Уйимиздаги энг мўтабар китоблар — луғатлар. Луғатни ҳеч ким бирровга ўқиш учун бермайди. Ундан фойдаланаман деган киши, албатта, ўзи сотиб олиши керак. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” 5 жилдлиги, “Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати” 4 жилдлиги, “Фарҳанги забони тожикий” (“Тожик тилининг изоҳли луғати”) 2 жилдлиги, шунингдек, “Ўзбек халқ мақоллари”нинг 2 жилдлиги қўлга яқин ерда турадиган, деярли ҳар куни титкиланадиган китобларим бўлса керак.

КИТОБ  ҲАҚИДА  ЎН  САВОЛ

1. Китоб ҳаётингизда қандай ўрин тутади?
2. Илк бор ўқиб, завқ олган китобингиз эсингиздами? Болалигингизда ўқиган яна қайси китоблар ҳаётингизда ижобий таъсир кўрсатган?
3. Янги чоп этилаётган китобларни кузатиб борасизми? Улардан кўнглингиз тўлмаётган жиҳатлари ҳам борми?
4. Ҳозир бизда кийим-кечак, озиқ-овқат бозорининг харидорлари ниҳоятда сероб. Қачон китоб бозори гавжумлашади?
5. Устоз адиб Асқад Мухторнинг: “Китоб — бойлик. Лекин сотиб олингани эмас, ўқилгани”, деган иборасини қандай изоҳлайсиз?
6. Жавонингизда қайта-қайта ўқийдиган, соғиниб қўлга оладиган китоб борми? Айтинг-чи, у қайси китоб?
7. Ҳозир нафақат болалар балки уларнинг ота-оналари ҳам кам китоб ўқиётганлиги ҳақидаги ташвишли фикрларга қандай қарайсиз? Уларни китобга қайтаришнинг йўли борми?
8. Агар ўзбек адабиёти бўйича “Олтин жавон” тузилиб, унга 10 та китоб киритиш зарурати туғилса, қайси китобларни киритган бўлардингиз?
9. Шу кунларда қандай китоб ўқияпсиз?
10. Журналхонларга қайси ва қандай китобларни ўқишни тавсия қиласиз?

Султонмурод ОЛИМ
ЎН САВОЛГА ЎН ЖАВОБ

Адабиётшунос олим Султонмурод Олимов 1954 йили Бухоро вилоятининг Вобкент туманидаги Қирғизон қишлоғида туғилган. Тошкент давлат университетини имтиёзли диплом билан тугатган. 1993 йилдан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида лаборант, катта лаборант, кичик илмий ходим, илмий ходим, катта илмий ходим, докторант, Ташқи ишлар вазирлигида «Спич райтер» гуруҳи раҳбари, бўлим мудири ўринбосари, таҳририят мудири, Ўзбекистон Республикаси Президенти девонида консултант, етакчи консултант, бош консултант, Республика Маънавият тарғибот маркази раҳбари ўринбосари лавозимларида ишлаган. Ҳозирги пайтда «Нақшбандия» журнали бош муҳаррири.

1. Қишлоғимиздаги энг серфарзанд, энг китоби кўп оилада туғилганман. Онам ўзбек тили ва адабиёти муаллимаси, отам идора ходими эдилар.
Биринчи синфга борганимда акам 4-синфга ўтган эдилар. Онамиз: “Иккинчи боламиз ҳам мактабга боряпти, эрта-индин булар ёнига кичкиналар қўшилаверади, буларга алоҳида дарсхона қилиб берасиз”, деб туриб олганлар.

Бухоронинг анъанавий уйсозлигида “пешга(ҳ) мадон”(“ичкари даҳлиз”) деган хона бўларди. Унга, одатда, катта (“етти болар”) уй орқали кириларди. Ўшанга ташқаридан эшик, дераза ўрнатиб, бизга пол-потолокли алоҳида дарсхона қилиб беришган. Биз уни “кутубхона” дердик. Чунки онамизнинг ўтган аср 30-йилларидан бери йиғиб борган китоблари ҳам шу ердан жой олган эди. Онамизга ва яна уч ўқувчига мўлжаллаб стол-стул қўйилганди. Қишларда, худди мактабдагидек, навбатчилик қилиб, галма-галдан печка ёқар эдик.

Оиламизда ҳафтасига 6 кун дарс тайёрлаш мажбурий қилиб қўйилган эди. Бир кун — ё шанба, ё якшанба дам олишга рухсат бор эди, холос.

Электр чироғи келганидан кейин ота-онамиз кечки овқатдан сўнг ўқувчиларни “кутубхона”га чиқариб юбориш учун ўзлари ҳам телевизор кўрмас эдилар.

Аввало, дарсликларни кўп ўқиганмиз. Дарслик — энг зўр китоб. Кимки дарсликни пухта ўзлаштирмай туриб мактабни битирса, билингки, у умр бўйи чаласавод бўлиб қолади.

Онамиз икки хил тартиб билан дарс тайёрлашга ўргатган эдилар. Биринчи қоида шу эдики, ҳар куни бугун ўтилган барча фанлар бўйича уй вазифасини бажариб, кейинги дарсга олдиндан тайёр бўлиб туриш керак. Шунда дарс тайёрлаш охирида эртага бўладиган фанлар бўйича китоб-дафтарни сумкага (айтмоқчи, бошланғич синфларда ўқиганимизда папка қаёқда эди, онамиз тикиб берган халтага) солиб қўясан, тамом. Иккинчи усулда эса бугун нима фан ўтилганидан қатъий назар, унга тайёрланишни кейинги сафарга қолдириб, фақат эртага бўладиган фанлар бўйича дарс тайёрлайсан, яъни уйга вазифа бажарасан.

Натижа нима бўлди?

9 фарзанддан 5 нафари мактабни олтин медал билан тугатди. Шундан уч нафари медал берган имтиёздан фойдаланган ҳолда, яъни бир фандангина имтиҳон топшириб, олий таълим муассасасига кирди. Саккиз ўғил, бир қиз — ҳаммамиз Тошкент, Самарқанд ва Бухородаги олий таълим муассасаларининг кундузги бўлимларида ўқиб, турли касб эгалари бўлдик.

Уч бола олий таълим муассасасини имтиёзли диплом билан тугатди. Икки фарзанд илмий даража олиш учун диссертация ёқлади. Уч фарзанд ўзи китоблар ёзиб, чоп эттирди.

Мактаб йилларида қанча китоб мутолаа қилган бўлсам, шунча газета ва журнал ҳам ўқиганман. Почталон пешиндан кейин келар эди. Ҳовлимиз ҳовуз бўйида. Ҳовузнинг супасидаги соя жойга шолча ёйиб, устига кўрпача ташлаб, бир китобни ўқиган бўлиб, почталонни кутиб ётардим. Қишлоқда ҳеч ким Зоҳир тоғага менчалик интизор бўлмас, эҳтимол, у кишини менчалик қадрламас эди. Камина ҳар гал у кишидан сюрприз, яъни келтирган газеталарининг бирортасида юборган қайсидир мақолам чиққан бўлишини кутардим. Чунки 10-синфни тугаллагунимга қадар 6 газетада жами 187 мақолам босилган-да. 15 ёшимда ёзги таътил маҳали маош олиб, туман газетаси таҳририятида ҳам ишлаганман.

2. Онам-ку ҳарфларни мактабга боргунимча ўргатган эдилар. Биринчи синфда “Алифбо”ни тугаллашимиз билан мактабимиз кутубхонасига аъзо бўлиб, бадиий китоблар олиб, ўқий бошлаганман. Биринчи китобим Самуел Маршакнинг милиционер Стёпа амаки ҳақидаги расмли, катта-катта ҳарфлар билан чиққан шеърий асари эди. Ўқийвериб, ёдлаб олганман.
Ўшанда мактабимизнинг, энди ўйласам, кичкинагина кутубхонаси кўзимга катта хазина бўлиб кўринган. Чунки у ерда, барибир, уйимиздагига қараганда китоб жуда кўп эди-да. Яна бир бахтимиз — қишлоғимиз дала шийпонида колхоз (жамоа хўжалиги) кутубхонаси жойлашган эди. Ёздириб, олиб келасан, ўқиб бўлиб, қайтариб элтиб берасан. Бухоронинг қиши қаттиқроқ келади. Шундай совуқ кунларда ётиб олиб китоб ўқирдик. “Ғунча”, “Гулхан”, “Шарқ юлдузи”, “Фан ва турмуш” журналларининг ҳамма сони уйимизга келиб турган.

7-синфда Миркарим Осимнинг “Зулмат ичра нур” китобини ўқиб, шу асосда саҳна кўриниши қўйганмиз. Навоий ролини ўйнаганман. Томошабинлар овозимдангина таниб қолишган. Ким билади, журналистика факултетини битириб, навоийшуносликка қизиқиб кетишга шу дастлабки ролим туртки бўлгандир.

Университетнинг 4-босқич талабаси бўлган пайтимизда пахта терими мавсумида пешингача ўртача килограммни териб қўйиб, тушдан кейин жўякларда ётиб олиб, Жек Лондоннинг “Мартин Иден”ини ўқиганман. Жаҳон адабиётида ижодкор тимсоли бундан зўр қилиб яратилган бошқа асарни билмайман. Шу китобдан бир умрга қарздорман…

3. Уйимиздаги китоб жавонларга сиғмай кетаётгани учун бир қисмини ертўлага тушириб қўйишга мажбур бўлаётганимиздан билингки, тинимсиз янги китоб оляпмиз. Навоий бобо одамни “олдига келганни емакдан, оғизга келганни демак”дан қайтарадилар, лекин қўлга тушган китобни, ҳеч бўлмаса, бир сидра варақламаслик — гуноҳ.

Янги китобларга уч жиҳатдан — сони, нашр сифати ва мазмунига кўра баҳо бериш мумкин. Кейинги йилларда кутилмаган даражада кўп китоб нашр этилаётгани кишини чексиз қувонтиради. Одамлар сотиб оляптики, чиқарилаяпти-да. Нашр сифати ҳам муттасил яхшиланиб, замон талабларига мослашиб боряпти. Аммо мазмун-чи? Умрида китоб ёзишни тушида ҳам кўрмаган баъзи бировлар китоб ёзиш “касали”га мубтало бўлаётгани яхши эмас. Китобни ким ёзса — ёзсин, лекин нашриётлар умумий бир профессионал даражани қаттиқ туриб талаб қилиши керак-ку.

Китоб чоп этишда нашр одоби бўлиши лозим. Афсуски, баъзи китоблар муқоваси саҳифаларида муаллифнинг бештагача расми босилганига ҳам гувоҳ бўляпмиз. Айрим асарларни муаллиф ҳақида бир неча кишининг мақоласини қўшиб чиқариш расм бўлиб боряпти. Қаламкашни расми ёки у ҳақда бошқалар билдирган мақтовлар эмас, яратган асарининг ўзи машҳур қилади.

4. Ҳар ҳолда, китоб бозори қизий бошлади. Камина 20 йилдан бери ўзимга ҳамкасб бўлган ўғилларимни: “Ҳали кўрасизлар, китоб ёзиш катта бизнес бўлиб қолади”, деб ишонтириб келаман. Бу кўпроқ ўзимга далда бериш, неча йиллар мобайнида эгаллаган тайёр касбни бозор иқтисодиёти таъсирида қўлдан чиқариб қўймаслик илинжини ҳам ифодаласа, ажаб эмас.

5. Бу доно фикр ҳеч қандай изоҳга муҳтож эмас. Лекин қўшимчам бор. Мактабда, ҳатто ўзбек адабиёти давлат дастури асосида мажбуран ўқитиладиган факултетлар талабаларига энг буюк соҳиби қаламимиз бўлмиш Алишер Навоийнинг, лоақал, “Фарҳод ва Ширин”ини ўқитолмаяпмиз. Тили мураккаблигини баҳона қилишади. 1993-, 1995-, 1997-йиллари 10-синф учун “Ўзбек адабиёти” мажмуасида достонни ихчамлаб, қисқарган жойлари мазмунини ҳозирги тилда ифодалаб киритдик. Зўр-зўр байтларнинг ўзи берилиб, ҳаволада мураккаб сўзлар луғати тақдим этилди. Шуни ҳам кўп ўқувчилар ўқимади. Ўқитувчилар орасида ҳам, лоақал, шу қисқарган матнни мутолаа қилмаганлар қанча.

6. Адабиётшуноснинг бир умр қайта-қайта ўқиладиган китоблари бўлади. Чунки адабий асарлар — бу касб эгалари учун асосий хомашё. “Фарҳод ва Ширин”дан номзодлик диссертацияси ёқлаганман, “Лисон ут-тайр” бўйича тадқиқот олиб бориляпти. Буларнинг ёнига яна Навоийнинг “Насойим ул-муҳаббат…”и билан “Бобурнома”ни қўшиш керак (Халқимиз тарихи ҳақида “Бобурнома”дан сермазмунроқ асар кўрмаганман, унинг ҳар саҳифасида бир китоб мазмун бор). Бу тўрт китобнинг чизилмаган, белги қўйилмаган, матн атрофига фикр-мулоҳаза ёзилмаган бети қолмаган.

Уйимиздаги энг мўтабар китоблар — луғатлар. Луғатни ҳеч ким бирровга ўқиш учун бермайди. Ундан фойдаланаман деган киши, албатта, ўзи сотиб олиши керак. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” 5 жилдлиги, “Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати” 4 жилдлиги, “Фарҳанги забони тожикий” (“Тожик тилининг изоҳли луғати”) 2 жилдлиги, шунингдек, “Ўзбек халқ мақоллари”нинг 2 жилдлиги қўлга яқин ерда турадиган, деярли ҳар куни титкиланадиган китобларим бўлса керак.

Қаламкашнинг асосий қуроли — сўз. Аҳли адабнинг сўзда хато қилиши амалда унинг ҳар тарафлама адашганини билдиради. Сўзда чалғимаслик учун луғатга суянмай, нимага суянасан?!

7. Илм-фан, техника-технология, ишлаб чиқариш ривожланган мамлакатларда одамлар: “Ўқимасам, ўламан”, деб ўйлайди. Чунки ўқимаган киши ҳаётдан орқада қолади, аниқроғи, кучли рақобат майдонида нонини топиб еёлмайди. Бизда эса негадир: “Ўқисам, ўламан”, деганга ўхшаш дангасалик, бепарволик, танбаллик, борингки, қўрқувга ўхшаш иллат бор. Эҳтимол, бу, ўқимай туриб ҳам яхши яшаш мумкин-ку, деган қараш мавжудлигидан бўлса керак. Қачонки кўп ўқиган одам бой яшайдиган жамият юзага келса, ҳамма ёппасига ўқишга интилиб қолади, деб ўйлайман.

8. Алишер Навоийнинг “Хазойин ул-маоний”даги 4 девони, “Хамса” сидаги 5 достон ва “Лисон ут-тайр”нинг ўзи 10 та бўлади-ку. Келинг, майли, бу рўйхатни қайта тузайлик: “Ўзбек халқ мақоллари” мукаммал мажмуаси, “Алпомиш” достони, Алишер Навоийнинг “Хазойин ул-маоний”и билан “Фарҳод ва Ширин”и, “Бобурнома”, Машраб девони, Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар”и, Одил Ёқубовнинг “Улуғбек хазинаси” романи, Абдулла Орипов шеърияти ва Эркин Воҳидов лирикаси…

9. Фаридиддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр”и билан Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр”ини бир-бирига қиёслаб, нечанчи бора қайта ўқияпман.

10. Биринчидан, қўлларидаги дарсликларни пишиқ-пухта ўзлаштиришларини истар эдим (сирни ошкор қилсам, 4-синф “Одобнома”си ва 8-синф “Адабиёт”и тузувчилариданман-да). Иккинчидан, мактаб ёшида бадиий адабиёт ўқимаганларни комил инсон қилиб тарбияланган ҳисоблаб бўлмаса керак. Учинчидан, ҳар ким ўзи қизиққан соҳасига доир, келажакда қайси касбни танлашига қараб китоб топиб ўқиши, ўқиганда ҳам, тушуниб, уқиб, моҳиятига етиб мутолаа қилиши лозим.
Битта китобни “ҳазм қилиб” ўқиш — юзта китобни чала-чулпа варақлагандан минг чандон афзал.

Манба: «Гулхан» журналидан олинди

Uyimizdagi eng mo‘tabar kitoblar — lug‘atlar. Lug‘atni hech kim birrovga o‘qish uchun bermaydi. Undan foydalanaman degan kishi, albatta, o‘zi sotib olishi kerak. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” 5 jildligi, “Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati” 4 jildligi, “Farhangi zaboni tojikiy” (“Tojik tilining izohli lug‘ati”) 2 jildligi, shuningdek, “O‘zbek xalq maqollari”ning 2 jildligi qo‘lga yaqin yerda turadigan, deyarli har kuni titkilanadigan kitoblarim bo‘lsa kerak.

KITOB HAQIDA O‘N SAVOL

1. Kitob hayotingizda qanday o‘rin tutadi?
2. Ilk bor o‘qib, zavq olgan kitobingiz esingizdami? Bolaligingizda o‘qigan yana qaysi kitoblar hayotingizda ijobiy ta’sir ko‘rsatgan?
3. Yangi chop etilayotgan kitoblarni kuzatib borasizmi? Ulardan ko‘nglingiz to‘lmayotgan jihatlari ham bormi?
4. Hozir bizda kiyim-kechak, oziq-ovqat bozorining xaridorlari nihoyatda serob. Qachon kitob bozori gavjumlashadi?
5. Ustoz adib Asqad Muxtorning: “Kitob — boylik. Lekin sotib olingani emas, o‘qilgani”, degan iborasini qanday izohlaysiz?
6. Javoningizda qayta-qayta o‘qiydigan, sog‘inib qo‘lga oladigan kitob bormi? Ayting-chi, u qaysi kitob?
7. Hozir nafaqat bolalar balki ularning ota-onalari ham kam kitob o‘qiyotganligi haqidagi tashvishli fikrlarga qanday qaraysiz? Ularni kitobga qaytarishning yo‘li bormi?
8. Agar o‘zbek adabiyoti bo‘yicha “Oltin javon” tuzilib, unga 10 ta kitob kiritish zarurati tug‘ilsa, qaysi kitoblarni kiritgan bo‘lardingiz?
9. Shu kunlarda qanday kitob o‘qiyapsiz?
10. Jurnalxonlarga qaysi va qanday kitoblarni o‘qishni tavsiya qilasiz?

Sultonmurod OLIM
O‘N SAVOLGA O‘N JAVOB

Adabiyotshunos olim Sultonmurod Olimov 1954 yili Buxoro viloyatining Vobkent tumanidagi Qirg‘izon qishlog‘ida tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetini imtiyozli diplom bilan tugatgan. 1993 yildan O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida laborant, katta laborant, kichik ilmiy xodim, ilmiy xodim, katta ilmiy xodim, doktorant, Tashqi ishlar vazirligida «Spich rayter» guruhi rahbari, bo‘lim mudiri o‘rinbosari, tahririyat mudiri, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonida konsultant, yetakchi konsultant, bosh konsultant, Respublika Ma’naviyat targ‘ibot markazi rahbari o‘rinbosari lavozimlarida ishlagan. Hozirgi paytda «Naqshbandiya» jurnali bosh muharriri.

1. Qishlog‘imizdagi eng serfarzand, eng kitobi ko‘p oilada tug‘ilganman. Onam o‘zbek tili va adabiyoti muallimasi, otam idora xodimi edilar.
Birinchi sinfga borganimda akam 4-sinfga o‘tgan edilar. Onamiz: “Ikkinchi bolamiz ham maktabga boryapti, erta-indin bular yoniga kichkinalar qo‘shilaveradi, bularga alohida darsxona qilib berasiz”, deb turib olganlar.

Buxoroning an’anaviy uysozligida “peshga(h) madon”(“ichkari dahliz”) degan xona bo‘lardi. Unga, odatda, katta (“yetti bolar”) uy orqali kirilardi. O‘shanga tashqaridan eshik, deraza o‘rnatib, bizga pol-potolokli alohida darsxona qilib berishgan. Biz uni “kutubxona” derdik. Chunki onamizning o‘tgan asr 30-yillaridan beri yig‘ib borgan kitoblari ham shu yerdan joy olgan edi. Onamizga va yana uch o‘quvchiga mo‘ljallab stol-stul qo‘yilgandi. Qishlarda, xuddi maktabdagidek, navbatchilik qilib, galma-galdan pechka yoqar edik.

Oilamizda haftasiga 6 kun dars tayyorlash majburiy qilib qo‘yilgan edi. Bir kun — yo shanba, yo yakshanba dam olishga ruxsat bor edi, xolos.

Elektr chirog‘i kelganidan keyin ota-onamiz kechki ovqatdan so‘ng o‘quvchilarni “kutubxona”ga chiqarib yuborish uchun o‘zlari ham televizor ko‘rmas edilar.

Avvalo, darsliklarni ko‘p o‘qiganmiz. Darslik — eng zo‘r kitob. Kimki darslikni puxta o‘zlashtirmay turib maktabni bitirsa, bilingki, u umr bo‘yi chalasavod bo‘lib qoladi.

Onamiz ikki xil tartib bilan dars tayyorlashga o‘rgatgan edilar. Birinchi qoida shu ediki, har kuni bugun o‘tilgan barcha fanlar bo‘yicha uy vazifasini bajarib, keyingi darsga oldindan tayyor bo‘lib turish kerak. Shunda dars tayyorlash oxirida ertaga bo‘ladigan fanlar bo‘yicha kitob-daftarni sumkaga (aytmoqchi, boshlang‘ich sinflarda o‘qiganimizda papka qayoqda edi, onamiz tikib bergan xaltaga) solib qo‘yasan, tamom. Ikkinchi usulda esa bugun nima fan o‘tilganidan qat’iy nazar, unga tayyorlanishni keyingi safarga qoldirib, faqat ertaga bo‘ladigan fanlar bo‘yicha dars tayyorlaysan, ya’ni uyga vazifa bajarasan.

Natija nima bo‘ldi?

9 farzanddan 5 nafari maktabni oltin medal bilan tugatdi. Shundan uch nafari medal bergan imtiyozdan foydalangan holda, ya’ni bir fandangina imtihon topshirib, oliy ta’lim muassasasiga kirdi. Sakkiz o‘g‘il, bir qiz — hammamiz Toshkent, Samarqand va Buxorodagi oliy ta’lim muassasalarining kunduzgi bo‘limlarida o‘qib, turli kasb egalari bo‘ldik.

Uch bola oliy ta’lim muassasasini imtiyozli diplom bilan tugatdi. Ikki farzand ilmiy daraja olish uchun dissertatsiya yoqladi. Uch farzand o‘zi kitoblar yozib, chop ettirdi.

Maktab yillarida qancha kitob mutolaa qilgan bo‘lsam, shuncha gazeta va jurnal ham o‘qiganman. Pochtalon peshindan keyin kelar edi. Hovlimiz hovuz bo‘yida. Hovuzning supasidagi soya joyga sholcha yoyib, ustiga ko‘rpacha tashlab, bir kitobni o‘qigan bo‘lib, pochtalonni kutib yotardim. Qishloqda hech kim Zohir tog‘aga menchalik intizor bo‘lmas, ehtimol, u kishini menchalik qadrlamas edi. Kamina har gal u kishidan syurpriz, ya’ni keltirgan gazetalarining birortasida yuborgan qaysidir maqolam chiqqan bo‘lishini kutardim. Chunki 10-sinfni tugallagunimga qadar 6 gazetada jami 187 maqolam bosilgan-da. 15 yoshimda yozgi ta’til mahali maosh olib, tuman gazetasi tahririyatida ham ishlaganman.

2. Onam-ku harflarni maktabga borgunimcha o‘rgatgan edilar. Birinchi sinfda “Alifbo”ni tugallashimiz bilan maktabimiz kutubxonasiga a’zo bo‘lib, badiiy kitoblar olib, o‘qiy boshlaganman. Birinchi kitobim Samuyel Marshakning militsioner Styopa amaki haqidagi rasmli, katta-katta harflar bilan chiqqan she’riy asari edi. O‘qiyverib, yodlab olganman.
O‘shanda maktabimizning, endi o‘ylasam, kichkinagina kutubxonasi ko‘zimga katta xazina bo‘lib ko‘ringan. Chunki u yerda, baribir, uyimizdagiga qaraganda kitob juda ko‘p edi-da. Yana bir baxtimiz — qishlog‘imiz dala shiyponida kolxoz (jamoa xo‘jaligi) kutubxonasi joylashgan edi. Yozdirib, olib kelasan, o‘qib bo‘lib, qaytarib eltib berasan. Buxoroning qishi qattiqroq keladi. Shunday sovuq kunlarda yotib olib kitob o‘qirdik. “G‘uncha”, “Gulxan”, “Sharq yulduzi”, “Fan va turmush” jurnallarining hamma soni uyimizga kelib turgan.

7-sinfda Mirkarim Osimning “Zulmat ichra nur” kitobini o‘qib, shu asosda sahna ko‘rinishi qo‘yganmiz. Navoiy rolini o‘ynaganman. Tomoshabinlar ovozimdangina tanib qolishgan. Kim biladi, jurnalistika fakultetini bitirib, navoiyshunoslikka qiziqib ketishga shu dastlabki rolim turtki bo‘lgandir.

Universitetning 4-bosqich talabasi bo‘lgan paytimizda paxta terimi mavsumida peshingacha o‘rtacha kilogrammni terib qo‘yib, tushdan keyin jo‘yaklarda yotib olib, Jek Londonning “Martin Iden”ini o‘qiganman. Jahon adabiyotida ijodkor timsoli bundan zo‘r qilib yaratilgan boshqa asarni bilmayman. Shu kitobdan bir umrga qarzdorman…

3. Uyimizdagi kitob javonlarga sig‘may ketayotgani uchun bir qismini yerto‘laga tushirib qo‘yishga majbur bo‘layotganimizdan bilingki, tinimsiz yangi kitob olyapmiz. Navoiy bobo odamni “oldiga kelganni yemakdan, og‘izga kelganni demak”dan qaytaradilar, lekin qo‘lga tushgan kitobni, hech bo‘lmasa, bir sidra varaqlamaslik — gunoh.

Yangi kitoblarga uch jihatdan — soni, nashr sifati va mazmuniga ko‘ra baho berish mumkin. Keyingi yillarda kutilmagan darajada ko‘p kitob nashr etilayotgani kishini cheksiz quvontiradi. Odamlar sotib olyaptiki, chiqarilayapti-da. Nashr sifati ham muttasil yaxshilanib, zamon talablariga moslashib boryapti. Ammo mazmun-chi? Umrida kitob yozishni tushida ham ko‘rmagan ba’zi birovlar kitob yozish “kasali”ga mubtalo bo‘layotgani yaxshi emas. Kitobni kim yozsa — yozsin, lekin nashriyotlar umumiy bir professional darajani qattiq turib talab qilishi kerak-ku.

Kitob chop etishda nashr odobi bo‘lishi lozim. Afsuski, ba’zi kitoblar muqovasi sahifalarida muallifning beshtagacha rasmi bosilganiga ham guvoh bo‘lyapmiz. Ayrim asarlarni muallif haqida bir necha kishining maqolasini qo‘shib chiqarish rasm bo‘lib boryapti. Qalamkashni rasmi yoki u haqda boshqalar bildirgan maqtovlar emas, yaratgan asarining o‘zi mashhur qiladi.

4. Har holda, kitob bozori qiziy boshladi. Kamina 20 yildan beri o‘zimga hamkasb bo‘lgan o‘g‘illarimni: “Hali ko‘rasizlar, kitob yozish katta biznes bo‘lib qoladi”, deb ishontirib kelaman. Bu ko‘proq o‘zimga dalda berish, necha yillar mobaynida egallagan tayyor kasbni bozor iqtisodiyoti ta’sirida qo‘ldan chiqarib qo‘ymaslik ilinjini ham ifodalasa, ajab emas.

5. Bu dono fikr hech qanday izohga muhtoj emas. Lekin qo‘shimcham bor. Maktabda, hatto o‘zbek adabiyoti davlat dasturi asosida majburan o‘qitiladigan fakultetlar talabalariga eng buyuk sohibi qalamimiz bo‘lmish Alisher Navoiyning, loaqal, “Farhod va Shirin”ini o‘qitolmayapmiz. Tili murakkabligini bahona qilishadi. 1993-, 1995-, 1997-yillari 10-sinf uchun “O‘zbek adabiyoti” majmuasida dostonni ixchamlab, qisqargan joylari mazmunini hozirgi tilda ifodalab kiritdik. Zo‘r-zo‘r baytlarning o‘zi berilib, havolada murakkab so‘zlar lug‘ati taqdim etildi. Shuni ham ko‘p o‘quvchilar o‘qimadi. O‘qituvchilar orasida ham, loaqal, shu qisqargan matnni mutolaa qilmaganlar qancha.

6. Adabiyotshunosning bir umr qayta-qayta o‘qiladigan kitoblari bo‘ladi. Chunki adabiy asarlar — bu kasb egalari uchun asosiy xomashyo. “Farhod va Shirin”dan nomzodlik dissertatsiyasi yoqlaganman, “Lison ut-tayr” bo‘yicha tadqiqot olib borilyapti. Bularning yoniga yana Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat…”i bilan “Boburnoma”ni qo‘shish kerak (Xalqimiz tarixi haqida “Boburnoma”dan sermazmunroq asar ko‘rmaganman, uning har sahifasida bir kitob mazmun bor). Bu to‘rt kitobning chizilmagan, belgi qo‘yilmagan, matn atrofiga fikr-mulohaza yozilmagan beti qolmagan.

Uyimizdagi eng mo‘tabar kitoblar — lug‘atlar. Lug‘atni hech kim birrovga o‘qish uchun bermaydi. Undan foydalanaman degan kishi, albatta, o‘zi sotib olishi kerak. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” 5 jildligi, “Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati” 4 jildligi, “Farhangi zaboni tojikiy” (“Tojik tilining izohli lug‘ati”) 2 jildligi, shuningdek, “O‘zbek xalq maqollari”ning 2 jildligi qo‘lga yaqin yerda turadigan, deyarli har kuni titkilanadigan kitoblarim bo‘lsa kerak.

Qalamkashning asosiy quroli — so‘z. Ahli adabning so‘zda xato qilishi amalda uning har taraflama adashganini bildiradi. So‘zda chalg‘imaslik uchun lug‘atga suyanmay, nimaga suyanasan?!

7. Ilm-fan, texnika-texnologiya, ishlab chiqarish rivojlangan mamlakatlarda odamlar: “O‘qimasam, o‘laman”, deb o‘ylaydi. Chunki o‘qimagan kishi hayotdan orqada qoladi, aniqrog‘i, kuchli raqobat maydonida nonini topib yeyolmaydi. Bizda esa negadir: “O‘qisam, o‘laman”, deganga o‘xshash dangasalik, beparvolik, tanballik, boringki, qo‘rquvga o‘xshash illat bor. Ehtimol, bu, o‘qimay turib ham yaxshi yashash mumkin-ku, degan qarash mavjudligidan bo‘lsa kerak. Qachonki ko‘p o‘qigan odam boy yashaydigan jamiyat yuzaga kelsa, hamma yoppasiga o‘qishga intilib qoladi, deb o‘ylayman.

8. Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy”dagi 4 devoni, “Xamsa” sidagi 5 doston va “Lison ut-tayr”ning o‘zi 10 ta bo‘ladi-ku. Keling, mayli, bu ro‘yxatni qayta tuzaylik: “O‘zbek xalq maqollari” mukammal majmuasi, “Alpomish” dostoni, Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy”i bilan “Farhod va Shirin”i, “Boburnoma”, Mashrab devoni, Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar”i, Odil Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romani, Abdulla Oripov she’riyati va Erkin Vohidov lirikasi…

9. Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr”i bilan Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr”ini bir-biriga qiyoslab, nechanchi bora qayta o‘qiyapman.

10. Birinchidan, qo‘llaridagi darsliklarni pishiq-puxta o‘zlashtirishlarini istar edim (sirni oshkor qilsam, 4-sinf “Odobnoma”si va 8-sinf “Adabiyot”i tuzuvchilaridanman-da). Ikkinchidan, maktab yoshida badiiy adabiyot o‘qimaganlarni komil inson qilib tarbiyalangan hisoblab bo‘lmasa kerak. Uchinchidan, har kim o‘zi qiziqqan sohasiga doir, kelajakda qaysi kasbni tanlashiga qarab kitob topib o‘qishi, o‘qiganda ham, tushunib, uqib, mohiyatiga yetib mutolaa qilishi lozim.
Bitta kitobni “hazm qilib” o‘qish — yuzta kitobni chala-chulpa varaqlagandan ming chandon afzal.

Manba: “Gulxan” jurnalidan olindi