Султонмурод Олимнинг ушбу мақоласи Тилак Жўранинг «Сандувоч» шеъри билан боғлиқ хотиралар асосида ёзилган. Муаллиф хотираларининг бир ўрнида «адашган» деб ўйлайман. «Адашган» сўзини қўштирноққа олиб ёзишимнинг сабаби бу адашиш туфайли осмон узилиб ерга тушмаган демоқчиман. Адашув шундаки, мақолада Тилак Жўра «сандувоч» калимасини илк ишлатган шоир деб ёзилган. Аммо, бу масалада мен «мақтаниш»га мажбурман: агар Тилак ака «Сандувоч» шеърини 1989 йилда ёзган бўлса, менинг 1981 йилда ёзилган «Девонул луғатит турк» оҳанглари» деб номланган шеърий  туркумимда «сандувоч» калимаси аллақачонлар мавжуд эди. Шеър дастлаб «Ёшлик» журналида, кейинчалик 1984 йилда нашр этилган «Тўмариснинг кўзлари» тўпламига кирган.Мана ўша шеър:

“Девонул луғатит-турк”да қуёш сочар нур,
Кўкшин япроқларда янграйди баҳор.
Туманлар силжийди мисли оқ уюр,
Барчин булутлару-ўтлоқлар бедор.

“Девонул луғатит-турк”да сайрар сандовуч,
Тотлиғ қўшиқларин айтар сундулоч.
Қарғилоч айланур, қимиз тўла меш
Шивирлар: – Соғинчни сўқмоқларга соч!

“Девонул луғатит-турк”да оқарар тунлар,
Ябкинлар қўйнида елар қулунлар.
Ям-яшил ўтларни қўмитиб шамол,
Ёмғир тақиб кетган дурларни юлар.

“Девонул луғатит-турк”да очун ёруғдир,
Йўллар хўб узундир, юлдузлар йирик.
Етмоқлик – гумондир, кетмаклик – зарур,
Юраклар – долғали, орзулар тирик.

Мабодо шунга ҳам ота гўри қозихонами? деб ўйламанг. Бу «хато» раҳматли Тилак ака томонидан бўлмаганини таъкидлаб ўтаман. Султонмурод дўстим менга ўхшаб қарий бошлагани учун эшитмаган гапини эшитдим деб ёзган бўлса ажабмас деб ўйлайман. Менинг бу ёзганларимни жиддий қабул қилмасдан,уни катта тўполон ичида шивирлаб айтилган гап деб билинг. Энг муҳими, шу калима баҳона яна бир карра Тилак Жўрадек шоир акамга руҳан ва қалбан яқин эканлигимни сездим. Шу кўҳна туркий калима баҳона Тилак Жўрадек такрорланмас шоирни ёдга олганимиздан мамнун бўлдим.

Хуршид Даврон (2014)

САНДУВОЧ
Султонмурод Олим

Тилак Жўра 1947 йилда Бухоро вилоятининг Қоракўл туманидаги Сайёт қишлоғида туғилган. ТошДУнинг филология факультетини тамомлаган (1972). «Райҳон» (1977), «Олам остонаси» (1980), «Юлдузлар табассуми» (1981), «Чорраҳадаги уй» (1983), «Сандувоч» (1988), «Руҳият» (1990) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. «Ҳозирги турк шеърияти», «Нозим Ҳикмат ва Ўзбекистон» сингари илмий асарлари ҳам бор. 1994 йил Тошкент шаҳрида вафот этган.

   1989 йил июнининг 30-куни сурхондарёлик Муҳаммаджон Азимов деган акамиз «Ҳофиз ва ўзбек адабиёти» деган мавзуда номзодлик диссертациясини ёқлади. Профессор Шоислом Шомуҳаммедов ва камина у кишига расмий оппонентлик қилдик.

Кечга томон устоз Нажмиддин Комиловнинг Эски шаҳардаги ҳовлиларида ихчамгина зиёфат ташкил этилди. Даврани камина олиб бордим. Шоир ва олим Тилак Жўрага шеър ўқиш учун сўз берилди. У киши:

—»Сандувоч!» деб шеърнинг сарлавҳасини айтдилар.

Ҳеч ким қулоқ солмади. Чунки қарийб ҳамманинг бадани қизиб улгурган, ҳамма ўзи билан ўзи андармон эди-да. Бундай вазиятда шеър тинглагиси келадими кишининг?! Тилак ака овозни бир оз кўтарган бўлиб, яна бир бор сарлавҳани эълон қилдилар:

—»Сандувоч!»

Ҳеч ким қулоқ солмади.

—Ўқийверинг-да, Тилак ака,—дедим давра раиси сифатида.

—Нимани ўқийсан?! Эшитадиган одам йўқ-ку!

Устоз Озод Шарафиддинов жуда ҳушёр одам эдилар. Вазиятни нозик илғаб, бир пасда ҳамманинг диққатини шоирга қаратдилар-қўйдилар:

—Нима дегани у, Тилакжон, «Сандувоч»? «Сандувоч», дейсиз қўясиз, «Сандувоч», дейсиз қўясиз. Ўқисангиз, ўқийверинг-да шеърингизни.

—»Сандувоч» дегани—»булбул» дегани,—дедилар Тилак ака.

—Қайси тилда?—деб сўрадилар Озод Шарафиддинов.

—Туркий тилда.

—Қўйсангиз-чи, туркий тилда «булбул»ни «булбул» дейди, окаси! Булбулни биласизми ўзи?

Даврада гур-р… этиб кулги кўтарилди. Чунки Озод ака гапни секин аския сари бураётган эдилар. Тошкент тарафларда «булбул» деганда бош¬қа нарса ҳам кўзда тутилади-да. Бухоролик Тилак ака гапнинг аскияга бурилганини сезмай, бўш келмасдан илмий баҳсларини давом эттиравердилар:

—Йўқ, домла! «Булбул», «андалиб» сўзлари—арабча, форсийда «ҳазордостон», «ҳазороро» деган сўзлар ҳам бору лекин улар ҳам, асосан, «булбул» дейишади.

—Қайси туркий тилда «булбул»ни «сандувоч» дейди?—дея аниқлик киритмоқчи бўлдилар Озод ака.

—Татар тилида ҳозир ҳам «булбул»ни «сандувоч» дейишади…

Ҳамма қўлидаги пиёласини қўйиб, баҳсни эшитишга тушди. Давра сув қуйгандек тинчиди-қолди. Озод ака қарасалар, шоир қур¬ғур «ундай» десалар, «бундай» дейди, «бундай» десалар, «ундай» дейди.

—Тўхтанг, Тилакжон,—дедилар шунда домла табиатларига мос кескирлик билан.—Бир савол бераман, агар унга тўғри жавоб берсангиз, хўп-хўп, шеърингизни ўқийсиз, тўғри жавоб беролмасангиз, шеър ўқимайсиз, биз сизни шоир-поир ҳисобламаймиз. Хўш, айтинг, қани, булбулнинг хўрози сайрайдими ёки мокиёними?

Тилак Жўранинг бошлари қотди-қолди. Нима дейишга ҳайрон. Чунки домла илмоқли, қитмир савол берган эдилар. Товуқнинг-ку хўрози «сайрайди», буни етти ёшдан етмиш ёшгача ҳамма билади, эҳтимол, булбулнинг мокиёни сайраса, деб ўйладилар, чоғи:

—Булбулнинг мокиёни сайрайди,—деб юборсалар бўладими!

—Эҳ аттанг,—дедилар Озод ака,—булбулнинг қайси тилда нима деб аталишини ўрганибсизу бу қушнинг хўрози сайрайдими ёки мокиёни деган масалага асло қизиқмабсиз-да. Ким айтади сизни шоир деб?! Қайси қушнинг мокиёни сайрабдики, булбулнинг хўрози эмас, мокиёни сайраса! Ахир, хўрози сайраб, мокиёнини чақиради-да. Булбулни билмас экансиз, окаси, ўтиринг!

Тарвузи қўлтиғидан тушган одамни ўшанда кўрганман. Тилак Жўра индамайгина ўтириб, ўзларини чой ичишга овора қила бошладилар.

Ўзи бир камсуқум, беозор, ювошгина одам эдилар. Аммо ҳозир вазият ёмон чигаллашган эди. Феъл¬ларини яхши билардим. У киши билан бир маҳаллада яшар эдик. Бу ҳолатда шарт ўринларидан туриб, даврага этак силкиб, намойишкорона чиқиб кетишлари ҳам ҳеч гап эмас эди.

Ўртани олиб бораётган киши сифатида ўрнимдан турдим-да, масалага аралашдим:

— Давра раиси сифатида бу «илмий» баҳсга аралашишга ҳаққим бор, азиз дўстлар. Бу ерда жиддий баҳс кетяпти. Ким — ҳақ, ким — ноҳақлигини очиқ-ойдин муҳокама қилиб, тўғри хулоса чиқариб олишимиз керак. Акс ҳолда, шундай жиддий илмий баҳсга якун ясалмай қолади. Озод Шарафиддинов домланинг фикрларича, булбулнинг эркаги, Тилак Жўранинг фикрларича эса мокиёни сайрайди. Шундайми? Аммо, менимча, Озод ака ҳам — ҳақ, Тилак ака ҳам—ҳақ.

—Йўқ, оғайнилар,—дедилар Озод ака шунда.—Бир-бирига зид икки фикр ҳеч маҳал тўғри бўлганми? Бу чаласавод раисни ким сайлаган ўзи?! Уни бу вазифасидан бўшатишни талаб қиламан.

—Домла, менинг сиз ҳам, Тилак ака ҳам ҳақ эканларингизни исботлайдиган тап-тайёр аргументларим бор,—дедим.

—Бўлса, келтиринг, ўша аргументларингизни.

—Азиз дўстлар! Бу масалада, ҳақиқатан ҳам, Озод Шарафиддинов ҳақлар,—дедим.

—Яшанг, бу бошқа гап,—дедилар Озод ака.

—Лекин, шуни унутмайликки, Озод ака бу қушни «булбул» деб атайдиган халқлардаги булбулни кўзда тутиб айтяптилар. Бундай халқ¬ларда ҳақиқатан ҳам, булбулнинг эркаги сайрайди.

Ҳамма қарсак чалиб юборди. Тилак Жўранинг кайфиятлари бадтар кўр бўлди.

—Шу билан бирга, Тилак ака ҳам—ҳақлар. Лекин у киши бу қушни «сандувоч» дейдиган халқлардаги булбулни кўзда тутиб айтяптилар. Ҳақиқатан ҳам, булбулни «сандувоч» дейдиган юртларда унинг мокиёни сайрайди…

Бу ҳазилим ҳаммага ёқди. Қарсак қаттиқроқ чалинди. Қарасам, Тилак Жўра бир стакан…ни даст кўтариб, «уриб» юборди.

Шу тариқа Тилак Жўра «Сандувоч» шеърини варанглатиб ўқидилар:

Сандувоч эрдинг, бўлдинг андалиб,
Булбул бўлиб келдинг алданиб.
Номинг ўзгарди-ю ўзгармади ноланг,
Тутқунликда толиққан қушчам,
Зорланиб-зорланиб,
Зориққан қушчам.

Туркий тупроғингда бунчалар ситам?!
Замонларнинг зулми зўридан,
Ёғийларнинг қонли тўридан,
Тўрдай тугун
Халқнинг шўридан
Нолалар қилдинг, нолали қушчам,
Ўз ҳолига ўзи волали қушчам,
Туркий титроғингга бунчалар ситам?!
Сайраб қучмоққа осмонинг йўқдир,
Яйраб қучмоққа ошёнинг йўқдир,
Ташлаб кетмоққа маконинг йўқдир,
Осмони оғули, макони доғули
Қушчам,
Туркий титроғингга бунчалар ситам?!

Четанларда чуғур-чуғурлаб,
Умидим ва умрим ўғирлаб,
Толдинг:
Тушларингда Туркистон кўриб,
Қўшиғингда боғ-бўстон кўриб,
Умидингда бир имкон кўриб,
Аламлар чекдинг, аламли қушчам,
Имконсиз иймонли,
Суронсиз армонли қушчам,
Туркий титроғингга бунчалар ситам?!

Куйманиб-куйманиб куйган,
На оч қолган, на тўйган,
Ўзинимас, ўзгани суйган
Сандувочим – сарлочиним,
Туркий титроғим,
Туркий нафасим,
Руҳи осмонларда,
Ўзи
Бағримда ботин сасим –
Туркий титроғингга бунчалар ситам?!

Устози аввалимиз Ғайбулла ас-Салом дунё олимлари билан дўстлик ришталарини боғлашга жуда уста эдилар. Бу шогирдлар учун кўп керак бўлар эди. У кишининг даъватлари билан не-не машҳур олимларнинг юртимизга ташриф буюрганига кўп гувоҳ бўлганмиз. Тилак Жўра диссертация ёқлаганларида кимсан—Радий Фиш расмий оппонентликка келган. Муҳаммаджон Азимов диссертациялари ҳимоясида қатнашиш учун Россиядан машҳур Муҳаммаднури Осмонов ташриф буюрган, ана шу зиёфат даврасида ҳам иштирок этаётган эдилар. Ажиб бир таносибни қаранг: «Сандувоч» шеърида, худди олдиндан билгандай, «осмон» сўзи уч марта тилга олинади—»Сайраб қучмоққа осмонинг йўқдир», «Осмони оғули, макони доғули Қушчам», «Руҳи осмонларда, Ўзи Бағримда ботин сасим…»

Ҳолбуки, Тилак Жўра бу шеърни олдинроқ ёзган, ҳозир профессор Осмоновнинг қатнашаётганини хаёлларига ҳам келтирмай, ўз шеърларига ўзлари маст бўлиб айтаётган эдилар…

Кейинчалик бу шеър жуда машҳур ҳам бўлиб кетди. Шоир шу калимани (худди Икром Отамурод «кангул»ни ўта яхши кўриб қолганидай) ўта яхши кўриб қолиб, бошқа шеърларида ҳам кўп ишлатдилар. Бир туркий сўзни тирилтирдилар, ишқилиб. Бу сўзни бошқалар ҳам қўллай бошлади. Масалан, Қарши шаҳрида «Сандувоч парвози» деган масъулияти чекланган жамият ташкил этилган. Унинг муассислигида 2007 йилнинг 5 июлидан маданий-маърифий нашр сифатида «Сандувоч» деган ҳафталик газета чоп этилади.

Қани энди ҳар бир шеърда биттадан сўзимизга қайта жон бағишланса…

Яқинда Тилак Жўранинг ўғиллари—Орифжон укамиз 1991 йили бир гуруҳ шоирлар тарафидан битилган «Мустақиллик қасидаси»нинг бир тўпламда босилган нусхасини кўтариб келди. У ерда ким қайси бандни битгани очиқ айтилмаган. Саъдулла Ҳакимдан сўраган экан:

—»Сандувоч» сўзи учраган бандини отанг ёзган,—дебдилар. Шундай қилиб, ўғил отаси ёзган сатрларни осон топиб олди.

Раҳматли отасининг «Сандувоч» шеъри билан боғлиқ ҳангомани унга айтиб бериб ўтирмадим. Яхши бўлган экан. Айтиб берсам, ёзилмай қолиб кетар эди, эҳтимол.

Шундай илмий, ижодий, бадиҳатан авж оладиган давраларни қўмсаган маҳалларда ёзилади бундай хотиралар…

Манба: «Бухоронома» газетаси

Мақола  муаллифи ҳақида:  Адабиётшунос олим Султонмурод Олимов 1954 йили Бухоро вилоятининг Вобкент туманидаги Қирғизон қишлоғида туғилган. Тошкент давлат университетини имтиёзли диплом билан тугатган. 1993 йилдан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида лаборант, катта лаборант, кичик илмий ходим, илмий ходим, катта илмий ходим, докторант, Ташқи ишлар вазирлигида «Спич райтер» гуруҳи раҳбари, бўлим мудири ўринбосари, таҳририят мудири, Ўзбекистон Республикаси Президенти девонида консултант, етакчи консултант, бош консултант, Республика Маънавият тарғибот маркази раҳбари ўринбосари лавозимларида ишлаган. Ҳозирги пайтда «Нақшбандия» журнали бош муҳаррири.

Sultonmurod Olimning ushbu maqolasi Tilak Jo‘raning “Sanduvoch” she’ri bilan bog‘liq xotiralar asosida yozilgan. Muallif xotiralarining bir o‘rnida “adashgan” deb o‘ylayman. “Adashgan” so‘zini qo‘shtirnoqqa olib yozishimning sababi bu adashish tufayli osmon uzilib yerga tushmagan demoqchiman. Adashuv shundaki, maqolada Tilak Jo‘ra “sanduvoch” kalimasini ilk ishlatgan shoir deb yozilgan. Ammo, bu masalada men “maqtanish”ga majburman: agar Tilak aka “Sanduvoch” she’rini 1989 yilda yozgan bo‘lsa, mening 1981 yilda yozilgan “Devonul lug‘atit turk” ohanglari“ deb nomlangan she’riy turkumimda ”sanduvoch» kalimasi allaqachonlar mavjud edi. She’r dastlab “Yoshlik” jurnalida, keyinchalik 1984 yilda nashr etilgan “To‘marisning ko‘zlari” to‘plamiga kirgan.Mana o‘sha  she’r:

“Devonul lug‘atit-turk”da quyosh sochar nur,
Ko‘kshin yaproqlarda yangraydi bahor.
Tumanlar siljiydi misli oq uyur,
Barchin bulutlaru-o‘tloqlar bedor.

“Devonul lug‘atit-turk”da sayrar sandovuch,
Totlig‘ qo‘shiqlarin aytar sunduloch.
Qarg‘iloch aylanur, qimiz to‘la mesh
Shivirlar: – Sog‘inchni so‘qmoqlarga soch!

“Devonul lug‘atit-turk”da oqarar tunlar,
Yabkinlar qo‘ynida yelar qulunlar.
Yam-yashil o‘tlarni qo‘mitib shamol,
Yomg‘ir taqib ketgan durlarni yular.

“Devonul lug‘atit-turk”da ochun yorug‘dir,
Yo‘llar xo‘b uzundir, yulduzlar yirik.
Yetmoqlik – gumondir, ketmaklik – zarur,
Yuraklar – dolg‘ali, orzular tirik.

Mabodo shunga ham ota go‘ri qozixonami? deb o‘ylamang. Bu “xato” rahmatli Tilak aka tomonidan bo‘lmaganini ta’kidlab o‘taman. Sultonmurod do‘stim menga o‘xshab qariy boshlagani uchun eshitmagan gapini eshitdim deb yozgan bo‘lsa ajabmas deb o‘ylayman. Mening bu yozganlarimni jiddiy qabul qilmasdan,uni katta to‘polon ichida shivirlab aytilgan gap deb biling. Eng muhimi, shu kalima bahona yana bir karra Tilak Jo‘radek shoir akamga ruhan va qalban yaqin ekanligimni sezdim. Shu ko‘hna turkiy kalima bahona Tilak Jo‘radek takrorlanmas shoirni yodga olganimizdan mamnun bo‘ldim.

Xurshid Davron (2014)

SANDUVOCH
Sultonmurod Olim

Tilak Jo‘ra 1947 yilda Buxoro viloyatining Qorako‘l tumanidagi Sayyot qishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUning filologiya fakultetini tamomlagan (1972). «Rayhon» (1977), «Olam ostonasi» (1980), «Yulduzlar tabassumi» (1981), «Chorrahadagi uy» (1983), «Sanduvoch» (1988), «Ruhiyat» (1990) kabi she’riy to‘plamlari nashr etilgan. «Hozirgi turk she’riyati», «Nozim Hikmat va O‘zbekiston» singari ilmiy asarlari ham bor. 1994 yil Toshkent shahrida vafot etgan.

1989 yil iyunining 30-kuni surxondaryolik Muhammadjon Azimov degan akamiz “Hofiz va o‘zbek adabiyoti” degan mavzuda nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. Professor Shoislom Shomuhammedov va kamina u kishiga rasmiy opponentlik qildik.

Kechga tomon ustoz Najmiddin Komilovning Eski shahardagi hovlilarida ixchamgina ziyofat tashkil etildi. Davrani kamina olib bordim. Shoir va olim Tilak Jo‘raga she’r o‘qish uchun so‘z berildi. U kishi:

—“Sanduvoch!” deb she’rning sarlavhasini aytdilar.

Hech kim quloq solmadi. Chunki qariyb hammaning badani qizib ulgurgan, hamma o‘zi bilan o‘zi andarmon edi-da. Bunday vaziyatda she’r tinglagisi keladimi kishining?! Tilak aka ovozni bir oz ko‘targan bo‘lib, yana bir bor sarlavhani e’lon qildilar:

—“Sanduvoch!”

Hech kim quloq solmadi.

—O‘qiyvering-da, Tilak aka,—dedim davra raisi sifatida.

—Nimani o‘qiysan?! Eshitadigan odam yo‘q-ku!

Ustoz Ozod Sharafiddinov juda hushyor odam edilar. Vaziyatni nozik ilg‘ab, bir pasda hammaning diqqatini shoirga qaratdilar-qo‘ydilar:

—Nima degani u, Tilakjon, “Sanduvoch”? “Sanduvoch”, deysiz qo‘yasiz, “Sanduvoch”, deysiz qo‘yasiz. O‘qisangiz, o‘qiyvering-da she’ringizni.

—“Sanduvoch” degani—“bulbul” degani,—dedilar Tilak aka.

—Qaysi tilda?—deb so‘radilar Ozod Sharafiddinov.

—Turkiy tilda.

—Qo‘ysangiz-chi, turkiy tilda “bulbul”ni “bulbul” deydi, okasi! Bulbulni bilasizmi o‘zi?

Davrada gur-r… etib kulgi ko‘tarildi. Chunki Ozod aka gapni sekin askiya sari burayotgan edilar. Toshkent taraflarda “bulbul” deganda bosh¬qa narsa ham ko‘zda tutiladi-da. Buxorolik Tilak aka gapning askiyaga burilganini sezmay, bo‘sh kelmasdan ilmiy bahslarini davom ettiraverdilar:

—Yo‘q, domla! “Bulbul”, “andalib” so‘zlari—arabcha, forsiyda “hazordoston”, “hazororo” degan so‘zlar ham boru lekin ular ham, asosan, “bulbul” deyishadi.

—Qaysi turkiy tilda “bulbul”ni “sanduvoch” deydi?—deya aniqlik kiritmoqchi bo‘ldilar Ozod aka.

—Tatar tilida hozir ham “bulbul”ni “sanduvoch” deyishadi…

Hamma qo‘lidagi piyolasini qo‘yib, bahsni eshitishga tushdi. Davra suv quygandek tinchidi-qoldi. Ozod aka qarasalar, shoir qur¬g‘ur “unday” desalar, “bunday” deydi, “bunday” desalar, “unday” deydi.

—To‘xtang, Tilakjon,—dedilar shunda domla tabiatlariga mos keskirlik bilan.—Bir savol beraman, agar unga to‘g‘ri javob bersangiz, xo‘p-xo‘p, she’ringizni o‘qiysiz, to‘g‘ri javob berolmasangiz, she’r o‘qimaysiz, biz sizni shoir-poir hisoblamaymiz. Xo‘sh, ayting, qani, bulbulning xo‘rozi sayraydimi yoki mokiyonimi?

Tilak Jo‘raning boshlari qotdi-qoldi. Nima deyishga hayron. Chunki domla ilmoqli, qitmir savol bergan edilar. Tovuqning-ku xo‘rozi “sayraydi”, buni yetti yoshdan yetmish yoshgacha hamma biladi, ehtimol, bulbulning mokiyoni sayrasa, deb o‘yladilar, chog‘i:

—Bulbulning mokiyoni sayraydi,—deb yuborsalar bo‘ladimi!

—Eh attang,—dedilar Ozod aka,—bulbulning qaysi tilda nima deb atalishini o‘rganibsizu bu qushning xo‘rozi sayraydimi yoki mokiyoni degan masalaga aslo qiziqmabsiz-da. Kim aytadi sizni shoir deb?! Qaysi qushning mokiyoni sayrabdiki, bulbulning xo‘rozi emas, mokiyoni sayrasa! Axir, xo‘rozi sayrab, mokiyonini chaqiradi-da. Bulbulni bilmas ekansiz, okasi, o‘tiring!

Tarvuzi qo‘ltig‘idan tushgan odamni o‘shanda ko‘rganman. Tilak Jo‘ra indamaygina o‘tirib, o‘zlarini choy ichishga ovora qila boshladilar.

O‘zi bir kamsuqum, beozor, yuvoshgina odam edilar. Ammo hozir vaziyat yomon chigallashgan edi. Fe’l¬larini yaxshi bilardim. U kishi bilan bir mahallada yashar edik. Bu holatda shart o‘rinlaridan turib, davraga etak silkib, namoyishkorona chiqib ketishlari ham hech gap emas edi.

O‘rtani olib borayotgan kishi sifatida o‘rnimdan turdim-da, masalaga aralashdim:

— Davra raisi sifatida bu “ilmiy” bahsga aralashishga haqqim bor, aziz do‘stlar. Bu yerda jiddiy bahs ketyapti. Kim — haq, kim — nohaqligini ochiq-oydin muhokama qilib, to‘g‘ri xulosa chiqarib olishimiz kerak. Aks holda, shunday jiddiy ilmiy bahsga yakun yasalmay qoladi. Ozod Sharafiddinov domlaning fikrlaricha, bulbulning erkagi, Tilak Jo‘raning fikrlaricha esa mokiyoni sayraydi. Shundaymi? Ammo, menimcha, Ozod aka ham — haq, Tilak aka ham—haq.

—Yo‘q, og‘aynilar,—dedilar Ozod aka shunda.—Bir-biriga zid ikki fikr hech mahal to‘g‘ri bo‘lganmi? Bu chalasavod raisni kim saylagan o‘zi?! Uni bu vazifasidan bo‘shatishni talab qilaman.

—Domla, mening siz ham, Tilak aka ham haq ekanlaringizni isbotlaydigan tap-tayyor argumentlarim bor,—dedim.

—Bo‘lsa, keltiring, o‘sha argumentlaringizni.

—Aziz do‘stlar! Bu masalada, haqiqatan ham, Ozod Sharafiddinov haqlar,—dedim.

—Yashang, bu boshqa gap,—dedilar Ozod aka.

—Lekin, shuni unutmaylikki, Ozod aka bu qushni “bulbul” deb ataydigan xalqlardagi bulbulni ko‘zda tutib aytyaptilar. Bunday xalq¬larda haqiqatan ham, bulbulning erkagi sayraydi.

Hamma qarsak chalib yubordi. Tilak Jo‘raning kayfiyatlari badtar ko‘r bo‘ldi.

—Shu bilan birga, Tilak aka ham—haqlar. Lekin u kishi bu qushni “sanduvoch” deydigan xalqlardagi bulbulni ko‘zda tutib aytyaptilar. Haqiqatan ham, bulbulni “sanduvoch” deydigan yurtlarda uning mokiyoni sayraydi…

Bu hazilim hammaga yoqdi. Qarsak qattiqroq chalindi. Qarasam, Tilak Jo‘ra bir stakan…ni dast ko‘tarib, “urib” yubordi.

Shu tariqa Tilak Jo‘ra “Sanduvoch” she’rini varanglatib o‘qidilar:

Sanduvoch erding, bo‘lding andalib,
Bulbul bo‘lib kelding aldanib.
Noming o‘zgardi-yu o‘zgarmadi nolang,
Tutqunlikda toliqqan qushcham,
Zorlanib-zorlanib,
Zoriqqan qushcham.

Turkiy tuprog‘ingda bunchalar sitam?!
Zamonlarning zulmi zo‘ridan,
Yog‘iylarning qonli to‘ridan,
To‘rday tugun
Xalqning sho‘ridan
Nolalar qilding, nolali qushcham,
O‘z holiga o‘zi volali qushcham,
Turkiy titrog‘ingga bunchalar sitam?!
Sayrab quchmoqqa osmoning yo‘qdir,
Yayrab quchmoqqa oshyoning yo‘qdir,
Tashlab ketmoqqa makoning yo‘qdir,
Osmoni og‘uli, makoni dog‘uli
Qushcham,
Turkiy titrog‘ingga bunchalar sitam?!

Chetanlarda chug‘ur-chug‘urlab,
Umidim va umrim o‘g‘irlab,
Tolding:
Tushlaringda Turkiston ko‘rib,
Qo‘shig‘ingda bog‘-bo‘ston ko‘rib,
Umidingda bir imkon ko‘rib,
Alamlar chekding, alamli qushcham,
Imkonsiz iymonli,
Suronsiz armonli qushcham,
Turkiy titrog‘ingga bunchalar sitam?!

Kuymanib-kuymanib kuygan,
Na och qolgan, na to‘ygan,
O‘zinimas, o‘zgani suygan
Sanduvochim – sarlochinim,
Turkiy titrog‘im,
Turkiy nafasim,
Ruhi osmonlarda,
O‘zi
Bag‘rimda botin sasim –
Turkiy titrog‘ingga bunchalar sitam?!

Ustozi avvalimiz G‘aybulla as-Salom dunyo olimlari bilan do‘stlik rishtalarini bog‘lashga juda usta edilar. Bu shogirdlar uchun ko‘p kerak bo‘lar edi. U kishining da’vatlari bilan ne-ne mashhur olimlarning yurtimizga tashrif buyurganiga ko‘p guvoh bo‘lganmiz. Tilak Jo‘ra dissertatsiya yoqlaganlarida kimsan—Radiy Fish rasmiy opponentlikka kelgan. Muhammadjon Azimov dissertatsiyalari himoyasida qatnashish uchun Rossiyadan mashhur Muhammadnuri Osmonov tashrif buyurgan, ana shu ziyofat davrasida ham ishtirok etayotgan edilar. Ajib bir tanosibni qarang: “Sanduvoch” she’rida, xuddi oldindan bilganday, “osmon” so‘zi uch marta tilga olinadi—“Sayrab quchmoqqa osmoning yo‘qdir”, “Osmoni og‘uli, makoni dog‘uli Qushcham”, “Ruhi osmonlarda, O‘zi Bag‘rimda botin sasim…”

Holbuki, Tilak Jo‘ra bu she’rni oldinroq yozgan, hozir professor Osmonovning qatnashayotganini xayollariga ham keltirmay, o‘z she’rlariga o‘zlari mast bo‘lib aytayotgan edilar…

Keyinchalik bu she’r juda mashhur ham bo‘lib ketdi. Shoir shu kalimani (xuddi Ikrom Otamurod “kangul”ni o‘ta yaxshi ko‘rib qolganiday) o‘ta yaxshi ko‘rib qolib, boshqa she’rlarida ham ko‘p ishlatdilar. Bir turkiy so‘zni tiriltirdilar, ishqilib. Bu so‘zni boshqalar ham qo‘llay boshladi. Masalan, Qarshi shahrida “Sanduvoch parvozi” degan mas’uliyati cheklangan jamiyat tashkil etilgan. Uning muassisligida 2007 yilning 5 iyulidan madaniy-ma’rifiy nashr sifatida “Sanduvoch” degan haftalik gazeta chop etiladi.

Qani endi har bir she’rda bittadan so‘zimizga qayta jon bag‘ishlansa…

Yaqinda Tilak Jo‘raning o‘g‘illari—Orifjon ukamiz 1991 yili bir guruh shoirlar tarafidan bitilgan “Mustaqillik qasidasi”ning bir to‘plamda bosilgan nusxasini ko‘tarib keldi. U yerda kim qaysi bandni bitgani ochiq aytilmagan. Sa’dulla Hakimdan so‘ragan ekan:

—“Sanduvoch” so‘zi uchragan bandini otang yozgan,—debdilar. Shunday qilib, o‘g‘il otasi yozgan satrlarni oson topib oldi.

Rahmatli otasining “Sanduvoch” she’ri bilan bog‘liq hangomani unga aytib berib o‘tirmadim. Yaxshi bo‘lgan ekan. Aytib bersam, yozilmay qolib ketar edi, ehtimol.

Shunday ilmiy, ijodiy, badihatan avj oladigan davralarni qo‘msagan mahallarda yoziladi bunday xotiralar…

Manba: “Buxoronoma” gazetasi

Maqola muallifi haqida:

Adabiyotshunos olim Sultonmurod Olimov 1954 yili Buxoro viloyatining Vobkent tumanidagi Qirg‘izon qishlog‘ida tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetini imtiyozli diplom bilan tugatgan. 1993 yildan O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida laborant, katta laborant, kichik ilmiy xodim, ilmiy xodim, katta ilmiy xodim, doktorant, Tashqi ishlar vazirligida «Spich rayter» guruhi rahbari, bo‘lim mudiri o‘rinbosari, tahririyat mudiri, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonida konsultant, yetakchi konsultant, bosh konsultant, Respublika Ma’naviyat targ‘ibot markazi rahbari o‘rinbosari lavozimlarida ishlagan. Hozirgi paytda «Naqshbandiya» jurnali bosh muharriri.