НАВОИЙ ШЕЪРИЯТИДА ДАРД
ВА БЕДАРДЛИК ТАЗОДИ
Иброҳим ҲАҚҚУЛ —
филология фанлари доктори, профессор
Шарқ мумтоз шеъриятида ҳис, туйғу, ҳол, маъно, оҳанг, ранг, ҳатто тасвирга ҳам дард ва изтироб етакчилик қилган. Улкан истеъдодлар учун бедардлик, беғамликдан ортиқ ғусса бўлмаган. Уларнинг қалби ва руҳини ёруғ ғам-қайғу, илҳомбахш маҳзунлик бирлаштирган. Оташнафас ҳар бир шоирнинг дарди минг-минглаб кишиларнинг маънавий, руҳий азоби ва армони ўлароқ қабул қилинган. “Ишқ йиғлатар, дард сўзлатар” деган гап кўпчиликка эътироз туғдирмаган.
Қадим-қадим даврлардан бошлаб Дард ва Ғам ботиний бедорлик ҳамда одамийликнинг муҳим шарти, ишқ ва ошиқлик маёғи деб қаралган. Ва “Ишқи йўқ эшак, дарди йўқ кесак” каби мақоллар яратилган. Халқ қўшиқларида эса бедардлик кескин қораланган.
Ўтмишда яшаб ижод қилган бирор бир ҳассос шоир йўқки, дардни бедардликка, ғамни алағда қувончга қарши қўймаган бўлсин. Мумтоз шеър матнларининг йигирманчи асрга келиб нотўғри тушунилиши ва улардан маънан узоқлашилишининг сабабларидан бири дард, алам, ғам, ҳасрат сингари сўзларнинг истилоҳий мазмунини ва образли талқинларини ғалат англаб, нотўғри изоҳланганидир. Дунёда ғам, қайғу ва кулфатнинг тури кўп бўлган. Лекин ирфон, ишқ ва ижод аҳли бедардликни энг оғир бадбахтлик, деб билишган. Шунинг учун Шоҳ Машраб “Бедардларнинг дарди жонимдин ўтди, вой-вой” деса, Моҳлар ойим Нодиранинг “Бедардларнинг жафоларидан фиғон чекиб, фарёд этиб кет”, деган чорловига бефарқ қолганлар ҳозиргидан ҳар қалай кўп бўлмаган.
Бедардлик худди аввалгидек ҳозир ҳам ўнлаб нафсоний ва ахлоқий хасталикларни ўзида бирлаштирган офатдурки, жамиятнинг ҳеч бир ижтимоий табақаси ундан четда қолмайди. Акс ҳолда Муҳаммад Фузулий:
Ҳар дардки бор, бор дармоне вале,
Бедардларнинг дардина дармон бўлмас,–
демаган бўлурди.
Башарий сиқиниш ва азоб-уқубатларни мусибат, бир фожиа тарзида кўрмаганлиги боис Ҳофиз Шерозий ғамни яккаю ягона халоскор, деб шарафлайди:
Ман ҳосили умри худ надидам жуз ғам,
Дар ишқи ту ёри худ надидам жуз ғам.
Як ҳамдаму ҳамроз надидам нафасе,
Як мунису ғамхор надидам жуз ғам .
Мазмуни: Мен умрни ҳосили ғамдан ўзга бир нимада кўрмадим. Сенинг ишқингда ғамдан ўзгасини ўзимга ёр демадим. Ғамдан бошқа бир нафас ҳам ҳамдаму ҳамроз, бир мунису ғамхўрни учратмадим.
“Ғамдан муборак ва қувватли ҳеч нима йўқтур”, – деган Мавлоно Жалолиддин Румий эса дард ва ғамни қандайдир фожиа, қалбни емирувчи фалокат эмас, балки бир саодат, илоҳий бир лутф, дея қабул этган:
Расули ғам агар ояд ба ту,
Канораш гир ҳам чу ошной…
Яъни: Агар сенга ғам элчиси келса, қадрдон бир дўстдай қаршила уни…
Буни Алишер Навоийнинг “Дард-у ғам бўстонининг товусидир кўнглум қуши” ёки:
Дард туфроққа ниҳон қилди Навоий жисмини,
Топибон бир шиша олтун дафн қилғондек гадо,–
деган образли сўзларидан ҳам англаш қийин эмас.
Баъзи Ғарб шарқшуносларининг эътирофлари бўйича, “шарқлик ошиқларнинг ғам-ғуссаси заиф инсон характерини парчалаб, ўткинчи дунёга боғланиб қолганларни ўзлик қафасидан озод” этган. Ўзликдан қутилиш эса юксак даражада сархушлик ва жўшқинлик бағишловчи жунун ҳоли ҳамда маърифати орқали қўлга киритилади. Ишқ дарди, висол орзуси, ҳижрон ва айрилиқ ғам-ғуссаси бўлмаганда, май ва ринд тимсоли адабиётда бизга бугун маълум бўлганчалик кенг ўрин ишғол этолмасди, албатта.
Улуғ шоир ва адибларнинг ижодини теран англаб, асил шахсиятини таниш осон ишмас. Буни ҳаммадан аввал уларнинг ўзлари яхши билишган ва турли муносабат ёки вазият тақозоси билан дард ва изтиробда тўхташ ҳам, турғунлик ҳам бўлмаслигини таъкидлаб ўтишган. Масалан, Навоий машҳур бир ғазалида “Кўнглум ичра дарду ғам аввалгиларга ўхшамас”, деганида қалби, руҳи ва хотирида тўхтовсиз фикрий ўзгариш, янгиланиш кечишидан мамнунлигини кўзда тутган. Агар айни шу ҳақиқат инобатга олинмаса, буюк шоирнинг бошқа бир ғазалидаги ғампарастлик сабабини ҳар ким ўзи билганича сўзлайверади:
Кўнгул ичра ғам камлиги асру ғамдур,
Алам йўқлуғи дағи қаттиқ аламдур.
Одамни дард тарбиялайди ва тоблайди, ғам унинг ботинини муваққат, чиркин ҳирсу ҳаваслардан тозалайди. Шу боисдан ҳам дард аҳли ва изтироб вакиллари зуҳд, тақво, ишқ, маърифат аҳлидан ҳам олдин қўйилган. Шу ўринда бир нарсани изоҳлаб ўтайлик. Ғам ва дард ўтмишда ҳамма жойда, ҳамма вақт ҳам ижобий мазмунда қўлланилмаган, албатта. Улар одамнинг вужуди, соғлиги ҳамда аҳволига ёмон таъсир ўтказиши исбот талаб қилмайди. Алишер Навоий “Назм ул-жавоҳир”даги рубоийларидан бирида ёзган:
Қисқорди ҳаёти ғам ичин ёрғоннинг,
Умри узун ўлди ранжи қисқорғоннинг.
Яъни, ичини ғам тилган кишининг умри қисқарди. Ранж-у азоби камайганнинг ҳаёти узун бўлди.
Бундай фикр ва эътирофларни тасаввуф қаҳрамонлари, айниқса, сўфий, дарвеш ва фақирлар қабул қилишавермаган. Муҳаммад Фузулийнинг севимли қаҳрамони Мажнун ҳам уларга ҳолдош. Туғилар-туғилмас у дунёнинг “водийи ғам”лигини фаҳмлаб, фиғон айлай бошлайди:
Ул дамки бу хокдона душди,
Ҳолини билиб фиғона душди.
Охир кунин аввал айлабон ёд,
Оқизди сиришк қилди фарёд.
Яъни вужуд доми ғамдур,
Озодаларнинг ери адамдур.
Иинсон дунёга келдими, қийинчилик, қийноқ ва азобларга чидашга у мажбур. Қайс ғайритабиий шуур ва идрок билан буни англаб, изтироб қаҳрамони (“ғамнинг ҳарифи”) бўлишга аҳд қилади:
Билдим ғамингни сенингки чўхдур,
Ғам чекмага бир ҳариф йўхдур.
Кедимки бўлай ғамнинг ҳарифи,
Кел тажриба қил мени заифни.
Ҳар қайда ғам бўлса қилма иҳмол,
Жамъ айла дили ҳазинимга сол.
Ҳам бер манга ғам емак камоли,
Ҳам олами ғамдин айла холи…
Қиёсан айтиладиган бўлса, Мажнун ғампарастликда Ҳофиз, Румий, ҳатто Фузулийдан ҳам илгарилаган. Ҳамдард бўлмаса-да, (“Ғам чекмага бир ҳариф йўхдур”), дунёнинг барча ғам-ғуссасини у дили ҳазинига сиғдирмоқчи айни пайтда “ғам емак камоли”га етишгач, ғам-ҳасратдан тамоман фориғ яшамоқчи. Мозийда яратилган шеърларнинг ғоявий асосини ташкил этган. Дард, Ғам, Ҳасрат тушунчасининг мазмуни, умуман бизнинг англашимизга тўғри келадими ё йўқми? Тўғри келмаса, шарҳ ва таҳлиллардаги саёзлик ва хатоликлардан ким зиён кўрган?)
Алишер Навоийда ҳам ғам ва андуҳнинг ниҳояси адамдур. “Қочиб адамға борай ақлу фаҳму донишдин. Ватан борида бу ёт эл аро не бор манга”, – дейди ҳурпараст шоир. Бошқа мутасаввиф ижодкорларга ўхшаб Навоий ҳам “ғам емак камоли”га етишгач, ғам-у ҳасратдан бутунлай фориғ яшашни истайди. Буни қандай тушуниш керак?
Мавлоно Атойи бир ғазалида ёзадики:
Ошиқ кишига хотири ғамнок керактур,
Жон пироҳани дилбар учун чок керактур.
Ғам баҳрина чўм, қаърина ет, дуртек Атойи,
Дарё юзина чун хасу хошок керактур.
Шоирнинг таъкидлашича, ушбу гапларни чуқур ўйлаб, “ғам баҳри”га чўмиш учун “бир ўзгача идрок” зарурдирки, адабиётшуносликда ҳам, навоийшуносликда ҳам масаланинг мана шу жиҳати эътиборга олинмаган. Натижада, мумтоз шеъриятнинг сийрати, яъни ботиний олами билан, деярли, қизиқилмаган. Ваҳоланки, Навоийнинг ўқувчидан кутгани бошқа бўлган:
Эй Навоий, дардлик назмингни дард аҳли билур,
Дардсиз дағи бўлур они ўқиғоч аҳли дард.
Асрдан асрга, авлоддан авлодга ўтган ижодий анъанадан четлашиш ёхуд уни зўравонлик билан ўзгартириш энг зўр шоир ва адибнинг ҳам хаёлига келмаган. Негаки, улар учун гўзаллик, руҳ, ишқ, дард, хаёл дахлсиз илҳом чашмаси бўлган. Ўтмиш замонларда гўзаллик ва гўзални руҳдан, руҳни ишқ завқи ва тахайюлдан ажратган ижодкор бўлмаган. Умуман олганда, эски адабиёт билан янги адабиётни бир-биридан йироқлаштирган қарама-қарши тушунча ғам ва шодлик, қувонч ва андуҳ эди. Ўтмиш адабиётимизнинг ҳеч бир вакили “Шоир бўлиб шодлик ва бахтни куйламаклик зўр саодатим”, деган мақсадни хаёлга ҳам келтирмаганидек, бундай ишга ҳеч бир қаламкашни даъват ҳам қилмаган. Чунки олис ўтмишда яшаб ижод этган шоир ва ёзувчи учун Дард – комиллик, маънавий бедорлик, Изтироб – ҳассослик, руҳий мушоҳадага яқин маъноларни акс эттирганидек, алам, ғусса, изтироб инсон ҳаёти ва қисматига тегишли фавқулодда мураккаб, ҳатто чигал ҳолат ёки зиддиятни кашф қилиш воситаси саналган.
Аммо унутмаслик жоизки, улардан бирортаси ҳам ҳаёт инъом этган шодлик, Ҳақдан етган фараҳ ва қувончни қандайдир бадбин ақида таъсирида қораламаган. Виждонсизик ҳиссиётининг турфалигини қарангки, баъзи сўфий ва дарвеш ижодкорларни совет олимлари шоду хуррамликнинг душмани, кушандаси дея эълон қилишган. Энг қийин ва оғир дамларда инсонни ҳаёт руҳи, воқелик шукуҳи суямаса, бошқа ҳеч қандай моддий куч-қувват уни синиш ва парчаланишдан асрай олмайди. Маддоҳлик ва хушомадга асир шодлик тўтиқушлари буни тушунишмаган. Бўлмаса, Муҳаммад Ризо Огаҳийдай мутафаккирнинг сўзларига беписанд қаралармиди:
Ногаҳон гар шодлиғ топсанг анга олдонмағил,
Ким очиб юмгунча кўз йўқтур бақойи шодлиғ…
Шодлиғ ҳирси балоларга солибдур барчани,
Воқиф ўл, эй Огаҳий, чекма балойи шодлиғ.
Коммунистлар яратган сохта шодликка берилишни ҳам, балойи шодлик туфайли турли ёлғон ва адашишларни ҳам халқимиз бошдан кечирганки, буларнинг адабиётга етказган зарари ҳақида ҳануз баҳс юритилмаган.
Улуғ рус адиби Ф.Достоевский бир романида “Изтироб ҳаммасини тозалайди”, деса, иккинчи бирида “Изтиробда ғоя бор… Изтироб – бу ҳаётнинг ўзи!” дейилади. Демак, дард, азоб, ғам- ғусса бир ёнга сурилса, ҳаёт мувозанати бузилиб, мавҳум бир бўшлиқ пайдо бўладики, бутун бошли миллатларни ҳам маънисизлик ўз домига тортмай қўймайди.
Навоийни илҳомлантирган дард ва изтироб Ақл ва ироданинг бирлашувидан туғилган. Бу ҳақиқатга эътиборни кучайтириш зарур. Тасаввур қилинг: дард, армон, ҳасрат ҳукм-у фармойишлари тўхтаб, ғам ва изтироб олови сўнса, Навоий шеърларини девонларда нақшланган ҳолат ёки манзараларда хаёлга келтириб бўладими? Йўқ, бўлмайди. Шундоқ экан, ҳар бир шеър, ҳар бир байтни ўзича қувватлантириб, нурига нур, зиёсига зиё қўшган маънавий ўзига хосликларни нега эътибордан соқит этиш керак? Яна такрор айтамиз. Навоий шеърларини ўқиганда ҳисга ҳис, ҳолга ҳол, дардга дард, армонга армон нигоҳи билан қарашга уриниш лозим. Ана шунда буюк шоирнинг кўнгил оламига эркинроқ кириб борилади ва мана бу мисралар хусусида конкретроқ хулосаларга келинади:
Ғамдин айларлар эранлар шодлиғ,
Бу муқайядлиғ эрур озодлиғ…
Ғамдин айлар шодлиғ аҳли видод,
Бор аларға номурод ўлмоғ мурод.
Навони бенаволикдан, муродни номуродликдан, қувончни ғамдан топа билиш Навоийнинг дард ва изтироб тушунчасига янада ойдинлик бағишлайди.
Озми ёки кўпми, адабиёт дунёнинг раъйи равишига таъсир ўтказиши мумкин. Бу ҳолат турли даврларда турли шаклларда тасдиғини ҳам топган. Аммо адабиёт ва санъат одамнинг ички қиёфасини тубдан ўзгартира олмайди. Дунё эса санъатнинг бошқа турлари сингари адабиётнинг мақсад ва вазифаларини бутунлай янгилаб, ғоявий-бадиий йўналишларини ислоҳ айлашга ҳам қодирдир. Бунда сиёсат, мафкура, иқтисод қатори маданият, маърифат ва маънавият ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Ижодкорнинг хоҳиш-иродаси ва эркинлигини унинг ўзи эмас, кўпинча жамиятнинг ҳукмрон кучи ва муҳит белгилаб беради. Кўҳна Шарқда бадиий ижоднинг ҳаракат ва ривожини таъминлаган анъана тушунчасининг замирида ана шу ҳақиқат ҳам яширинган.
Асрдан-асрга, авлоддан авлодга ўтган ижодий анъанадан четлашиш ёхуд уни ўзгартириш даҳо шоир ва адибнинг ҳам хаёлига келмаган. Чунки улар учун гўзаллик, руҳ, ишқ, дард, хаёл, дахлсиз илҳом чашмаси эди. ўтмиш замонларда гўзаллик ва гўзални руҳдан, руҳни шу завқу тахайюлдан ажратган талант соҳиби бўлмаган. Умуман олганда, эски адабиёт билан янги адабиётни бир-биридан йироқлаштирган қарама-қарши тушунча ғам ва шодлик, дард ва қувонч эди.
Маълумки, Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам ишқнинг қадим феномени айрилиқ, яъни ҳижрон бўлган. Бунда асосан космик борлиқ, куллий мавжудлик, бирлик, ваҳдат диёридан жудолик назарда тутилган. Ишқ эса шу ҳажр ва фироқнинг дард, ғам, ҳасрат, зориқиш ва изтиробга айланишидир. “Вақт бўлурки, – дейди Айнул қуззот Миёначи, – ошиқ ишқдан шу қадар ғам-ғусса, дард ва ҳасрат чекарки, на вусулга майли бўлар, на ҳижрон азобини сезар. Чунки висолдан унга шодлик етганидек, фироқ ҳам азият ўтказолмайди. Чунки бутун борлиғини ишқ ишғол этади” (Мусаннафот. – Теҳрон: жилди якўм. – С. 101.).
Мана шу ҳол ва ҳақиқатни ҳисобга олмай, мумтоз шоирлар баҳс юритган дард, ҳижрон, ғам ва аламни “ҳаётийлаштириш” ҳеч қачон ўзини оқламайди. Ошиқлар каби орифлар ҳам ўзларини маъшуқаларидан ажратган, чексиз-чегарасиз ҳижрондан қутилишга йўл очадиган ҳар қандай ҳолатни дард, алам, ғам ва изтироб, деб билишган. Бу сирдан воқиф бўлган улуғ олмон шоири Гёте “Шодлик уйғотувчи ҳасрат” шеърида шодликни ғам-ҳасрат ҳосиласи сифатида талқин қилган экан. Аммо ўша шодликни кундалик ҳаётга нисбат бериб бўлмаганидек, ҳасрат ҳам шодланишни таъминлайдиган тамоман ўзгача ҳолатдир. Шунинг учун уни фанолик, ёниш, ўзликдан кечишга қаратилган дард, ғам-андуҳ ва ҳасрат, деб билиш керак. Буларни ўзи мансуб давр одамлари фикр-савияси ва тушунчаларига мослаштириб, яъни асил моҳиятга етиб бормай таҳлил ёки талқин қилиш Навоий тасаввуридаги гўзаллик, нафосат ва руҳоният оламини топташдан ўзга бир нима эмас.
Бунинг ёрқин бир далили совет навоийшунослигининг Навоий қалбини ёндирган, бутун ижодиёти давомида шоир дунёқарашини нурлантириб, унга ҳаракат бағишлаган ҳамда ахлоқ, маънавият, ишқ, ошиқлик, фидойиликка тегишли маъноларни қамраб олган Дард ва Ғам феноменини назарга илмаганидир. Дард, ҳасрат, қайғу хусусида сўзамаслик, ҳатто класссиклар қайта-қайта қўллаган ушбу калималарни имкон қадар четлаб ўтиш ёки улардан кечмиш ҳаётни қоралашда фойдаланиш ўтган асрнинг ўттизинчи йилларидан кейин умумий бир урф ва кўникма бўлиб қолганди. Натижада мустабид совет давлати билиб-билмай дардсизлик ҳамда дардсизлар жамиятини барпо қилганди. Бу ғайринсоний ҳодиса адабиётшунослик ва танқидчиликка ҳам таъсирини ўтказмай қолмаган.
Дард – ижодкорни шошқинлик, ҳавойилик, маҳдудлик, фаросатсизликдан муҳофаза қиладиган ёруғ бир маҳзунлик. Бу маҳзунлик ўз-ўзидан пайдо бўлавермаганидек, ҳаммага ҳам насиб этавермайди. Тасаввуф арбобларидан Сирри Сақатий “Қани эди барча инсонларнинг ҳам-ғуссаси меники бўлсайди”, деса, Ҳасан Басрий “Ғам бир султон эрур, эгаллаган жойини ўзгаларга беришни истамас”, – дейди.
“Ҳайрат ул-аброр”даги энг машҳур байтни эслайлик:
Одамий эрсанг демагил одами,
Оники йўқ халқ ғамидин ғами.
Бундаги бош сўз ҳам ғам. Эл ғами, юрт қайғуси, ҳақиқат ва адолат дардидир.
Шоир ким, шеър нима, деган саволга баъзан жавоб ўлароқ шундай фикр-мулоҳазаларни баён этишадики, эшитиб ёки ўқиб бош гангиб кетади. Чунки айтарли ҳаммаси китобий, кимдир, қачондир айтган гапларнинг такрори. Шоир шеърнинг, шеър шоирнинг “шахси” ва овози. Буларни бир-биридан ажратиб бўлмайди.
Шоирлик – ботиний бир уйғониш, шу уйғонишдан ҳосил бўлган Дард ва Ғамнинг Исёнга айланишидир. Машҳур шоир Эркин Воҳидов “Истеъдоднинг табиати исёндир”, деб тўппа-тўғрисини айтган. Дилда дард, руҳда исён бўлмаса, шоир ҳам, шеър ҳам йўқ.
Navoni benavolikdan, murodni nomurodlikdan, quvonchni g’amdan topa bilish Navoiyning dard va iztirob tushunchasiga yanada oydinlik bag’ishlaydi.
NAVOIY SHE’RIYATIDA DARD
VA BEDARDLIK TAZODI
Ibrohim HAQQUL —
filologiya fanlari doktori, professor
Sharq mumtoz she’riyatida his, tuyg’u, hol, ma’no, ohang, rang, hatto tasvirga ham dard va iztirob yetakchilik qilgan. Ulkan iste’dodlar uchun bedardlik, beg’amlikdan ortiq g’ussa bo’lmagan. Ularning qalbi va ruhini yorug’ g’am-qayg’u, ilhombaxsh mahzunlik birlashtirgan. Otashnafas har bir shoirning dardi ming-minglab kishilarning ma’naviy, ruhiy azobi va armoni o’laroq qabul qilingan. “Ishq yig’latar, dard so’zlatar” degan gap ko’pchilikka e’tiroz tug’dirmagan.
Qadim-qadim davrlardan boshlab Dard va G’am botiniy bedorlik hamda odamiylikning muhim sharti, ishq va oshiqlik mayog’i deb qaralgan. Va “Ishqi yo’q eshak, dardi yo’q kesak” kabi maqollar yaratilgan. Xalq qo’shiqlarida esa bedardlik keskin qoralangan.
O’tmishda yashab ijod qilgan biror bir hassos shoir yo’qki, dardni bedardlikka, g’amni alag’da quvonchga qarshi qo’ymagan bo’lsin. Mumtoz she’r matnlarining yigirmanchi asrga kelib noto’g’ri tushunilishi va ulardan ma’nan uzoqlashilishining sabablaridan biri dard, alam, g’am, hasrat singari so’zlarning istilohiy mazmunini va obrazli talqinlarini g’alat anglab, noto’g’ri izohlanganidir. Dunyoda g’am, qayg’u va kulfatning turi ko’p bo’lgan. Lekin irfon, ishq va ijod ahli bedardlikni eng og’ir badbaxtlik, deb bilishgan. Shuning uchun Shoh Mashrab “Bedardlarning dardi jonimdin o’tdi, voy-voy” desa, Mohlar oyim Nodiraning “Bedardlarning jafolaridan fig’on chekib, faryod etib ket”, degan chorloviga befarq qolganlar hozirgidan har qalay ko’p bo’lmagan.
Bedardlik xuddi avvalgidek hozir ham o’nlab nafsoniy va axloqiy xastaliklarni o’zida birlashtirgan ofatdurki, jamiyatning hech bir ijtimoiy tabaqasi undan chetda qolmaydi. Aks holda Muhammad Fuzuliy:
Har dardki bor, bor darmone vale,
Bedardlarning dardina darmon bo’lmas,–
demagan bo’lurdi.
Bashariy siqinish va azob-uqubatlarni musibat, bir fojia tarzida ko’rmaganligi bois Hofiz Sheroziy g’amni yakkayu yagona xaloskor, deb sharaflaydi:
Man hosili umri xud nadidam juz g’am,
Dar ishqi tu yori xud nadidam juz g’am.
Yak hamdamu hamroz nadidam nafase,
Yak munisu g’amxor nadidam juz g’am .
Mazmuni: Men umrni hosili g’amdan o’zga bir nimada ko’rmadim. Sening ishqingda g’amdan o’zgasini o’zimga yor demadim. G’amdan boshqa bir nafas ham hamdamu hamroz, bir munisu g’amxo’rni uchratmadim.
“G’amdan muborak va quvvatli hech nima yo’qtur”, – degan Mavlono Jaloliddin Rumiy esa dard va g’amni qandaydir fojia, qalbni yemiruvchi falokat emas, balki bir saodat, ilohiy bir lutf, deya qabul etgan:
Rasuli g’am agar oyad ba tu,
Kanorash gir ham chu oshnoy…
Ya’ni: Agar senga g’am elchisi kelsa, qadrdon bir do’stday qarshila uni…
Darhaqiqat, dard oshiqning hamnafas, hamqadam do’sti va sirdoshi bo’lsa, g’am-g’ussa uning sabr-u bardoshini sinovchi, og’ir va qiynoqli asnolarda kuchsizlik, chorasizlikdan asrovchi qadimiy ulfatidir. Oshiq shoir g’amni ma’shuqasini sevganday sevadi, undan g’am ajralmagani bois hijron, ayriliq qiynoqlarini nazarga ilmaydi. Jonidan kechsa kechadi-yu, g’amga, iztirobga bevafolik qilmaydi.
Buni Alisher Navoiyning “Dard-u g’am bo’stonining tovusidir ko’nglum qushi” yoki:
Dard tufroqqa nihon qildi Navoiy jismini,
Topibon bir shisha oltun dafn qilg’ondek gado,–
degan obrazli so’zlaridan ham anglash qiyin emas.
Ba’zi G’arb sharqshunoslarining e’tiroflari bo’yicha, “sharqlik oshiqlarning g’am-g’ussasi zaif inson xarakterini parchalab, o’tkinchi dunyoga bog’lanib qolganlarni o’zlik qafasidan ozod” etgan. O’zlikdan qutilish esa yuksak darajada sarxushlik va jo’shqinlik bag’ishlovchi junun holi hamda ma’rifati orqali qo’lga kiritiladi. Ishq dardi, visol orzusi, hijron va ayriliq g’am-g’ussasi bo’lmaganda, may va rind timsoli adabiyotda bizga bugun ma’lum bo’lganchalik keng o’rin ishg’ol etolmasdi, albatta.
Ulug’ shoir va adiblarning ijodini teran anglab, asil shaxsiyatini tanish oson ishmas. Buni hammadan avval ularning o’zlari yaxshi bilishgan va turli munosabat yoki vaziyat taqozosi bilan dard va iztirobda to’xtash ham, turg’unlik ham bo’lmasligini ta’kidlab o’tishgan. Masalan, Navoiy mashhur bir g’azalida “Ko’nglum ichra dardu g’am avvalgilarga o’xshamas”, deganida qalbi, ruhi va xotirida to’xtovsiz fikriy o’zgarish, yangilanish kechishidan mamnunligini ko’zda tutgan. Agar ayni shu haqiqat inobatga olinmasa, buyuk shoirning boshqa bir g’azalidagi g’amparastlik sababini har kim o’zi bilganicha so’zlayveradi:
Ko’ngul ichra g’am kamligi asru g’amdur,
Alam yo’qlug’i dag’i qattiq alamdur.
Odamni dard tarbiyalaydi va toblaydi, g’am uning botinini muvaqqat, chirkin hirsu havaslardan tozalaydi. Shu boisdan ham dard ahli va iztirob vakillari zuhd, taqvo, ishq, ma’rifat ahlidan ham oldin qo’yilgan. Shu o’rinda bir narsani izohlab o’taylik. G’am va dard o’tmishda hamma joyda, hamma vaqt ham ijobiy mazmunda qo’llanilmagan, albatta. Ular odamning vujudi, sog’ligi hamda ahvoliga yomon ta’sir o’tkazishi isbot talab qilmaydi. Alisher Navoiy “Nazm ul-javohir”dagi ruboiylaridan birida yozgan:
Qisqordi hayoti g’am ichin yorg’onning,
Umri uzun o’ldi ranji qisqorg’onning.
Ya’ni, ichini g’am tilgan kishining umri qisqardi. Ranj-u azobi kamayganning hayoti uzun bo’ldi.
Bunday fikr va e’tiroflarni tasavvuf qahramonlari, ayniqsa, so’fiy, darvesh va faqirlar qabul qilishavermagan. Muhammad Fuzuliyning sevimli qahramoni Majnun ham ularga holdosh. Tug’ilar-tug’ilmas u dunyoning “vodiyi g’am”ligini fahmlab, fig’on aylay boshlaydi:
Ul damki bu xokdona dushdi,
Holini bilib fig’ona dushdi.
Oxir kunin avval aylabon yod,
Oqizdi sirishk qildi faryod.
Ya’ni vujud domi g’amdur,
Ozodalarning yeri adamdur.
Iinson dunyoga keldimi, qiyinchilik, qiynoq va azoblarga chidashga u majbur. Qays g’ayritabiiy shuur va idrok bilan buni anglab, iztirob qahramoni (“g’amning harifi”) bo’lishga ahd qiladi:
Bildim g’amingni seningki cho’xdur,
G’am chekmaga bir harif yo’xdur.
Kedimki bo’lay g’amning harifi,
Kel tajriba qil meni zaifni.
Har qayda g’am bo’lsa qilma ihmol,
Jam’ ayla dili hazinimga sol.
Ham ber manga g’am yemak kamoli,
Ham olami g’amdin ayla xoli…
Qiyosan aytiladigan bo’lsa, Majnun g’amparastlikda Hofiz, Rumiy, hatto Fuzuliydan ham ilgarilagan. Hamdard bo’lmasa-da, (“G’am chekmaga bir harif yo’xdur”), dunyoning barcha g’am-g’ussasini u dili haziniga sig’dirmoqchi ayni paytda “g’am yemak kamoli”ga yetishgach, g’am-hasratdan tamoman forig’ yashamoqchi. Moziyda yaratilgan she’rlarning g’oyaviy asosini tashkil etgan. Dard, G’am, Hasrat tushunchasining mazmuni, umuman bizning anglashimizga to’g’ri keladimi yo yo’qmi? To’g’ri kelmasa, sharh va tahlillardagi sayozlik va xatoliklardan kim ziyon ko’rgan?)
Alisher Navoiyda ham g’am va anduhning nihoyasi adamdur. “Qochib adamg’a boray aqlu fahmu donishdin. Vatan borida bu yot el aro ne bor manga”, – deydi hurparast shoir. Boshqa mutasavvif ijodkorlarga o’xshab Navoiy ham “g’am yemak kamoli”ga yetishgach, g’am-u hasratdan butunlay forig’ yashashni istaydi. Buni qanday tushunish kerak?
Mavlono Atoyi bir g’azalida yozadiki:
Oshiq kishiga xotiri g’amnok keraktur,
Jon pirohani dilbar uchun chok keraktur.
G’am bahrina cho’m, qa’rina yet, durtek Atoyi,
Daryo yuzina chun xasu xoshok keraktur.
Shoirning ta’kidlashicha, ushbu gaplarni chuqur o’ylab, “g’am bahri”ga cho’mish uchun “bir o’zgacha idrok” zarurdirki, adabiyotshunoslikda ham, navoiyshunoslikda ham masalaning mana shu jihati e’tiborga olinmagan. Natijada, mumtoz she’riyatning siyrati, ya’ni botiniy olami bilan, deyarli, qiziqilmagan. Vaholanki, Navoiyning o’quvchidan kutgani boshqa bo’lgan:
Ey Navoiy, dardlik nazmingni dard ahli bilur,
Dardsiz dag’i bo’lur oni o’qig’och ahli dard.
Asrdan asrga, avloddan avlodga o’tgan ijodiy an’anadan chetlashish yoxud uni zo’ravonlik bilan o’zgartirish eng zo’r shoir va adibning ham xayoliga kelmagan. Negaki, ular uchun go’zallik, ruh, ishq, dard, xayol daxlsiz ilhom chashmasi bo’lgan. O’tmish zamonlarda go’zallik va go’zalni ruhdan, ruhni ishq zavqi va taxayyuldan ajratgan ijodkor bo’lmagan. Umuman olganda, eski adabiyot bilan yangi adabiyotni bir-biridan yiroqlashtirgan qarama-qarshi tushuncha g’am va shodlik, quvonch va anduh edi. O’tmish adabiyotimizning hech bir vakili “Shoir bo’lib shodlik va baxtni kuylamaklik zo’r saodatim”, degan maqsadni xayolga ham keltirmaganidek, bunday ishga hech bir qalamkashni da’vat ham qilmagan. Chunki olis o’tmishda yashab ijod etgan shoir va yozuvchi uchun Dard – komillik, ma’naviy bedorlik, Iztirob – hassoslik, ruhiy mushohadaga yaqin ma’nolarni aks ettirganidek, alam, g’ussa, iztirob inson hayoti va qismatiga tegishli favqulodda murakkab, hatto chigal holat yoki ziddiyatni kashf qilish vositasi sanalgan.
Ammo unutmaslik joizki, ulardan birortasi ham hayot in’om etgan shodlik, Haqdan yetgan farah va quvonchni qandaydir badbin aqida ta’sirida qoralamagan. Vijdonsizik hissiyotining turfaligini qarangki, ba’zi so’fiy va darvesh ijodkorlarni sovet olimlari shodu xurramlikning dushmani, kushandasi deya e’lon qilishgan. Eng qiyin va og’ir damlarda insonni hayot ruhi, voqelik shukuhi suyamasa, boshqa hech qanday moddiy kuch-quvvat uni sinish va parchalanishdan asray olmaydi. Maddohlik va xushomadga asir shodlik to’tiqushlari buni tushunishmagan. Bo’lmasa, Muhammad Rizo Ogahiyday mutafakkirning so’zlariga bepisand qaralarmidi:
Nogahon gar shodlig’ topsang anga oldonmag’il,
Kim ochib yumguncha ko’z yo’qtur baqoyi shodlig’…
Shodlig’ hirsi balolarga solibdur barchani,
Voqif o’l, ey Ogahiy, chekma baloyi shodlig’.
Kommunistlar yaratgan soxta shodlikka berilishni ham, baloyi shodlik tufayli turli yolg’on va adashishlarni ham xalqimiz boshdan kechirganki, bularning adabiyotga yetkazgan zarari haqida hanuz bahs yuritilmagan.
Ulug’ rus adibi F.Dostoyevskiy bir romanida “Iztirob hammasini tozalaydi”, desa, ikkinchi birida “Iztirobda g’oya bor… Iztirob – bu hayotning o’zi!” deyiladi. Demak, dard, azob, g’am- g’ussa bir yonga surilsa, hayot muvozanati buzilib, mavhum bir bo’shliq paydo bo’ladiki, butun boshli millatlarni ham ma’nisizlik o’z domiga tortmay qo’ymaydi.
Navoiyni ilhomlantirgan dard va iztirob Aql va irodaning birlashuvidan tug’ilgan. Bu haqiqatga e’tiborni kuchaytirish zarur. Tasavvur qiling: dard, armon, hasrat hukm-u farmoyishlari to’xtab, g’am va iztirob olovi so’nsa, Navoiy she’rlarini devonlarda naqshlangan holat yoki manzaralarda xayolga keltirib bo’ladimi? Yo’q, bo’lmaydi. Shundoq ekan, har bir she’r, har bir baytni o’zicha quvvatlantirib, nuriga nur, ziyosiga ziyo qo’shgan ma’naviy o’ziga xosliklarni nega e’tibordan soqit etish kerak? Yana takror aytamiz. Navoiy she’rlarini o’qiganda hisga his, holga hol, dardga dard, armonga armon nigohi bilan qarashga urinish lozim. Ana shunda buyuk shoirning ko’ngil olamiga erkinroq kirib boriladi va mana bu misralar xususida konkretroq xulosalarga kelinadi:
G’amdin aylarlar eranlar shodlig’,
Bu muqayyadlig’ erur ozodlig’…
G’amdin aylar shodlig’ ahli vidod,
Bor alarg’a nomurod o’lmog’ murod.
Navoni benavolikdan, murodni nomurodlikdan, quvonchni g’amdan topa bilish Navoiyning dard va iztirob tushunchasiga yanada oydinlik bag’ishlaydi.
Ozmi yoki ko’pmi, adabiyot dunyoning ra’yi ravishiga ta’sir o’tkazishi mumkin. Bu holat turli davrlarda turli shakllarda tasdig’ini ham topgan. Ammo adabiyot va san’at odamning ichki qiyofasini tubdan o’zgartira olmaydi. Dunyo esa san’atning boshqa turlari singari adabiyotning maqsad va vazifalarini butunlay yangilab, g’oyaviy-badiiy yo’nalishlarini isloh aylashga ham qodirdir. Bunda siyosat, mafkura, iqtisod qatori madaniyat, ma’rifat va ma’naviyat ham alohida ahamiyat kasb etadi. Ijodkorning xohish-irodasi va erkinligini uning o’zi emas, ko’pincha jamiyatning hukmron kuchi va muhit belgilab beradi. Ko’hna Sharqda badiiy ijodning harakat va rivojini ta’minlagan an’ana tushunchasining zamirida ana shu haqiqat ham yashiringan.
Asrdan-asrga, avloddan avlodga o’tgan ijodiy an’anadan chetlashish yoxud uni o’zgartirish daho shoir va adibning ham xayoliga kelmagan. Chunki ular uchun go’zallik, ruh, ishq, dard, xayol, daxlsiz ilhom chashmasi edi. o’tmish zamonlarda go’zallik va go’zalni ruhdan, ruhni shu zavqu taxayyuldan ajratgan talant sohibi bo’lmagan. Umuman olganda, eski adabiyot bilan yangi adabiyotni bir-biridan yiroqlashtirgan qarama-qarshi tushuncha g’am va shodlik, dard va quvonch edi.
Ma’lumki, Sharqda ham, G’arbda ham ishqning qadim fenomeni ayriliq, ya’ni hijron bo’lgan. Bunda asosan kosmik borliq, kulliy mavjudlik, birlik, vahdat diyoridan judolik nazarda tutilgan. Ishq esa shu hajr va firoqning dard, g’am, hasrat, zoriqish va iztirobga aylanishidir. “Vaqt bo’lurki, – deydi Aynul quzzot Miyonachi, – oshiq ishqdan shu qadar g’am-g’ussa, dard va hasrat chekarki, na vusulga mayli bo’lar, na hijron azobini sezar. Chunki visoldan unga shodlik yetganidek, firoq ham aziyat o’tkazolmaydi. Chunki butun borlig’ini ishq ishg’ol etadi” (Musannafot. – Tehron: jildi yako’m. – S. 101.).
Mana shu hol va haqiqatni hisobga olmay, mumtoz shoirlar bahs yuritgan dard, hijron, g’am va alamni “hayotiylashtirish” hech qachon o’zini oqlamaydi. Oshiqlar kabi oriflar ham o’zlarini ma’shuqalaridan ajratgan, cheksiz-chegarasiz hijrondan qutilishga yo’l ochadigan har qanday holatni dard, alam, g’am va iztirob, deb bilishgan. Bu sirdan voqif bo’lgan ulug’ olmon shoiri Gyote “Shodlik uyg’otuvchi hasrat” she’rida shodlikni g’am-hasrat hosilasi sifatida talqin qilgan ekan. Ammo o’sha shodlikni kundalik hayotga nisbat berib bo’lmaganidek, hasrat ham shodlanishni ta’minlaydigan tamoman o’zgacha holatdir. Shuning uchun uni fanolik, yonish, o’zlikdan kechishga qaratilgan dard, g’am-anduh va hasrat, deb bilish kerak. Bularni o’zi mansub davr odamlari fikr-saviyasi va tushunchalariga moslashtirib, ya’ni asil mohiyatga yetib bormay tahlil yoki talqin qilish Navoiy tasavvuridagi go’zallik, nafosat va ruhoniyat olamini toptashdan o’zga bir nima emas.
Buning yorqin bir dalili sovet navoiyshunosligining Navoiy qalbini yondirgan, butun ijodiyoti davomida shoir dunyoqarashini nurlantirib, unga harakat bag’ishlagan hamda axloq, ma’naviyat, ishq, oshiqlik, fidoyilikka tegishli ma’nolarni qamrab olgan Dard va G’am fenomenini nazarga ilmaganidir. Dard, hasrat, qayg’u xususida so’zamaslik, hatto klasssiklar qayta-qayta qo’llagan ushbu kalimalarni imkon qadar chetlab o’tish yoki ulardan kechmish hayotni qoralashda foydalanish o’tgan asrning o’ttizinchi yillaridan keyin umumiy bir urf va ko’nikma bo’lib qolgandi. Natijada mustabid sovet davlati bilib-bilmay dardsizlik hamda dardsizlar jamiyatini barpo qilgandi. Bu g’ayrinsoniy hodisa adabiyotshunoslik va tanqidchilikka ham ta’sirini o’tkazmay qolmagan.
Dard – ijodkorni shoshqinlik, havoyilik, mahdudlik, farosatsizlikdan muhofaza qiladigan yorug’ bir mahzunlik. Bu mahzunlik o’z-o’zidan paydo bo’lavermaganidek, hammaga ham nasib etavermaydi. Tasavvuf arboblaridan Sirri Saqatiy “Qani edi barcha insonlarning ham-g’ussasi meniki bo’lsaydi”, desa, Hasan Basriy “G’am bir sulton erur, egallagan joyini o’zgalarga berishni istamas”, – deydi.
“Hayrat ul-abror”dagi eng mashhur baytni eslaylik:
Odamiy ersang demagil odami,
Oniki yo’q xalq g’amidin g’ami.
Bundagi bosh so’z ham g’am. El g’ami, yurt qayg’usi, haqiqat va adolat dardidir.
Shoir kim, she’r nima, degan savolga ba’zan javob o’laroq shunday fikr-mulohazalarni bayon etishadiki, eshitib yoki o’qib bosh gangib ketadi. Chunki aytarli hammasi kitobiy, kimdir, qachondir aytgan gaplarning takrori. Shoir she’rning, she’r shoirning “shaxsi” va ovozi. Bularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi.
Shoirlik – botiniy bir uyg’onish, shu uyg’onishdan hosil bo’lgan Dard va G’amning Isyonga aylanishidir. Mashhur shoir Erkin Vohidov “Iste’dodning tabiati isyondir”, deb to’ppa-to’g’risini aytgan. Dilda dard, ruhda isyon bo’lmasa, shoir ham, she’r ham yo’q.
