Қитъа ўзбек мумтоз шеъриятида ҳазрат Навоий қаламининг қуввати билан катта ўрин эгаллади.Устод Ҳамид Сулаймоннинг қайд этишича, Навоий қаламидан тўкилган  «Хазойинул-маоний»да 503 байтдан иборат 210 қитъа жамланган…

Хуршид Даврон
ЎЛТИРУР САФДА ЯХШИРОҚ БИЛҒИЛ
Икки қитъа шарҳи

Қитъа арабча сўз бўлиб, маъноси «парча», «қисм», «бўлак» демакдир. Қитъа — икки ва ундан ортиқ байтли шеър араб, форс, турк мумтоз шеъриятида кенг тарқалган мустақил адабий турлардан биридир. «Ғиёс ул-луғот»да шарҳ этилишича, қитъа «ҳар нарсанинг бир бўлаги; ва шоирлар истилоҳида икки байтлик ёки ундан зиёда бўлган шеър, матлаъи бор ва йўқдир, гўёки у ғазал ёки қасидадан олинган парчадек, аммо уни «қатъа» деб, яъни кесиб, айириб олинган деб ўқиш хатодир…» Демак, қитъа ғазал ёки бошқа шеър турининг парчаси эмас. Қитъа шакли икки йўл билан вужудга келган:

1. Мустақил шеърий асар тарзида. Бу нав қитъа ғазал инкишоф бўлмаган даврларда қасидачи шоирлар ижодида катта мавқе тутган бўлиб, руҳий ҳис-ҳаяжон, айрилиқ кечинмалари ва дунёни идрок этиш ҳолатларини баён этишда муҳим ўрин эгаллаган.

2. Зарурат юзасидан бирор замондош ёки ўтган шоирлар ғазал, қасидаси ёки достонидан икки-уч байт олиб, ўз мақсадида, кўпроқ «қиссадан ҳисса» чиқариш тарзида. Шу маврид зарурат юзасидан қадим ёки замондош шоир асаридан олинган парча ёки байт ўзича мустақил бўлиб қолган.

Форс шеъриятида қитъагўйликда Ибн Ямин жуда машҳур бўлган. Шунингдек, Саъдийнинг «Гулистон»и, Жомийнинг «Баҳористон»и, Навоийнинг «Маҳбубул-қулуб»ида қитъа маълум бир ҳикоятдан келиб чиққан хулоса — «қиссадан ҳисса» баёни бўлиб келади. Ўзбек адабиётшуноси Иброҳим Ҳаққул ёзганидек, «қитъада ижтимоий-сиёсий, фалсафий, аҳлоқий-таълимий масалалар ифодаланган, шоирлар ҳаётий-реалистик қарашлари, давр ва замонга муносабатларини акс эттирганлар, шунингдек, мадҳия, марсия, тарих ва чистонлар битилган». Қитъа ўзбек мумтоз шеъриятида ҳазрат Навоий қаламининг қуввати билан катта ўрин эгаллади.Устод Ҳамид Сулаймоннинг қайд этишича, Навоий қаламидан тўкилган  «Хазойинул-маоний»да 503 байтдан иборат 210 қитъа жамланган. Биз бу ўринда ҳазратнинг икки қитъасини шарҳу баён этишни мақсад қилиб, диққатимизни буюк шоирнинг инсоний-аҳлоқий қарашлари ва шоир ижодига таъсир қилган салафлар таърифига қаратдик, бу билан унинг дунёқарашини англашга уриндик.

Биринчи шарҳ

Юқори ўлтурурни ким тиласа,
Кишиликдин ани йироқ билгил,
Ўлтурур сафда юқориликдин
Ўлтурур сафда яхшироқ билгил.

Ҳазрат Навоий ижодида энг кўп ёзилган мавзу ҳукмдор ва ҳукмдорлик, мансаб ва адолат мавзусидир. Ушбу қитъа ҳам шу хусусда. Бу қитъани ҳазрат Навоий ўзига яқин кишиларга битган бир мактубидаги сўзлар билан шарҳлаймизки, улардан ортиқ сўз айтиш имконсиздир. Ҳазрат ёзадилар: «Инсоннинг мартабаси ва катталикни севиши табиий. Бу ишда нафс ихтиёрсиз ва кишининг сезгиси уни эгаллаш билан шуғулланишни талаб қилади; мансабнинг хосияти ғафлатни орттирувчи ва подшоҳни маст қилувчи илтифоти хуш олувчи ва шундай кишига халқнинг иши кўп тушади. Агар у гоҳо ақл мадади билан ўзини тута олса-да, бироқ мансаб мастлиги уни ўз ҳолига қўймайди. Ҳақиқатан, шу мастлик чоғида фалакнинг интиқом олувчилиги, ғаддорлиги ва фалак ҳолиқининг адолатли ҳоким эканлиги қачон унинг хотирига келади. Орттирган қудрат ва мартабасининг бақоси йўқ ва умри эса вафосиздир. Унинг ёмонликларидан ёлғиз душманларгина кулиб қўя қолмай, расволигидан дўстлар ҳам шармандадур; ошнолар бу ярамасликлардан мутаасир ва бегоналар бу девоналикдан таажжуб ва ҳайратдадирлар.

Демак, нафси пок ва ақли соф кимса бу мастликлардан ўзини беҳуш қилмаслиги ва ўзини Ўзбошимчалик ва ўзбилармонликка солмаслиги, зулм сўрган дармондаларнинг ҳолига боқиши керак: Қачонки, ўз камчиликларидан огоҳ бўлса, нима фойдаки, фалак у варақларни буклаб қўйган бўлади. Бу ҳолда надомат оҳлари тортишдан фойда кўрмайди:» Шу сабабдан ҳам «юқори ўлтирурни» тилагандан кўра оддий одамлар қаторида туриш афзалроқдир,дейди ҳазрат Навоий.

Иккинчи шарҳ

Ғазалда уч киши тавридур ул навъ,
Ким андин яхши йўқ назм эҳтимоли.

Бири муъжаз баёнлиқ соҳири Ҳинд,
Ки ишқ аҳлини ўртар сўзу ҳоли.

Бири Исо нафаслиқ ринди Шероз,
Фано дайрида масту лоуболи.

Бири қудси асарлиқ орифи Жом,
Ки жоми Жамдурур синған сафоли.

Навоий назмиға боқсанг эмасдур
Бу учнинг ҳолидан ҳар байти холи

Ҳамоно кўзгудурким, акси солмиш
Анга уч шўхи маҳвашнинг жамоли.

«Фавойидул-кибар» девонидан олинган ушбу қитъа ҳазрат Навоийнинг ғазалчиликдаги устодлари таърифига бағишланган.  Бу устодлар, Шарқнинг уч буюк шоири — «бири мўъжаз баёнлиқ соҳири Ҳинд» — Хисрав Деҳлавийким, унинг сўзу ҳоли ишқ аҳлини ўртагувчидир»; «бири Исо нафаслиқ ринди Шероз» — Хожа Ҳофиз Шерозийким, дайри фано — фано бўлганлар — сўфийликда ошиғу хокисордир; «бири қудси асарлиқ орифи Жом» — афсонавий Жамшид номи билан боғлиқ маскан — Жомда туғилган Абдураҳмон Жомийдир.

Бу уч зотнинг номини ҳазрат Навоий бошқа асарларида ҳам эҳтиром билан тилга олади. Чунончи,»Муҳокаматул-луғатайн»да ёзадиким,»Батахсис ишқ ва дард аҳлининг роҳбар ва пешрави Амир Хусрав Деҳлавий девониким, ошиқлиқда дард ва ниёз ва сўз ва гудоз тариқин ул мунташир қилди ва анинг ишқи машъалидин бу партав олам тийра хокданиға ёйилди. Яна ҳақиқат аҳлининг сархайли ва сарафрози Хожа Ҳофиз Шерозий нукот ва асроринки, анфоси руҳ ул-қудсдин нишон айтур ва руҳулло анфосидин асар етказур. Яна бу фақирнинг пири ва устози ва тариқат аҳлининг соҳиби иршоди, жамиъ аҳлуллоҳнинг муқтадо ва шайхулисломи:мавлоно Абдураҳмон Жомийнинг руҳпарвар латойифи ва руҳгустар заройификим, андин ҳар ғазал кал-ваҳйил-мунзал (худодан инган ваҳийдек) ва ҳар рисола кал-аҳодисин-набийи мурсал (пайғамбар ҳадисидек) олийшон ва рафиъ макондирким, алардин ҳар лафз қийматда дурри саминдин обдорроқ ва ҳирқатда лаъли оташиндин барқкирдорроқ».

Ҳазрат Навоий ўз устодлари билан ғазалчиликда баҳслашиб, форсий ғазаллар ёзганини айтади:» Форсий ғазалиёт девони Хожа Ҳофиз тавридаким, жамиъ суханадолар ва назмпиролар назарида мустаҳсан ва матбуъдур, тартиб берибменким, олти мингдин абёти адади кўпракдурки, кўпрак ул ҳазрат шеъриға татаббуъ воқеЪ бўлубтур: Ва баъзи Мир Хусравғаким, ишқ оташкадасининг шуълаангезидур ва дард ғарибхонасининг ашкрези. Ва баъзи ҳазрати Махдуми Нуранға ( мавлоно Жомийга) ким камол авжининг меҳри ломиидур ва мазкур бўлғон азизларлар ҳолатининг жамиики, бу девон халойиқ орасида шойиъдур…»

Ҳазрат бу устозлар ҳақида «Бадойиул-бидоя» девонига ёзган дебочасида ҳам ёзиб ўтади. Устозларни улуғлаш, салафларга тан бериш олий фазилатдир. Ҳазрат Навоий ўзига устозу пирлик қилган уч буюк шоир қудратини жам қила олган олий фазилатли ва комил инсон эди.

1993

АЛИШЕР НАВОИЙ
ҚИТЪАЛАР

1

Ҳақ зотиға биравки хирад бирла фикр этар,
Отин эл ичра оқилу фарзона айлабон.

Миқдорини тенгиз суйининг истар англамоқ,
Лекин ҳубоб жомини паймона айлабон.

2

Муҳаммади арабий шаъни ондин аъзам эрур,
Ки нуқс бўлғай улус бўлса нафйиға қойил.

Қуёш ашиъасиға ламъа андин ортуқ эрур,
Ки зарра касрати бўлғай зиёсиға ҳойил.

3

Фонийи мутлақ ўлмайин солик,
Анга йўқтур умиди мақсади кул.

Қаро туфроққа сингмайин қатра,
Андин имкони йўқ очилмоқ гул.

4

Солики озодани кўрсанг, ғаний қилғай дебон,
Мол анинг манъи сулуки қилмағил инкор анга.

Кема тийри мол аро бўлмиш муқайяд, демагил,
Кўрки, онча мол ўлурму мониъи рафтор анга.

5

Эй кўнгул, тан тахтасин бу қаъри йўқ гирдобдин
Истасанг соҳилға чекмак, билки, бу осон эмас.

Пиру истеъдоду тавфиқ ўлмаса бўлмас бу иш,
Кимдурурким, бағри бу ҳасратдин онинг қон эмас.

6

Важҳи маош учун кишиким деса фикр этай,
Қисмат ризосидин анга бегоналиқ керак.

Ганжи қаноат арчи эрур салтанат, валек
Элдин тамаъни узгали мардоналиқ керак.

Лаззоти нафс тарки самари офият берур,
Лек ул шажарни эккали фарзоналиқ керак.

Ким ишқ асири бўлсаки, мумкин эмас висол,
Дарду балоға ҳамдаму ҳамхоналиқ керак,

Тажрид нуридин киши кўз ёрутай деса,
Аҳбоб ҳажри шамъиға парвоналиқ керак,

Гар анжуманни деса муриду мутиъ этай,
Кўп нуктаву фасонада афсоналиқ керак.

Ботин ҳаримида тиласа махзани ҳузур,
Зоҳир уйи асосиға вайроналиқ керак.

Зоҳир юзидин ар тиласа тожу иззу жоҳ,
Дарду бало муҳитиға дурдоналиқ керак.

7

Қаноат тариқиға кир, эй кўнгул,
Ки хатм ўлғай ойини иззат санга.

Десанг, шоҳ ўлай, еру кўк басдурур,
Бу бир тахту ул чатри рифъат санга.

Фано шуъласида ёшур жисмни,
Керак бўлса зарбафт хилъат санга.

Етар лола бутган қиё қулласи,
Мурод ўлса гулгун ҳашмат санга.

Эрур бас ариғ нуктаву қон ёшинг,
Дуру лаълдин зебу зийнат санга.

Десанг, хилватим анжуман бўлмасун,
Керак анжуман ичра хилват санга.

Ватан ичра сокин бўлуб сойир ўл,
Сафардин агар етса меҳнат санга.

Назарни қадамдин йироқ солмағил,
Бу йўл азми гар бўлса рағбат санга.

Дамингдин йироқ тутмағил ҳушни,
Ки юзланмагай ҳар дам офат санга.

Бу тўрт иш била рубъи маскун аро
Чолинмоқ, не тонг, кўси давлат санга.

Бу оҳанг ила бўлғасен нақшбанд,
Навоий, агар етса навбат санга.

8

Таваккулни улким қўюб хотириға,
Тушар шоҳ оллинда қуллуқ ҳавоси.

Насиби анинг бир аёқ ош эрур бас,
Агар ганжи Қорун эрур муддаоси.

Биравким, бўлур бир аёқ ош учун қул,
Юзига керактур қазоннинг қароси.

9

Кимки махлуқ хизматиға камар
Чуст этар — яхшироқ ушалса бели.

Қўл қовуштурғуча бу авлодур,
Ки анинг чиқса эгни, синса или.

Чун хушомад демакии бошласа кош,
Ким тутулса дами, кесилса тили.

10

Камол эт касбким, олам уйидин
Санга фарз ўлмағай ғамнок чиқмоқ.

Жаҳондин нотамом ўтмак биайниҳ
Эрур ҳаммомдин нопок чиқмоқ.

11

Биравки, жабҳасида чин эрур тута олмас
Мурод шоҳидининг соидини коми била.

Агарчи фаннида соҳиб камол эрур сайёд,
Қачон балиғ тута олғай сув мавжи доми била?

12

Қулоқда асра гаронмоя сўзнию фикр эт,
Ки дурсиз ўлса, не бўлғусидур садаф ҳоли.

Сўзунгни доғи кўнгул ичра асрағилким, ҳайф,—
Ким уйла дуржни гуҳардин этгасен холи.

Бу даржу икки садафни тўла дур этганга,
Зиҳи улувви гуҳар, балки гавҳари олий.

13

Не раҳравеки, тожи ҳидоят бошидадур,
Йўқ бок анга ҳаводиси афлок тошидин.

Ҳудҳудки, қўйдилар азалий тож бошиға,
Тушгайму жола ёққон ила тожи бошидин?

14

Кўрсанг, эй зоҳид, муқомирваш қаландарпешае,
Бўлма кўп машғулу дунё шуғлидин қил ижтиноб.

Дона ўйнаб важҳин исор этсанг, андин яхшиким,
Эвуруб тасбиҳу ёрмоқ судин этгайсен ҳисоб.

15

Юзига асли ямоннинг кўп очма гулшани хулқ,
Сияҳ гилемга албатта меҳр айлама фош.

Қи қилмади гул иси бирла тоза руҳ жуал,
Қуёш чароғиға парвона бўлмади хуффош.

16

Чу душман ўлди қадимий, зиёнидин ҳазар эт,
Агарчи нутқи равонбахши жонға роҳат эрур.

Сув бирла ўт аро зиддият ўлди чун азалий,
Агар ҳаёт суйидурки, ўтға офат эрур.

17

Виқор гавҳарию ҳилм маъдани бўлакўр,
Десангки, қилғай итоат санга гадо била шоҳ.

Бу шева тоғда зоҳирдурурки, даврондин
Қачонки тафриқа етти, улусға бўлди паноҳ,

18

Бийик мақомиға улким тилар сабот керак,
Ки эгриликни қўюб, тузлук айласа қонун.

Туз ўлса соясида эл тиниб минор киби,
Сипеҳр уйида турар қарнлар нечукки сутун.

Гар эгридур, ёғибон ўқу боғланиб бўйни,
Бўлур қабақ йиғочидек беш-ўнча кунда нигун.

19

Хиромон сувда сойир бўлмоқу учмоқ ҳаво узра,
Ажаб эрмас, қачонким ростравлиқ қилса озода.

Шиор айлаб бу ишни кема тийри, кўрки, сув узра
Хиром айлаб ҳавоға бодбондин солди сажжода.

20

Поклар жони бўлур озурда тазвир ашкидин,
Кўзгу рухсори нечукким занг тутқай нам била.

Ростлар кўнглини айлар тийра нодон ёвадин,
Шамъни ул навъким жоҳил ўчурғай дам била.

21

Сахий улдурки, навъи базл қилғай,
Агар худ суфра ичра бўлса нони.

Ким ул чодир кўмочидек етишгай
Гадо уйига кўзлардин ниҳоний.

Фалакдек йўқки, аввал жилва бергай
Қуёшнинг қурсидек оламға они.

22

Тўнни зарбафт айлабон хиффатдин учқон ҳар тараф,
Йўқ ажаб, гар бор эса дунё матоъи ком анга.

Ул чибинким, кўзга олтун янглиғ ишнор хилъати,
Кўпраги билким, нажосат узрадур ором анга.

23

Навоий, тилинг асрағил зинҳор,
Десангким, емай даҳр ишидин фусус.

Назар ҳилки, ўқ оғзи тилсиз учун
Қилур тожварлар била дастбўс.

Неча тожвардур, кесарлар бошин,
Чу ҳангомсиз нағма тортар хурўс.

24

Иссиғ нафас била ҳиндуға тарбият қилсанг,
Хисоли ҳар ён ўлур жаҳл тавсанин сурмак.

Кўмурни ўтқа солиб, лаъли оташин этсанг,
Натижа бўлғай анга қайда тушса куйдурмак.

25

Лаим фарқиға иқбол тожини қўймоқ,
Яқинки, бўлғусидур мужиби азоби анинг.

Нутуқчи бошиға шунқор тумоғаси тонг эмас,
Ки бўлғуси сабаби ранжу изтироби анинг.

26

Бийик мақомлиқ эл тифл эканда ҳам бўлмас,
Ки тийра қилғай они жаҳлу зулмат аҳли тили.

Қамар чароғи агар бўлса барча бир кечалик,
Не навъ ўчургай они шабпарак қанота ели?

27

Дебон берган киши эрдур, ва лекин
Демай берганга эрлик бил мусаллам.

Не деб, не берса, билгил они хотун,
Дебон бермасни хотундин доғи кам.

28

Не рўза бўлғай ангаким, очуқ бўлиб оғзи
Дамеким ўлмағай ондин калому ҳарза калом.

Ғариброқ буки, қилғай баҳонае суннат,
Ки шарбат айлагай ошом зоҳир ўлмай шом.

Намоз қилмағаю қилса ҳам намоз ичра
Тахайюл айламагай ғайри лавн-лавн таом.

Чиқиб намоздин, ўлғай таом ила мамлу,
Бу шарт бирлаки, бўлғай таоми барча ҳаром.

Димоғ топса рутубат бу навъ атъимадин,
Кунас бош урғуча уйғонмағай касе ноком.

Кўзин чу очти яна рўза айлагай ният,
Агарчи фосид эрур меъдаву сақил андом.

Бу турфаким, тилагай бу қадар қабоҳат ила
Ки рўза тутмоғини англағай хосу авом.

Бу савм илаки, малак они ёзмағай жуз фисқ,—
Зихи малакваш сойим, зихи хужаста саём.

Навойиё, эрур ортуқ. бу емак-ичмакдин
Йилон этини ебон, заҳрин айламак ошом!

29

Уйла ғарқи майдурурлар халқ бу дайр ичраким,
Шарънинг айнул-ҳаётидин асар мафҳум эмас.

Ул сифатким, баҳрнинг аччиғ суйида баъзи эл,
Топилур дерлар чучук сув ҳам, вале маълум эмас.

30

Шаҳға муқарраб ўлса бирав барча хайлидин,
Эл барча душман ўлса анинг бирла важҳи бор.

Ким хайлу шоҳ ошиқу маъшуқ эрур яқин,
Гулчеҳраеки, ошиқ анча бўлса бешумор.

Ул барчасидин ўлса бирисига мултафит,
Душман бўлурда ўзгаларига не ихтиёр?

31

Биравнинг хавфи кўпрак шаҳ қошинда,
Ки шаҳнинг бор анга таъзими кўпрак.

Эрур шаҳ мажлиси ўт, кимки ўтға
Яқинроқ бўлса, куймак бийми кўпрак.

33

Шаҳо, эл жавҳари жонин чиқардинг,
Жавоҳир ҳирсидин бедод этиб фош.

Чу ўлгунгдур, не осиғ, тўкмак они
Мазоринг узра андоқким ушоқ тош.

34

Қарилар хотири нозикдур, эй тифл,
Шикастидин қилиб ваҳм, ўлма густох.

Унуттунгмуки, атфол ўйнағанда
Синар оз майл кўргандин қуруқ шох.

35

Не толиъдурки, ҳар кимии десам ёр,
Манга ул оқибат бўлур бадандеш.

Биравдурким, они десам кўзумсен,
Чекар мужгон киби қасдимға юз неш.

36

Ул турфа қуш ҳавосида кўз тўкти дурри ашк,
Жон ёйди риштасин анга айлаб ҳавойи қайд.

Лекин гар инжу сочса киши дона ўрниға,
Товусни қачон қилур ўргамчи доми сайд?

37

Кийиб самур ила киш, қилма асру раънолиқ,
Ипак либос ила тутма ғурур жоми тўло.

Тийннинг ўз туки-ўқ бўлди жониға офат,
Фарисанинг паридин келди ўз бошиға бало.

38

Шоҳи сипеҳрқадр Абобакр, ул шаҳе,
Ким кўк равоқи даргаҳи қадриға тоқ эрур.

Бу чархи ложувард уза хуршид гўйиё
Кўкбўз таковариға музаҳҳаб жаноқ эрур.

Бир пора ложувард сари гўйи англади,
Ким бу заифи хастаға кўп иштиёқ эрур.

39

Чу кўрдиким, сафол ичинда солиб
Ичадур бода бу меҳнат қарини.

Деди, чиний сароҳим бордур, олғил,
Сўзи деди, вале йўқ эрди чини.

40

Фалон бойким, қўйи беш мингдин ўтмиш,
Яна ҳам мингдин ортуқ соғлиғ ўчку.

Қўзилиқ қўй дедию тонди охир,
Ки ондин яхшироқ ўғлоғлиғ ўчку.

41

Соҳиби аъзам Низомул-мулк, чунким бўлди азал,
Ҳажвлар қилди Уторуд чархи кажрафторни.

Чун ҳаводис тундбоди эсди, барбод айлади,
Йўқки муҳру дафтару зелуча йўқу борни.

Банду тутқунлуқ бас эрмас эрдиким, беморлиғ
Бир йўли солди аёқдин ул фақири зорни.

Келтурурлар сўрғали девонға они хожалар,
Воқиан бу навъ сўрғай дўстлар беморни.

42

Бу юрушда ики улоғим бор,
Лек бормен сипоҳийлиқда яёқ.

Ики шатранж отидек, бириси
Кўтара олмай ўз еридин аёқ.

Чопса шатранж хонаси хатидин,
Секремаклик аларға беҳад шоқ.

Бири ранги қародурур, бири бўз,
Қаро ердур доғию бўз туфроқ.

45

Фалон котиб ар хатни мундоқ ёзар,
Бу мансабдин ани қўпормоқ керак,

Юзин номасидек қаро айлабон,
Қаламдек бошин доғи ёрмоқ керак.

Қародин қароға берибон улоғ,
Қаламравдин ани чиқармоқ керак.

46

Садр котиб йўқ менинг шеъримки, ҳар ким шеърина
Ёзғали олди қалам, борин ғалат қилди рақам.

То қалам урди қароға, ёзмади бир ҳарф рост,
Ким худо қилғай анинг юзин қаро, илгин қалам.

Qit’a o’zbеk mumtoz shе’riyatida hazrat Navoiy qalamining quvvati bilan katta o’rin egalladi.Ustod Hamid Sulaymonning qayd etishicha, Navoiy qalamidan to’kilgan   «Xazoyinul-maoniy»da 503 baytdan iborat 210 qit’a jamlangan.

Xurshid Davron
O‘LTIRUR SAFDA YAXSHIROQ BILG‘IL
Ikki qit’a sharhi

Qit’a arabcha so‘z bo‘lib, ma’nosi “parcha”, “qism”, “bo‘lak” demakdir. Qit’a — ikki va undan ortiq baytli she’r arab, fors, turk mumtoz she’riyatida keng tarqalgan mustaqil adabiy turlardan biridir. “G‘iyos ul-lug‘ot”da sharh etilishicha, qit’a “har narsaning bir bo‘lagi; va shoirlar istilohida ikki baytlik yoki undan ziyoda bo‘lgan she’r, matla’i bor va yo‘qdir, go‘yoki u g‘azal yoki qasidadan olingan parchadek, ammo uni ”qat’a“ deb, ya’ni kesib, ayirib olingan deb o‘qish xatodir…” Demak, qit’a g‘azal yoki boshqa she’r turining parchasi emas. Qit’a shakli ikki yo‘l bilan vujudga kelgan:

1. Mustaqil she’riy asar tarzida. Bu nav qit’a g‘azal inkishof bo‘lmagan davrlarda qasidachi shoirlar ijodida katta mavqe tutgan bo‘lib, ruhiy his-hayajon, ayriliq kechinmalari va dunyoni idrok etish holatlarini bayon etishda muhim o‘rin egallagan.

2. Zarurat yuzasidan biror zamondosh yoki o‘tgan shoirlar g‘azal, qasidasi yoki dostonidan ikki-uch bayt olib, o‘z maqsadida, ko‘proq “qissadan hissa” chiqarish tarzida. Shu mavrid zarurat yuzasidan qadim yoki zamondosh shoir asaridan olingan parcha yoki bayt o‘zicha mustaqil bo‘lib qolgan.

Fors she’riyatida qit’ago‘ylikda Ibn Yamin juda mashhur bo‘lgan. Shuningdek, Sa’diyning “Guliston”i, Jomiyning “Bahoriston”i, Navoiyning “Mahbubul-qulub”ida qit’a ma’lum bir hikoyatdan kelib chiqqan xulosa — “qissadan hissa” bayoni bo‘lib keladi. O‘zbek adabiyotshunosi Ibrohim Haqqul yozganidek, “qit’ada ijtimoiy-siyosiy, falsafiy, ahloqiy-ta’limiy masalalar ifodalangan, shoirlar hayotiy-realistik qarashlari, davr va zamonga munosabatlarini aks ettirganlar, shuningdek, madhiya, marsiya, tarix va chistonlar bitilgan”. Qit’a o‘zbek mumtoz she’riyatida hazrat Navoiy qalamining quvvati bilan katta o‘rin egalladi.Ustod Hamid Sulaymonning qayd etishicha, Navoiy qalamidan to‘kilgan “Xazoyinul-maoniy”da 503 baytdan iborat 210 qit’a jamlangan. Biz bu o‘rinda hazratning ikki qit’asini sharhu bayon etishni maqsad qilib, diqqatimizni buyuk shoirning insoniy-ahloqiy qarashlari va shoir ijodiga ta’sir qilgan salaflar ta’rifiga qaratdik, bu bilan uning dunyoqarashini anglashga urindik.

Birinchi sharh

Yuqori o‘ltururni kim tilasa,
Kishilikdin ani yiroq bilgil,
O‘lturur safda yuqorilikdin
O‘lturur safda yaxshiroq bilgil.

Hazrat Navoiy ijodida eng ko‘p yozilgan mavzu hukmdor va hukmdorlik, mansab va adolat mavzusidir. Ushbu qit’a ham shu xususda. Bu qit’ani hazrat Navoiy o‘ziga yaqin kishilarga bitgan bir maktubidagi so‘zlar bilan sharhlaymizki, ulardan ortiq so‘z aytish imkonsizdir. Hazrat yozadilar: «Insonning martabasi va kattalikni sevishi tabiiy. Bu ishda nafs ixtiyorsiz va kishining sezgisi uni egallash bilan shug‘ullanishni talab qiladi; mansabning xosiyati g‘aflatni orttiruvchi va podshohni mast qiluvchi iltifoti xush oluvchi va shunday kishiga xalqning ishi ko‘p tushadi. Agar u goho aql madadi bilan o‘zini tuta olsa-da, biroq mansab mastligi uni o‘z holiga qo‘ymaydi. Haqiqatan, shu mastlik chog‘ida falakning intiqom oluvchiligi, g‘addorligi va falak holiqining adolatli hokim ekanligi qachon uning xotiriga keladi. Orttirgan qudrat va martabasining baqosi yo‘q va umri esa vafosizdir. Uning yomonliklaridan yolg‘iz dushmanlargina kulib qo‘ya qolmay, rasvoligidan do‘stlar ham sharmandadur; oshnolar bu yaramasliklardan mutaasir va begonalar bu devonalikdan taajjub va hayratdadirlar.

Demak, nafsi pok va aqli sof kimsa bu mastliklardan o‘zini behush qilmasligi va o‘zini O‘zboshimchalik va o‘zbilarmonlikka solmasligi, zulm so‘rgan darmondalarning holiga boqishi kerak: Qachonki, o‘z kamchiliklaridan ogoh bo‘lsa, nima foydaki, falak u varaqlarni buklab qo‘ygan bo‘ladi. Bu holda nadomat ohlari tortishdan foyda ko‘rmaydi:“ Shu sababdan ham ”yuqori o‘ltirurni» tilagandan ko‘ra oddiy odamlar qatorida turish afzalroqdir,deydi hazrat Navoiy.

Ikkinchi sharh

G‘azalda uch kishi tavridur ul nav’,
Kim andin yaxshi yo‘q nazm ehtimoli.

Biri mu’jaz bayonliq sohiri Hind,
Ki ishq ahlini o‘rtar so‘zu holi.

Biri Iso nafasliq rindi Sheroz,
Fano dayrida mastu louboli.

Biri qudsi asarliq orifi Jom,
Ki jomi Jamdurur sing‘an safoli.

Navoiy nazmig‘a boqsang emasdur
Bu uchning holidan har bayti xoli

Hamono ko‘zgudurkim, aksi solmish
Anga uch sho‘xi mahvashning jamoli.

“Favoyidul-kibar” devonidan olingan ushbu qit’a hazrat Navoiyning g‘azalchilikdagi ustodlari ta’rifiga bag‘ishlangan. Bu ustodlar, Sharqning uch buyuk shoiri — “biri mo‘jaz bayonliq sohiri Hind” — Xisrav Dehlaviykim, uning so‘zu holi ishq ahlini o‘rtaguvchidir“; ”biri Iso nafasliq rindi Sheroz“ — Xoja Hofiz Sheroziykim, dayri fano — fano bo‘lganlar — so‘fiylikda oshig‘u xokisordir; ”biri qudsi asarliq orifi Jom» — afsonaviy Jamshid nomi bilan bog‘liq maskan — Jomda tug‘ilgan Abdurahmon Jomiydir.

Bu uch zotning nomini hazrat Navoiy boshqa asarlarida ham ehtirom bilan tilga oladi. Chunonchi,“Muhokamatul-lug‘atayn”da yozadikim,“Bataxsis ishq va dard ahlining rohbar va peshravi Amir Xusrav Dehlaviy devonikim, oshiqliqda dard va niyoz va so‘z va gudoz tariqin ul muntashir qildi va aning ishqi mash’alidin bu partav olam tiyra xokdanig‘a yoyildi. Yana haqiqat ahlining sarxayli va sarafrozi Xoja Hofiz Sheroziy nukot va asrorinki, anfosi ruh ul-qudsdin nishon aytur va ruhullo anfosidin asar yetkazur. Yana bu faqirning piri va ustozi va tariqat ahlining sohibi irshodi, jami’ ahlullohning muqtado va shayxulislomi:mavlono Abdurahmon Jomiyning ruhparvar latoyifi va ruhgustar zaroyifikim, andin har g‘azal kal-vahyil-munzal (xudodan ingan vahiydek) va har risola kal-ahodisin-nabiyi mursal (payg‘ambar hadisidek) oliyshon va rafi’ makondirkim, alardin har lafz qiymatda durri samindin obdorroq va hirqatda la’li otashindin barqkirdorroq”.

Hazrat Navoiy o‘z ustodlari bilan g‘azalchilikda bahslashib, forsiy g‘azallar yozganini aytadi:“ Forsiy g‘azaliyot devoni Xoja Hofiz tavridakim, jami’ suxanadolar va nazmpirolar nazarida mustahsan va matbu’dur, tartib beribmenkim, olti mingdin abyoti adadi ko‘prakdurki, ko‘prak ul hazrat she’rig‘a tatabbu’ voqe’ bo‘lubtur: Va ba’zi Mir Xusravg‘akim, ishq otashkadasining shu’laangezidur va dard g‘aribxonasining ashkrezi. Va ba’zi hazrati Maxdumi Nurang‘a ( mavlono Jomiyga) kim kamol avjining mehri lomiidur va mazkur bo‘lg‘on azizlarlar holatining jamiiki, bu devon xaloyiq orasida shoyi’dur…”

Hazrat bu ustozlar haqida “Badoyiul-bidoya” devoniga yozgan debochasida ham yozib o‘tadi. Ustozlarni ulug‘lash, salaflarga tan berish oliy fazilatdir. Hazrat Navoiy o‘ziga ustozu pirlik qilgan uch buyuk shoir qudratini jam qila olgan oliy fazilatli va komil inson edi.

1993

ALISHЕR NAVOIY
QIT’ALAR

1

Haq zotig‘a biravki xirad birla fikr etar,
Otin el ichra oqilu farzona aylabon.

Miqdorini tengiz suyining istar anglamoq,
Lekin hubob jomini paymona aylabon.

2

Muhammadi arabiy sha’ni ondin a’zam erur,
Ki nuqs bo‘lg‘ay ulus bo‘lsa nafyig‘a qoyil.

Quyosh ashi’asig‘a lam’a andin ortuq erur,
Ki zarra kasrati bo‘lg‘ay ziyosig‘a hoyil.

3

Foniyi mutlaq o‘lmayin solik,
Anga yo‘qtur umidi maqsadi kul.

Qaro tufroqqa singmayin qatra,
Andin imkoni yo‘q ochilmoq gul.

4

Soliki ozodani ko‘rsang, g‘aniy qilg‘ay debon,
Mol aning man’i suluki qilmag‘il inkor anga.

Kema tiyri mol aro bo‘lmish muqayyad, demagil,
Ko‘rki, oncha mol o‘lurmu moni’i raftor anga.

5

Ey ko‘ngul, tan taxtasin bu qa’ri yo‘q girdobdin
Istasang sohilg‘a chekmak, bilki, bu oson emas.

Piru iste’dodu tavfiq o‘lmasa bo‘lmas bu ish,
Kimdururkim, bag‘ri bu hasratdin oning qon emas.

6

Vajhi maosh uchun kishikim desa fikr etay,
Qismat rizosidin anga begonaliq kerak.

Ganji qanoat archi erur saltanat, valek
Eldin tama’ni uzgali mardonaliq kerak.

Lazzoti nafs tarki samari ofiyat berur,
Lek ul shajarni ekkali farzonaliq kerak.

Kim ishq asiri bo‘lsaki, mumkin emas visol,
Dardu balog‘a hamdamu hamxonaliq kerak,

Tajrid nuridin kishi ko‘z yorutay desa,
Ahbob hajri sham’ig‘a parvonaliq kerak,

Gar anjumanni desa muridu muti’ etay,
Ko‘p nuktavu fasonada afsonaliq kerak.

Botin harimida tilasa maxzani huzur,
Zohir uyi asosig‘a vayronaliq kerak.

Zohir yuzidin ar tilasa toju izzu joh,
Dardu balo muhitig‘a durdonaliq kerak.

7

Qanoat tariqig‘a kir, ey ko‘ngul,
Ki xatm o‘lg‘ay oyini izzat sanga.

Desang, shoh o‘lay, yeru ko‘k basdurur,
Bu bir taxtu ul chatri rif’at sanga.

Fano shu’lasida yoshur jismni,
Kerak bo‘lsa zarbaft xil’at sanga.

Yetar lola butgan qiyo qullasi,
Murod o‘lsa gulgun hashmat sanga.

Erur bas arig‘ nuktavu qon yoshing,
Duru la’ldin zebu ziynat sanga.

Desang, xilvatim anjuman bo‘lmasun,
Kerak anjuman ichra xilvat sanga.

Vatan ichra sokin bo‘lub soyir o‘l,
Safardin agar yetsa mehnat sanga.

Nazarni qadamdin yiroq solmag‘il,
Bu yo‘l azmi gar bo‘lsa rag‘bat sanga.

Damingdin yiroq tutmag‘il hushni,
Ki yuzlanmagay har dam ofat sanga.

Bu to‘rt ish bila rub’i maskun aro
Cholinmoq, ne tong, ko‘si davlat sanga.

Bu ohang ila bo‘lg‘asen naqshband,
Navoiy, agar yetsa navbat sanga.

8

Tavakkulni ulkim qo‘yub xotirig‘a,
Tushar shoh ollinda qulluq havosi.

Nasibi aning bir ayoq osh erur bas,
Agar ganji Qorun erur muddaosi.

Biravkim, bo‘lur bir ayoq osh uchun qul,
Yuziga keraktur qazonning qarosi.

9

Kimki maxluq xizmatig‘a kamar
Chust etar — yaxshiroq ushalsa beli.

Qo‘l qovushturg‘ucha bu avlodur,
Ki aning chiqsa egni, sinsa ili.

Chun xushomad demakii boshlasa kosh,
Kim tutulsa dami, kesilsa tili.

10

Kamol et kasbkim, olam uyidin
Sanga farz o‘lmag‘ay g‘amnok chiqmoq.

Jahondin notamom o‘tmak biaynih
Erur hammomdin nopok chiqmoq.

11

Biravki, jabhasida chin erur tuta olmas
Murod shohidining soidini komi bila.

Agarchi fannida sohib kamol erur sayyod,
Qachon balig‘ tuta olg‘ay suv mavji domi bila?

12

Quloqda asra garonmoya so‘zniyu fikr et,
Ki dursiz o‘lsa, ne bo‘lg‘usidur sadaf holi.

So‘zungni dog‘i ko‘ngul ichra asrag‘ilkim, hayf,—
Kim uyla durjni guhardin etgasen xoli.

Bu darju ikki sadafni to‘la dur etganga,
Zihi uluvvi guhar, balki gavhari oliy.

13

Ne rahraveki, toji hidoyat boshidadur,
Yo‘q bok anga havodisi aflok toshidin.

Hudhudki, qo‘ydilar azaliy toj boshig‘a,
Tushgaymu jola yoqqon ila toji boshidin?

14

Ko‘rsang, ey zohid, muqomirvash qalandarpeshaye,
Bo‘lma ko‘p mashg‘ulu dunyo shug‘lidin qil ijtinob.

Dona o‘ynab vajhin isor etsang, andin yaxshikim,
Evurub tasbihu yormoq sudin etgaysen hisob.

15

Yuziga asli yamonning ko‘p ochma gulshani xulq,
Siyah gilemga albatta mehr aylama fosh.

Qi qilmadi gul isi birla toza ruh jual,
Quyosh charog‘ig‘a parvona bo‘lmadi xuffosh.

16

Chu dushman o‘ldi qadimiy, ziyonidin hazar et,
Agarchi nutqi ravonbaxshi jong‘a rohat erur.

Suv birla o‘t aro ziddiyat o‘ldi chun azaliy,
Agar hayot suyidurki, o‘tg‘a ofat erur.

17

Viqor gavhariyu hilm ma’dani bo‘lako‘r,
Desangki, qilg‘ay itoat sanga gado bila shoh.

Bu sheva tog‘da zohirdururki, davrondin
Qachonki tafriqa yetti, ulusg‘a bo‘ldi panoh,

18

Biyik maqomig‘a ulkim tilar sabot kerak,
Ki egrilikni qo‘yub, tuzluk aylasa qonun.

Tuz o‘lsa soyasida el tinib minor kibi,
Sipehr uyida turar qarnlar nechukki sutun.

Gar egridur, yog‘ibon o‘qu bog‘lanib bo‘yni,
Bo‘lur qabaq yig‘ochidek besh-o‘ncha kunda nigun.

19

Xiromon suvda soyir bo‘lmoqu uchmoq havo uzra,
Ajab ermas, qachonkim rostravliq qilsa ozoda.

Shior aylab bu ishni kema tiyri, ko‘rki, suv uzra
Xirom aylab havog‘a bodbondin soldi sajjoda.

20

Poklar joni bo‘lur ozurda tazvir ashkidin,
Ko‘zgu ruxsori nechukkim zang tutqay nam bila.

Rostlar ko‘nglini aylar tiyra nodon yovadin,
Sham’ni ul nav’kim johil o‘churg‘ay dam bila.

21

Saxiy uldurki, nav’i bazl qilg‘ay,
Agar xud sufra ichra bo‘lsa noni.

Kim ul chodir ko‘mochidek yetishgay
Gado uyiga ko‘zlardin nihoniy.

Falakdek yo‘qki, avval jilva bergay
Quyoshning qursidek olamg‘a oni.

22

To‘nni zarbaft aylabon xiffatdin uchqon har taraf,
Yo‘q ajab, gar bor esa dunyo mato’i kom anga.

Ul chibinkim, ko‘zga oltun yanglig‘ ishnor xil’ati,
Ko‘pragi bilkim, najosat uzradur orom anga.

23

Navoiy, tiling asrag‘il zinhor,
Desangkim, yemay dahr ishidin fusus.

Nazar hilki, o‘q og‘zi tilsiz uchun
Qilur tojvarlar bila dastbo‘s.

Necha tojvardur, kesarlar boshin,
Chu hangomsiz nag‘ma tortar xuro‘s.

24

Issig‘ nafas bila hindug‘a tarbiyat qilsang,
Xisoli har yon o‘lur jahl tavsanin surmak.

Ko‘murni o‘tqa solib, la’li otashin etsang,
Natija bo‘lg‘ay anga qayda tushsa kuydurmak.

25

Laim farqig‘a iqbol tojini qo‘ymoq,
Yaqinki, bo‘lg‘usidur mujibi azobi aning.

Nutuqchi boshig‘a shunqor tumog‘asi tong emas,
Ki bo‘lg‘usi sababi ranju iztirobi aning.

26

Biyik maqomliq el tifl ekanda ham bo‘lmas,
Ki tiyra qilg‘ay oni jahlu zulmat ahli tili.

Qamar charog‘i agar bo‘lsa barcha bir kechalik,
Ne nav’ o‘churgay oni shabparak qanota yeli?

27

Debon bergan kishi erdur, va lekin
Demay berganga erlik bil musallam.

Ne deb, ne bersa, bilgil oni xotun,
Debon bermasni xotundin dog‘i kam.

28

Ne ro‘za bo‘lg‘ay angakim, ochuq bo‘lib og‘zi
Damekim o‘lmag‘ay ondin kalomu harza kalom.

G‘aribroq buki, qilg‘ay bahonaye sunnat,
Ki sharbat aylagay oshom zohir o‘lmay shom.

Namoz qilmag‘ayu qilsa ham namoz ichra
Taxayyul aylamagay g‘ayri lavn-lavn taom.

Chiqib namozdin, o‘lg‘ay taom ila mamlu,
Bu shart birlaki, bo‘lg‘ay taomi barcha harom.

Dimog‘ topsa rutubat bu nav’ at’imadin,
Kunas bosh urg‘ucha uyg‘onmag‘ay kase nokom.

Ko‘zin chu ochti yana ro‘za aylagay niyat,
Agarchi fosid erur me’davu saqil andom.

Bu turfakim, tilagay bu qadar qabohat ila
Ki ro‘za tutmog‘ini anglag‘ay xosu avom.

Bu savm ilaki, malak oni yozmag‘ay juz fisq,—
Zixi malakvash soyim, zixi xujasta sayom.

Navoyiyo, erur ortuq. bu yemak-ichmakdin
Yilon etini yebon, zahrin aylamak oshom!

29

Uyla g‘arqi maydururlar xalq bu dayr ichrakim,
Shar’ning aynul-hayotidin asar mafhum emas.

Ul sifatkim, bahrning achchig‘ suyida ba’zi el,
Topilur derlar chuchuk suv ham, vale ma’lum emas.

30

Shahg‘a muqarrab o‘lsa birav barcha xaylidin,
El barcha dushman o‘lsa aning birla vajhi bor.

Kim xaylu shoh oshiqu ma’shuq erur yaqin,
Gulchehrayeki, oshiq ancha bo‘lsa beshumor.

Ul barchasidin o‘lsa birisiga multafit,
Dushman bo‘lurda o‘zgalariga ne ixtiyor?

31

Biravning xavfi ko‘prak shah qoshinda,
Ki shahning bor anga ta’zimi ko‘prak.

Erur shah majlisi o‘t, kimki o‘tg‘a
Yaqinroq bo‘lsa, kuymak biymi ko‘prak.

33

Shaho, el javhari jonin chiqarding,
Javohir hirsidin bedod etib fosh.

Chu o‘lgungdur, ne osig‘, to‘kmak oni
Mazoring uzra andoqkim ushoq tosh.

34

Qarilar xotiri nozikdur, ey tifl,
Shikastidin qilib vahm, o‘lma gustox.

Unuttungmuki, atfol o‘ynag‘anda
Sinar oz mayl ko‘rgandin quruq shox.

35

Ne toli’durki, har kimii desam yor,
Manga ul oqibat bo‘lur badandesh.

Biravdurkim, oni desam ko‘zumsen,
Chekar mujgon kibi qasdimg‘a yuz nesh.

36

Ul turfa qush havosida ko‘z to‘kti durri ashk,
Jon yoydi rishtasin anga aylab havoyi qayd.

Lekin gar inju sochsa kishi dona o‘rnig‘a,
Tovusni qachon qilur o‘rgamchi domi sayd?

37

Kiyib samur ila kish, qilma asru ra’noliq,
Ipak libos ila tutma g‘urur jomi to‘lo.

Tiynning o‘z tuki-o‘q bo‘ldi jonig‘a ofat,
Farisaning paridin keldi o‘z boshig‘a balo.

38

Shohi sipehrqadr Abobakr, ul shahe,
Kim ko‘k ravoqi dargahi qadrig‘a toq erur.

Bu charxi lojuvard uza xurshid go‘yiyo
Ko‘kbo‘z takovarig‘a muzahhab janoq erur.

Bir pora lojuvard sari go‘yi angladi,
Kim bu zaifi xastag‘a ko‘p ishtiyoq erur.

39

Chu ko‘rdikim, safol ichinda solib
Ichadur boda bu mehnat qarini.

Dedi, chiniy sarohim bordur, olg‘il,
So‘zi dedi, vale yo‘q erdi chini.

40

Falon boykim, qo‘yi besh mingdin o‘tmish,
Yana ham mingdin ortuq sog‘lig‘ o‘chku.

Qo‘ziliq qo‘y dediyu tondi oxir,
Ki ondin yaxshiroq o‘g‘log‘lig‘ o‘chku.

41

Sohibi a’zam Nizomul-mulk, chunkim bo‘ldi azal,
Hajvlar qildi Utorud charxi kajraftorni.

Chun havodis tundbodi esdi, barbod ayladi,
Yo‘qki muhru daftaru zelucha yo‘qu borni.

Bandu tutqunluq bas ermas erdikim, bemorlig‘
Bir yo‘li soldi ayoqdin ul faqiri zorni.

Keltururlar so‘rg‘ali devong‘a oni xojalar,
Voqian bu nav’ so‘rg‘ay do‘stlar bemorni.

42

Bu yurushda iki ulog‘im bor,
Lek bormen sipohiyliqda yayoq.

Iki shatranj otidek, birisi
Ko‘tara olmay o‘z yeridin ayoq.

Chopsa shatranj xonasi xatidin,
Sekremaklik alarg‘a behad shoq.

Biri rangi qarodurur, biri bo‘z,
Qaro yerdur dog‘iyu bo‘z tufroq.

45

Falon kotib ar xatni mundoq yozar,
Bu mansabdin ani qo‘pormoq kerak,

Yuzin nomasidek qaro aylabon,
Qalamdek boshin dog‘i yormoq kerak.

Qarodin qarog‘a beribon ulog‘,
Qalamravdin ani chiqarmoq kerak.

46

Sadr kotib yo‘q mening she’rimki, har kim she’rina
Yozg‘ali oldi qalam, borin g‘alat qildi raqam.

To qalam urdi qarog‘a, yozmadi bir harf rost,
Kim xudo qilg‘ay aning yuzin qaro, ilgin qalam