Алишер Навоийнинг кичик асарлари, айниқса, ғазалларида кўнгил ўзига хос бир тимсол ҳисобланади. Аввало, ҳар бир шеърда шоир кўнглини ёйган бўлади. Қолаверса, ҳар тўрт-беш ғазалнинг бирида у ё бу тарзда кўнгил тимсолининг бевосита тасвирига дуч келаверамиз.

Султонмурод Олим
КЎНГИЛ

Кимки жаҳон аҳлида инсон эрур,
Билки, нишона анга иймон эрур.
Алишер Навоий

Алишер Навоийнинг кичик асарлари, айниқса, ғазалларида кўнгил ўзига хос бир тимсол ҳисобланади. Аввало, ҳар бир шеърда шоир кўнглини ёйган бўлади. Қолаверса, ҳар тўрт-беш ғазалнинг бирида у ё бу тарзда кўнгил тимсолининг бевосита тасвирига дуч келаверамиз.
«Хамса»нинг биринчи достони — «Ҳайрат ул-аброр”да эса кўнгилга бағишланган икки махсус боб мавжуд. Сўз мухтасар бўлсин учун ана шу боблар моҳияти билан қисқагина танишиб ўтайлик.
“Кўнгил таърифида“ сўзлари билан бошланадиган сарлавҳа остида келган 17-бобда гап узоқроқдан бошланади. Шоир одамни гулистонга, унинг баданига кирган руҳни ана шу гулистон аро эсган шамолга ўхшатади. Лекин руҳнинг бадан гулистонига киритилишидан кўзланган бош мақсад бошқа ҳеч бир гул эмас, айнан кўнгил эди:

Эрмас эди анда ғараз ҳеч гул,
Ғайри кўнгулким, ғараз эрди кўнгул…

Энди шоир юрак тушунчаси билан кўнгил ўзаро маънодош бўлса-да, кўнгилни шунчаки бир юрак дсб тушунмаслик кераклигини таъкидлайди:

Буки кўнгул дерсен, эрур бу — юрак,
Исм кўнгул бирла анга муштарак.

Номланишида булар ўзаро муштарак бўлса ҳам, кўнгул сирлар бўстони, яъни бўстони роз ҳисобланади ва у муқаддас ҳарамда жилвасозлик қилади:

Кўнгул эрур булбули бўстони роз,
Қудс ҳаримида бўлуб жилвасоз.
Ройиҳаи жаннати аъло ҳам ул,
Партави мисбоҳи тажалло ҳам ул.
Солик ани “Арши муалло” , — деди,
Суфий ани “Олами кубро”, — деди.

“Ҳайрат ул-аброр”нинг назарий ”тугалланма”си бўлмиш 63-бобда бир нозик жой бор. Шоир достонни якунлаяпти. Энди шу ҳолатдаги дарди, кайфиятини изҳор этишга тушади. Эл-улус ташвиши, дунё муаммолари билан машғуллик кўп вақтини олаётганидан нолиган бўлади. Вақти етмаётгани, сира одамлардан холи бўлолмаганлигидан шикоят қилади. Шунда, дейди у, дунё шукрини оз қилиб, батамом фақру фано, яъни тасаввуф йўлига киргим, юксак илоҳий мақомларга етгим келади…
Хўш, кимга ўхшаб? Ахир, бунинг иложи борми? Бор-да. Мана, Саййид Ҳасан Ардашер-чи! Шоирнинг кўнгли ана шу дарвеш мақомига эришишни орзу килади:

Истабон ўтмак бору йўқдин далер,
Уйлаки Саййид Ҳасан Ардашер.
Кўнглум этиб буйла мақом орзу,
Лек бўлуб нафсга ком орзу.

Лирик қаҳрамон бевосита кўнглига мурожаат килиб, ундан инсофга келишни, нафсдан қутулишни сўраган бўлади:

Тенгри учун, эй кўнгул, инсоф бер,
Диндин агар нафс чиқармас, не дер.

Муаллифнинг бир хижолати ҳам борки, одамлар уни тамоман тасаввуф йўлидаги шахс, яъни аҳли яхшилардан, кўнгли кўзи очиқлардан деб билади:

Ким мени эл аҳли яқин англагай,
Тақвою тоатқа қарин англагай.
Ошиқи ғамнок дегайлар бари,
Кўнгли кўзи пок дегайлар бари.

Лекин Навоийдек зотнинг ўзи эса кўнгил имтихонидан хавотирда, чунки унинг ҳам нафсига гирифтор бўлган маҳаллари оз эмас:

Кўзни ўкуш саъй ила забт этгамен,
Етса кўнгул забтига иш, нетгаймен?

Бу ерда кўнгил инсонийликнинг мезони — тарозиси бўлиб келяпти. Англашиладики, шоир наздида одамийликнинг ўлчови тасаввуф ақидалари эди. Тасаввуф таълимоти у замонлар учун маънавий баркамолликнинг олий намунаси саналарди. Шунинг учун ҳам, ялпи олганда, “Ҳайрат ул-аброр”даги одоб-ахлоқ, умуман, одамийлик меъёрларининг бари ана шу кўнгил поклигига эришишга қаратилган талаблар эди.
Бежиз эмаски, Навоий „Хамса“даги бошқа барча достонлар тугалланмасида ҳам кўнгил масаласини ўртага қўяди.
“Маҳбуб ул-кулуб“даги танбеҳлардан бирида буюк мутафаккир нимани нималардан асраш ксраклиги ҳақида баҳс очиб, кўнгилни эса Худодан бошка барча нарсалардан муҳофаза килиш лозимлигини уқтиради: “Сувдин асрагулукдур туфроқ ва балчиқ уйин ва ўтдин асрагулукдур яғоч ва қамиш уйин ва елдин асрагулукдур бўз уйин ва туфроғдин асрагулукдур кўз уйин, жамъики мосиваллоҳдин асрагулукдур кўнгул уйин «‘.
Демак, кўнгил Навоий ижодининг бош тимсолларидан бири ҳисобланади. Шундан келиб чиқиб, бугун биз маънавият деяётганимиз масалани ҳам, комил инсон ғоясини ҳам кўнгил тарбияси маъносида тушуниш ва тушунтиришга ҳақлимиз. Чунки кўнгил — фақат инсонгагина берилган неъмат. Шуни баланд қадрлаган кишиларгина чин инсон бўла олади.

Манба: «Навоий ёшларга»

Sultonmurod Olim
KO’NGIL

Kimki jahon ahlida inson erur,
Bilki, nishona anga iymon erur.
Alisher Navoiy

Alisher Navoiyning kichik asarlari, ayniqsa, g’azallarida ko’ngil o’ziga xos bir timsol hisoblanadi. Avvalo, har bir she’rda shoir ko’nglini yoygan bo’ladi. Qolaversa, har to’rt-besh g’azalning birida u yo bu tarzda ko’ngil timsolining bevosita tasviriga duch kelaveramiz.
«Xamsa»ning birinchi dostoni — «Hayrat ul-abror”da esa ko’ngilga bag’ishlangan ikki maxsus bob mavjud. So’z muxtasar bo’lsin uchun ana shu boblar mohiyati bilan qisqagina tanishib o’taylik.
“Ko’ngil ta’rifida“ so’zlari bilan boshlanadigan sarlavha ostida kelgan 17-bobda gap uzoqroqdan boshlanadi. Shoir odamni gulistonga, uning badaniga kirgan ruhni ana shu guliston aro esgan shamolga o’xshatadi. Lekin ruhning badan gulistoniga kiritilishidan ko’zlangan bosh maqsad boshqa hech bir gul emas, aynan ko’ngil edi:

Ermas edi anda g’araz hech gul,
G’ayri ko’ngulkim, g’araz erdi ko’ngul…

Endi shoir yurak tushunchasi bilan ko’ngil o’zaro ma’nodosh bo’lsa-da, ko’ngilni shunchaki bir yurak dsb tushunmaslik kerakligini ta’kidlaydi:

Buki ko’ngul dersen, erur bu — yurak,
Ism ko’ngul birla anga mushtarak.

Nomlanishida bular o’zaro mushtarak bo’lsa ham, ko’ngul sirlar bo’stoni, ya’ni bo’stoni roz hisoblanadi va u muqaddas haramda jilvasozlik qiladi:

Ko’ngul erur bulbuli bo’stoni roz,
Quds harimida bo’lub jilvasoz.
Royihai jannati a’lo ham ul,
Partavi misbohi tajallo ham ul.
Solik ani “Arshi muallo” , — dedi,
Sufiy ani “Olami kubro”, — dedi.

“Hayrat ul-abror”ning nazariy ”tugallanma”si bo’lmish 63-bobda bir nozik joy bor. Shoir dostonni yakunlayapti. Endi shu holatdagi dardi, kayfiyatini izhor etishga tushadi. El-ulus tashvishi, dunyo muammolari bilan mashg’ullik ko’p vaqtini olayotganidan noligan bo’ladi. Vaqti yetmayotgani, sira odamlardan xoli bo’lolmaganligidan shikoyat qiladi. Shunda, deydi u, dunyo shukrini oz qilib, batamom faqru fano, ya’ni tasavvuf yo’liga kirgim, yuksak ilohiy maqomlarga yetgim keladi…
Xo’sh, kimga o’xshab? Axir, buning iloji bormi? Bor-da. Mana, Sayyid Hasan Ardasher-chi! Shoirning ko’ngli ana shu darvesh maqomiga erishishni orzu kiladi:

Istabon o’tmak boru yo’qdin daler,
Uylaki Sayyid Hasan Ardasher.
Ko’nglum etib buyla maqom orzu,
Lek bo’lub nafsga kom orzu.

Lirik qahramon bevosita ko’ngliga murojaat kilib, undan insofga kelishni, nafsdan qutulishni so’ragan bo’ladi:

Tengri uchun, ey ko’ngul, insof ber,
Dindin agar nafs chiqarmas, ne der.

Muallifning bir xijolati ham borki, odamlar uni tamoman tasavvuf yo’lidagi shaxs, ya’ni ahli yaxshilardan, ko’ngli ko’zi ochiqlardan deb biladi:

Kim meni el ahli yaqin anglagay,
Taqvoyu toatqa qarin anglagay.
Oshiqi g’amnok degaylar bari,
Ko’ngli ko’zi pok degaylar bari.

Lekin Navoiydek zotning o’zi esa ko’ngil imtixonidan xavotirda, chunki uning ham nafsiga giriftor bo’lgan mahallari oz emas:

Ko’zni o’kush sa’y ila zabt etgamen,
Yetsa ko’ngul zabtiga ish, netgaymen?

Bu yerda ko’ngil insoniylikning mezoni — tarozisi bo’lib kelyapti. Anglashiladiki, shoir nazdida odamiylikning o’lchovi tasavvuf aqidalari edi. Tasavvuf ta’limoti u zamonlar uchun ma’naviy barkamollikning oliy namunasi sanalardi. Shuning uchun ham, yalpi olganda, “Hayrat ul-abror”dagi odob-axloq, umuman, odamiylik me’yorlarining bari ana shu ko’ngil pokligiga erishishga qaratilgan talablar edi.
Bejiz emaski, Navoiy „Xamsa“dagi boshqa barcha dostonlar tugallanmasida ham ko’ngil masalasini o’rtaga qo’yadi.
“Mahbub ul-kulub“dagi tanbehlardan birida buyuk mutafakkir nimani nimalardan asrash ksrakligi haqida bahs ochib, ko’ngilni esa Xudodan boshka barcha narsalardan muhofaza kilish lozimligini uqtiradi: “Suvdin asragulukdur tufroq va balchiq uyin va o’tdin asragulukdur yag’och va qamish uyin va yeldin
asragulukdur bo’z uyin va tufrog’din asragulukdur ko’z uyin, jam’iki mosivallohdin asragulukdur ko’ngul uyin «‘.
Demak, ko’ngil Navoiy ijodining bosh timsollaridan biri hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, bugun biz ma’naviyat deyayotganimiz masalani ham, komil inson g’oyasini ham ko’ngil tarbiyasi ma’nosida tushunish va tushuntirishga haqlimiz. Chunki ko’ngil — faqat insongagina berilgan ne’mat. Shuni baland qadrlagan
kishilargina chin inson bo’la oladi.

Manba: «Navoiy yoshlarga»