Мамлакатимизда ноширлик соҳасида кўплаб муаммолар тўпланиб қолган бўлиб, уларни ҳал этиш учун қатъий чора-тадбирлар кўриш лозим. Биргина мисол – мустақилликка эришганимиздан кейин нашриётларни давлат тасарруфидан чиқариш жараёни бошланди. Лекин ҳисоб-китобга келганда улар на давлатники, на хусусий эди. Бу эса кимлар учундир талон-тарожликка имкон яратди ва нашриётлар ҳар тарафлама таназзулга юз тутди.
Наби ЖАЛОЛИДДИН
ЧЎКАЁТГАН ЗИЁ КЕМАЛАРИ
Мамлакатимизда ноширлик соҳасида кўплаб муаммолар тўпланиб қолган бўлиб, уларни ҳал этиш учун қатъий чора-тадбирлар кўриш лозим. Биргина мисол – мустақилликка эришганимиздан кейин нашриётларни давлат тасарруфидан чиқариш жараёни бошланди. Лекин ҳисоб-китобга келганда улар на давлатники, на хусусий эди. Бу эса кимлар учундир талон-тарожликка имкон яратди ва нашриётлар ҳар тарафлама таназзулга юз тутди.
«Ўзбекистон» НМИУ асосан ижтимоий-сиёсий асарлар, жумладан, бадиий адабиётлар, «Ўқитувчи» НМИУ эса умумтаълим мактаблари ва олий ўқув юртлари учун дарсликлар, илмий рисолалар, Ғафур Ғулом номидаги НМИУ адабий асарлар ва санъатга оид рисолаларни нашр этиб келмоқда. Мазкур зиё масканларида элимизнинг машҳур ва таниқли ижодкорлари, мутахассислари меҳнат қилишганки, улар ўз тарихи, тажриба ҳамда муҳаррирлик мактабларига эга. Айни пайтда эса уларни бой бериш хавфи пайдо бўлмоқда. Масалан, Ғафур Ғулом номидаги НМИУни олайлик: у 1956 йили ташкил этилган бўлиб, бу ерда мумтоз ва замонавий адабиётимиз, чет эл ёзувчилари ҳамда ёшларнинг энг сара асарлари нашр қилинган. Ушбу нашриётда китоб чиқариш ҳар бир шоир ёки ёзувчи учун дилга яқин орзу ва фахр-у ифтихор бўлган. Унда Эркин Воҳидов, Эркин Аъзам, Муҳаммад Юсуф, Шавкат Раҳмон, Низом Комилов, Абдували Қутбиддин каби таниқли ижодкорлар меҳнат қилишган. Ҳозирги кунда ката замонавий босмахонаси бор. Мухтасар айтганда, у мамлакатдаги «ўзини ўзи эплаётган» оз сонли корхоналардан биридир. Энди соҳанинг хусусий сектори ҳақида ҳам гаплашсак, бир нечта кўзга кўриниб қолган хусусий нашриётлар мавжуд. Лекин уларнинг иқтисодий аҳволи яхши эмас, «карантин» даврида «беллари»дан янада қувват кетди.
Қолаверса, асосан, «бозорбоп» олди-қочди китоблар, пуллик буюртмалар, буклетлар, турли ёрлиқларни босиб чиқариб, тирикчилик қилишмоқда. Баъзилар эса «қатъий буюртма»ларни кутиб ўтиришади. Ёлғон бўлмасин, гоҳи «жиддий» китобларга ҳам йўл беришади, аммо «сотилармикан?» деган ҳадик уларни ҳамиша тарк этмайди. Айримларнинг босмахонаси ҳам йўқ. Энг ачинарлиси, бирортаси тажрибали муҳаррирлар жамоасига эга эмас. Шунинг учун ҳам чиқарган китобларида имловий хатолар қалашиб ётади, чунки жиддий таҳрир қила оладиган муҳаррир ва саводхон мусаҳҳиҳлари кам. Энг ёмони, арзон тушиши учун китобларни сифатсиз қоғозга босишади. Ишчи-ходимларга ўз вақтида маош бериш ва муаллифларнинг қалам ҳақлари ҳақида эса гапириш ортиқча. Бу билан хусусий нашриётларни камситмоқчи ҳам, танқид қилмоқчи ҳам эмасмиз, фақат ўзаро нисбатни таққосламоқчимиз, холос. Йирик нашриётлар хусусийлаштирилса, буларнинг аҳволига тушиши эҳтимолдан йироқ эмас. Чунки сотиб олган одам нима қилиб бўлса-да, сарфлаган пулининг ўрнини қоплашга ҳаракат қилади. Бу эса узоқ йиллар мобайнида тўпланган ноширлик ва муҳаррирлик тажрибалари, йиллаб йиғилган асл матнларни (ноширлик базаси) буткул йўқотиши мумкин.
Тўғри, ният холис. Бизда ҳам вақтлар ўтиб, ривожланган давлатлардаги каби йирик хусусий нашриётлар пайдо бўлар, аммо айни пайтда бу соҳадаги, яъни маънавият соҳасидаги «тадбиркорлик» ниманидир йўқотиш эвазига бўлмаслиги керак, назаримизда. Бир муҳаррир профессонал даражага етиши учун камида 20 йил вақт керак бўлади. Агар йирик замонавий босмахоналар қуришга эришганимизда ҳам сифат ўлда-жўлда қолаверади. Сифатсиз маҳсулотнинг эса ҳеч кимга кераги йўқ. Бугун бутун дунёга интернет олами ҳукмронлик қилаётган бир пайтда, ёшларимизнинг маънавияти борасида бундай таваккалчиликка қўл уриб бўлмайди. Ғафур Ғулом номидаги нашриёт шу пайтгача халқ ижоди дурдоналаридан, эртакларидан иборат қатор кўпжилдликларни, кўплаб нодир асарларни чоп этган. Кейинги йилларда «Ўзбек халқ ижоди ёдгорликлари» туркумида миллатимиз достонларининг юз жилдини нашр этишга киришган. Шу кунгача ушбу ноёб нашрнинг 60 жилди тайёр ва 18 жилди китоб ҳолида элимизга тақдим этилди. Бу борада нашриёт Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти билан яқин ҳамкорликда иш юритмоқда. Ушбу миллий-маънавий обида, яъни юз жилд китоб тўлиқ нашр этилса, халқимизга, авлодларимизга асрлар оша хизмат қилиши аниқ. Хўш, қайси хусусий корхона кимдир маблағ бермаса, ушбу китобларни саводли, бехато тарзда чоп эта олади? Албатта, давлат нашриёти!
Ҳатто қорақалпоқ халқи фольклорининг 100 жилдлиги аллақачон нашр этилган. Қозоқ, бошқирд, беларус, рус, доғистонлик ва мўғул дўстларимиз ҳам бу борада катта-катта муваффақиятларга эришиб, жил-жилд китоблар босиб чиқаришган. Оврўпа халқлари ҳақида-ку гапирмасак ҳам бўлади.
«Ўзбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти ҳам инқирозга юз тутди. Бизнингча, бу ҳам жиддий хато бўлди. Чунки ўзини ҳурмат қилган ҳар бир мамлакатда миллий энциклопедияни тайёрлаб, нашр этувчи олимлар гуруҳи ва нашриёт мавжуд. Ахир, энциклопедия халқ ва давлат-нинг ўзи ҳақида мукаммал ва ишончли маълумот берувчи «паспорти»-ку?!.
Қолаверса, бунақа китоблар йил сайин янгиланиб, тўлдирилиб борилиши, яъни мунтазам ишловчи механизм керак. Энди бу билан ким шуғулланади? Бу борада рост гапни фақат ҳалол олим ва давлат тасарруфидаги нашриёт айтиши мумкин.
«Ўзбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриётида айнан қомусий асарлар таҳририга ихтисослашган проф е с с о н а л м у ҳ а р р и рлар фаолият кўрсатар эди. Нашриёт ёпилди-ю, муҳарр и р л а р ҳар ёққа тарқаб кетди. Ҳолбуки, қомусий асарларни я р а т и ш д а н а ш р и ё тнинг ўзига хос таҳрир услуби ва дунё бўйича тан олинган тартиб-қоидалари, мезонлари бор. Мазкур усуллар бирор жойда ўқитилмайди – улар устоз-шогирдлик анъаналари орқали шаклланиб келади. Бу йўқотишнинг ўрнини ким тўлдиради?
Ш а р қ ш у нослик илмий-тадқиқот институти хазинасида халқимиз тарихи ва адабиётига оид ҳали ўрганилмаган юз мингдан ортиқ ёзма ёдгорликлар тадқиқотчиларини кутиб ётибди. Уларни ким ўрганади? Албатта, ўз халқи тақдирига бефарқ бўлмаган фидойи олимлар. Ким нашр этади? Шубҳасиз, куч-қудратга эга мамлакат тасарруфидаги давлат нашриётлари.
Эронликлар «Форс тили изоҳли луғати»нинг 100 жилдлигини нашр этишмоқда. Бизники эса бор-йўғи беш жилд. Ахир, она тилимизнинг бойлиги ва изоҳли луғатимизнинг мукаммал эмаслиги ҳаммага маълум-ку! Хўш, бу ишни ким қилади-ю, ким китоб ҳолига келтиради?
«Жаҳон адабиёти» журнали ташкил топгандан буён унинг саҳифаларида дунё халқлари ёзувчи ва шоирларининг кўплаб асарлари босилди. Энди уларнинг сараларини китоб ҳолида тартибли тарзда чоп этиш шарт ва бу миллатимизни маънавий жиҳатдан бойитади. Буни ким қилади?
ХХ аср ўзбек адабиёти дурдоналарини саралаб, китоб ҳолига келтириш вақти аллақачон етган. Бу масъулиятли ишни ким бажаради? Иқтидорли ёшларнинг китобларини тизимли тарзда, элга манзур даражада ким нашр этиши мумкин, яъни бу иш кимга керак? Албатта, Ўзбекистон учун! Хўш, уни ким амалга оширади?..
Бундай саволлар жуда кўп.
Ҳозирги кунда ҳатто профессионал ёзувчи ва шоирлар ҳам ўз китобларини нашриётларда «ё зўри, ё зари» билан базўр чиқариш имкониятига эга. Кўпи буни орзу ҳам қилолмайди, илмий рисолалар-ку қарийб ч и қ а р и л м а й д и .
Соҳадаги ўзгаришлар шу тарза кетса, эртага нима бўлади? Аслида санайверсак, бунинг асоратлари жуда кўп. Энг муҳим гап: ўз муҳаррирлик ва ноширлик тажрибасига эга бўлмаган нашриёт қандай қилиб сиёсий адабиётларни чоп эта олади? Бу ўта муҳим масала бўлиб, Ватан тақдирига дахлдордир. Китоб ва китобхонлик масаласи миллат маънавияти ҳамда халқ тақдири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, унга бефарқ, лоқайд одам жиноятчи ҳисобланади!
Бу кун Ўзбекистон нашриётлари денгизга чўкаётган кемаларга ўхшайди. Зиё кемаларини асраб қолиш керак. Бу ҳар биримизнинг муқаддас бурчимиздир.
Таҳририятдан: мазкур мавзу анчайин баҳсталаб ва долзарб. Албатта, муаллифнинг фикрлари жараёнга дахлдор мутасаддиларда ҳам ўзига хос фикр уйғотиши табиий. Шу боис, ноширлар, соҳа мутахассислари ҳамда мутасаддиларининг мавзу бўйича фикрлари, мулоҳазалари учун таҳририят газета саҳифаларидан жой ажратишга тайёр. Газета – минбар. Ҳақиқат эса баҳсларда ойдинлашади.
«Ishonch» газетасининг 2020 йил № 112-113 (4398)-сонидан олинди.
Mamlakatimizda noshirlik sohasida ko’plab muammolar to’planib qolgan bo’lib, ularni hal etish uchun qat’iy chora-tadbirlar ko’rish lozim. Birgina misol – mustaqillikka erishganimizdan keyin nashriyotlarni davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni boshlandi. Lekin hisob-kitobga kelganda ular na davlatniki, na xususiy edi. Bu esa kimlar uchundir talon-tarojlikka imkon yaratdi va nashriyotlar har taraflama tanazzulga yuz tutdi.
Nabi JALOLIDDIN
CHO’KAYOTGAN ZIYO KEMALARI
Mamlakatimizda noshirlik sohasida ko’plab muammolar to’planib qolgan bo’lib, ularni hal etish uchun qat’iy chora-tadbirlar ko’rish lozim. Birgina misol – mustaqillikka erishganimizdan keyin nashriyotlarni davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni boshlandi. Lekin hisob-kitobga kelganda ular na davlatniki, na xususiy edi. Bu esa kimlar uchundir talon-tarojlikka imkon yaratdi va nashriyotlar har taraflama tanazzulga yuz tutdi.
«O’zbekiston» NMIU asosan ijtimoiy-siyosiy asarlar, jumladan, badiiy adabiyotlar, «O’qituvchi» NMIU esa umumta’lim maktablari va oliy o’quv yurtlari uchun darsliklar, ilmiy risolalar, G’afur G’ulom nomidagi NMIU adabiy asarlar va san’atga oid risolalarni nashr etib kelmoqda. Mazkur ziyo maskanlarida elimizning mashhur va taniqli ijodkorlari, mutaxassislari mehnat qilishganki, ular o’z tarixi, tajriba hamda muharrirlik maktablariga ega. Ayni paytda esa ularni boy berish xavfi paydo bo’lmoqda. Masalan, G’afur G’ulom nomidagi NMIUni olaylik: u 1956 yili tashkil etilgan bo’lib, bu yerda mumtoz va zamonaviy adabiyotimiz, chet el yozuvchilari hamda yoshlarning eng sara asarlari nashr qilingan. Ushbu nashriyotda kitob chiqarish har bir shoir yoki yozuvchi uchun dilga yaqin orzu va faxr-u iftixor bo’lgan. Unda Erkin Vohidov, Erkin A’zam, Muhammad Yusuf, Shavkat Rahmon, Nizom Komilov, Abduvali Qutbiddin kabi taniqli ijodkorlar mehnat qilishgan. Hozirgi kunda kata zamonaviy bosmaxonasi bor. Muxtasar aytganda, u mamlakatdagi «o’zini o’zi eplayotgan» oz sonli korxonalardan biridir. Endi sohaning xususiy sektori haqida ham gaplashsak, bir nechta ko’zga ko’rinib qolgan xususiy nashriyotlar mavjud. Lekin ularning iqtisodiy ahvoli yaxshi emas, «karantin» davrida «bellari»dan yanada quvvat ketdi.
Qolaversa, asosan, «bozorbop» oldi-qochdi kitoblar, pullik buyurtmalar, bukletlar, turli yorliqlarni bosib chiqarib, tirikchilik qilishmoqda. Ba’zilar esa «qat’iy buyurtma»larni kutib o’tirishadi. Yolg’on bo’lmasin, gohi «jiddiy» kitoblarga ham yo’l berishadi, ammo «sotilarmikan?» degan hadik ularni hamisha tark etmaydi. Ayrimlarning bosmaxonasi ham yo’q. Eng achinarlisi, birortasi tajribali muharrirlar jamoasiga ega emas. Shuning uchun ham chiqargan kitoblarida imloviy xatolar qalashib yotadi, chunki jiddiy tahrir qila oladigan muharrir va savodxon musahhihlari kam. Eng yomoni, arzon tushishi uchun kitoblarni sifatsiz qog’ozga bosishadi. Ishchi-xodimlarga o’z vaqtida maosh berish va mualliflarning qalam haqlari haqida esa gapirish ortiqcha. Bu bilan xususiy nashriyotlarni kamsitmoqchi ham, tanqid qilmoqchi ham emasmiz, faqat o’zaro nisbatni taqqoslamoqchimiz, xolos. Yirik nashriyotlar xususiylashtirilsa, bularning ahvoliga tushishi ehtimoldan yiroq emas. Chunki sotib olgan odam nima qilib bo’lsa-da, sarflagan pulining o’rnini qoplashga harakat qiladi. Bu esa uzoq yillar mobaynida to’plangan noshirlik va muharrirlik tajribalari, yillab yig’ilgan asl matnlarni (noshirlik bazasi) butkul yo’qotishi mumkin.
To’g’ri, niyat xolis. Bizda ham vaqtlar o’tib, rivojlangan davlatlardagi kabi yirik xususiy nashriyotlar paydo bo’lar, ammo ayni paytda bu sohadagi, ya’ni ma’naviyat sohasidagi «tadbirkorlik» nimanidir yo’qotish evaziga bo’lmasligi kerak, nazarimizda. Bir muharrir professonal darajaga yetishi uchun kamida 20 yil vaqt kerak bo’ladi. Agar yirik zamonaviy bosmaxonalar qurishga erishganimizda ham sifat o’lda-jo’lda qolaveradi. Sifatsiz mahsulotning esa hech kimga keragi yo’q. Bugun butun dunyoga internet olami hukmronlik qilayotgan bir paytda, yoshlarimizning ma’naviyati borasida bunday tavakkalchilikka qo’l urib bo’lmaydi. G’afur G’ulom nomidagi nashriyot shu paytgacha xalq ijodi durdonalaridan, ertaklaridan iborat qator ko’pjildliklarni, ko’plab nodir asarlarni chop etgan. Keyingi yillarda «O’zbek xalq ijodi yodgorliklari» turkumida millatimiz dostonlarining yuz jildini nashr etishga kirishgan. Shu kungacha ushbu noyob nashrning 60 jildi tayyor va 18 jildi kitob holida elimizga taqdim etildi. Bu borada nashriyot Fanlar akademiyasi O’zbek tili, adabiyoti va folьklori instituti bilan yaqin hamkorlikda ish yuritmoqda. Ushbu milliy-ma’naviy obida, ya’ni yuz jild kitob to’liq nashr etilsa, xalqimizga, avlodlarimizga asrlar osha xizmat qilishi aniq. Xo’sh, qaysi xususiy korxona kimdir mablag’ bermasa, ushbu kitoblarni savodli, bexato tarzda chop eta oladi? Albatta, davlat nashriyoti!
Hatto qoraqalpoq xalqi folьklorining 100 jildligi allaqachon nashr etilgan. Qozoq, boshqird, belarus, rus, dog’istonlik va mo’g’ul do’stlarimiz ham bu borada katta-katta muvaffaqiyatlarga erishib, jil-jild kitoblar bosib chiqarishgan. Ovro’pa xalqlari haqida-ku gapirmasak ham bo’ladi.
«O’zbekiston milliy entsiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti ham inqirozga yuz tutdi. Bizningcha, bu ham jiddiy xato bo’ldi. Chunki o’zini hurmat qilgan har bir mamlakatda milliy entsiklopediyani tayyorlab, nashr etuvchi olimlar guruhi va nashriyot mavjud. Axir, entsiklopediya xalq va davlat-ning o’zi haqida mukammal va ishonchli ma’lumot beruvchi «pasporti»-ku?!.
Qolaversa, bunaqa kitoblar yil sayin yangilanib, to’ldirilib borilishi, ya’ni muntazam ishlovchi mexanizm kerak. Endi bu bilan kim shug’ullanadi? Bu borada rost gapni faqat halol olim va davlat tasarrufidagi nashriyot aytishi mumkin.
«O’zbekiston milliy entsiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyotida aynan qomusiy asarlar tahririga ixtisoslashgan prof ye s s o n a l m u h a r r i rlar faoliyat ko’rsatar edi. Nashriyot yopildi-yu, muharr i r l a r har yoqqa tarqab ketdi. Holbuki, qomusiy asarlarni ya r a t i sh d a n a sh r i yo tning o’ziga xos tahrir uslubi va dunyo bo’yicha tan olingan tartib-qoidalari, mezonlari bor. Mazkur usullar biror joyda o’qitilmaydi – ular ustoz-shogirdlik an’analari orqali shakllanib keladi. Bu yo’qotishning o’rnini kim to’ldiradi?
Sh a r q sh u noslik ilmiy-tadqiqot instituti xazinasida xalqimiz tarixi va adabiyotiga oid hali o’rganilmagan yuz mingdan ortiq yozma yodgorliklar tadqiqotchilarini kutib yotibdi. Ularni kim o’rganadi? Albatta, o’z xalqi taqdiriga befarq bo’lmagan fidoyi olimlar. Kim nashr etadi? Shubhasiz, kuch-qudratga ega mamlakat tasarrufidagi davlat nashriyotlari.
Eronliklar «Fors tili izohli lug’ati»ning 100 jildligini nashr etishmoqda. Bizniki esa bor-yo’g’i besh jild. Axir, ona tilimizning boyligi va izohli lug’atimizning mukammal emasligi hammaga ma’lum-ku! Xo’sh, bu ishni kim qiladi-yu, kim kitob holiga keltiradi?
«Jahon adabiyoti» jurnali tashkil topgandan buyon uning sahifalarida dunyo xalqlari yozuvchi va shoirlarining ko’plab asarlari bosildi. Endi ularning saralarini kitob holida tartibli tarzda chop etish shart va bu millatimizni ma’naviy jihatdan boyitadi. Buni kim qiladi?
XX asr o’zbek adabiyoti durdonalarini saralab, kitob holiga keltirish vaqti allaqachon yetgan. Bu mas’uliyatli ishni kim bajaradi? Iqtidorli yoshlarning kitoblarini tizimli tarzda, elga manzur darajada kim nashr etishi mumkin, ya’ni bu ish kimga kerak? Albatta, O’zbekiston uchun! Xo’sh, uni kim amalga oshiradi?..
Bunday savollar juda ko’p.
Hozirgi kunda hatto professional yozuvchi va shoirlar ham o’z kitoblarini nashriyotlarda «yo zo’ri, yo zari» bilan bazo’r chiqarish imkoniyatiga ega. Ko’pi buni orzu ham qilolmaydi, ilmiy risolalar-ku qariyb ch i q a r i l m a y d i .
Sohadagi o’zgarishlar shu tarza ketsa, ertaga nima bo’ladi? Aslida sanayversak, buning asoratlari juda ko’p. Eng muhim gap: o’z muharrirlik va noshirlik tajribasiga ega bo’lmagan nashriyot qanday qilib siyosiy adabiyotlarni chop eta oladi? Bu o’ta muhim masala bo’lib, Vatan taqdiriga daxldordir. Kitob va kitobxonlik masalasi millat ma’naviyati hamda xalq taqdiri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, unga befarq, loqayd odam jinoyatchi hisoblanadi!
Bu kun O’zbekiston nashriyotlari dengizga cho’kayotgan kemalarga o’xshaydi. Ziyo kemalarini asrab qolish kerak. Bu har birimizning muqaddas burchimizdir.
Tahririyatdan: mazkur mavzu anchayin bahstalab va dolzarb. Albatta, muallifning fikrlari jarayonga daxldor mutasaddilarda ham o’ziga xos fikr uyg’otishi tabiiy. Shu bois, noshirlar, soha mutaxassislari hamda mutasaddilarining mavzu bo’yicha fikrlari, mulohazalari uchun tahririyat gazeta sahifalaridan joy ajratishga tayyor. Gazeta – minbar. Haqiqat esa bahslarda oydinlashadi.
М: «Ishonch» gazetasining 2020 yil № 112-113 (4398)-sonidan olindi.
