18 июнь — таниқли рус адиби Варлам (Варлаам) Шаламов таваллуд топган кун
Бошқармадан номимга ксива-телеграмма, радиограмма, телефонограмма – ўн беш йилда биринчи келиши эди. Ваҳимали, хавотирли. Худди қишлоқдагидай – ҳар қандай телеграмма фожеий, ўлим билан боғлиқ бўларди. Бўшатишга чақириш десам – бунга шошилаётгани йўқ, озод бўлганман-ку.
Варлам Шаламов
ПАСТЕРНАКДАН ХАТ
Сайди Умиров таржимаси
Варлам Тихонович Шаламов (1907–1982) мураккаб ҳаёт йўлини босиб ўтган рус ёзувчиларидан бири. У ёшлигидан адабиётга меҳр қўяди, ҳам шеър, ҳам насрда қобилиятини синаб кўра бошлайди. Москва Давлат университети талабалиги чоғида Лениннинг сиёсий васияти – партиянинг Х11 съездига ёзган хатини тарқатишда айбланиб, уч йил лагерда ўтиради. 1937 йили яна қамалади ва Колимага жўнатилади. КПСС ХХ съездидан кейин тўла оқланади.
Колима ҳикояларини эллигинчи йиллар бошларида, сургундалигида ёза бошлаган. Ҳикоялари, ватанида эълон қилиш имкони бўлмагани боис, хорижда босилган. Шеърлари эса совет журналларида чиқиб турган, бешта тўплами чоп этилган. Шеърларини Борис Постернак юқори баҳолаган, сургунга хатлар йўллаб, далда бериб турган, кейин улар учрашиб, дўстлашиб кетишган.
Варлам Шаламов ҳикоялари кишини ларзага солади. Йигирма йил умрини турма, лагер, сургунларда ўтказган ёзувчи бу жойлардаги чидаб бўлмас даражадаги оғир шароит, тинкани қуритувчи меҳнат, очлик, ташналик, хўрланиш, таҳқирланиш, зулм, адоват, сотқинлик, ўғрилик, уруш-жанжаллар, қотиллик ва бошқа турфа азоб-уқубатларни шафқатсиз ҳақиқат билан тасвирлайди. Иродаси мустаҳкам Верлам Шаламовга ҳам оқланиш, ҳам қайтиб келиш насиб этди. Лекин йиллар давомида тотилган азоб-уқубатлар беиз кетмайди, адиб умрининг сўнгги йилларида кар ва кўр бўлиб қолади, қариялар уйида яшаб, ёлғизликда, хор-зорликда ўлиб кетади.
1964 йилда Александр Солженицин Варлам Шаламовга йўллаган мактубида унинг “Колима дафтари”, “Колима ҳикоялари” босилишига ишонишини ёзган эди. “Колима ҳикоялари” нашр этилади, лекин муаллифга уларни кўриш насиб этмади.
Шаламов ўз асарларида СССР деб аталмиш, жаҳонда энг адолатли тузум дея бетиним мақталган, сирти ялтироқ империянинг ниқобини сидириб, авра-астарини очиб ташлайди. Ўқувчи ҳукмига ҳавола этилган ҳикоялар ҳам бу фикрни тасдиқлайди.
Сархуш радист эшигимни очди.
– Сенга бошқармадан хат бор, менинг олдимга кир. Шундай деди-ю, қоронғида қор қўйнида ғойиб бўлди. Сафардан олиб келган қуён тўшларини печкадан четга суриб қўйдим. Ўшанда қуён мўл йил бўлганди. Қопқон қўйиб улгурсанг бас эди, илинаверарди. Ярим музлаган қуён тўшлари барак томининг ярмигача ёйиб қўйилганди. Тўшни ишчиларга сотай десанг қаерга ҳам борардинг, энг яхши совға, ўнта қуён гўшти унчалик қиммат эмас, хизматга қараб хизмат учун. Лекин олдин қуёнларни эритиш керак эди. Энди қуённи уйлайдиган вақт эмасди.
Бошқармадан номимга ксива-телеграмма, радиограмма, телефонограмма – ўн беш йилда биринчи келиши эди. Ваҳимали, хавотирли. Худди қишлоқдагидай – ҳар қандай телеграмма фожеий, ўлим билан боғлиқ бўларди. Бўшатишга чақириш десам – бунга шошилаётгани йўқ, озод бўлганман-ку.
Радистнинг уйига йўл олдим. Уй эмас қўрғон, баланд деворли, шинакли. Уч қатор тўсиқ, учта қулф-калитли эшикдан кириб борилади. Эшикларни радистнинг хотини очди, улардан зўрға ўтиб, соҳибнинг масканига яқинлашдим. Сўнгги эшикдан ўтиб, қанотли паррандаларнинг қақақлашию бадбўй ҳидларини босиб, сўнг қанот қоқаётган товуқлару басма-бас қичқираётган хўрозлар орасидан эгилиб, суқилиб яна бир бўсағага қадам қўйдим. Лекин у ерда ҳам радист йўқ эди. У ерда фақат ювиб таралган, тўйдирилган чўчқаларга дуч келдим, урғочиси каттароқ ёнида учта боласи. Бу сўнгги тўсиқ экан.
Радист бодринг кўчатлари ва кўк пиёз солинган яшиклар орасида ўтирарди. Радист ростдан миллионер бўлишга бел боғлаган кўринади. Колимада шу йўл билан ҳам бойиса бўлади. Пулнинг каттаси – катта маош, қутб паёги, процент қўшилиши – бу бир; махорка ва чой билан савдо – иккинчи йўл; товуқчилик, чўчқачилик – учинчи йўл. Фауна ва флоралари қисувидан стол четига чиқиб қолган Радист бир тўп бир хил қоғозлар узатди, телеграммаларни қараб чиқдим, лекин ҳеч нарса тушунмадим, ўзимга тегишлисини тополмадим, Радист илтифот қилиб панжаралари учи билан менинг телеграммамни олиб узатди.
“Хатга келинг”, яъни “сизга хат бор, келиб олинг” почта алоқаси сўзни тежаб ишлатарди, лекин адресат гап нимадалигини тушунарди, албатта.
Район бошлиғи олдига бориб телеграммани кўрсатдим:
– Неча километр?
– Беш юз.
– Нимаям дердик. Беш суткада бориб келарман.
– Яхши. Шошилма. Машина кутиш керакмас: эртага ёқутлар ит қўшилган чаналарда
Барагонгача элтиб қўйишади. У ерда буғи қўшилган чаналарда почтачилар олиб кетишлари мумкин, пулига қийналмасанг албатта. Энг муҳими – катта йўлга етиб олиш.
Бошлиқнинг олдидан чиқиб, бу лаънати йўлга тугул Барагонга ҳам етолмаслигимни тушундим, сабаби менда почапўстин йўқ эди. Почапўстинсиз колималикман-да. Ўзим айбдорман. Бир йил бурун лагердан бўшаганимда, омборчи Сергей Иванович Коробков менга деярли янги оқ почапўстин совға қилганди. Касалхоналардан тезроқ чиқиш учун поча пўстинни ҳам, ёстиқни ҳам сотгандим – қитъага кетишда ортиқча матоҳ бўлмасин дедим-да, тағин уларни ўғирлаб кетишлари ёки тортиб олишлари ҳам ҳеч гапмасди. Ўшанда шундай қилгандим. Кетиш насиб этмаганди – кадрлар бўлими Магадан ИИБ билан биргаликда чиқиш қоғози бермаганди ва пулим тугагач, яна Дальстройга хизматга киришга мажбур бўлгандим. Яна радист ва қақағлаган товуқларга қўшни бўлиб ишга тушдим. Колимада беш кунга пўстинингни бериб тур деган одамни мазах қилишади. Қасабада бошқа почапўстин олишдан ўзга чора қолмади.
Почапўстин ҳам, сотувчи ҳам топила қолди. Фақат почапўстин қора рангли, ёқаси қўй терисидан бежирим ишланган бўлиб, кўпроқ пахталикка ўхшарди – чўнтаклари йўқ эди, этаги ҳам йўқ эди. Фақат ёқаси, кенг енглари бор эди.
– Нима бало, этагини кесганмисан? – сўрадим лагер назоратчиси Ивановдан. Иванов бўйдоқ ва тунд йигит эди. Этакни Крага учун кесиб олган экан. Крага деб аталувчи енглар мода эди-да, почапўстиндан бешта шундай крага чиқаркан, иккитасининг нархига почапўстин олса бўларкан. Қолган қутганини почапўстин деб аташ маҳол эди, албатта.
– Сенга барибир эмасми. Мен почапўстин сотаяпман. Беш юз сўмга. Сен уни олаяпсан. Саволинг эса ортиқча, этакларини кесдимми, йўқми.
Чиндан ҳам, савол ортиқча эди, шоша-пиша пулини тўладим-да, уйга келиб кийиб кўрдим ва йўл қарай бошладим.
Ит қўшилган чана, қора кўз ёқутнинг тик нигоҳи. Қотиб қолган панжаларим билан чанага ёпишдим, учгандай кетдим, бир жойда бурилиб қандайдир дарёчадан ўтдик, музлик, бутазор, юзни чимчиловчи шамоллар. Лекин менинг ҳаммаёғим ўралган, бекик. Ўн минутларда почтага етиб келдик.
– Марья Антоновна, мени олиб кетишармикан?
– Олиб кетишади.
Бу ерда, ўтган йил ёзида беш ёшли ёқут бола йўқолиб қолганда мен ва Мария Антоновна уни қидириш ҳаракатига тушгандик. Ойиси ижозат бермади. Аёл тамаки чекди, узоқ тортди, кейин қора кўзларини Марья Антоновна ва менга қадади:
– Қидириш керакмас. Ўзи келади. Адашиб кетмайди. Бу – унинг ери.
Мана, қўнғироғини жиринглатганча буғилар ҳам келиб қолди, чаналар, ҳайдовчи – каюр қўлида таёқ.
Фақат бу таёқ хорей деб аталади, итларни урадигани – остол дейилади.
Марья Антоновнага ҳар бир ўткинчини узоқ-узоқларга – тайга қаърига узатишдан ўта зерикарли иш йўқ.
– Хайр, Мария Антоновна.
Кечга бориб катта трасса чироқлари, қоронғиликни ёриб чопаётган машиналар шовқинига дуч келдик.
Ёқутлар билан ҳисоб-китоб қилиб, вокзал иссиқхонасига югурдим. Ўтин йўқлиги боис печкаси ёқилмаган экан, барибир деворли, томли хона-ку. Машинада Марказга – Магаданга борадиганлар навбати бор экан. Навбат катта эмас – бор йўғи бир киши. Машина гуриллайди, кутаётган одам қоронғулик сари чопади. Машина гуриллайди – одам кетади. Энди совуққа чопиб чиқиш навбати менга.
Беш тонналик машина мени кўриб тарақлаб тўхтади. Кабинада бўш жой бор экан. Бундай аёзда тепада кетиб бўлмайди.
– Қаёққа?
– Сўл қирғоққа.
– Ололмайман. Магаданга кўмир элтаман, Сўл қирғоққача боришнинг ҳожати йўқ.
– Магадангача тўлайман.
– Бу бошқа гап. Ўтир. Таксасини биларсан?
– Ҳа. Километри бир сўм.
– Олдиндан чўзиб қўй.
Пулимни олиб тўладим.
Машина оқиш қоронғилик қаърига сингиб, тезлигини камайтирди. Олдинга юриб бўлмайди – туман.
– Ухлаймиз-а ? Еврашкада.
Еврашка, биласизми, нима? Бу – юмронқозиқ. Юмронқозиқ бекати дейилади. Мотор ишлаб турган кабинада тонг отгунча мизғидик. Тонгда қишнинг оқиш зулмати кечқурунгидай даҳшатли туюлмади.
– Энди чифир қайнатамиз-у, жўнаймиз.
Ҳайдовчи консерва кружкасига бир пачка чой солиб қайнатди, қорда совутиб ичди. Яна қайнатиб ичди-да, кружкасини яширди.
– Кетдик! Сен қаерликсан?
Мен айтдим.
– Сизларда бўлганман. Ҳатто районингизда шофёр бўлиб ишлаганман. Лагерингизда Иванов деган назоратчи бор, – аблаҳ одам. Менинг пўстинимни еб кетди. Етиб олганча бериб тур деди, ўтган йил қаттиқ совуқ бўлганди-да, шу-шу думини тугиб кетди. Изини тополмайман. Бермади, хуллас. Одамлар орқали айттирдим. Олган эмасман, вассалом, дермиш занғар. Бориб тортиб олиш ниятидаман. Қора, бой одам. Унга пўстин нимага керак? Балки кесиб крага тиктириб сотар. У ҳозир мода. Ўзим ҳам крага тикишим мумкин эди, энди на крага бор, на пўстин, на Иванов.
Почапўстиним ёқасини кўтариб, қарадим.
– Мана шу сеникидай қора эди. Аблаҳ, қанжиқ.
Хўш, ухлаб бўлдик, энди газни босайлик. Машина учиб кетди, қайрилишларда гуриллар, ҳайқирарди, чифир ичгач, ҳайдовчи тетиклашган эди.
Километрлар, кўприклар, конлар орқада қолди. Тонг ёришиб қолганди. Машиналар бир-бирини қувиб, келаётганига йўл бериб, еларди. Бирдан нимадир қаттиқ тарақлаб, даранглаб кетди, машина ўйноқлаб, йўл четига бориб қолди.
– Жин урсин,– шофёр аламдан додлаворди .– Кўмир расво бўлди. Бари расво бўлди. Беш тонна кўмир – алвидо.
Ўзига эса жин ҳам урмади, бир жойи ҳам тирналмади, нима бўлганини дафъатан тушунолмапман.
Машинамизни олдинда келаётган чехославак “Татра”си уриб кетган экан. Унинг темир бортига ҳеч нарса бўлмапти. Ҳайдовчилар тормоз бериб, кабиналаридан ташқарига чиқишди.
– Тез ҳисобини қил, – қичқирди “татра” ҳайдовчиси. – зарар қанча бўлади, кўмир, борт қанчага тушади. Биз тўлаймиз. Фақат актсиз, тушундингми?
– Яхши, – деди шофёрим, – бу… шунча бўлади.
– Маъқул.
– Мен нима қиламан?
– Сени бирор йўл-йўлакай машинага ўтқазиб юбораман. Бу ердан қирқ километр, элтиб қўйишади. Аҳволимни тушун, бир соатлик йўл.
Мен рози бўлдим, қандайдир машинага ўтирдим-да, назоратчи Ивановнинг оғайнисига қўл силкиб хайрлашдим.
Совуққотиб улгурганимча бўлмай, машина тормоз берди. Кўприкка – сўл қирғоққа етибмиз. Тушдим.
Бир пайтлар ўзим ишлаган касалхонага кирдим. Лагер касалхонасида бегоналар исиниши тақиқлаган, бир минутга туриш учун ҳам кирдим. Эркинликда юрган таниш фельдшерлардан тунашга ижозат сўрадим.
Эртаси куни керакли хонадон эшигини тақиллатиб, кирдим. Қўлимга менга яхши таниш бўлган, аниқ, тушунарли ёзилган тезкор, учқур хатни тутқазишди. Бу – Пастернакнинг хати эди.
Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2008 йил, 5-сон
18 iyun — taniqli rus adibi Varlam (Varlaam) Shalamov tavallud topgan kun
Boshqarmadan nomimga ksiva-telegramma, radiogramma, telefonogramma – o‘n besh yilda birinchi kelishi edi. Vahimali, xavotirli. Xuddi qishloqdagiday – har qanday telegramma fojeiy, o‘lim bilan bog‘liq bo‘lardi. Bo‘shatishga chaqirish desam – bunga shoshilayotgani yo‘q, ozod bo‘lganman-ku.
Varlam Shalamov
PASTЕRNAKDAN XAT
Saydi Umirov tarjimasi
Varlam Tixonovich Shalamov (1907–1982) murakkab hayot yo‘lini bosib o‘tgan rus yozuvchilaridan biri. U yoshligidan adabiyotga mehr qo‘yadi, ham she’r, ham nasrda qobiliyatini sinab ko‘ra boshlaydi. Moskva Davlat universiteti talabaligi chog‘ida Leninning siyosiy vasiyati – partiyaning X11 syezdiga yozgan xatini tarqatishda ayblanib, uch yil lagerda o‘tiradi. 1937 yili yana qamaladi va Kolimaga jo‘natiladi. KPSS XX syezdidan keyin to‘la oqlanadi.
Kolima hikoyalarini elliginchi yillar boshlarida, surgundaligida yoza boshlagan. Hikoyalari, vatanida e’lon qilish imkoni bo‘lmagani bois, xorijda bosilgan. She’rlari esa sovet jurnallarida chiqib turgan, beshta to‘plami chop etilgan. She’rlarini Boris Posternak yuqori baholagan, surgunga xatlar yo‘llab, dalda berib turgan, keyin ular uchrashib, do‘stlashib ketishgan.
Varlam Shalamov hikoyalari kishini larzaga soladi. Yigirma yil umrini turma, lager, surgunlarda o‘tkazgan yozuvchi bu joylardagi chidab bo‘lmas darajadagi og‘ir sharoit, tinkani qurituvchi mehnat, ochlik, tashnalik, xo‘rlanish, tahqirlanish, zulm, adovat, sotqinlik, o‘g‘rilik, urush-janjallar, qotillik va boshqa turfa azob-uqubatlarni shafqatsiz haqiqat bilan tasvirlaydi. Irodasi mustahkam Verlam Shalamovga ham oqlanish, ham qaytib kelish nasib etdi. Lekin yillar davomida totilgan azob-uqubatlar beiz ketmaydi, adib umrining so‘nggi yillarida kar va ko‘r bo‘lib qoladi, qariyalar uyida yashab, yolg‘izlikda, xor-zorlikda o‘lib ketadi.
1964 yilda Aleksandr Soljenitsin Varlam Shalamovga yo‘llagan maktubida uning “Kolima daftari”, “Kolima hikoyalari” bosilishiga ishonishini yozgan edi. “Kolima hikoyalari” nashr etiladi, lekin muallifga ularni ko‘rish nasib etmadi.
Shalamov o‘z asarlarida SSSR deb atalmish, jahonda eng adolatli tuzum deya betinim maqtalgan, sirti yaltiroq imperiyaning niqobini sidirib, avra-astarini ochib tashlaydi. O‘quvchi hukmiga havola etilgan hikoyalar ham bu fikrni tasdiqlaydi.
Sarxush radist eshigimni ochdi.
– Senga boshqarmadan xat bor, mening oldimga kir. Shunday dedi-yu, qorong‘ida qor qo‘ynida g‘oyib bo‘ldi. Safardan olib kelgan quyon to‘shlarini pechkadan chetga surib qo‘ydim. O‘shanda quyon mo‘l yil bo‘lgandi. Qopqon qo‘yib ulgursang bas edi, ilinaverardi. Yarim muzlagan quyon to‘shlari barak tomining yarmigacha yoyib qo‘yilgandi. To‘shni ishchilarga sotay desang qayerga ham borarding, eng yaxshi sovg‘a, o‘nta quyon go‘shti unchalik qimmat emas, xizmatga qarab xizmat uchun. Lekin oldin quyonlarni eritish kerak edi. Endi quyonni uylaydigan vaqt emasdi.
Boshqarmadan nomimga ksiva-telegramma, radiogramma, telefonogramma – o‘n besh yilda birinchi kelishi edi. Vahimali, xavotirli. Xuddi qishloqdagiday – har qanday telegramma fojeiy, o‘lim bilan bog‘liq bo‘lardi. Bo‘shatishga chaqirish desam – bunga shoshilayotgani yo‘q, ozod bo‘lganman-ku.
Radistning uyiga yo‘l oldim. Uy emas qo‘rg‘on, baland devorli, shinakli. Uch qator to‘siq, uchta qulf-kalitli eshikdan kirib boriladi. Eshiklarni radistning xotini ochdi, ulardan zo‘rg‘a o‘tib, sohibning maskaniga yaqinlashdim. So‘nggi eshikdan o‘tib, qanotli parrandalarning qaqaqlashiyu badbo‘y hidlarini bosib, so‘ng qanot qoqayotgan tovuqlaru basma-bas qichqirayotgan xo‘rozlar orasidan egilib, suqilib yana bir bo‘sag‘aga qadam qo‘ydim. Lekin u yerda ham radist yo‘q edi. U yerda faqat yuvib taralgan, to‘ydirilgan cho‘chqalarga duch keldim, urg‘ochisi kattaroq yonida uchta bolasi. Bu so‘nggi to‘siq ekan.
Radist bodring ko‘chatlari va ko‘k piyoz solingan yashiklar orasida o‘tirardi. Radist rostdan millioner bo‘lishga bel bog‘lagan ko‘rinadi. Kolimada shu yo‘l bilan ham boyisa bo‘ladi. Pulning kattasi – katta maosh, qutb payogi, protsent qo‘shilishi – bu bir; maxorka va choy bilan savdo – ikkinchi yo‘l; tovuqchilik, cho‘chqachilik – uchinchi yo‘l. Fauna va floralari qisuvidan stol chetiga chiqib qolgan Radist bir to‘p bir xil qog‘ozlar uzatdi, telegrammalarni qarab chiqdim, lekin hech narsa tushunmadim, o‘zimga tegishlisini topolmadim, Radist iltifot qilib panjaralari uchi bilan mening telegrammamni olib uzatdi.
“Xatga keling”, ya’ni “sizga xat bor, kelib oling” pochta aloqasi so‘zni tejab ishlatardi, lekin adresat gap nimadaligini tushunardi, albatta.
Rayon boshlig‘i oldiga borib telegrammani ko‘rsatdim:
– Necha kilometr?
– Besh yuz.
– Nimayam derdik. Besh sutkada borib kelarman.
– Yaxshi. Shoshilma. Mashina kutish kerakmas: ertaga yoqutlar it qo‘shilgan chanalarda
Baragongacha eltib qo‘yishadi. U yerda bug‘i qo‘shilgan chanalarda pochtachilar olib ketishlari mumkin, puliga qiynalmasang albatta. Eng muhimi – katta yo‘lga yetib olish.
Boshliqning oldidan chiqib, bu la’nati yo‘lga tugul Baragonga ham yetolmasligimni tushundim, sababi menda pochapo‘stin yo‘q edi. Pochapo‘stinsiz kolimalikman-da. O‘zim aybdorman. Bir yil burun lagerdan bo‘shaganimda, omborchi Sergey Ivanovich Korobkov menga deyarli yangi oq pochapo‘stin sovg‘a qilgandi. Kasalxonalardan tezroq chiqish uchun pocha po‘stinni ham, yostiqni ham sotgandim – qit’aga ketishda ortiqcha matoh bo‘lmasin dedim-da, tag‘in ularni o‘g‘irlab ketishlari yoki tortib olishlari ham hech gapmasdi. O‘shanda shunday qilgandim. Ketish nasib etmagandi – kadrlar bo‘limi Magadan IIB bilan birgalikda chiqish qog‘ozi bermagandi va pulim tugagach, yana Dalstroyga xizmatga kirishga majbur bo‘lgandim. Yana radist va qaqag‘lagan tovuqlarga qo‘shni bo‘lib ishga tushdim. Kolimada besh kunga po‘stiningni berib tur degan odamni mazax qilishadi. Qasabada boshqa pochapo‘stin olishdan o‘zga chora qolmadi.
Pochapo‘stin ham, sotuvchi ham topila qoldi. Faqat pochapo‘stin qora rangli, yoqasi qo‘y terisidan bejirim ishlangan bo‘lib, ko‘proq paxtalikka o‘xshardi – cho‘ntaklari yo‘q edi, etagi ham yo‘q edi. Faqat yoqasi, keng yenglari bor edi.
– Nima balo, etagini kesganmisan? – so‘radim lager nazoratchisi Ivanovdan. Ivanov bo‘ydoq va tund yigit edi. Etakni Kraga uchun kesib olgan ekan. Kraga deb ataluvchi yenglar moda edi-da, pochapo‘stindan beshta shunday kraga chiqarkan, ikkitasining narxiga pochapo‘stin olsa bo‘larkan. Qolgan qutganini pochapo‘stin deb atash mahol edi, albatta.
– Senga baribir emasmi. Men pochapo‘stin sotayapman. Besh yuz so‘mga. Sen uni olayapsan. Savoling esa ortiqcha, etaklarini kesdimmi, yo‘qmi.
Chindan ham, savol ortiqcha edi, shosha-pisha pulini to‘ladim-da, uyga kelib kiyib ko‘rdim va yo‘l qaray boshladim.
It qo‘shilgan chana, qora ko‘z yoqutning tik nigohi. Qotib qolgan panjalarim bilan chanaga yopishdim, uchganday ketdim, bir joyda burilib qandaydir daryochadan o‘tdik, muzlik, butazor, yuzni chimchilovchi shamollar. Lekin mening hammayog‘im o‘ralgan, bekik. O‘n minutlarda pochtaga yetib keldik.
– Marya Antonovna, meni olib ketisharmikan?
– Olib ketishadi.
Bu yerda, o‘tgan yil yozida besh yoshli yoqut bola yo‘qolib qolganda men va Mariya Antonovna uni qidirish harakatiga tushgandik. Oyisi ijozat bermadi. Ayol tamaki chekdi, uzoq tortdi, keyin qora ko‘zlarini Marya Antonovna va menga qadadi:
– Qidirish kerakmas. O‘zi keladi. Adashib ketmaydi. Bu – uning yeri.
Mana, qo‘ng‘irog‘ini jiringlatgancha bug‘ilar ham kelib qoldi, chanalar, haydovchi – kayur qo‘lida tayoq.
Faqat bu tayoq xorey deb ataladi, itlarni uradigani – ostol deyiladi.
Marya Antonovnaga har bir o‘tkinchini uzoq-uzoqlarga – tayga qa’riga uzatishdan o‘ta zerikarli ish yo‘q.
– Xayr, Mariya Antonovna.
Kechga borib katta trassa chiroqlari, qorong‘ilikni yorib chopayotgan mashinalar shovqiniga duch keldik.
Yoqutlar bilan hisob-kitob qilib, vokzal issiqxonasiga yugurdim. O‘tin yo‘qligi bois pechkasi yoqilmagan ekan, baribir devorli, tomli xona-ku. Mashinada Markazga – Magadanga boradiganlar navbati bor ekan. Navbat katta emas – bor yo‘g‘i bir kishi. Mashina gurillaydi, kutayotgan odam qorong‘ulik sari chopadi. Mashina gurillaydi – odam ketadi. Endi sovuqqa chopib chiqish navbati menga.
Besh tonnalik mashina meni ko‘rib taraqlab to‘xtadi. Kabinada bo‘sh joy bor ekan. Bunday ayozda tepada ketib bo‘lmaydi.
– Qayoqqa?
– So‘l qirg‘oqqa.
– Ololmayman. Magadanga ko‘mir eltaman, So‘l qirg‘oqqacha borishning hojati yo‘q.
– Magadangacha to‘layman.
– Bu boshqa gap. O‘tir. Taksasini bilarsan?
– Ha. Kilometri bir so‘m.
– Oldindan cho‘zib qo‘y.
Pulimni olib to‘ladim.
Mashina oqish qorong‘ilik qa’riga singib, tezligini kamaytirdi. Oldinga yurib bo‘lmaydi – tuman.
– Uxlaymiz-a ? Yevrashkada.
Yevrashka, bilasizmi, nima? Bu – yumronqoziq. Yumronqoziq bekati deyiladi. Motor ishlab turgan kabinada tong otguncha mizg‘idik. Tongda qishning oqish zulmati kechqurungiday dahshatli tuyulmadi.
– Endi chifir qaynatamiz-u, jo‘naymiz.
Haydovchi konserva krujkasiga bir pachka choy solib qaynatdi, qorda sovutib ichdi. Yana qaynatib ichdi-da, krujkasini yashirdi.
– Ketdik! Sen qayerliksan?
Men aytdim.
– Sizlarda bo‘lganman. Hatto rayoningizda shofyor bo‘lib ishlaganman. Lageringizda Ivanov degan nazoratchi bor, – ablah odam. Mening po‘stinimni yeb ketdi. Yetib olgancha berib tur dedi, o‘tgan yil qattiq sovuq bo‘lgandi-da, shu-shu dumini tugib ketdi. Izini topolmayman. Bermadi, xullas. Odamlar orqali ayttirdim. Olgan emasman, vassalom, dermish zang‘ar. Borib tortib olish niyatidaman. Qora, boy odam. Unga po‘stin nimaga kerak? Balki kesib kraga tiktirib sotar. U hozir moda. O‘zim ham kraga tikishim mumkin edi, endi na kraga bor, na po‘stin, na Ivanov.
Pochapo‘stinim yoqasini ko‘tarib, qaradim.
– Mana shu senikiday qora edi. Ablah, qanjiq.
Xo‘sh, uxlab bo‘ldik, endi gazni bosaylik. Mashina uchib ketdi, qayrilishlarda gurillar, hayqirardi, chifir ichgach, haydovchi tetiklashgan edi.
Kilometrlar, ko‘priklar, konlar orqada qoldi. Tong yorishib qolgandi. Mashinalar bir-birini quvib, kelayotganiga yo‘l berib, yelardi. Birdan nimadir qattiq taraqlab, daranglab ketdi, mashina o‘ynoqlab, yo‘l chetiga borib qoldi.
– Jin ursin,– shofyor alamdan dodlavordi .– Ko‘mir rasvo bo‘ldi. Bari rasvo bo‘ldi. Besh tonna ko‘mir – alvido.
O‘ziga esa jin ham urmadi, bir joyi ham tirnalmadi, nima bo‘lganini daf’atan tushunolmapman.
Mashinamizni oldinda kelayotgan chexoslavak “Tatra”si urib ketgan ekan. Uning temir bortiga hech narsa bo‘lmapti. Haydovchilar tormoz berib, kabinalaridan tashqariga chiqishdi.
– Tez hisobini qil, – qichqirdi “tatra” haydovchisi. – zarar qancha bo‘ladi, ko‘mir, bort qanchaga tushadi. Biz to‘laymiz. Faqat aktsiz, tushundingmi?
– Yaxshi, – dedi shofyorim, – bu… shuncha bo‘ladi.
– Ma’qul.
– Men nima qilaman?
– Seni biror yo‘l-yo‘lakay mashinaga o‘tqazib yuboraman. Bu yerdan qirq kilometr, eltib qo‘yishadi. Ahvolimni tushun, bir soatlik yo‘l.
Men rozi bo‘ldim, qandaydir mashinaga o‘tirdim-da, nazoratchi Ivanovning og‘aynisiga qo‘l silkib xayrlashdim.
Sovuqqotib ulgurganimcha bo‘lmay, mashina tormoz berdi. Ko‘prikka – so‘l qirg‘oqqa yetibmiz. Tushdim.
Bir paytlar o‘zim ishlagan kasalxonaga kirdim. Lager kasalxonasida begonalar isinishi taqiqlagan, bir minutga turish uchun ham kirdim. Erkinlikda yurgan tanish feldsherlardan tunashga ijozat so‘radim.
Ertasi kuni kerakli xonadon eshigini taqillatib, kirdim. Qo‘limga menga yaxshi tanish bo‘lgan, aniq, tushunarli yozilgan tezkor, uchqur xatni tutqazishdi. Bu – Pasternakning xati edi.
Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2008 yil, 5-son
