғи нари борса, бир чақирим келарди. Майор мени уйғотганда, атроф-теварак ғира-шира эди. Чамаси Мо-риколар кетиб бўлишган эди. Афтидан, японларни ку¬затиб қўйиш қатъиян таъқиқланган бўлса керак пер¬рон бўм-бўш эди. Аммо вагонлар Порт-Артурни ташлаб кетаётган оилалар билан тўла, болалар қий-чув қилишган, аёллар бир-бировларини қучиб йиғлашар эди.
Мориколар паровоз яқинидаги учинчи ё тўртинчи вагонга жойлашган эканлар. Генерал кўринмас, опа-сингиллар, чамаси биз билан видолашиш умидида, де¬раза олдида типпа-тик турардилар.
Бизни кўриб иккови ҳам, чеҳралари гўё бирдан офтоб чиққандай, ёришиб, дераза ойналарини туширдилар. Чико, гулдастага юзини яшириб, ҳўнграб юборди. Морико эса… Морико, бола эмасми, кўзлари жиққа ёш, кулиб турарди. Биз бир-бирларимизга бир оғиз ҳам сўз айтишга улгурмадик паровоз узоқ чинқириб, ўрнидан жилди.
Чико ҳамон йиғларди. Морико кўз ёшларини артиб қўлини силкитди.
— Сизларда севишганлар бир-бирига нима дейди, дегандинг? — қичқирди Морико.
— Жоним, жонгинам дейишади, Морико.
— Жоним! — деди у. Алвидо, прошай, прошай, жоним!
Охирги вагон муюлишда ғойиб бўлди. Биз жимгина одимлаб бирдан бўшаб қолган перрон бўйлаб кетдик.
Перроннинг охирига бориб қолганимизда, орқадан:
— Майор! — деган қатьий, дағал овоз эшитилди.
Баланд бўйли подполковник билан икки кичик офи¬цер шитоб билан яқинлашиб келарди. Улар ёнимизга келиб, бизни қуршаб олишди.
— Сен, солдат, — деди полковник. – Полкингга қайтавер. Майорнинг уйига эмас, полкингга, тушундингми? Сиз эса, майор (у ўртоқ демади фақат майор
деди), биз билан юрасиз!
Майор, масхараомуз ғоз туриб:
— Есть, сиз билан юраман! — деб кафтини чаккасига тиради.
Подполковник ўз офицерлари билан майорни қаёқадир олиб кетди. Мен полкка эмас, майорнинг уйига қайтдим. Майор кечқурун қош қорайганда қайтиб келди. Унинг елкасидаги погонлари йўқ, ўзи эса ширакайф эди.
— Энди бундай, оғайни, — деди у елкамни қучиб.- Эрталаб полкингга борасан, учинчи батальон, тўққизинчи ротада хизмат қиласан. Лекин мен батальон командирига тайинладим: яхши йигит, саводи жойида, дастхати ҳам чиройли, дедим. Эҳтимол батальон штабига олишар!
— Сиз-чи? — дедим, — Сизнинг тақдирингиз нима бўлади.
У сочларини силкитиб ғамгин кулди.
— Менинг тақдирим! На тўрт йил урушда қилган хизматларим, мақтаниб айтай, кўрсатган қаҳрамонона ишларим, на немис акопларининг сим тиконларини кесиб ўтиб елкамда судраб ўтган асирларим… бирортаси инобатга олинмади! Мени армиядан ҳайдашди. Ажабо: севгим учун ҳайдашди! — асабий кулди у. -Энди нима қиламан? Узоқ Шарқда кетаман. Бирорта савдо кемасига матрос бўлиб ёллансам ҳам, кема ўтхонасига кумир отиб турадиган кочегар бўлиб ишласам ҳам, Японияга бораман. Чикони излаб топаман. Эҳтимол ўша томонларда ўлиб кетарман. Хўп, бор, ухла,
мен жуда чарчадим, оғайни…

* **

Биз Интерконтинентал меҳмонхонасининг кўркам фойесида учрашдик. Одам гавжум, чамаси бу жой хориждан келган кўп тадбиркорларнинг иш масканига айланган. Одам кўп бўлса ҳам, мен фойега қадам қўйишим биланоқ ўнг қўлда музқаймоқ еб ўтирган эр-хотинга кўзим тутди, Японларнинг ёшини билиш қийин. Кексалари ҳам баъзан ёш кўринади. Жаноб миллионернинг сочларига ҳали қиров қўнмаган, қоп-қора бўлиб ялтиллаб турар, ўзи салобатли, вазмин кўринар, бурнига тилла бандли кўзойнак қўндирган, эгнида қимматбаҳо қора костюм. Хоним эса… калта қирқилган кулранг сочларининг ўртасидан, қоқ пешонасидан орқага таралган бир тарами қизғиш рангга бўялгани учунми, ғалати кўринар, упа-эликдан моҳирона фойдаланса керак юзида битта ҳам ажин йўқ, сип-силлиқ, фақат кулганда (буни мен кейин сездим) лабларининг четларида билинар-билинмас ажинлар пайдо бўларди. Эгнидаги кийимлари ҳам оддийгина, оёғидаги туфлиси ҳам жўнгина, фақат ўнг билаги ва бармоқларида ёқут кўзли йирик узук ва билакузуклар ялтилларди.
«Бу ўша Морикоми ё бошқа бир нозанинми?»
Яқинлашар эканман хоним ўрнидан туриб, нозик оппоқ қўлини чўзди. (Митти Мориконинг митти кафтлари).
— Жаноб фалончи? Тасдиқ маъносида бош эгдим.
— Марҳамат, ўтиринг, — деди хоним.
Русчани тузуккина гапирар, фақат талаффузи ўша-ўша, ёқимтой эди.
Мен ўтиришим билан жаноб миллионер хонимга бир нарса деб ўрнидан турди.
«Эримнинг ишлари кўп, сиздан узр сўряпти», — деди хоним.
Биз ёлғиз қолдик. Хоним, ҳануз ёдимдан чиқмаган дилбар қизчага бир ўхшар, бир ўхшамас эди… Унинг ҳамон тийрак тимқора кўзлари ҳануз чақнаб турар, фақат кўз қорачиғида тилла заррачалари сўнган эди.
Гапимиз қовушмас, менгина эмас, хоним ҳам ўзини ноқулай сезарди. Ўртага чўккан ноқулай сукунатни бузиш истагида Чикони сўрадим. Хоним оғир хўрсинди. Чико бултур оламдан ўтибди. У бошқа эр қилмапти. Генералнинг ўлганига эса 10-15 йилдан ошибди. Мен майорни сўрадим, бормадими, дедим, дедиму хижолат чекдим.
Хоним қошларини чимириб:
— Майор? — деб сўради ва кулди. — Руси капитан? Яхши одам эди.
— Бормоқчи эди, Чикони излаб бормоқчи эди.
Хоним маъюс жилмайди.
— Ёшлик хаёллари! Эртак!
Кўнглимдан беихтиёр: «Нима қилардингиз келиб, хоним, нима қилардингиз анов булоқдай тиниқ эсдаликларимизга раҳна солиб?» — деган фикр ўтди. Хо¬ним гўё менинг ўйларимни пайқагандай чуқур тин олди-да, ҳазин жилмайди. Шунда у ўша, бир неча дақиқага бўлса ҳам, оғир солдатлик ҳаётимни ажиб бир нурга йўғирган митти Морикога жуда-жуда ўхшаб кетди-ю, ичимда ўз ўйларимдан хижолат чекдим. Ахир ким билсин, эҳтимол бу хоним ҳам ўша ёшлик эсдаликлари сабаб мени йўқлаб келгандир? Эҳтимол ўша берубор, мусаффо туйғулар гоҳо-гоҳо унинг дилига ҳам қуйилаб келгусидир. Гуноҳкорларча бош эгиб, эр-хотинни меҳмонга чақирдим. Морико хоним, японларга хос такаллуф билан ташаккур билдирди ва узр сўради. Эр-хотин Самарқандга, сўнгра Бухорога кетаётганликларини айтди. Қайтиб келганларидан кейин қўнғироқлашадиган бўлдик. Аммо на у телефон қилди, на мен.
Севимли ёзувчиларимдан бири Чеховнинг «Болохонали уй» деган гўзал ҳикояси бор. Унинг қаҳрамони, агар янглишмасам, ёш студент, ёзги таътил чоғида узоқ қариндошларининг чорбоғига меҳмон бўлиб боради. Қариндошларининг иккита қизи бўлади. Каттаси Вера жуда чиройли, аммо эрга чиқмаган, бахтсиз қари қиз. Икки ёш бир-бирларини севиб қолади. Би¬роқ бахтсиз опа, бахтли синглисига ҳасад қилиб, бир кечада уни олиб қаёққадир ғойиб бўлади.
Ҳикоя қаҳрамоннинг «Қайдасан, Морико», — де¬ган ноласи билан тугайди.

Иброҳим ҒАФУРОВ
ОДИЛОНА
Одиллик ва дадилликнинг бадиий инъикоси

Бу катта сарбаланд тоғ. Унинг қаърида буюк вулқон ўчоғи бор. Ўчоқда тинимсиз олов қайнайди. Етилган лаваларни ўз ичида сақлаб туролмайди, дам-бадам уларни ер юзига ошкор қилади. Одамлар вулконнинг қайноқ нафасини доим ҳис қилиб турадилар. Бу вулқон жўш урганда унинг қудрати Ўзбекистондагина эмас, Москвадан тортиб Япониягача сезилиб туради. Ўқувчи, мухлис, адабий жамоатчиликнинг сезгир сейсмик аппаратлари унинг безовта қалб тебранишларини қайд этиб борадилар.
Табиат бу зотга шижоат ва одилликни ато этди. Ўзбекча содда қилиб айтсак, бу тўғрилик дегани. Лекин фарқи бор. Одиллик барча тўғриликларнинг отаси ва фалсафасининг булоғи. Шуниси ҳам борки, ҳамма ҳам баробар одилликни ёқтиравермайди. Бу ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди. Лекин одиллик барча замонлар- да, барча одамлар наздида ҳурматга лойиқ.
Адиб Одил Ёқубов доим қайнаб яшайди.

* * *

Китоб жавонимда «Тенгдошлар» деган бир китоб сақланади. Уни 1952 йилда акам берган ҳайитликка Эски Жўвадаги машҳур дўкондан сотиб олганман. (Бу дўкон- да болалигимда соатлаб турли китобларни томоша қилардим).
Китобни дарҳол ўқиб чиқиб, дунёга яхшилик тиловчи, одамларга яхшиликни соғинувчи бир одам келганлигини ўсмир юрагим билан туйганман. Бу китобни ҳамон сақлаб юраман. Нима учун? У жўшқин бир дарёнинг бошланиши бўлгани учун. Уни йўқотиб, назардан қочириб қўймаслигим керак. Негаки, ўша китобдан сўнг тенгдошларимга эътиборли бўлганман, дўстликни қадрлашни билганман. Бунинг устига билдимки, тенгдошлар одамнинг ойнаси бўларкан. Уларга қарайсану ўзингни кўрасан. Разм соласану ўз ичинг аён тортади. Муҳаббат оқибатга тенг. Ёки муҳаббат оқибат билан мазмундор. Оқибати бўлмаса, муҳаббат нимайкан ўзи?..  «Тенгдошлар»дан ёш бошимга шундай сабоқ чиқарганман. Кейин такдир тақозоси билан бу илк китобнинг муаллифи Одил Ёқубов билан ўн икки йил Давлат бадиий адабиёт нашриётида (1970—1982) ва олти йил «ЎзАС»да бирга ишладик. Нашриётда бир хонада (20-хона) рўпарама- рўпара ўтириб нашриётчилик ва у билан чамбарчас боғлиқ ижодий ишлар билан шуғулланардик. «Тенгдошлар»ни унга совға қилмоқчи бўлдим. Хаёлимда балки унда сақланмагандир дедим. У эса: «Йўқ. Ўзингизда тураверсин. Мен архив йиғишга унчалар ишқивоз эмасман. Бунинг устига сиз танқидчисиз. Керак бўлиб туради», деб айтди. Одил Ёқубов нашриёт ишларининг сезиларли олға силжишига катта ёрдам қилди. Унинг қўлидан кўп романлар, қиссалар, насрий таржима адабиётлари сайқалланиб ўтди, китобхон қўлига етиб борди. Нашриётда унинг вақти қўлёзмаларни ўқиш билан ўтарди. Кечда уйига ҳам бир эмас бир неча папкаларни қўлтиғига қисиб олиб кетар, эртаси ўқиб келар, муаллифлар билан дилдан ўтириб бафуржа суҳбатлашарди. Нашриётчилар ҳаммамиз Одил Ёқубовнинг нашриётимизга келгани, ижодий ишларни яхши юриштирганидан хурсанд эдик. У қўлёзмалар ҳақида жуда ишончли, мутахассис ижодкорга хос фикрлар айтарди. Ёшу қари адиблар қабул қилишарди унинг фикр-мулоҳазаларини ва ишонишарди.
У бир пайтлар Ёзувчилар уюшмасида адабий маслаҳатчи бўлиб ишлаб, қўлёзмалар устида ишлашда анча тажриба орттирган эди. Пиримқул Қодировнинг «Юлдузли тунлар» романи ёзиб тугалланганда Одил Ёқубов унинг қўлёзмасини шиддат билан ўқиб кейин бўлган барча жараёнларда романни қаттиқ туриб ёқлаб ўз фикрида ҳамма давраларда мустаҳкам турган эди.’

* * *

Кейин «Тенгдошлар»нинг ёнидан бирин-сирин ёзувчининг янги-янги китоблари жой олди. Адибнинг йиллари бағоят серҳосил бўлди. У вақтни бекор кетказишни беҳад ёмон кўрар, вақти нафсиз ўтаётганини кўрса бундан қаттиқ ранжир, ранжиётганини яшириб ҳам ўтирмас, баъзан эрта оқарган сочлари тикка-тикка бўлиб кетарди. Дунёда Худо ёмон кўрган иш фойдасиз машғулот, бекорга сарф бўлган вақт экан. Одил Ёқубов вактнинг кадрига етар ва уни ўз ижодининг камолига хизмат қилдира биларди. Шунинг учун кейинги эллик йил мобайнида «Тенгдошлар»нинг ёнига қатор-қатор йирик романлар, қиссалар, ҳикоялар, драматик асарлар, очерклар, бадиалар келиб қўшилди. Катта ижод саф тортди. Улкан карвонга айланди.

* * *

Одил Ёқубов бахтли адиб. У иккинчи жаҳон урушида ёш кўнгилли аскар каби иштирок этди. Узоқ Шаркда Гоби саҳроларини марш билан босиб ўтди. Қочаётган япон қўшинлари ортидан то Хинган тоғларигача борди. Бу синов унинг ҳаётида сезиларли из қолдирди. У ҳарбий сафарларда чиниқиб эр йигит бўлиб етилди. Уруш йиллари отасини «халқ душмани»га чиқариб ноҳак айблаб қамаганларида жуда эзиларди. Эзилган қалбда адабиётга улуғ бир меҳр уйғонди. Адабиёт доимо одиллик тарафида бўлгани учун буни яхши фаҳмлаб уни севди. Сафар халтасида Абдулла Қодирийнинг романлари бор эди. Уларни тинимсиз ўқирди. «Ўтган кунлар» унга ёд бўлиб кетди. Нашриётда ишлаган кезлари ўзининг Гоби сахросида бошидан кечирганларини ёзиб, «Излайман» деган қисса яратди. Ношир каби эслайман. Бу қиссани биргаликда хўб ўқиганмиз. Бақслар қилганмиз. Баҳсларимизнинг охири менинг «Излайман» китобига сўз ёзишим билан ниҳояланди. Бундан илгарироқ адиб нашриётга «Қанот жуфт бўлади» деган янги қиссасининг қўлёзмасини топширган, уни ҳам бирга ўқиб хайрли муҳокамалар қилган, қисса 1970 йилда нашр этилиб ўкувчилар томонидан муҳаббат билан қарши олинган эди. Бошқаларга ва адибнинг ўзига кандай билмадиму лекин назаримда «Қанот жуфт бўлади» асари Одил Ёқубов ижодида катта бурилиш бошланганидан дарак берган эди. Гарчи бу асаргача унинг аллақанча драмалари саҳналарда ўйналиб, баҳслар, мунозаралар бўлиб, «Икки муҳаббат», «Тилла узук», «Муқаддас», «Бир фельетон қиссаси», «Эр бошига иш тушса», «Матлуба» кенг ўқувчиларнинг муҳаббатини қозониб улгурган бўлса-да, «Қанот жуфт бўлади» ёзувчининг янги маҳорат поғонасига чиқаётганлиги, услубда катта мумтоз проза услубига яқинлашаётганлиги, ўрганиш-изланиш даврининг илк ўн беш йили тугаб, янги санъаткорлик даврига кириб бораётганлиги аён сезилиб турарди. «Матлуба»да нишон берган бу санъаткорлик «Қанот жуфт бўлади»да батамом шаклланиб етган эди. Қиссанинг бир ерида унинг қаҳрамони Акрам севган қизини гўзал табиат оғушида интизор кутаркан, «Акрам гуллаб турган жийда навдасига юзини босди» деб бир гўзал тасвир бошланади. Шу гўзал жумла тасвирда адибнинг бутун борлиғи намоён бўлди. Балки муболаға бўлиб кўринару, лекин ўша пайтда наздимда буюк эпопеялар ёзишган Михаил Шолохов ёки Марсел Пруст каби адиблар бундай жумлаларни ўқисалар эди, албатта ёзувчи маҳоратига тан берган бўлардилар, деб ўйлаганман. Бу қиссада тасвирлар шунчалар бой, самимий, гўзал эди.

* * *

Одил Ёқубов нашриётда ғоятда баракали ишлади. Илгари «ЛГ»да Ўзбекистон бўйича мухбир бўлиб ишлаб тинимсиз югур-югурлар, тинимсиз сафарлар, тинимсиз ҳаққоний материал учун курашлардан тиниб нашриёт каби сокин бир масканда таассуротларни жамлаб олиш, ўтган йўлга назар солиш, келажакни қуриш режаларини кўздан кечириш имконияти туғилгандай эди. Тасаввур қилинг: ёзувчи шу етмишинчи йиллар орасида кетма-кет «Улуғбек хазинаси», «Диёнат» ва «Кўҳна дунё» (1982) романларини ёзиб ўқувчига тақдим этди. Адиб бу пайтда элликни қоралаган эди. У тинимсиз адабий гурунгларда, ўқишларда қатнашарди. Ниҳоятда кўп ўқирди. Тендряков, Шукшин, Белов, Астафьев, Распутин, Айтматов, Нурпейисов, Васил Биков, Дудинцев асарларини ўқиб давраларда улар ҳақида суҳбатлар қурарди. Бу ёзувчиларнинг асарларида кўринган кучли реалистик тасвир, ҳаёт ва инсон тақдирларининг ўта зиддиягли масалаларини кескин кўтариш ва ҳал қилишга жуда қойил қолар ва улардан ўта ҳавасланар, кучли таъсирланарди. У Лев Толстой асарларини муттасил мутолаа қилар, «Тирилиш», «Анна Каренина», «Крейцер сонатаси» ва айниқса, «Хожимурод» асарларини худди асар ёзгандай ўкир, фикрлашар, ўзига ҳаётий, бадиий хулосалар чиқарарди. Бу асарларни у сувдай биларди ва севарди.

Одил Ёқубов етмишинчи йилнинг охирида Колумбия адиби Габриел Гарсиа Маркеснинг «Сто лет одиночества» («Юз йил танхоликда») ва «Осень патриарха» («Бузрукнинг кузи») асарларининг китобини Москвадан топиб келди. Уларни бизга хам албатта ўқишни тавсия қилди. Бир неча йиллар бу фавқулодда қудратли асарларнинг таъсирида юрди. Бу пайтда мен Достоевскийнинг «Жиноят ва жазо», «Телба» романларини таржима қила бошлаган эдим. Одил Ёкубов менинг Достоевскийга қаттиқ қизиққанлигимни кўриб, «Ибройимжон, Герценнинг «Былое и думы» асарини ўзбекчага албатта ўгириш зарур. Ким буни кила олади? Ўзингиз бир уриниб кўрмайсизми?» — деган таклифни билдирган эди. Бу ўқишлар унга куч берар, ижодий парвозларга илхомлантирарди. Бир куни у «Правда Востока» газетасида қизиқарли материал сифатида босилган Али Қушчи томонидан Мирзо Улуғбек китоблари, қўлёзмалари, олтин жавоҳирларининг ҳеч ким билмас тоғларда яшириб кўмилиши хақида ўқиб қолди-ю, бутун тинчлигини йўқотди- қўйди. У эртаю кеч шу хакда ўйлайдиган, шу ҳақда гапирадиган, шунга алоқадор бошқа материаллар ва фактларни қидирадиган бўлди. Бирон йил шундай безовта тинимсиз ахтаришлардан сўнг унда бу ҳакда катта асар яратиш ғояси ёнди. У жуда тез ишлади, романни калласида ёзиб битирди, ундан сўнг қоғозга туширди. Ишонарли, ҳаққоний роман дунёга келди. Китобхон бу асардан ғоятда мутаассир бўлди. Тарихий роман хакидаги тасаввурларимизни Қодирий, Ойбек, Алексей Толстой асарларини ўқиб олган эдик. «Улуғбек хазинаси» тарих ва тарихий персонажларга замонавий ёндошув тажрибасини берди. Воқеалар ва кучли зиддиятлар, инсон қисматлари фожиаларини реалистик услубда тасвирлаш, ёритиш, тарих хақиқатини рўй-рост очиш йўли очилди.

* * *

«Улуғбек хазинаси»нинг муваффақиятидан сўнг Одил Ёқубов гурунгларида тарих ва тарихий шахслар ҳақидаги суҳбатлар яна хам қизиди. Роман тарихимизга янгича қараш ва муносабатни шакллантирди. Мен хам кутубхонамга Рим, Юнон, Араб тарихчиларининг асарларини жамлай бошладим. «Муқимхон тарихи», «Убайдулланома»ларни ўқиб, қаттиқ таъсирландим. Тарихимиз улуғ  қўриқ бўлиб ётганлигини тасаввур қилдим. Шу найтларда Абулфазл Байхақийнинг рус тилига таржима қилиб нашр этилган «Тарихи Масъудий» китоби тушди. Бу жуда йирик асар «Тарихи оли Маҳмуд» асарининг фақат бир қисмигина экан. Бунда ғазнавийлар даври воқеалари шунчалар таъсирли ёритилган эканки, бир қанча вақтлар бу асар таъсирида юрдим. У ҳақда Одил Ёқубовга ҳам бир қанча гурунгларда ҳикоя қилиб бердим. Адиб бу тарихга самимий қизиқиб қолди. Байҳақийнинг китобини бериб туришимни сўради. Китобни ўқиди-ю унга батамом асир бўлди. Унда катта ижодий ғоя туғилди. «Кўҳна дунё» шу тариқа дунёга келди. Мирзо Улуғбек, Али Қушчи, Абдуллатиф образларидан сўнг Беруний, Ибн Сино, Маҳмуд Ғазнавий сингари улкан тарихий шахслар ёрқин сиймолари образларининг теран бадиий маҳорат билан яратилиши адабиёт дунёсида катта воқеа бўлди.

* * *

Одил Ёқубов 1976 йилда эллик ёшини ўз ўқувчилари, энди давраси жуда каттайган мухлислари, адабий жамоатчилик билан бирга қизғин нишонлади. Ўқувчининг ўз асарларига бўлган чексиз мехр-муҳаббатини кўрди. Ўша тантанали анжуманда у китобхоннинг меҳр денгизида чўмиларкан, бу меҳрга жавобан тўлқинланиб: «Сизнинг 6у меҳр-муҳаббатингизга мен бундан ҳам кўпроқ ишлаш, бундан ҳам кўпроқ ва яхшироқ асарлар ёзиш билан жавоб бераман. Мен ўзимни асар ёзадиган паллам келганлигини сезяпман», деган эди. Адиб роса тўлган, етилган экан, бу ваъдаси ерда қолмади. Ваъдасини хатто ошириб-тошириб адо этди. Ўқувчиларига ўзбек халқининг замонавий ҳаёти ва 6у ҳаётнинг ўткир муаммолари кўтарилган «Диёнат», «Оқ қушлар, оппоқ қушлар», «Адолат манзили», «Қайдасан, Морико», «Музаффар Темур», «Бир кошона сирлари» каби асарларини такдим этди. Чингиз Айтматовнинг 70 ёшини Бишкекда бутун дунё жамоатчилиги иштирокида нишонланганда, унинг дунё тилларида чиққан асарлари улкан бир залга йиғилиб, намойиш қилинган эди. Бир одамнинг шунчалар кўп китоб эгаси бўлиши мумкинлиги одамни ҳайратга солмай, лол қилмай иложи йўқ эди. Мана, адибимиз Одил Ёқубовга шундай шарафли қисмат насиб бўлаётир.

Унинг китоблари, жаҳон тилларидаги таржималари жамланса, шундай шукуҳли, файзли бир уй китоб бўлади. Улар бир заҳматкаш ижодкор инсоннинг пешона тери билан яратилган. Меҳнат, истеъдод инсонни қанчалар улуғлаш, сарафроз этиши мумкин.

* * *

Одил Ёқубов Абдулла Қаҳҳор, Ойбек, Ғафур Ғулом, Чингиз Айтматов, Абдужамил Нурпейисовларнинг суҳбатларини кўп тинглади. Улар ижодидан ўзига жиддий ижодий сабоқлар олди. У узоқ йиллардан буён Саид Аҳмад, Пиримқул Қодиров, Шукрулло, Рамз Бобожон, Иброҳим Раҳим, Раҳмат Файзий, Асқад Мухтор, Ҳамид Ғулом, Суннатилла Анорбоев, Саъдулла Кароматов, Мақсуд Қориев сингари ёзувчилар, Раҳим Бекжон, Исо Жаббор, Матёқуб Қўшжонов, Озод Шарафиддинов, Ҳибзиддин Муҳамедхонов каби кўп олим уламолар билан елкама-елка туриб самимий, дўстона, ибратга тўлиқ мулоқотлар қилди. Закий, зариф Саъдулла Сиёев, жўшқин, дилбар Ашурали Жўраев каби талантли шогирд-издошлар етиштирди. Кўп ёш мунаққидларга ҳомийлик қилди, уларнинг адабиётда ўз ўринларига эга бўлишларига кўмаклашди.

* * *

Мустақиллик ҳаволари адиб Одил Ёқубов талантига янги-янги имкониятлар очди. Давлат тили қанот ёйди. Ижтимоий, сиёсий, маданий ҳаётдаги мавқеини кўтарди ва мустаҳкамлади. Тил тўхтовсиз равишда янгидан янги тушунчалар, терминлар, сўзлар билан бойиш палласига кирди. Атамақўм раиси сифатида Одил Ёқубов бу тарихий жараёнга ўз ҳиссасини қўшди. Марказий Осиёнинг янги мустақил давлатлари ўз маданиятларини яқинлаштириш, дўстлик, қардошлигимизни янги босқичга олиб чиқишга интилиб, Маданиятлар Ассамблеяси тузишга қарор берилганда, озодлик йўргаклаган шу олижаноб ташкилотга Чингиз Айтматов президент, Одил Ёқубов вице-президент этиб сайланди. Одил Ёқубов бу юксак масъулиятли жабҳада муҳим ташкилотчилик ишлари олиб борди. Адибнинг асарлари Давлат мукофоти билан тақдирланди. Улкан ижодий, ижтимоий фаолияти учун адиб «Дўстлик», «Эл-юрт ҳурмати» орденлари нишондори бўлди.

Одил Ёқубов эхтиросли, серхаяжон адиб. Унинг ижодий, инсоний қиёфасида шижоат ва матонатнинг алоҳида белгилари турфа жилоларда зуҳурланади. Етмишинчи йилларнинг охирида у роман тафаккури, реалистик тасвир ҳодисалари устида Умарали Норматов билан суҳбатлаша туриб, қани энди иложи бўлса, ўзимнинг олтмишинчи йилларда ёзган китобларимни ҳозир бошқатдан бошқача ёзган бўлардим, деган гапни айтган эди. Ўшанда у ўзининг реализм ва роман тафаккури борасидаги эстетик принципларини асослашга, бадиий маҳоратга бўлган қарашларини баён қилишга уриниб кўрди. Ва бир қатор қимматли фикр-мулоҳазаларни ўртага қўйди. Одил Ёқубовнинг олтмишинчи йиллар — ижодининг илк даври асарларини етуклик палласига кирганда бошқатдан ёзиш ҳақидаги фикри албатта эҳтирос билан айтилган фикр. У ўша даврнинг асарлари заиф экан-да деган маънони бермайди асло. Ўз даврида у асарлар ўқувчиларнинг катта мехр-муҳаббатига, олқишларига сазовор бўлган эди. Одил Ёқубовнинг кенг шуҳрат қозонган машҳур ишларидан бири — унинг қайта қуриш даврида Москвада халқ депутатлари қурултойида сўзлаган оташин нутқи. Денгиз пўртанасидек янграган 6у нутқ ТВ орқали бутун дунёга намойиш этилган ва жуда катта ижтимоий таассурот уйғотган эди. Одил Ёқубов ўшанда ўзбек деҳқонининг қисмати ҳақидаги барча аччиқ ҳақиқатларни шижоат билан ўртага қўйган эди. Ўзбек адиблари, шоирлари ҳамиша деҳқонга яқин бўлганлар. Кимдир уларни доим улуғлаб келган, кимдир ширин рўёларга ғарқ қилган, кимдир елкасига қоқиб тилёғламалик қилган. Лекин ҳеч ким ўзбек деҳқонининг аҳволини, тарихий ҳолатини, фожиа ва муаммоларини улуғ минбардан туриб бунчалар кескин одиллик билан баён қилиб бермаган, одамларнинг кўзларини очмаган эди. Орадан бироз вақт ўтиб Озод Шарафиддинов бу ҳақда «Нутқ ёки адиб ҳаётининг юлдузли онлари» деган бадиа ёзди. «Экранда кўзимга Одил ёлғиз эмасдай кўринди. Унинг орқасида залдагиларнинг ҳеч қайсисига кўринмай Одил болалигидан асарларини севиб ўқиган улуғ адиб Абдулла Қодирий ва улуғ устоз Абдулла Қаҳҳор тургандай эди. Одил уларнинг ҳам айтилмай қолган дардларини айтаётгандай Абдулла Кодирий ва Абдулла Қаҳҳор маъқуллашиб, «Баракалла, Одилжон», дея елкасига қокиб далда бериб туришгандай эди. Шундан кейин мен Одилдаги буюк жасоратнинг қаердан келганлигини англагандай бўлдим». Шундан кейин Озод Шарафиддинов Одил Ёқубовнинг бир гурунгда шу нутқ хусусида айтган бир фикрини келтиради: «Мен бутун ижодимни тарозининг бир палласига қўйсам, иккинчи палласига шу нутқимни қўйган бўлардим…» Мен ҳам бу сўзлар айтилганда бор эдим. Одил Ёқубов эр йигитнинг гапини айтган эди. Бу валломатлик остида ўша вулқон ҳамон тинмай жўш ураётганини сезган эдим. Одил Ёқубов ноҳақликларга қарши шижоаткор, пўртанадай тошқин асарлар бунёд қилди. Унинг янги «Осий банда» романи ҳам адибнинг ижодий эҳтирослари авж пардаларда эканлигини кўрсатади. Бор бўлинг, Одил ака! Зеро, буни албатта ҳаёт дейдилар!

18 октябр, 2006 йил

20 oktyabr — atoqli adib Odil Yoqubov tavallud topgan kunтштп 95 ншддшпш

Sahifada O‘zbekiston xalq yozuvchisining “Qaydasan, Moriko?” nomli qissasi, taniqli munaqqid va tarjimon Ibrohim G‘afurovning yozuvchiing 80 yoshiga bag‘ishlab yozgan maqolasi va adib saylanmasining 1-jildiga kirgan asarlar bilan tanishasiz.

Odil YOQUBOV
QAYDASAN, MORIKO?

Odil Yoqubov 1926 yil 20 oktyabrda hozirgi Janubiy Qozog‘iston viloyatining Qarnoq qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘zbekiston xalq yozuvchisi (1985). ToshDUning filologiya fakultetini tamomlagan (1956). Dastlabki asari — «Tengdoshlar» qissasi 1951 yilda e’lon qilingan. Shundan so‘ng yozuvchining «Dastlabki qadam» (1953), «Ikki muhabbat» (1955), «Muqaddas (1960), «Tilla uzuk», «Bir feleton qissasi» (1961), «Qanot juft bo‘ladi», «Matluba» (1970) qissa va hikoyalar to‘plamlari nashr etilgan. «Er boshiga ish tushsa…» (1966), «Ulug‘bek xazinasi» (1973), «Ko‘hna dunyo» (1982), «Diyonat» (1977), «Oqqushlar, oppoq qushlar» (1988), «Adolat manzili» (1998) kabi romanlar muallifi. «Chin muhabbat» (1955), «Aytsam tilim, aytmasam dilim kuyadi», «Yurak yonmog‘i kerak» (1958), «Olma gullaganda» (1961), «Muzaffar Temur» (1996), «Bir koshona sirlari» (2000) kabi pesalar, «Dilbarim», «Bahor yomg‘irlari» kinostsenariylari ham bor (1971).
Odil Yoqubov 2009 yil 21 dekabr kuni Tshkent shahrida vafot etdi.
Hamza nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1977), «Do‘stlik» (1994), «El-yurt hurmati» (1998) ordenlari bilan mukofotlangan.

Inson hayoti tasodiflarga, goho yetti uxlab tushiga kirmagan voqealarga to‘la. Shu yil G‘alaba kuni urushda xalok bo‘lgan shahidlar xotirasiga bag‘ishlangan muazzam majmuaning ochilish tantanasidan uyga qaytib, endi dam olaman deb turgandim, telefon jiringlab qoldi.
Trubkadan qiz bolaning jarangdor ovozi keldi.
— Siz palonchi yozuvchimisiz? Men O‘zbek turizmidan telefon qilyapman. Bizga Yaponiyadan bir guruh turistlar kelishgan. Bir xonim sizni tanir ekan, yuklayapti. Iloji bo‘lsa ko‘rishsam, deyapti.
Hayratlandim.
— Qayokdan tanirkan?
— Bilmasam, — dedi qizcha. — Yapon urushida qatnashgan ekansizmi? Port-Artur degan shaharda bo‘lganmisiz?
Battar ajablandim.
— Ha, bo‘lganman. Lekin…
Qizcha gapimni bo‘ldi:
-O‘shanda ko‘rishgan ekansizlarmi-yey. Qaysi bir kitobingizni o‘qigan ekanmi-yey.«Ulug‘bek»degan asaringiz bormi? O‘sha kitobingizni o‘qigan ekan.O‘rischa bilarkan…
… Port-Artur! Ruscha biladigan yapon xotin! Allaqachon yodimdan chiqqan, biroq chamasi ko‘nglimning bir chekkasida mudrab yotgan ham ma’yus, ham kuz oftobiday tiniq esdaliklar selday yopirilib keldi-yu, xayolimni olib qochdi.
— Allo, — dedi qizcha. — Nega indamay qoldingiz? Yo uchrashishni xohlamaysizmi?
— Yo‘-yo‘q, xohlayman, xohlayman…
-Bo‘lmasa telefonimni yozib oling. Istagan vaqtingizni aytasiz. Qolganini o‘zim tashkil kilaman.
Ming to‘qqiz yuz qirq beshinchi yilning iliq kuz oylari, Yapon ofitserlari uchun qurilgan shinam shaharcha — Port-Artur. Yam-yashil archazorlar orasiga yashiringan bir qavatli ozoda, ko‘rkam uychalar. Rus so‘zlarini allaqanday yoqimli bidirlab gapiradigan yapon qizchasi Moriko!
Xayolim yana uzoqlarga uchdi.
Salkam ikki ming chaqirimga cho‘zilgan mashhur Gobi sahrosini yayov o‘tganda chekkan uqubatlarimiz, ortda qolgan Gobi sahrosidan keyin yo‘limizni to‘sgan Xingan tog‘lari ham orqaga chekingan. Oldinda esa cheksiz-chegarasiz, yam-yashil vodiy yastanib yotadi. Bu — shimoliy Manjuriyaning boshlanishi edi.
Bizlarni, ust-boshimiz chok-chokidan ketgan, kiyimlarimiz Gobi sahrosi changalzorlarida dabdala bo‘lib, faqat paytavada qolgan, soch-soqollarimiz tikanday g‘ovlab ketgan sho‘r peshona soldatlarni shu vodiy bo‘ylab yana podaday haydab ketishdi. Bir hafta deganda temir yo‘l o‘tgan qandaydir shaharga yetib bordik. Bu yerda xuddi konservaga tiqilgan selyodka baliqday qizil vagonlarga tiqishib olib ketishdi. Odam xuddi g‘imirlagan pashshaday, ularni qandaydir shaharlardan (keyin bilsak bu — Mukdsi va Xarbin degan shaharlar ekan) olib o‘tgach, bir hafta deganda xaligi qizcha aytgan Port-Artur shahri atrofida yapasqi qirlarga olib borib, xudi gugurt cho‘plaridan to‘kib tashlashdi.
Biz kelgan qirlar ko‘rkam olmazor va nokzorlar bilan qoplangan. Kunduz kunlari bog‘larga sho‘ng‘ib ketamiz: sababi urush, bog‘lar qarovsiz qolgan… Qo‘yinlarimizni asal ta’mi kelgan nok va olmalarga to‘ldirib, pastdagi palatkalarimizga qaytamiz. Biz ham deyarlik qarovsiz qolganmiz. Xohlasak yotamiz, xohlasak turamiz, xohlasak olmazor qirlarga chiqib daydib ketamiz. Shunda ko‘z oldimizda ulkan did va mahorat bilan qurilgan mittigina, lekin beqiyos ko‘rkam shaharcha Port-Artur namoyon bo‘ladi. Shaharchaning bir tomoni moviy bo‘g‘azga, bo‘g‘az esa oftob ostida jimirlab yotgan okean mavjlariga tutashib ketadi. Ufqda qayoqqadir ketayotgan kemalar ko‘zga tashlanadi. Ular qayoqda ketayapti? Ehtimol elimiz tomon yo‘l olayot- gandir? Biz kemalar mo‘risidan eshilib chiqayotgan ko‘kimtir tutunlarga entikib tikilamiz. «Biz ham bir kun shunday kemalarga tushib ona yurt tomon yo‘l olarmikanmiz yo suyaklarimiz bu go‘zal, lekin bizga yot tuproqlarda qolib ketarmikan», — degan uy yuraklarimizni zirqiratadi…
Bu takasaltang, daydi hayot o‘n kunga cho‘zildi. So‘ngra tevarak-atrofdagi qismlardan bizga «sovchi»lar kela boshladi. Ular o‘zlariga kerak soldatlarni tanlab olishadi. Birovga merganlar, birovga pulemyotchi, birovga avtomatchilar kerak yana birovga esa oshpaz kerak hatto sartarosh, tikuvchilarni ham qidirib kelishadi.
Shunday kunlardan birida nomiga rota deyilgan, aslida intizom qolmagan bizning qismimizga ko‘ksi jarang-jurung orden-medallarga to‘la yosh, xushsurat bir mayor ikkita ofitser bilan «sovchi» bo‘lib keldi. Ularga o‘n-o‘n beshta avtomatchilardan tashqari shtabda xizmat qiladigan, xati chiroyli, savodi yaxshi bir soldat ham kerak ekan.
Rota komandirimiz jangovor, ammo bor-yo‘g‘i yettinchi sinfni bitirgan ofitser bu masalada mendan «foydalanib» turar, yuqoriga yuboriladigan har xil axborotlarni menga yozdirib yurardi. U meni mayorga tavsiya qilgan ekan, chaqirib qolishdi. Mayor xuddi xarid qilgani ot bozoriga kelgan odamday, yelkamdan ushlab, uyoq-buyoqqa o‘girib ko‘rdi-da, to‘satdan.
— Qaysi yurtdansan? — deb so‘radi.
— O‘zbekistondanman, — dedim men.
— Millating o‘zbekmi?
— O‘zbek…
— Nechanchi sinfni tugatgansan?
— O‘ninchi sinfni.
— Ruschang chakki emas. Qachon o‘rgangansan?
— Beshinchi sinfgacha rus maktabida o‘qiganman.
— Toshkentni ko‘rganmisan?
— Ko‘rganman…
Mayor lablariga kulgi yugurib:
— Toshkent degani nima degani? — deb so‘radi. Men dovdirab qoldim.
— Toshkent degani — Toshkentda!
Mayor sho‘rlab ketgan eski qalpog‘imni burnimga surib:
— E, seni qara-yu, shuniyam bilmaysan! — deb kuldi. — Toshkent degani — toshdan kurilgan shahar degani. Tosh degani — tosh! Kent degani — shahar.
Men o‘sal bo‘ldim. Biroq mayor o‘zini bilib-bilmaganlikka oldi-da:
— Xo‘p, — dedi.- Bugundan boshlab shtabimda kotiblik qilasan. Tushgacha shtabda xizmat qilasan, keyin mening uyimda mayda-chuyda ishlarni bajarasan. Masalan, pashsha qurib yotasan. — U o‘ziga xo‘p
yarashgan mo‘ylovchasini silab yana kuldi.
Shu kundan boshlab, piyoda askar hayotining inson bolasi chiday olmaydigan uqubatlaridan zada bo‘lgan kamina turmushida aql bovar qilmaydigan rohat-farog‘atga to‘la kunlar boshlandi. Qolgan vaqtim shtab boshligim — mayorning uyida o‘tadi. Mayorga Port-Artur qal’asining shundokdina dengiz sohilidan, atrofi archazor chiroyli kottedj ajratilgan. Kottedj ilgari nufuzli yapon generaliga qarashli ekan…
Generalning hovlisi etagida xo‘jalik uyi va ombori ham bo‘lib, barcha unvonlaridan va imtiyozlaridan ayrilgan general ikki qizi, biri 22-23 yashar Chiko san va kenja qizi Moriko bilan hovli etagidagi torgina xo‘jalik uyida turishar ekan. Sobiq general mag‘lubiyatdan keyin tarki dunyolikni ixtiyor etib, uyida qamalib olgan, qizlarini esa rus ofi-serlaridan qizg‘anib, tergagani tergagan ekan.
Men boshda ularga kup e’tibor bermay, uz ishim bilan ovora bulib yurdim. Ishim esa juda g‘alati, soldat xizmatiga sira o‘xshamas edi.
Ertalab mayorning mashinasida xo‘jayinim bilan birga shtabga boraman. Tushgacha mashinkada (mashinkada bosishni bir haftadayoq o‘rganib oldim) yuqori shtablarga mayda-chuyda xabarlar yozaman, tushdan key¬in esa mayorning shaxsiy ishlarini bajaraman. Haftada ikki marta polk omborxonasiga borib, oziq-ovqat olaman. Ofitserlarga beriladigan bu oziq-ovqat juda antiqa edi. Non deganingiz sen je, men je — qolganiga: yaponlardan o‘lja olingan, asal ta’mi keladigan, yeganda qisir-qisir qiladigan xalta-xalta galet-pichinon, quyultirilgan sut, go‘sht va baliq kon-servalari, kolbasa deganning uch-to‘rt xili, bir necha shisha spirt, qo‘yingki, birgina mayor emas, besh-olti kishi yeb tamom qilolmaydigan oziq-ovqat!..
Men bularni op kelib, salqin yerto‘laga joylayman, so‘ngra mayorning kiyim-kechaklarini dazmollayman, xonalarni yig‘ishtiraman. Buning hammasiga ketsa bir-ikki soat ketadi, qolgan vaqt, mayor aytganidek: pashsha qo‘rib yotaman. Zerikkan paytlarimda esa mayorning durbinini olib, derazadan mag‘lub ge¬neral kulbasidagi hayotni, tug‘rirog‘i, mendan besh bat-tar zerikkan qizlarning sho‘xliklari-yu, jinniliklarini kuzatib yotaman. Bir kun shu mashg‘ulotim ustiga mayor kep qoldi. Men uning uyga kirganini sezmay qolibman, chunki ikki o‘yinqaroq qizning sho‘xliklari avjiga chiqqan, ular avval bir-biroviga suv sepishib, rosa kulishgan, keyin jiqqa ho‘l ko‘ylaklarini yechib, qip-yalang‘och holda, kiyimlarini siqa boshlagan edilar. Umrimda qip-yalang‘och qizlarni ko‘rmagan, gulgina qishloq yigiti — men yuragim gurs-gurs urib, entikib yotgan ekanman, to‘satdan:
— Sen nima qilyapsan o‘zi? — degan o‘ktam ovozdan seskanib, sapchib o‘rnimdan turdim…
— Hech nima, o‘rtoq… mayor!
— Qani, durbinni buyoqqa cho‘z! — buyurdi mayor.
So‘ng, durbin bilan bir zum generalning kulbasiga qadalib turdi-yu, mening holimga tushib qoldi. Qaltiroq bosib hansiray boshladi.
-Ob-bo qurib ketgurlar-ey!-dedi u, durbindan arang ko‘zini uzib. Qara, qanday nozik xipchabel, go‘zal! Ayniqsa kattasi. Xuddi… buqacha talab g‘unajinning o‘zginasi… Erkaksiz o‘lib bo‘lganga o‘xshaydi. Men kecha «Smersh»da ishlaydigan og‘aynimdan bilib oldim. Biz general deb yurgan bu odam 1941 yili Ame¬rika flotini yer bilan yakson qilgan dengiz janglarida qahramonlik ko‘rsatgan kontradmiral ekan. Xotini o‘libdi. Ikki qizi bilan turarkan. Kattak qizining ismi Chiko ekan, anovi kichkina shaytonchaning
ismi Moriko ekan. Chikoning eri komikadze bo‘lgan deyishadi. Komikadze degan so‘zni eshitganmisan? O‘zlarini o‘limga mahkum etgan imperator uchuvchilarini shunday deyishgan. Ular samolyotlari bilan o‘zlarini
Amerika harbiy kemalariga tashlab o‘lishgan… Yo tavba!
Mayor chuqur xo‘rsinib, torgina xonani bir aylanib chiqdi-da, to‘satdan qoramtir ko‘zlari sho‘x chaqnab:
-Menga qara, og‘ayni, — dedi entikib. — Boshlarini aylantirib ko‘rmaymizmi, bularning? Kichkinasi hali yosh. Eplasang qitiq patiga tegib, o‘ynashib yurishing mumkin. Lekin kattasi menbop ekan! Nima
deysan?
Esimga shtabdagi ofitserlarning shivir-shivir gaplari tushdi: rus ofitserlarining yapon qiz-juvonlari bilan aloqada bo‘lishlari qat’iy man etilgan. Kimki, bu masalada qo‘lga tushsa shafqatsiz jazolanadi!..
— Be-ye, — dedi mayor bepisand qo‘l siltab.-Chumchuqdan qurqqan tariq ekmas! Olloi taolo oldimizga shunday bebaho ne’matlarni qo‘yib qo‘yipti-yu, biz bu ne’matni tatib ko‘rmasdan o‘tib ketamizmi bu dunyodan! — Mayor shunday deb xitob qildi-yu, to‘sat¬dan:
— Oziq-ovqatlardan nimalaring bor? — deb so‘radi.
— Hamma narsa! Siz spirtdan boshqa hech narsani iste’mol qilmaysiz-ku, o‘rtoq mayor!
— Bo‘lmasa bunday qil! — dedi mayor gapimni bo‘lib. — Bir quti top! Unga bir-ikki banka quyiltirilgan sut, bir-ikki xalta galet sol. Ular galetni o‘lguday yaxshi ko‘rishadi! Bir-ikki dona kolbasa sol! Ungacha men bir xat yozib qo‘yaman.
— Ular til bilishmaydi-ku? Qanday tushuntiraman?
— Lapashang. Shuncha yashab ko‘rmadingmi? Opa-singillarning mittigina ruscha-yaponcha lug‘atlari bor. Doim ko‘qaklariga bosib o‘qib yurishadi-ku! Bor, buyruqni bajar!
Yerto‘laga tushib, karton quti topdim. Uni mayor aytgan noz-ne’matlarga to‘ldirib chiqdim. Xo‘jayinim hamon junbushda, betoqat kutib o‘tirardi. U bir par¬cha qog‘ozni ko‘rsatib:
— O‘qib ko‘r!-dedi. — Sendan yashiradigan sirim yo‘q!
Mayorning xati bor-yug‘i bir ikki jumladan iborat edi.
«Chiko san! Men seni sevaman. Juda-juda sevaman! Kechasi qorong‘i tushganda kutaman. Kelmasang o‘lib qolaman. Seni qattiq quchib, mayor Misha Nogov».
— Qalay, boplabmanmi?
Mayor tor xonani boshiga ko‘tarib xushnud kuldi.- O‘tmish tajribamdan bilaman: bunaqa xat olgan birorta qiz-juvon rad etgan emas! Sen jo‘jaxo‘roz bu ishda nimani ham tushunasan? Birorta qizni o‘pganmisan o‘zi? — Mayor o‘ziga yarashgan ingichka mo‘ylavchasini silab, yana qah_qah otib kuldi. Endi bunday qilasan, og‘ayni! Qutichangni anov archaning tagiga yashirib qo‘yasan-da, anovi kichkina shaytonchani imlab chaqirasan.
— General ko‘rib qolsa-chi?
Ko‘rib qolganda nima qilardi seni? Rus ofitseri yapon qiziga oshiqu beqaror bo‘lganidan iftixor qilsin bu pati yulingan qari xo‘roz! Opasi bilan mening oramda pochtalon bo‘lishi kerak bu mug‘ombir shaytoncha! Agar shunga ko‘ndira olsang — xo‘p-xo‘p! Ko‘ndira olmasang shtabdan haydab yuboraman! Yurasan mashqlarda kechayu-kunduz yer emaklab! Bor, jangovor buy-ruqni bajar! Ana, o‘zim bilganday hovlidan chiqib, archalarga suv sepyapti! Nikohlab beraman uni senga!
Haqiqatan, mittigina Moriko qo‘lida uzun shlan¬ga, yalang oyoq, yengsiz ich ko‘ylak va kaltagina trusikda, archalarga suv sepmoqda edi.
Haqiqatan, umrimda qizlar bilan erkin muomala qip ko‘rmagan sodda yigitcha, yuragim patir-putur qilib hovliga chiqdim. Qutini biz tomondagi archa tagiga qo‘yib, Morikoni imlab chaqirdim. Chaqirar ekanman men negadir uni hurkib qochadi, — deb o‘ylagan edim. Moriko esa qo‘lidagi shlangni otib yubordi-da, dik-dik saqab, chopqillab yonimga keldi (chamasi, opa-singillar bizdan mana shunaqa bir ishorani kutib yurishgan ekan-ov). U shunday yaqin keldiki, men qizning yengil nafasini tuydim, ich ko‘ylagi tagidagi endigina turtib chiqqan va nimasi bilandir uchlik handalakchalarni eslatadigan ko‘qaklari ko‘ksimga te¬gib, vujudimdan o‘t chiqarib yubordi. Uning xiyol qiyg‘och timqora ko‘zlari kulib turar, ko‘z qorachiqlarining o‘rtasida allaqanday tilla nuqtalar oftob zarralariday yaltillab turardi.
— Bu senga, — dedim men qutini ochib.
Moriko qiqirlab kuldi.
— O-o, juda ko‘p-ku! — dedi u rus so‘zlarini yaponcha talaffuz qilib. Uning kulgisi ham, rus so‘zla¬rini buzib talaffuz qilishi ham endigina tilga kirgan go‘dakning bidirlashiday yoqimtoy edi.
— Bu esa opangga, Chikoga! — dedim mayorning xatini uzatib. — Sir emas! Xohlasang o‘qib ko‘rishing mumkin!
Moriko xatni, olib, kuz yugurtirib chikdi-da:
— Men hozir, hozir! — deganicha chopqillab hovlilari tomon ketdi. Haqiqatan yangilishmagan edim, opa-singillar anchadan beri bizdan ishora kutib yurishgan ekan, chamasi! Mayor derazani ochib:
— Nima bo‘lyapti o‘zi? — deb so‘radi betoqat bo‘lib.
Beixtiyor kulib yubordim.
— Shoshmang, osh pishyapti. Opasi bilan gaplashgani ketdi!
Moriko zum o‘tmay yaponcha-ruscha so‘zlagich-lug‘atni ko‘qagiga mayin bosib qaytib chiqdi. Bu safar u boyagidan ham quvnoq, chehrasida bolalik sho‘xligi barq urib turardi.
— Opam rozi, — dedi u, bir menga qarab, bir so‘zlagichdan so‘z qidirib, — Faqat bugun emas, keyin, ertaga.
— Nega?
— Chunki… — U yana so‘zlashgichni varaqladi. — Chunki… qiz bola darhol rozi bo‘lsa… uyat bo‘ladi! — U bolalarcha quvnoq kuldi-da, qutichani yengilgina ko‘tarib olib, dik-dik saqaganicha hovlilari eshigida g‘oyib bo‘ldi.
Og‘zim qulog‘imda mayorning oldiga chopdim. Ma¬yor, gapimni eshitib darg‘azab bo‘ldi.
— Nega bugun emas, nega ertaga kelarkan? — baqirdi u. — Jangovor vazifani yaxshi bajara olmading, birodar! Bor, qayta gaplash! Ana, kichkina yana suv sepyapti. Unga ayt, tushuntir! Bugun kelmasa komandirim o‘lib qoladi, de!
Bu safar Moriko mening gapimga xomushgina javob berdi.
— Mayli, aytib kuraman opamga! — U istar-istamas uylariga kirib ketdi-da, anchadan keyin kulimsirab qaytib chiqdi.
— Mayli, kapitan o‘lib qoladigan bo‘lsa… o‘lib qolmasin bechora, chiqaman, dedi opam! — Moriko sho‘x kulganicha qochmoqchi bo‘ldi, yalang‘och bilagidan shap ushladim.
— Sen ham kel, Moriko, kelasanmi? — hayajondan nafasim bo‘g‘ilib so‘radim undan. U qo‘lini tortib olmasdan:
— Nima qilamiz? — dedi ko‘zlari kulib.
— Gaplashib o‘tiramiz.
— Bor-yo‘g‘i shumi?
— Agar rozi bo‘lsang… rozi bo‘lsang bitta o‘paman.
Moriko tim qora qisiq ko‘zlarini o‘ynatib:
— Yo‘q, menga upishish mumkin emas! — nozlandi Moriko.
— Nega?
— Chunki… chunki men kichkinaman!
U shunday deb, kaftini yelkamga qo‘ydi.
— Men ham senday bo‘lganimda o‘pishishim mumkin!
U xandon otib kuldi-da, qo‘lini qo‘limdan yulib olib tura qochdi.
Bu safar mayor xursand bo‘lib:
— Mana bu boshqa gap, soldat!- deya yelkamga qoqdi.- Lekin qachon kelarkin? Soatini aytmabdi-da!
— Soatini nima qilasiz? Qorong‘i tushganda keladi-da? Sabr qiling picha!
— Bor, bor, ishingni qil! — dedi mayor. — Yotib hurrakni otaver, ishing bo‘lmasin biz bilan.
Shuncha sa’y-harakatlarimdan keyin qanday ishim bo‘lmas ekan?
Men mayorning o‘z xonasida, qafasdagi sherday betinim odimlashiga quloq solib, uzoq yotdim. Qorong‘u tushdi hamki, Chikodan darak bo‘lmadi. O‘zimni chalg‘itish uchun asta-sekin Moriko haqida o‘ylay boshladim. O‘ylashim bilan dilimni oftobday yoruq bir tuyg‘u chulg‘ab oldi. Men negadir uning bugun bo‘lmasa ham erta-indin kelishiga amin edim. Agar kelsa… nima bo‘ladi, nima qilaman-a? — bu savoldan yuragim o‘ynab, vujudimni titroq bosardi…
Shirin xayollar og‘ushida dong qotib uyquga ketibman. Ertalab mayor ko‘rpamdan tortqilab uyg‘otdi.
— Sen menga xizmatkormisan, yo men senga malaymi? Tush bo‘ldi-ku, dangasa! – mayor yosh boladay ishshayib turardi.
— Chiko San keldimi, o‘rtoq mayor?
Mayor mo‘ylovchasini silab. Masxaraomuz kuldi.
— Keldimi emish! Hozir ketdi! Shunday muloyimki, ipak deysan. Naq urg‘ochi mushuk deysan! Qo‘lingda ipakday eshiladi-ya qizig‘ar! Yo‘q! – Sochlarini to‘zg‘itib boshini silkidi u. – Kamina umrimda ne-ne go‘zallarni ko‘rganman. O‘zimizning rus Muruskalarini deysanmi, xoxlushkalarni deysanmi, polyachkalaru, nemkalar deysanmi? Faqat sening o‘zbek qizlaringni tatib ko‘rmaganman! – dedi u, — chamasi meni xursand qilmoqchi bo‘lib. – Toshkentda xizmat qilganimda ko‘p harakat qilganman. Biroq, hech narsa chiqmagan! Bizning maruskalar hamma bilan yuraverishadi. O‘zbek bilan ham, gruzin bilan ham! Ammo senlarning qizlaringni tuzog‘imga ilintira olmadim. Lekin o‘ylaymanki, ular ham yaaonkalarga tenglasha olmaydi. Bular betamom boshqacha bo‘larkan… Xo‘p, mayli!
Mayor, go‘yo o‘z gaplaridan o‘zi xijolat chekkanday qattiq tomoq qirib oldi.
— Endi bunday qilasan. – dedi u, buyruq ohangida. – Qurib ketgur Chiko spirt ichmas ekan. Bir-ikki shisha vino topish kerak, do‘stim! Sen bugun shtabga ham bormay qo‘yaqol. To‘g‘ri omborxonaga chop. Ombor mudiriga ayt, mayor yubordi de! Yerning tagidan bo‘lsa ham bir-ikki shisha vino topib berar ekansan, de! Agar topib bermasang… mana bu yeringga! – mayor ketini shapatilab xaholab kuldi. Tepar ekan, de! Jangovor vazifa ayonmi, og‘ayni?
— Ayon, o‘rtoq mayor!
— Ayon bo‘lsa… buyruqni bajar! Uylarni yig‘ishtir. Ehtimol kichkinangni ko‘ndirarsan. Ehtimol, u ham kelar kechqurun. Agar kelsa… ikkimiz boja bo‘lamiz!
Mayor xushchaqchaq kayfiyatda shtabga ketdi. Men darhol durbinga yopishdim. Yo‘q, na Chiko ko‘rinadi, na kichkina! Shunday bo‘lsa ham o‘sha kuni ro‘y berishi mumkin bo‘lgan totli onlardan yuragim hapqirib ishga kirishdim. Uyni yig‘ishtirdim, avval mayorning, keyin o‘zimning kiyimlarimni dazmolladim. So‘ng, to‘rvamni qo‘ltiqlab omboxonaga chopdim. Ombor mudiri mayorning qadrdon oshnasi edi. U gapimni eshitib:
— Polk komandiriga op qo‘ygan bir-ikki shisha vinom bor edi. So‘rab qolsa nima qilaman? – deb to‘ng‘illadi. Biroq yo‘q deyolmadi. Shishalarni qalin qog‘ozga o‘rab berdi, berarkan:
— Nima balo, birorta yapon qizlari bilan topishib qolmadimi xo‘jayinning? – deb so‘radi.
— Yo‘q, og‘ayningiz yapon qizga qararmidi, — dedim gapini cho‘rt kesib: — Bilasiz-ku, do‘sti-birodarlari ko‘p. Har kuni kechqurun yig‘ilishadi. Maishat!
— Sen bola unga qarab yur. Jinnilik qilmasin. Qat’iy buyruq bor. Yapon qiz-juvonlari bilan ilakishib qolgan ofitser… mayor bo‘lmoq tugul, general bo‘lsa ham… – ombor mudiri xuddi mayorga o‘xshab ketini shapatiladi. – Mana bu yeridan tepki yeb, armiyadan quviladi!
Ombor mudirining gaplari bu qulog‘imdan kirib, u qulog‘imdan chiqib ketdi. Kayfim chog‘ (xo‘jayinimning ikkinchi jangovor topshirig‘ini yest qilyapman), xayolimda hamon o‘sha: “Moriko kelarmikan, kelsa nima bo‘larkan?” degan totli o‘y, ikki shisha sharobni xaltachamga urib uyga chopdim.
Moriko. Egnida kechagi yengil kiyim. Yalang oyoq, qo‘lida jo‘mragi teshik idish, derazamiz tagida gullarga suv separdi. Ko‘nglimda o‘sha ishonch, shitob bilan yugurib oldiga bordim.
— Moriko, yur, oldimga kir!
Moriko suv sepishdan to‘xtab, ko‘zlarimga tikildi.
— Nima qilamiz?
Moriko lablariga noz aralash mug‘ombirona tabassum yugurdi.
— Gaplashib o‘tiramiz.
— Quruq gapdan nima foyda?
— Ho‘liyam bor, — dedim xaltamdagi shishalarni ko‘rsatib.
— Men sharob ichmayman! – dedi Moriko.
— Moriko! – dedim yolvorib. – Jonim Moriko!
— Mayli. – Moriko, yoqimtoygina iljaydi. – Agar tegmasang kiraman. – U shunday dedi-da, go‘yo g‘aroyib kapalakday lip etib, uyimiz eshigidan kirib g‘oyib buldi.
Yuragim hapqirib orqasidan kirdim.
Bir zumda boyagi jur’atimdan asar ham qolmagan-di.
Moriko mening xonamda, karavatimda o‘tirardi. Bir zumda uning boyagi o‘yinqarokligidan asar ham qolmagan. Timqora qiyg‘och ko‘zlariga allaqanday chuqur mung cho‘kkandi!
Yoniga o‘tirdim.
— Senga nima buldi, Moriko?
— Bu mening xonam edi, — u chuqur tin oldi. — Ana u devorlarning hammasini o‘z qo‘lim bilan chizgan suratlar, o‘zim tikkan kashtalar bilan bezatib qo‘yardim…
— Nega ularni opketding? — dedim, dedimu o‘z savolimdan ijirg‘anib ketdim.
Moriko yalt etib qaradi, uning muloyim chehrasida nafratga o‘xshash sovuq bir ifoda paydo bo‘ldi.
— Nega men o‘zim chizgan rasmlarim-u, mehr bilan tikkan kashtalarimni bizni xor qilgan askarlarga qoldirib ketarkanman! — dedi u kutilmagan bir qahr bilan.
Nima deyishimni bilmay talmovsirab qoldim.
— Moriko, qo‘y bu gaplarni…
— To‘xta — dedi u, xiyol yumshab. – Ro‘paradagi xonada opam Chiko eri bilan turishardi, xo‘jayining yashayotgan xonada esa (otes, — dedi u), otam bilan
marhum onam turardilar. Eshik-derazalarning hammasiga chiroyli darpardalar osib qo‘yardik. Tuvaklarda gullar, xonalarda qimmatbaho to‘qima stollar, qeslolar bo‘lardi. Endi hammayoq ship-shiydon…
Men uning qizlarga xos nozik, nimjon yelkasidan quchdim.
— Biz soldatlarmiz-ku, Moriko. Soldatlarda nima ham bo‘ladi? Undan ko‘ra bitta o‘ptir.
— Qo‘yib yubor, — dedi Moriko.
— Qo‘yvormayman. Bitta o‘paman!..
— Qo‘yvor, — dedi u qimir etmay… Bilib qo‘y, men juda kuchliman. Ishonmaysanmi? Mana! — u bir talpindi-da, xuddi xo‘l baliqday sirpanib, quchog‘imdan chiqib ketdi va bolalarcha sevinib kuldi. Bilib qo‘y, men Port-Artur shahar gimnastkalari orasida birinchilikni olganman. Ishonmaysanmi?
— Ishonaman, ishonaman, Moriko…
— Yana bilib qo‘y, go‘zal qizlar musobaqasida ham birinchi o‘rinni egallaganman! Diplomim bor! — dedi u, yana o‘sha bolalarcha yoqimtoy g‘urur bilan. — Mana, qara! — Moriko shunday dedi-da, turgan joyida bir saqab boshi shipga tekkuday balandlikka ko‘tarildi. So‘ng, allaqanday cheksiz go‘zal bir harakat bilan havoda chir aylandi-yu, dik etib oldimga tushdi. U ko‘zlari yonib, kulib turar, o‘ziyam tengsiz suluv, tengsiz yoqim¬toy bir qizchaga aylangan edi.
— Moriko, sen Port-Artur emas, jahon go‘zallari musobaqasida ham go‘zallar go‘zali, degan nom olasan xali! Ke, o‘tir!
— To‘xta! — dedi u. — Qo‘lingga erk berma. Men o‘zim seni o‘pib qo‘yaman!..
U egilib, sal do‘rdoq, mayin lablarini labimga tekkazdi. Uning lablaridan shakar qo‘shilgan galet-pichinon mazasi, asal ta’mi kelardi.
Nazarimda, xonam, nainki xonam, butun jahon ajib bir nurga to‘lganday tuyuldi-yu, qizning iltijosi yodimdan chiqib, tol chiviqday ingichka egik belidan quchdim.
— Qo‘yib yubor, soldat! — Moriko xuddi boyagiday aql bovar qilmaydigan nozik bir harakat bilan baliqday sirpanib, quchog‘imdan chiqdi.
— Xayr, soldat! — U yana o‘sha bolalarcha kuvnoq ovozda xandon otib keldi-da, tag‘in g‘aroyib kapalak misol o‘zini eshikka urdi. Men dod deganimcha o‘rnimda qoldim, qimir etishga majolim qolmagan edi.
Shundan keyin bir haftami, o‘n kunmi men uchun Morikoning sho‘x qiliqlari, yoqimtoy erkaliklari, asal ta’mi keladigan, nurga to‘lgan ajib kunlar, mayor uchun esa to‘yga aylangan tunlar boshlandi. U har kun ertalab oldimga kirar va mo‘ylavchasini burab, bir xil gapni taqorlardi.
— Yo‘q, bu yapon qizlariga teng keladigan qizlar yo‘q! — Men juda ko‘p jononlarni ko‘rganman, lekin bunaqasini ko‘rmaganman! — deb xitob qilardi. Va u har kuni bir xil savol berardi.
— Xo‘sh, sening ishlaring nima bo‘lyapti?
— Yomon emas, o‘rtoq mayor…
— O‘pishdan nari o‘tdingmi?
— Yo‘q, o‘rtoq mayor…
— Latta! — derdi u boshimdagi pilotkamni yuzimga ishqab. — Battar bo‘l, lapashang!
Afsus, olamni nurga to‘ldirgan bu g‘alati kunlar nari borsa bir hafta-o‘n kun davom etdi-yu, kutilmaganda taqa-taq to‘xtadi. U bamisoli osmonu falakni qaldiratib kelgan momaqaldiroq! Bamisoli chelaklab quygan jaladek kelib, jaladay birdan to‘xtadi-qoldi. Chamasi, general hamma narsadan voqif bo‘lgan-u qizlarini qamab qo‘ygan edi. Soch-soqoli o‘sib, uvada kiyimlarga o‘ranib olgan devonasifat general, ba’zan-ba’zan hovlisida tanho ko‘rinib qolar, uyoqdan buyoqda telbalarcha aylanarkan, biz tomonga yovqarash qilib qo‘yardi.
Mayor bir kun chidadi, ikki kun chidadi, uchinchi kun kechqurun shirakayf holda kirib keldi. G‘azabdan qorayib ketgandi.
— Miyasi aynigan bu chol nima qilyapti o‘zi? — dedi u durbinni ko‘ziga tutib. — Qizlarini yerto‘laga qamab qo‘yganmi? Agar bugun ham ularni qo‘yib yubormasa… Kechasi otib tashlayman bu iflosni!
Mayor shunday deb g‘ijindi-yu, to‘satdan:
— Ie, iye, qayoqqa otlandi bu telba chol, — deb xitob qildi, — Generallik liboslarini kiyib opti¬-ku? Kim ruxsat berdi unga.
Shu payt generalning g‘arib kulbasini to‘sib turgan qator archalar orasidan general o‘zi chiqib keldi. U g‘ovlab ketgan soqolini qirtishlarkan, egnida haqiqtan ham generallik kiteli, boshida yapon gerbi qadalgan furajka, oyog‘ida yalt-yalt etgan etik edi. Ge¬neral biz tomonga qaramasdan, qovog‘ini uygancha, boshini kulgili darajada mag‘rur tutib, eshigimiz yonidan o‘tib ketdi.
Mayor yelkamga shapatilib buyurdi:
— Chop, boltani olvol! Agar yerto‘lasining eshigini qulflab qo‘ygan bo‘lsa… Qulfini buzib bo‘lsa ham, qamoqdan chiqar qizlarni!
— Avval razvedka qilib ko‘ray-chi! — deb, gene¬ralning hovlisiga qarab ketdim. Qulfni buzishning hojati bo‘lmadi. Hovliga yaqinlashib qolganimda uydan «lip» etib Moriko chiqdi, chiqdi-yu, qo‘limdan «shap» ushlab, o‘ng tomondagi qalin archazorga sho‘ng‘i-di:
— Yur, tezroq, otam kep qolmasin!
Yuzimga archa tikanlari igna bo‘lib sanchildi. Biz archazorning oxiridagi kaftdekkina ochiq joyda to‘xtadik.
Oftob botgan, ammo kun hali yorug‘, dengiz tomondan mayin shabada esadi. Morikoning yuzi biroz so‘liqqan, u entikar, og‘ir-og‘ir nafas olardi.
— Biz bugun vidolashamiz! (proshay-proshay qilamiz), — dedi u.
— Nima bo‘ldi o‘zi? Nega to‘satdan proshay-proshay qilasanlar? Opang Chiko qani?
— Chiko hozir komandiringga boradi. Bir minutga boradi. Proshay-proshay qilgani boradi! Moriko ko‘z yoshlarini arta-arta bo‘lgan voqeani gapirib ber¬di. Uning aytishicha, general hamma voqeadan voqif bo‘lgan. «Men kim, palonchi jangovor generalning qizlari o‘z otalarining g‘ururini yerga urib, dushmanim ofitserlari bilan yursa… bu qanday sharmandalik undan ko‘ra otalaringni o‘ldiringlar, toptanglar! — deb nola qilgan. — Men bu sharmandai-sharmisorlikni ko‘tara olmayman, men rus ofitserining boshliqlariga borib, bor voqeani aytib beraman, uni armiyadan haydataman. Men bilaman, ular rus ofitserlarining yapon qizlari bilan yurishini qat’i ta’qiqlashgan!»
General shunday deb baqirib-chaqirib xuddi bugungiday generallik liboslarini kiya boshlagan. Shunda Chiko ham baqirib, — ota, agar siz bu ishni qilsangiz, men shu bugun kechasi o‘zimni anov archaga osaman!- deb faryod qilgan. Shundan keyin ota-bolalar quchoqlashib uzoq yig‘lashgan, opa-singillar rus ofitseri bilan qayta uchrashmaslikka va’da berishgan. Bu gapdan keyin general yapon vakolatxonasiga borib, yurtlariga tezroq jo‘natishlarini iltimos qilgan. Ular ertalab poyezdda Dalniy degan katta portga borishadi. Portda yapon harbiylarini olib ketadigan ulkan kemaga tushib, o‘z ellariga, Yaponiyaga ketishadi…
— Hozir sen bilan vidolashamiz… proshay-proshay qilamiz!
Moriko shunday dedi-da, o‘pkasi to‘lib, o‘zini quchog‘imga otdi, ko‘z yoshlari bilan yuvilgan mayin yuzini yuzimga bosib:
— O‘p! — deb yolvordi. Istaganingcha o‘p meni!
Oldingi safar galet ta’mi kelgan yupqa lablari ko‘z yoshlaridan sho‘r edi. Men ham uning xoliga tusha boshlagan, tomog‘im xippa bo‘g‘ilgan edi.
Moriko o‘ng qo‘limni ko‘raklariga bosib:
— Silab qo‘y! — deb ingradi. Uning mitti ko‘kraklari uchlik xandalakchalardan ham qattiq, ham mayin edi. Qo‘llarim tegishi bilan Moriko, xuddi og‘ir uyqudan uyg‘onib ketganday, ko‘zlarini katta ochdi-da, nozikkina sirpanib quchog‘imdan chiqdi.
— Senlarda!.. ruscha emas, sening tilingda sevganini, juda-juda sevganini nima deydilar? — so‘radi u, hamon titrab!
— Jonim deyishadi, jonginam deyishadi.
Moriko o‘zini archalar orasiga otdi. U yerdan uning yig‘i aralash:
— Xayr, jonim, jonginam! — degan ovozi keldi…
… Chamasi, Chiko kelib ketgan, mayor o‘z xonasida to‘qima kresloda boshi xam, mung‘ayib o‘tirardi, oldi-da bir banka spirt bilan bir buxanka qora non turardi. U mening kirganimni sezib, xira ko‘zlarini ochdi.
— Bunday, og‘ayni! — dedi u menga mastona tikilib. — Ular erta tong jo‘nashar ekan. Sen anov deraza tagidagi gullardan ikki guldasta tayyorla. Ertaga poyezdga chiqib kuzatib qo‘yamiz.
— Qandoq bo‘larkin, o‘rtoq mayor? Axir taniqli ofitsersiz, shtab boshlig‘isiz.
Mayor qulochkashlab stolni urdi. Spirt quyilgan banka, bir bo‘lka qora non qurbaqalarday dik-dik sakrab, polga tushdi.
— Mening nima bo‘lishim bilan ishing nima sen churvaqaning? Bor, buyruqni bajar!
Vokzal uzoq emas, uyimiz bilan uning oralig‘i nari borsa, bir chaqirim kelardi. Mayor meni uyg‘otganda, atrof-tevarak g‘ira-shira edi. Chamasi Mo-rikolar ketib bo‘lishgan edi. Aftidan, yaponlarni ku¬zatib qo‘yish qat’iyan ta’qiqlangan bo‘lsa kerak per¬ron bo‘m-bo‘sh edi. Ammo vagonlar Port-Arturni tashlab ketayotgan oilalar bilan to‘la, bolalar qiy-chuv qilishgan, ayollar bir-birovlarini quchib yig‘lashar edi.
Morikolar parovoz yaqinidagi uchinchi yo to‘rtinchi vagonga joylashgan ekanlar. General ko‘rinmas, opa-singillar, chamasi biz bilan vidolashish umidida, de¬raza oldida tippa-tik turardilar.
Bizni ko‘rib ikkovi ham, chehralari go‘yo birdan oftob chiqqanday, yorishib, deraza oynalarini tushirdilar. Chiko, guldastaga yuzini yashirib, ho‘ngrab yubordi. Moriko esa… Moriko, bola emasmi, ko‘zlari jiqqa yosh, kulib turardi. Biz bir-birlarimizga bir og‘iz ham so‘z aytishga ulgurmadik parovoz uzoq chinqirib, o‘rnidan jildi.
Chiko hamon yig‘lardi. Moriko ko‘z yoshlarini artib qo‘lini silkitdi.
— Sizlarda sevishganlar bir-biriga nima deydi, deganding? — qichqirdi Moriko.
— Jonim, jonginam deyishadi, Moriko.
— Jonim! — dedi u. Alvido, proshay, proshay, jonim!
Oxirgi vagon muyulishda g‘oyib bo‘ldi. Biz jimgina odimlab birdan bo‘shab qolgan perron bo‘ylab ketdik.
Perronning oxiriga borib qolganimizda, orqadan:
— Mayor! — degan qatiy, dag‘al ovoz eshitildi.
Baland bo‘yli podpolkovnik bilan ikki kichik ofi¬ser shitob bilan yaqinlashib kelardi. Ular yonimizga kelib, bizni qurshab olishdi.
— Sen, soldat, — dedi polkovnik. – Polkingga qaytaver. Mayorning uyiga emas, polkingga, tushundingmi? Siz esa, mayor (u o‘rtoq demadi faqat mayor
dedi), biz bilan yurasiz!
Mayor, masxaraomuz g‘oz turib:
— Yest, siz bilan yuraman! — deb kaftini chakkasiga tiradi.
Podpolkovnik o‘z ofitserlari bilan mayorni qayoqadir olib ketdi. Men polkka emas, mayorning uyiga qaytdim. Mayor kechqurun qosh qorayganda qaytib keldi. Uning yelkasidagi pogonlari yo‘q, o‘zi esa shirakayf edi.
— Endi bunday, og‘ayni, — dedi u yelkamni quchib.- Ertalab polkingga borasan, uchinchi batalon, to‘qqizinchi rotada xizmat qilasan. Lekin men batalon komandiriga tayinladim: yaxshi yigit, savodi joyida, dastxati ham chiroyli, dedim. Ehtimol batalon shtabiga olishar!
— Siz-chi? — dedim, — Sizning taqdiringiz nima bo‘ladi.
U sochlarini silkitib g‘amgin kuldi.
— Mening taqdirim! Na to‘rt yil urushda qilgan xizmatlarim, maqtanib aytay, ko‘rsatgan qahramonona ishlarim, na nemis akoplarining sim tikonlarini kesib o‘tib yelkamda sudrab o‘tgan asirlarim… birortasi inobatga olinmadi! Meni armiyadan haydashdi. Ajabo: sevgim uchun haydashdi! — asabiy kuldi u. -Endi nima qilaman? Uzoq Sharqda ketaman. Birorta savdo kemasiga matros bo‘lib yollansam ham, kema o‘txonasiga kumir otib turadigan kochegar bo‘lib ishlasam ham, Yaponiyaga boraman. Chikoni izlab topaman. Ehtimol o‘sha tomonlarda o‘lib ketarman. Xo‘p, bor, uxla,
men juda charchadim, og‘ayni…

* **

Biz Interkontinental mehmonxonasining ko‘rkam foyesida uchrashdik. Odam gavjum, chamasi bu joy xorijdan kelgan ko‘p tadbirkorlarning ish maskaniga aylangan. Odam ko‘p bo‘lsa ham, men foyega qadam qo‘yishim bilanoq o‘ng qo‘lda muzqaymoq yeb o‘tirgan er-xotinga ko‘zim tutdi, Yaponlarning yoshini bilish qiyin. Keksalari ham ba’zan yosh ko‘rinadi. Janob millionerning sochlariga hali qirov qo‘nmagan, qop-qora bo‘lib yaltillab turar, o‘zi salobatli, vazmin ko‘rinar, burniga tilla bandli ko‘zoynak qo‘ndirgan, egnida qimmatbaho qora kostyum. Xonim esa… kalta qirqilgan kulrang sochlarining o‘rtasidan, qoq peshonasidan orqaga taralgan bir tarami qizg‘ish rangga bo‘yalgani uchunmi, g‘alati ko‘rinar, upa-elikdan mohirona foydalansa kerak yuzida bitta ham ajin yo‘q, sip-silliq, faqat kulganda (buni men keyin sezdim) lablarining chetlarida bilinar-bilinmas ajinlar paydo bo‘lardi. Egnidagi kiyimlari ham oddiygina, oyog‘idagi tuflisi ham jo‘ngina, faqat o‘ng bilagi va barmoqlarida yoqut ko‘zli yirik uzuk va bilakuzuklar yaltillardi.
«Bu o‘sha Morikomi yo boshqa bir nozaninmi?»
Yaqinlashar ekanman xonim o‘rnidan turib, nozik oppoq qo‘lini cho‘zdi. (Mitti Morikoning mitti kaftlari).
— Janob falonchi? Tasdiq ma’nosida bosh egdim.
— Marhamat, o‘tiring, — dedi xonim.
Ruschani tuzukkina gapirar, faqat talaffuzi o‘sha-o‘sha, yoqimtoy edi.
Men o‘tirishim bilan janob millioner xonimga bir narsa deb o‘rnidan turdi.
«Erimning ishlari ko‘p, sizdan uzr so‘ryapti», — dedi xonim.
Biz yolg‘iz qoldik. Xonim, hanuz yodimdan chiqmagan dilbar qizchaga bir o‘xshar, bir o‘xshamas edi… Uning hamon tiyrak timqora ko‘zlari hanuz chaqnab turar, faqat ko‘z qorachig‘ida tilla zarrachalari so‘ngan edi.
Gapimiz qovushmas, mengina emas, xonim ham o‘zini noqulay sezardi. O‘rtaga cho‘kkan noqulay sukunatni buzish istagida Chikoni so‘radim. Xonim og‘ir xo‘rsindi. Chiko bultur olamdan o‘tibdi. U boshqa er qilmapti. Generalning o‘lganiga esa 10-15 yildan oshibdi. Men mayorni so‘radim, bormadimi, dedim, dedimu xijolat chekdim.
Xonim qoshlarini chimirib:
— Mayor? — deb so‘radi va kuldi. — Rusi kapitan? Yaxshi odam edi.
— Bormoqchi edi, Chikoni izlab bormoqchi edi.
Xonim ma’yus jilmaydi.
— Yoshlik xayollari! Ertak!
Ko‘nglimdan beixtiyor: «Nima qilardingiz kelib, xonim, nima qilardingiz anov buloqday tiniq esdaliklarimizga rahna solib?» — degan fikr o‘tdi. Xo¬nim go‘yo mening o‘ylarimni payqaganday chuqur tin oldi-da, hazin jilmaydi. Shunda u o‘sha, bir necha daqiqaga bo‘lsa ham, og‘ir soldatlik hayotimni ajib bir nurga yo‘g‘irgan mitti Morikoga juda-juda o‘xshab ketdi-yu, ichimda o‘z o‘ylarimdan xijolat chekdim. Axir kim bilsin, ehtimol bu xonim ham o‘sha yoshlik esdaliklari sabab meni yo‘qlab kelgandir? Ehtimol o‘sha berubor, musaffo tuyg‘ular goho-goho uning diliga ham quyilab kelgusidir. Gunohkorlarcha bosh egib, er-xotinni mehmonga chaqirdim. Moriko xonim, yaponlarga xos takalluf bilan tashakkur bildirdi va uzr so‘radi. Er-xotin Samarqandga, so‘ngra Buxoroga ketayotganliklarini aytdi. Qaytib kelganlaridan keyin qo‘ng‘iroqlashadigan bo‘ldik. Ammo na u telefon qildi, na men.
Sevimli yozuvchilarimdan biri Chexovning «Boloxonali uy» degan go‘zal hikoyasi bor. Uning qahramoni, agar yanglishmasam, yosh student, yozgi ta’til chog‘ida uzoq qarindoshlarining chorbog‘iga mehmon bo‘lib boradi. Qarindoshlarining ikkita qizi bo‘ladi. Kattasi Vera juda chiroyli, ammo erga chiqmagan, baxtsiz qari qiz. Ikki yosh bir-birlarini sevib qoladi. Bi¬roq baxtsiz opa, baxtli singlisiga hasad qilib, bir kechada uni olib qayoqqadir g‘oyib bo‘ladi.
Hikoya qahramonning «Qaydasan, Moriko», — dеgan nolasi bilan tugaydi.

Ibrohim G‘AFUROV
ODILONA
Odillik va dadillikning badiiy in’ikosi

Bu katta sarbaland tog‘. Uning qa’rida buyuk vulqon o‘chog‘i bor. O‘choqda tinimsiz olov qaynaydi. Yetilgan lavalarni o‘z ichida saqlab turolmaydi, dam-badam ularni yer yuziga oshkor qiladi. Odamlar vulkonning qaynoq nafasini doim his qilib turadilar. Bu vulqon jo‘sh urganda uning qudrati O‘zbekistondagina emas, Moskvadan tortib Yaponiyagacha sezilib turadi. O‘quvchi, muxlis, adabiy jamoatchilikning sezgir seysmik apparatlari uning bezovta qalb tebranishlarini qayd etib boradilar.
Tabiat bu zotga shijoat va odillikni ato etdi. O‘zbekcha sodda qilib aytsak, bu to‘g‘rilik degani. Lekin farqi bor. Odillik barcha to‘g‘riliklarning otasi va falsafasining bulog‘i. Shunisi ham borki, hamma ham barobar odillikni yoqtiravermaydi. Bu hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Lekin odillik barcha zamonlar- da, barcha odamlar nazdida hurmatga loyiq.
Adib Odil Yoqubov doim qaynab yashaydi.

* * *

Kitob javonimda «Tengdoshlar» degan bir kitob saqlanadi. Uni 1952 yilda akam bergan hayitlikka Eski Jo‘vadagi mashhur do‘kondan sotib olganman. (Bu do‘kon- da bolaligimda soatlab turli kitoblarni tomosha qilardim).
Kitobni darhol o‘qib chiqib, dunyoga yaxshilik tilovchi, odamlarga yaxshilikni sog‘inuvchi bir odam kelganligini o‘smir yuragim bilan tuyganman. Bu kitobni hamon saqlab yuraman. Nima uchun? U jo‘shqin bir daryoning boshlanishi bo‘lgani uchun. Uni yo‘qotib, nazardan qochirib qo‘ymasligim kerak. Negaki, o‘sha kitobdan so‘ng tengdoshlarimga e’tiborli bo‘lganman, do‘stlikni qadrlashni bilganman. Buning ustiga bildimki, tengdoshlar odamning oynasi bo‘larkan. Ularga qaraysanu o‘zingni ko‘rasan. Razm solasanu o‘z iching ayon tortadi. Muhabbat oqibatga teng. Yoki muhabbat oqibat bilan mazmundor. Oqibati bo‘lmasa, muhabbat nimaykan o‘zi?.. «Tengdoshlar»dan yosh boshimga shunday saboq chiqarganman. Keyin takdir taqozosi bilan bu ilk kitobning muallifi Odil Yoqubov bilan o‘n ikki yil Davlat badiiy adabiyot nashriyotida (1970—1982) va olti yil «O‘zAS»da birga ishladik. Nashriyotda bir xonada (20-xona) ro‘parama- ro‘para o‘tirib nashriyotchilik va u bilan chambarchas bog‘liq ijodiy ishlar bilan shug‘ullanardik. «Tengdoshlar»ni unga sovg‘a qilmoqchi bo‘ldim. Xayolimda balki unda saqlanmagandir dedim. U esa: «Yo‘q. O‘zingizda turaversin. Men arxiv yig‘ishga unchalar ishqivoz emasman. Buning ustiga siz tanqidchisiz. Kerak bo‘lib turadi», deb aytdi. Odil Yoqubov nashriyot ishlarining sezilarli olg‘a siljishiga katta yordam qildi. Uning qo‘lidan ko‘p romanlar, qissalar, nasriy tarjima adabiyotlari sayqallanib o‘tdi, kitobxon qo‘liga yetib bordi. Nashriyotda uning vaqti qo‘lyozmalarni o‘qish bilan o‘tardi. Kechda uyiga ham bir emas bir necha papkalarni qo‘ltig‘iga qisib olib ketar, ertasi o‘qib kelar, mualliflar bilan dildan o‘tirib bafurja suhbatlashardi. Nashriyotchilar hammamiz Odil Yoqubovning nashriyotimizga kelgani, ijodiy ishlarni yaxshi yurishtirganidan xursand edik. U qo‘lyozmalar haqida juda ishonchli, mutaxassis ijodkorga xos fikrlar aytardi. Yoshu qari adiblar qabul qilishardi uning fikr-mulohazalarini va ishonishardi.
U bir paytlar Yozuvchilar uyushmasida adabiy maslahatchi bo‘lib ishlab, qo‘lyozmalar ustida ishlashda ancha tajriba orttirgan edi. Pirimqul Qodirovning «Yulduzli tunlar» romani yozib tugallanganda Odil Yoqubov uning qo‘lyozmasini shiddat bilan o‘qib keyin bo‘lgan barcha jarayonlarda romanni qattiq turib yoqlab o‘z fikrida hamma davralarda mustahkam turgan edi.’

* * *

Keyin «Tengdoshlar»ning yonidan birin-sirin yozuvchining yangi-yangi kitoblari joy oldi. Adibning yillari bag‘oyat serhosil bo‘ldi. U vaqtni bekor ketkazishni behad yomon ko‘rar, vaqti nafsiz o‘tayotganini ko‘rsa bundan qattiq ranjir, ranjiyotganini yashirib ham o‘tirmas, ba’zan erta oqargan sochlari tikka-tikka bo‘lib ketardi. Dunyoda Xudo yomon ko‘rgan ish foydasiz mashg‘ulot, bekorga sarf bo‘lgan vaqt ekan. Odil Yoqubov vaktning kadriga yetar va uni o‘z ijodining kamoliga xizmat qildira bilardi. Shuning uchun keyingi ellik yil mobaynida «Tengdoshlar»ning yoniga qator-qator yirik romanlar, qissalar, hikoyalar, dramatik asarlar, ocherklar, badialar kelib qo‘shildi. Katta ijod saf tortdi. Ulkan karvonga aylandi.

* * *

Odil Yoqubov baxtli adib. U ikkinchi jahon urushida yosh ko‘ngilli askar kabi ishtirok etdi. Uzoq Sharkda Gobi sahrolarini marsh bilan bosib o‘tdi. Qochayotgan yapon qo‘shinlari ortidan to Xingan tog‘larigacha bordi. Bu sinov uning hayotida sezilarli iz qoldirdi. U harbiy safarlarda chiniqib er yigit bo‘lib yetildi. Urush yillari otasini «xalq dushmani»ga chiqarib nohak ayblab qamaganlarida juda ezilardi. Ezilgan qalbda adabiyotga ulug‘ bir mehr uyg‘ondi. Adabiyot doimo odillik tarafida bo‘lgani uchun buni yaxshi fahmlab uni sevdi. Safar xaltasida Abdulla Qodiriyning romanlari bor edi. Ularni tinimsiz o‘qirdi. «O‘tgan kunlar» unga yod bo‘lib ketdi. Nashriyotda ishlagan kezlari o‘zining Gobi saxrosida boshidan kechirganlarini yozib, «Izlayman» degan qissa yaratdi. Noshir kabi eslayman. Bu qissani birgalikda xo‘b o‘qiganmiz. Baqslar qilganmiz. Bahslarimizning oxiri mening «Izlayman» kitobiga so‘z yozishim bilan nihoyalandi. Bundan ilgariroq adib nashriyotga «Qanot juft bo‘ladi» degan yangi qissasining qo‘lyozmasini topshirgan, uni ham birga o‘qib xayrli muhokamalar qilgan, qissa 1970 yilda nashr etilib o‘kuvchilar tomonidan muhabbat bilan qarshi olingan edi. Boshqalarga va adibning o‘ziga kanday bilmadimu lekin nazarimda «Qanot juft bo‘ladi» asari Odil Yoqubov ijodida katta burilish boshlanganidan darak bergan edi. Garchi bu asargacha uning allaqancha dramalari sahnalarda o‘ynalib, bahslar, munozaralar bo‘lib, «Ikki muhabbat», «Tilla uzuk», «Muqaddas», «Bir felyeton qissasi», «Er boshiga ish tushsa», «Matluba» keng o‘quvchilarning muhabbatini qozonib ulgurgan bo‘lsa-da, «Qanot juft bo‘ladi» yozuvchining yangi mahorat pog‘onasiga chiqayotganligi, uslubda katta mumtoz proza uslubiga yaqinlashayotganligi, o‘rganish-izlanish davrining ilk o‘n besh yili tugab, yangi san’atkorlik davriga kirib borayotganligi ayon sezilib turardi. «Matluba»da nishon bergan bu san’atkorlik «Qanot juft bo‘ladi»da batamom shakllanib yetgan edi. Qissaning bir yerida uning qahramoni Akram sevgan qizini go‘zal tabiat og‘ushida intizor kutarkan, «Akram gullab turgan jiyda navdasiga yuzini bosdi» deb bir go‘zal tasvir boshlanadi. Shu go‘zal jumla tasvirda adibning butun borlig‘i namoyon bo‘ldi. Balki mubolag‘a bo‘lib ko‘rinaru, lekin o‘sha paytda nazdimda buyuk epopeyalar yozishgan Mixail Sholoxov yoki Marsel Prust kabi adiblar bunday jumlalarni o‘qisalar edi, albatta yozuvchi mahoratiga tan bergan bo‘lardilar, deb o‘ylaganman. Bu qissada tasvirlar shunchalar boy, samimiy, go‘zal edi.

* * *

Odil Yoqubov nashriyotda g‘oyatda barakali ishladi. Ilgari «LG»da O‘zbekiston bo‘yicha muxbir bo‘lib ishlab tinimsiz yugur-yugurlar, tinimsiz safarlar, tinimsiz haqqoniy material uchun kurashlardan tinib nashriyot kabi sokin bir maskanda taassurotlarni jamlab olish, o‘tgan yo‘lga nazar solish, kelajakni qurish rejalarini ko‘zdan kechirish imkoniyati tug‘ilganday edi. Tasavvur qiling: yozuvchi shu yetmishinchi yillar orasida ketma-ket «Ulug‘bek xazinasi», «Diyonat» va «Ko‘hna dunyo» (1982) romanlarini yozib o‘quvchiga taqdim etdi. Adib bu paytda ellikni qoralagan edi. U tinimsiz adabiy gurunglarda, o‘qishlarda qatnashardi. Nihoyatda ko‘p o‘qirdi. Tendryakov, Shukshin, Belov, Astafyev, Rasputin, Aytmatov, Nurpeyisov, Vasil Bikov, Dudinsev asarlarini o‘qib davralarda ular haqida suhbatlar qurardi. Bu yozuvchilarning asarlarida ko‘ringan kuchli realistik tasvir, hayot va inson taqdirlarining o‘ta ziddiyagli masalalarini keskin ko‘tarish va hal qilishga juda qoyil qolar va ulardan o‘ta havaslanar, kuchli ta’sirlanardi. U Lev Tolstoy asarlarini muttasil mutolaa qilar, «Tirilish», «Anna Karenina», «Kreyser sonatasi» va ayniqsa, «Xojimurod» asarlarini xuddi asar yozganday o‘kir, fikrlashar, o‘ziga hayotiy, badiiy xulosalar chiqarardi. Bu asarlarni u suvday bilardi va sevardi.

Odil Yoqubov yetmishinchi yilning oxirida Kolumbiya adibi Gabriyel Garsia Markesning «Sto let odinochestva» («Yuz yil tanxolikda») va «Osen patriarxa» («Buzrukning kuzi») asarlarining kitobini Moskvadan topib keldi. Ularni bizga xam albatta o‘qishni tavsiya qildi. Bir necha yillar bu favqulodda qudratli asarlarning ta’sirida yurdi. Bu paytda men Dostoyevskiyning «Jinoyat va jazo», «Telba» romanlarini tarjima qila boshlagan edim. Odil Yokubov mening Dostoyevskiyga qattiq qiziqqanligimni ko‘rib, «Ibroyimjon, Gersenning «Bыloye i dumы» asarini o‘zbekchaga albatta o‘girish zarur. Kim buni kila oladi? O‘zingiz bir urinib ko‘rmaysizmi?» — degan taklifni bildirgan edi. Bu o‘qishlar unga kuch berar, ijodiy parvozlarga ilxomlantirardi. Bir kuni u «Pravda Vostoka» gazetasida qiziqarli material sifatida bosilgan Ali Qushchi tomonidan Mirzo Ulug‘bek kitoblari, qo‘lyozmalari, oltin javohirlarining hech kim bilmas tog‘larda yashirib ko‘milishi xaqida o‘qib qoldi-yu, butun tinchligini yo‘qotdi- qo‘ydi. U ertayu kech shu xakda o‘ylaydigan, shu haqda gapiradigan, shunga aloqador boshqa materiallar va faktlarni qidiradigan bo‘ldi. Biron yil shunday bezovta tinimsiz axtarishlardan so‘ng unda bu hakda katta asar yaratish g‘oyasi yondi. U juda tez ishladi, romanni kallasida yozib bitirdi, undan so‘ng qog‘ozga tushirdi. Ishonarli, haqqoniy roman dunyoga keldi. Kitobxon bu asardan g‘oyatda mutaassir bo‘ldi. Tarixiy roman xakidagi tasavvurlarimizni Qodiriy, Oybek, Aleksey Tolstoy asarlarini o‘qib olgan edik. «Ulug‘bek xazinasi» tarix va tarixiy personajlarga zamonaviy yondoshuv tajribasini berdi. Voqealar va kuchli ziddiyatlar, inson qismatlari fojialarini realistik uslubda tasvirlash, yoritish, tarix xaqiqatini ro‘y-rost ochish yo‘li ochildi.

* * *

«Ulug‘bek xazinasi»ning muvaffaqiyatidan so‘ng Odil Yoqubov gurunglarida tarix va tarixiy shaxslar haqidagi suhbatlar yana xam qizidi. Roman tariximizga yangicha qarash va munosabatni shakllantirdi. Men xam kutubxonamga Rim, Yunon, Arab tarixchilarining asarlarini jamlay boshladim. «Muqimxon tarixi», «Ubaydullanoma»larni o‘qib, qattiq ta’sirlandim. Tariximiz ulug‘ qo‘riq bo‘lib yotganligini tasavvur qildim. Shu naytlarda Abulfazl Bayxaqiyning rus tiliga tarjima qilib nashr etilgan «Tarixi Mas’udiy» kitobi tushdi. Bu juda yirik asar «Tarixi oli Mahmud» asarining faqat bir qismigina ekan. Bunda g‘aznaviylar davri voqealari shunchalar ta’sirli yoritilgan ekanki, bir qancha vaqtlar bu asar ta’sirida yurdim. U haqda Odil Yoqubovga ham bir qancha gurunglarda hikoya qilib berdim. Adib bu tarixga samimiy qiziqib qoldi. Bayhaqiyning kitobini berib turishimni so‘radi. Kitobni o‘qidi-yu unga batamom asir bo‘ldi. Unda katta ijodiy g‘oya tug‘ildi. «Ko‘hna dunyo» shu tariqa dunyoga keldi. Mirzo Ulug‘bek, Ali Qushchi, Abdullatif obrazlaridan so‘ng Beruniy, Ibn Sino, Mahmud G‘aznaviy singari ulkan tarixiy shaxslar yorqin siymolari obrazlarining teran badiiy mahorat bilan yaratilishi adabiyot dunyosida katta voqea bo‘ldi.

* * *

Odil Yoqubov 1976 yilda ellik yoshini o‘z o‘quvchilari, endi davrasi juda kattaygan muxlislari, adabiy jamoatchilik bilan birga qizg‘in nishonladi. O‘quvchining o‘z asarlariga bo‘lgan cheksiz mexr-muhabbatini ko‘rdi. O‘sha tantanali anjumanda u kitobxonning mehr dengizida cho‘milarkan, bu mehrga javoban to‘lqinlanib: «Sizning 6u mehr-muhabbatingizga men bundan ham ko‘proq ishlash, bundan ham ko‘proq va yaxshiroq asarlar yozish bilan javob beraman. Men o‘zimni asar yozadigan pallam kelganligini sezyapman», degan edi. Adib rosa to‘lgan, yetilgan ekan, bu va’dasi yerda qolmadi. Va’dasini xatto oshirib-toshirib ado etdi. O‘quvchilariga o‘zbek xalqining zamonaviy hayoti va 6u hayotning o‘tkir muammolari ko‘tarilgan «Diyonat», «Oq qushlar, oppoq qushlar», «Adolat manzili», «Qaydasan, Moriko», «Muzaffar Temur», «Bir koshona sirlari» kabi asarlarini takdim etdi. Chingiz Aytmatovning 70 yoshini Bishkekda butun dunyo jamoatchiligi ishtirokida nishonlanganda, uning dunyo tillarida chiqqan asarlari ulkan bir zalga yig‘ilib, namoyish qilingan edi. Bir odamning shunchalar ko‘p kitob egasi bo‘lishi mumkinligi odamni hayratga solmay, lol qilmay iloji yo‘q edi. Mana, adibimiz Odil Yoqubovga shunday sharafli qismat nasib bo‘layotir.

Uning kitoblari, jahon tillaridagi tarjimalari jamlansa, shunday shukuhli, fayzli bir uy kitob bo‘ladi. Ular bir zahmatkash ijodkor insonning peshona teri bilan yaratilgan. Mehnat, iste’dod insonni qanchalar ulug‘lash, sarafroz etishi mumkin.

* * *

Odil Yoqubov Abdulla Qahhor, Oybek, G‘afur G‘ulom, Chingiz Aytmatov, Abdujamil Nurpeyisovlarning suhbatlarini ko‘p tingladi. Ular ijodidan o‘ziga jiddiy ijodiy saboqlar oldi. U uzoq yillardan buyon Said Ahmad, Pirimqul Qodirov, Shukrullo, Ramz Bobojon, Ibrohim Rahim, Rahmat Fayziy, Asqad Muxtor, Hamid G‘ulom, Sunnatilla Anorboyev, Sa’dulla Karomatov, Maqsud Qoriyev singari yozuvchilar, Rahim Bekjon, Iso Jabbor, Matyoqub Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinov, Hibziddin Muhamedxonov kabi ko‘p olim ulamolar bilan yelkama-yelka turib samimiy, do‘stona, ibratga to‘liq muloqotlar qildi. Zakiy, zarif Sa’dulla Siyoyev, jo‘shqin, dilbar Ashurali Jo‘rayev kabi talantli shogird-izdoshlar yetishtirdi. Ko‘p yosh munaqqidlarga homiylik qildi, ularning adabiyotda o‘z o‘rinlariga ega bo‘lishlariga ko‘maklashdi.

* * *

Mustaqillik havolari adib Odil Yoqubov talantiga yangi-yangi imkoniyatlar ochdi. Davlat tili qanot yoydi. Ijtimoiy, siyosiy, madaniy hayotdagi mavqeini ko‘tardi va mustahkamladi. Til to‘xtovsiz ravishda yangidan yangi tushunchalar, terminlar, so‘zlar bilan boyish pallasiga kirdi. Atamaqo‘m raisi sifatida Odil Yoqubov bu tarixiy jarayonga o‘z hissasini qo‘shdi. Markaziy Osiyoning yangi mustaqil davlatlari o‘z madaniyatlarini yaqinlashtirish, do‘stlik, qardoshligimizni yangi bosqichga olib chiqishga intilib, Madaniyatlar Assambleyasi tuzishga qaror berilganda, ozodlik yo‘rgaklagan shu olijanob tashkilotga Chingiz Aytmatov prezident, Odil Yoqubov vitse-prezident etib saylandi. Odil Yoqubov bu yuksak mas’uliyatli jabhada muhim tashkilotchilik ishlari olib bordi. Adibning asarlari Davlat mukofoti bilan taqdirlandi. Ulkan ijodiy, ijtimoiy faoliyati uchun adib «Do‘stlik», «El-yurt hurmati» ordenlari nishondori bo‘ldi.

Odil Yoqubov extirosli, serxayajon adib. Uning ijodiy, insoniy qiyofasida shijoat va matonatning alohida belgilari turfa jilolarda zuhurlanadi. Yetmishinchi yillarning oxirida u roman tafakkuri, realistik tasvir hodisalari ustida Umarali Normatov bilan suhbatlasha turib, qani endi iloji bo‘lsa, o‘zimning oltmishinchi yillarda yozgan kitoblarimni hozir boshqatdan boshqacha yozgan bo‘lardim, degan gapni aytgan edi. O‘shanda u o‘zining realizm va roman tafakkuri borasidagi estetik prinsiplarini asoslashga, badiiy mahoratga bo‘lgan qarashlarini bayon qilishga urinib ko‘rdi. Va bir qator qimmatli fikr-mulohazalarni o‘rtaga qo‘ydi. Odil Yoqubovning oltmishinchi yillar — ijodining ilk davri asarlarini yetuklik pallasiga kirganda boshqatdan yozish haqidagi fikri albatta ehtiros bilan aytilgan fikr. U o‘sha davrning asarlari zaif ekan-da degan ma’noni bermaydi aslo. O‘z davrida u asarlar o‘quvchilarning katta mexr-muhabbatiga, olqishlariga sazovor bo‘lgan edi. Odil Yoqubovning keng shuhrat qozongan mashhur ishlaridan biri — uning qayta qurish davrida Moskvada xalq deputatlari qurultoyida so‘zlagan otashin nutqi. Dengiz po‘rtanasidek yangragan 6u nutq TV orqali butun dunyoga namoyish etilgan va juda katta ijtimoiy taassurot uyg‘otgan edi. Odil Yoqubov o‘shanda o‘zbek dehqonining qismati haqidagi barcha achchiq haqiqatlarni shijoat bilan o‘rtaga qo‘ygan edi. O‘zbek adiblari, shoirlari hamisha dehqonga yaqin bo‘lganlar. Kimdir ularni doim ulug‘lab kelgan, kimdir shirin ro‘yolarga g‘arq qilgan, kimdir yelkasiga qoqib tilyog‘lamalik qilgan. Lekin hech kim o‘zbek dehqonining ahvolini, tarixiy holatini, fojia va muammolarini ulug‘ minbardan turib bunchalar keskin odillik bilan bayon qilib bermagan, odamlarning ko‘zlarini ochmagan edi. Oradan biroz vaqt o‘tib Ozod Sharafiddinov bu haqda «Nutq yoki adib hayotining yulduzli onlari» degan badia yozdi. «Ekranda ko‘zimga Odil yolg‘iz emasday ko‘rindi. Uning orqasida zaldagilarning hech qaysisiga ko‘rinmay Odil bolaligidan asarlarini sevib o‘qigan ulug‘ adib Abdulla Qodiriy va ulug‘ ustoz Abdulla Qahhor turganday edi. Odil ularning ham aytilmay qolgan dardlarini aytayotganday Abdulla Kodiriy va Abdulla Qahhor ma’qullashib, «Barakalla, Odiljon», deya yelkasiga qokib dalda berib turishganday edi. Shundan keyin men Odildagi buyuk jasoratning qayerdan kelganligini anglaganday bo‘ldim». Shundan keyin Ozod Sharafiddinov Odil Yoqubovning bir gurungda shu nutq xususida aytgan bir fikrini keltiradi: «Men butun ijodimni tarozining bir pallasiga qo‘ysam, ikkinchi pallasiga shu nutqimni qo‘ygan bo‘lardim…» Men ham bu so‘zlar aytilganda bor edim. Odil Yoqubov er yigitning gapini aytgan edi. Bu vallomatlik ostida o‘sha vulqon hamon tinmay jo‘sh urayotganini sezgan edim. Odil Yoqubov nohaqliklarga qarshi shijoatkor, po‘rtanaday toshqin asarlar bunyod qildi. Uning yangi «Osiy banda» romani ham adibning ijodiy ehtiroslari avj pardalarda ekanligini ko‘rsatadi. Bor bo‘ling, Odil aka! Zero, buni albatta hayot deydilar!

18 oktyabr, 2006 yil