Бир инсон бегона юрт иқлимига кўниколмаган бўлса, шуни шеърга солса, нима қилибди! Шоир Бобур буни ажабтовур тушунади. Аммо бу шоҳ Бобурга асло ёқмайди. Чунки шугина икки қатор шеър унинг сиёсатига, демакки, тузган давлати манфаатига қарши эди, унинг ана шу сиёсатига халал келтирар эди, албатта.
Аввало, ёзмасин эди. Ёзса ҳам, жилла қурса, элга, хусусан, ҳинд халқига бундай ошкор қилмасин эди. Ахир, Хожа Калон кетаётган бўлса ҳам, биз шу ерда қоляпмиз-ку, дейди у.
Султонмурод Олим
БОБУР: ШОИР КЎНГЛИ ВА ШОҲ СИЁСАТИ
«Бобурнома»нинг хоҳлаган саҳифасини ўқиб, бугун учун бир ажиб хулоса топасиз. Бу самимий ва тиниқ, аниқ ва пухта, қалб эҳтироси-ю ақл қудрати бўртиб турган ўзбекона жумлалар замирида буюк бир шахс, кучли бир тийнат, теран бир нуқтаи назар, қатъий бир сийрат, бугунги тушунчалар билан айтганда, юксак даражада тизимлашган миллий мафкура бор.
Бобур лашкару аъёнлари билан бирга Ҳиндистонга юриш қилиб, уни эгаллади. Албатта, халқ ўз-ўзидан, шунчаки даъват билан Бобурга эргашиб кетаверган эмас. Бобур Мирзонинг одамлардан кўзда тутган қатъий мақсад ва очиқ манфаати шу эдики, кемага кирганнинг жони — бир: «Мен ўтқа, сувға кирсам-чиқсам, бетаҳоший (ўзбошимчалик қилмасдан) булар била (бирга) киргайлар ва била чиққайлар. Мен ҳар сориға бўлсам, алар менинг сори бўлғайлар». Шундагина мақсад бирлигига эришилади.
Бунинг акси бўлиши мумкин эмас. Улар менинг мақсадимга хилоф сўз айтмаслиги, ўзаро кенгашиб, маслаҳатлашиб буюрилган ҳар иш ва топшириқни бажаришга киришаётганда ҳали мажлис тарқамасдан турибоқ ундан қайтиш каби ҳодисалар юз бермаслиги керак, дейди Бобур.
…Бизда исиниб олиш учун ҳаммом барпо этилади. Ҳиндистон шунчалик иссиқки, ҳаммомни салқинлашга мослаб қуришади. Бунинг устига, бобурийлар Кобулдан чиқиб, Ограни эгаллаганлари йили ҳаддан зиёд иссиқ келган эди. Гарм-сел эсиб, бунга ўрганмаган одамларни қаттиқ ҳолдан тойдирди. Бобурнинг ўзи ёзганидек, улар «Ҳиндистонда турмоққа рози эмас эдилар, балки кетарга юз қўюб эдилар».
Нима қилиш керак?
Бобур барча бекларни кенгашга йиғади-да, улар олдига қатъий талаблар қўйиб, оташин нутқ сўзлайди: «Салтанату жаҳонгирлиғ беасбобу олот даст бермас. Подшоҳлиқу амирлиқ бенавкар ва бевилоят мумкин эрмас. Неча йил саъйлар қилиб, машаққатлар кўруб, узоқ ерлар қатъ этиб (босиб ўтиб), чериклар юруб (лашкар тортиб), ўзумузниву черикни ҳарбу қитол мухотаралариға (уруш ва ўлим хатарларига) солғайбиз. Тенгри инояти била бу навъ қалин ёғиларни (душманларни) босиб, мундоқ кенг мамлакатларни олғайбиз.
Ҳоло (эндиликда) не зўр келибтуру не зарур қилибтурким, мундоқ жонлар тортиб олғон вилоятларни бежиҳат (сабабсиз) солғайбиз (ташлаб кетамиз), яна бориб, Кобулға тангдастлиғ ибтилосиға (қўли калталик бошланишига) қолғайбиз?!
Ҳар ким давлатхоҳдур, мундин сўнг мундоқ сўзларни айтмасун! Ҳар ким тоқат келтура олмай, кетарға юз қўйса, борғонидин қайтмасун!..»
Вазият Бобурдан бекларига шундай дағдаға қилишни, улар олдига шундай қатъий вазифаю шарт қўйишни тақозо этар эди.
Жангларда кўп мардликлар кўрсатган Хожа Калон, барибир, Ҳиндистонда қолишни истамади. Охири, Бобур Мирзо уни Кобул ва Ғазнига юборилаётган сов-ға-саломларни олиб борувчиларга бошлиқ қилиб тайинлаб, қайтишга рухсат берди. Унга Ғазни, Гардиз ва Султон Масъудий ҳазорани иноят қилди. Яъни Бобур бек норизо бўладиган бирор иш қилгани йўқ.
Бироқ…
Хожа Калон Ҳиндистондан кетаётганида ўзи турган уйнинг иморати пештоқига «Ҳиндистонингни елкамнинг чуқури кўрсин» қабилидаги «Ҳинд юртидан эсон-омон қайтиб, уни яна орзу қилар бўлсам, юзим қора бўлсин» деган байтини битиб кетди:
Агар бахайру саломат гузар ба Синд кунам,
Сиёҳрўй шавам, гар ҳавойи Ҳинд кунам.
Ана холос!
Хўш, бунга Бобур нима дер экан?
Айтарини айтди, албатта: «Биз Ҳиндустонда туруб, мундоқ зарофатомиз (камситадиган) байт айтмоқу битмоқ бесувраттур (маъқул эмас)».
Чунки бундай шеърни айтиш ҳам, уни уй пештоқига ёзиб қўйиш ҳам бобурийларнинг Ҳиндистондаги сиёсати манфаатларига зид ва халал бергувчи ҳодиса эди.
Бобур Мирзонинг ҳукми қатъий: «Кетмакдин бир кудурат (хафачилик) бўлса, бу навъ зарофаттин икки кудураттур!»
Шоир эмасми, бу воқеадан хабар топган Бобур ўша заҳоти бадиҳа (ёдаки шеър айтиш) йўли билан бир рубоий тўқийди-да, қоғозга битиб, орқадан Хожа Калонга жўнатади:
Юз шукр де, Бобурки, караму ғаффор,
Берди сенга Синду Ҳинду мулки бисёр.
Иссиқлиғиға гар санга йўқтур тоқат,
Совуқ юзини кўрай десанг, Ғазни бор.
Бу нима, манфаатлар тўқнашувими? Ундай бўлса, биз тушунган мафкура — худди шу!
Бир инсон бегона юрт иқлимига кўниколмаган бўлса, шуни шеърга солса, нима қилибди! Шоир Бобур буни ажабтовур тушунади. Аммо бу шоҳ Бобурга асло ёқмайди. Чунки шугина икки қатор шеър унинг сиёсатига, демакки, тузган давлати манфаатига қарши эди, унинг ана шу сиёсатига халал келтирар эди, албатта.
Аввало, ёзмасин эди. Ёзса ҳам, жилла қурса, элга, хусусан, ҳинд халқига бундай ошкор қилмасин эди. Ахир, Хожа Калон кетаётган бўлса ҳам, биз шу ерда қоляпмиз-ку, дейди у.
«Бобурнома»да бунга ўхшаш мафкуравий ўринлар сон-минг. Шунинг учун ҳам адабиётни мафкурадан холи ҳолда тасаввур қилиб бўлмайди.
Sultonmurod Olim
BOBUR: SHOIR KO‘NGLI VA SHOH SIYOSATI
«Boburnoma»ning xohlagan sahifasini o‘qib, bugun uchun bir ajib xulosa topasiz. Bu samimiy va tiniq, aniq va puxta, qalb ehtirosi-yu aql qudrati bo‘rtib turgan o‘zbekona jumlalar zamirida buyuk bir shaxs, kuchli bir tiynat, teran bir nuqtai nazar, qat’iy bir siyrat, bugungi tushunchalar bilan aytganda, yuksak darajada tizimlashgan milliy mafkura bor.
Bobur lashkaru a’yonlari bilan birga Hindistonga yurish qilib, uni egalladi. Albatta, xalq o‘z-o‘zidan, shunchaki da’vat bilan Boburga ergashib ketavergan emas. Bobur Mirzoning odamlardan ko‘zda tutgan qat’iy maqsad va ochiq manfaati shu ediki, kemaga kirganning joni — bir: «Men o‘tqa, suvg‘a kirsam-chiqsam, betahoshiy (o‘zboshimchalik qilmasdan) bular bila (birga) kirgaylar va bila chiqqaylar. Men har sorig‘a bo‘lsam, alar mening sori bo‘lg‘aylar». Shundagina maqsad birligiga erishiladi.
Buning aksi bo‘lishi mumkin emas. Ular mening maqsadimga xilof so‘z aytmasligi, o‘zaro kengashib, maslahatlashib buyurilgan har ish va topshiriqni bajarishga kirishayotganda hali majlis tarqamasdan turiboq undan qaytish kabi hodisalar yuz bermasligi kerak, deydi Bobur.
…Bizda isinib olish uchun hammom barpo etiladi. Hindiston shunchalik issiqki, hammomni salqinlashga moslab qurishadi. Buning ustiga, boburiylar Kobuldan chiqib, Ograni egallaganlari yili haddan ziyod issiq kelgan edi. Garm-sel esib, bunga o‘rganmagan odamlarni qattiq holdan toydirdi. Boburning o‘zi yozganidek, ular «Hindistonda turmoqqa rozi emas edilar, balki ketarga yuz qo‘yub edilar».
Nima qilish kerak?
Bobur barcha beklarni kengashga yig‘adi-da, ular oldiga qat’iy talablar qo‘yib, otashin nutq so‘zlaydi: «Saltanatu jahongirlig‘ beasbobu olot dast bermas. Podshohliqu amirliq benavkar va beviloyat mumkin ermas. Necha yil sa’ylar qilib, mashaqqatlar ko‘rub, uzoq yerlar qat’ etib (bosib o‘tib), cheriklar yurub (lashkar tortib), o‘zumuznivu cherikni harbu qitol muxotaralarig‘a (urush va o‘lim xatarlariga) solg‘aybiz. Tengri inoyati bila bu nav’ qalin yog‘ilarni (dushmanlarni) bosib, mundoq keng mamlakatlarni olg‘aybiz.
Holo (endilikda) ne zo‘r kelibturu ne zarur qilibturkim, mundoq jonlar tortib olg‘on viloyatlarni bejihat (sababsiz) solg‘aybiz (tashlab ketamiz), yana borib, Kobulg‘a tangdastlig‘ ibtilosig‘a (qo‘li kaltalik boshlanishiga) qolg‘aybiz?!
Har kim davlatxohdur, mundin so‘ng mundoq so‘zlarni aytmasun! Har kim toqat keltura olmay, ketarg‘a yuz qo‘ysa, borg‘onidin qaytmasun!..»
Vaziyat Boburdan beklariga shunday dag‘dag‘a qilishni, ular oldiga shunday qat’iy vazifayu shart qo‘yishni taqozo etar edi. Janglarda ko‘p mardliklar ko‘rsatgan Xoja Kalon, baribir, Hindistonda qolishni istamadi. Oxiri, Bobur Mirzo uni Kobul va G‘azniga yuborilayotgan sov-g‘a-salomlarni olib boruvchilarga boshliq qilib tayinlab, qaytishga ruxsat berdi. Unga G‘azni, Gardiz va Sulton Mas’udiy hazorani inoyat qildi. Ya’ni Bobur bek norizo bo‘ladigan biror ish qilgani yo‘q.
Biroq…
Xoja Kalon Hindistondan ketayotganida o‘zi turgan uyning imorati peshtoqiga «Hindistoningni yelkamning chuquri ko‘rsin» qabilidagi «Hind yurtidan eson-omon qaytib, uni yana orzu qilar bo‘lsam, yuzim qora bo‘lsin» degan baytini bitib ketdi:
Agar baxayru salomat guzar ba Sind kunam,
Siyohro‘y shavam, gar havoyi Hind kunam.
Ana xolos!
Xo‘sh, bunga Bobur nima der ekan? Aytarini aytdi, albatta: «Biz Hindus-tonda turub, mundoq zarofatomiz (kamsitadigan) bayt aytmoqu bitmoq besuvrattur (ma’qul emas)».
Chunki bunday she’rni aytish ham, uni uy peshtoqiga yozib qo‘yish ham boburiylarning Hindistondagi siyosati manfaatlariga zid va xalal berguvchi hodisa edi.
Bobur Mirzoning hukmi qat’iy: «Ketmakdin bir kudurat (xafachilik) bo‘lsa, bu nav’ zarofattin ikki kudurattur!»
Shoir emasmi, bu voqeadan xabar topgan Bobur o‘sha zahoti badiha (yodaki she’r aytish) yo‘li bilan bir ruboiy to‘qiydi-da, qog‘ozga bitib, orqadan Xoja Kalonga jo‘natadi:
Yuz shukr de, Boburki, karamu g‘affor,
Berdi senga Sindu Hindu mulki bisyor.
Issiqlig‘ig‘a gar sanga yo‘qtur toqat,
Sovuq yuzini ko‘ray desang, G‘azni bor.
Bu nima, manfaatlar to‘qnashuvimi? Unday bo‘lsa, biz tushungan mafkura — xuddi shu!
Bir inson begona yurt iqlimiga ko‘nikolmagan bo‘lsa, shuni she’rga solsa, nima qilibdi! Shoir Bobur buni ajabtovur tushunadi. Ammo bu shoh Boburga aslo yoqmaydi. Chunki shugina ikki qator she’r uning siyosatiga, demakki, tuzgan davlati manfaatiga qarshi edi, uning ana shu siyosatiga xalal keltirar edi, albatta.
Avvalo, yozmasin edi. Yozsa ham, jilla qursa, elga, xususan, hind xalqiga bunday oshkor qilmasin edi. Axir, Xoja Kalon ketayotgan bo‘lsa ham, biz shu yerda qolyapmiz-ku, deydi u.
«Boburnoma»da bunga o‘xshash mafkuraviy o‘rinlar son-ming. Shuning uchun ham adabiyotni mafkuradan xoli holda tasavvur qilib bo‘lmaydi.