Сизга тақдим этилаётган саҳифада Америка ҳикоячилигининг азалий ва абадий мавзулар қаламга олинган уч намунасини ва уларни таҳлил этган мақолани мутолаа қилишингиз мумкин.

Рустам ИБРАГИМОВ
АМЕРИКА ҲИКОЯЧИЛИГИНИНГ УЧ СУРАТИ

I. КАЛТАБИНЛИК ФЕНОМЕНИ

Калтабинлик жаҳолат сари босилган улкан қадамдир. Тарих саҳифаларига диққат билан назар солган киши кўпгина улуғ фожиалар маданиятсизлик, савиясизлик оқибатида юзага келганини, бунда ҳал қилувчи туртки ролини айнан калтабинлик ўйнаганлигини илғайди. Америка адабиётининг классиги Марк Твен (1835-1910) ҳам шу ҳолни бошидан ўтказган, бундан туғилган кечинмаю ўйларини “Масал” номи остида мўъжазгина бир ҳикоясида акс эттирган.

Маълумки, аксар масаломуз асарларнинг қаҳрамонлари ҳайвонлардир. Марк Твен ҳикояси учун-да ушбу хусусият хос. Ўзига хос мазкур “спектакл”да кўплаб “актёр”лар – жониворлар иштирок этса-да, асардаги бутун жараённинг ҳаракатлантирувчи кучи, марказий образи бу мушукдир. Чунки “у ўзининг билимдонлигию ҳассослиги, ғаройиб боодоблигию ўта маданиятлилиги билан ҳамиша уларнинг ҳавасини келтирарди”. Ойнада акс этадиган тарзда осиб қўйилган гўзал сурат тўғрисида ўрмондаги ҳайвонларга сўзлаб, бу нарсага уларни жуда ҳам қизиқтириб қўйган бу мушук тимсолида назаримизда, башарият тарихида ўтган турли пайғамбарлар, буюк файласуфлар, етук санъаткору алломалар сиймоси яширин. Суқрот, Иисус Христос, Ҳаллож, Улуғбек, Ж. Бруно сингари одамзодга Ҳақ йўлини кўрсатган, олам гўзалликларидан огоҳ этган зотлар манфур омма томонидан хўрлангани, улар англатган ҳақиқатлар бир қолипдаги тубан дунёқарашлар рамкасига солиниб баҳолангани маълум. Шу сиймоларнинг руҳи ва қисмати мужассам мушук бошқа жонзотлардан фарқли равишда шунчаки ҳайвон эмас. У ўзининг фавқулодда феномен эканлиги билан хашаки, майда одамлар образи бўлмиш ўзга ҳайвонлардан фарқ қиларди. Тўғри, адиб бу тўғрида тўғридан-тўғри, батафсил тўхталмайди. Бу нарсани англаш учун мушукнинг ЯНГИЛИК етказиши деталининг ўзиёқ кифоя. Мазкур ЯНГИЛИК эса боя айтилганидек, бир рассом томонидан ажиб бир маҳорат билан сурат чизилиб, сўнг унинг кўзгуда акс этадиган қилиб осиб қўйилгани эди. Бу ҳақда мусаввирнинг ўзи шундай деган экан:

“Суратни ойнада кўрсангиз… унда миқёси чуқурлашади, бўёқлари мулойимлашади. Менингча, сурат анчагина латифлашади”.

Айнан “миқёснинг чуқурлиги”, “бўёқларнинг гўзаллиги” мушук воситасида калтабин ҳайвонларга хабар қилинди. Ушбу маълумот уларда дастлаб ҳайрат ва қизиқиш уйғотди. Мазкур янгиликнинг икки муҳим объекти – сурат ҳамда кўзгу нималиги сўралганда мушук уларни шундай таърифлайди:

1) “… сурат дегани япасқи бир нарса. Шу қадар япасқики, завқ-шавқингизни ошириб юборади. Қолаверса, ўзи жуда гўзал”.

2) “Девордаги бир туйнук,… унга қарасангиз – суратни кўрасиз. Бу суратда шу қадар нафосат, латофат, самовий шаффофлик акс этганки, у ўзининг ақл бовар қилмайдиган кўркамлиги билан сизни шу қадар илҳомлантириб юборадики, бошингиз айлана бошлайди”.

Бу таърифу тавсифлардан гангиб қолаёзган ҳайвонлар оломони бир эшакнинг қуйидаги бадбин гапидан сўнг шубҳага тушди:

“Мушук лоф ураётган гўзалликка ўхшаган гўзаллик ҳеч қачон бўлган эмас”. Бу билан оммага қарата Коперникнинг гелиоцентрик назарияси ё бўлмаса бошқа бир илмий кашфиётга қарши нутқ сўзлаган манфур черков аҳлини эслатиб юборган “эшакнинг сўзлари ҳайвонларга маълум даражада таъсир қилганини пайқаш қийин эмасдики, дили-дилигача ғоятда озор етган мушук орадан чиқиб кетди”. Кейин эса ўша эшак рассомнинг уйига бориб, туйнукда нима борлигини кўриб келадиган бўлди. Кўзгую сурат ўртасида туриб қолган эшак мутлақо табиий равишда фақат ўз аксини кўрди. Қайтиб келгач эса шундай ҳукм чиқарди: “Мушук ёлғончи экан!” Бу гапдан тўла қаноат ҳосил этмаган ҳайвонлар хоқони Хатхи бошқа жониворларни ҳам туйнук сари йўллади. Хуллас, кўзгуда айиқ айиқни, сигир сигирни, йўлбарс йўлбарсни кўрди ва ҳоказо. Ниҳоят, фил Хатхи ҳам ўша ёққа бориб келгач, ўз-ўзидан табиийки, шундай хулосага келди:

“Туйнукда филдан бошқа кимса йўқлигини калтабин аҳмоқларгина пайқамаган бўлишлари мумкин”.

Фил бошчилигидаги ўрмон жониворлари олам гўзаллигини, унинг моҳиятини англаш иқтидоридан маҳрум эди. Шу боис улар ойнада рассом яратган илоҳий илҳом самарасини – буюк санъат асарини эмас (!), фақат ўзларини, аниқроғи, ўзларининг ҳаракатсиз миясига қўрғошиндек қуйилган бир стандартдаги дунёқарашни кўрдилар. Кўзгуни ҳам шу қарашлар асосида талқин этдилар. Буюк ёзувчи М. Твен донишманд мушук тилидан ана ўша калтабин махлуқлар – одам зотининг энг улуғ фожиаси бўлмиш жаҳолатга томон йўлловчи фикрсиз, савиясиз тўдага қарата, шунингдек, маҳдудлик, олчоқлик, тубанлик ботқоғига ботган ХIХ аср Америка жамоатчилигига протест сифатида шундай дейди:

“Агар санъат асари билан тасаввурингиз ойнаси ўртасида туриб қолсангиз – ўзингиз олиб кирган нарсанигина кўра оласиз”.

II. ЎЗЛИКНИ ТАНИШ ЛАҲЗАСИ

Одам боласи тақдири азал қўлидаги бир ўйинчоқ, чексиз уммон тўлқинларида чайқалиб турган ожиз бир қайиқчадир. Унинг хоҳиш-истаги қисматнинг аёвсиз иродаси билан ҳеч тўғри келмаган. Америка адабиёти классиги О. Генри (1862-1910)нинг мўъжаз ҳикояларидан бири бўлмиш “Миршаб ва муножот” ҳам шу боқий қонуниятдан сўзлайди.

Уйи, бир чақа пули йўқ Сопининг қачонлардир “…ҳаётида она, гул, дадил режалар, ёр-биродар деганга ўхшаган нарсалари, покиза ўйлари, покиза ёқалари бўлган” эди. Бироқ йиллар ўз ишини қилар экан. У эндиликда ҳеч вақоси йўқ, нотавон бир кимсага айланиб қолган. Унинг ташвиши йил фаслларига, вазиятга қараб ўзгариб турар, одатда бу умумий ташвиш руҳи тирикчилик ташвишларидангина иборат бўларди. Ҳа, бу фақат ХХ-ХХI асрлар муаммоси эмас, барча даврларнинг улкан дардидир. Фақат тирик қолиш учунгина, фақат бугун учун, шу соат учун яшаш фаришталардан-да улуғ саналган одамзодни майда бир қумурсқага айлантириб қўйди. Кўп қатори шу ҳолга тушган Сопи кеч кузда, қаҳратон қиш қилич яланғочлаб келаётган чоғ совуқдан бир амаллаб омон чиқишни ўйлар, одатда бундай ўйлар ёввойи ҳайвонларнинг-да бошидан кечарди. Ёзувчи бу ҳолатни шундай тасвирлайди:

“Қачонки кечалари ёввойи ғоз галалари осмони фалакда тизилганча учиб бораркан, қимматбаҳо мўйна пўстини йўқ хотинлар эрларига меҳрибон-гиргиттон бўлиб қоларкан, Сопи эса паркдаги скамейкасида қуниша бошлар экан, демак, қиличини яланғочлаб қиш келаётган бўлади”. Сопида ўша хотинларнинг эрларида бўлганидек жарақ-жарақ пул тугул, бир тийин ақча ҳам, “ўзи билан энг майда никель пул орасида заррача ҳам алоқа” йўқ. Бу дайдининг қиш режаси кўпчилик бошпанасизларники каби содда эди. Яъни “…оролда уч ойгина қамоқда ётса – унинг дили қўмсаган бирдан-бир нарса шу эди. Уч ойгина кўнгли хушлайдиган улфатлари орасида устида муқим бошпана, еб-ичадиган овқати тайин бўлса,..” Бунинг учун бирон-бир безорилик қилиб, полициянинг қўлига тушса кифоя эди. Қасддан қилингувчи бу тариқа безориликнинг эса хилма-хил кўринишлари мавжуд: бирор ҳашаматли ресторанда шоҳона дастурхон буюртириб, сўнг овқат пулини тўламаслик дейсизми, полисменнинг шундоққина қаршисида дўкон витринасининг ойнасига тош отиб, чил-чил қилиш, офатижон хонимларга шилқимлик қилиш ёки бақириб-чақириб, шовқин кўтарганча ашула айтиб, жамоат осойишталигини бузиш дейсизми?! Сопи бу усулларнинг барини синаб кўрди. Ахир, ўз виждонини сотиб бўлса ҳам, қишдан омон чиқиш – иссиқ ўрин, бир бурда нон топиш керак эди-да! Шунинг учун у эркини, ҳозиргина айтилганидек, энг катта бойлиги – имонини қурбон келтирмоққа қарор берди. Бироқ… бироқ таассуфки (ёки худога шукурки), ресторандаги официантлар мирқуруқ хўрандани полицияга топширмай, шунчаки ташқарига чиқариб ташлашди. Гап отиб, тегажоғлик қилгани бир суюқоёқ бўлиб чиқди. Дўкон ойнасини синдирганига полисмен ишонмади. Бошқа бир полисмен эса шовқин солган шоввозга парво ҳам қилмади. Нега шундай бўлди? Қонун нуқтаи назаридан айбли саналган ишларни қилган кишини қонун посбонлари ҳибсга олмоғи лозим-ку! Бу шунчаки тасодифми ёки полициячиларнинг гўллигими (бир жиҳатдан иккинчи тахмин ҳақиқатга яқинроқ. Чунки бир қатор майда жиноятлар – винринани тош билан уриб синдириш, одамларнинг тинчини бузиш, бировнинг соябонини олиб кетиш жазосиз қолди. Бу ҳам О. Генрининг шафқатсиз ва адолатсиз полиция асосий таянчларидан бири бўлган ХIХ-ХХ асрлар Америка жамиятига қаратилган ўзига хос протестидир!)? Сопидан “омад” юз ўгираётганининг сабаби балки илоҳиёт билан боғлиқдир: “Қамалиш унинг учун хомхаёл, Орол эса йироқдаги сароб бўлиб туюлди”… “Туйқусдан Сопини қўрқув босди. Ё аллақандай жодули сеҳргар уни полиция дахлидан халос қилиб қўйдимикан?” Эҳтимолки, тақдирнинг бу “ҳазил”идан мақсад Сопини, қачонлардир ҳаётий аъмоли, эътиқоди, ўзи учун азиз саналган нарсалардан туғилмиш самимий туйғулари бўлган Сопини маънавий ўлимдан, маънавий ҳалокатдан сақлаб қолишдир?! Ҳар ҳолда Сопи мақсадига етолмай фиғони чиқиб юрибди: “Бу уларнинг панжасига тушиш иштиёқида юрибди-ю, улар бўлса бунга худди бенуқсон Рим папаси билан мулоқотда бўлгандек муомала қилишади”. Ниҳоят, қоронғу тушди. Дайдимиз ўзининг қадрдон “бошпана”си томон йўл олди. “Негаки, кишини жонажон уйига тортиб туриш қайғуси бу уй ҳатто паркдаги скамейкадан иборат бўлган тақдирда ҳам барҳам топмайди”. Ана шу йўл олиш аслида қисмат томонидан атайин, махсус “уюштирилган” эди. Новелланинг кульминацияси ҳам айнан шу ерда. Чунки Сопини ана шу йўлда жойлашган кўҳна бир черковдан қуйилаётган илоҳий мусиқа – органдан чиқаётган якшанба муножоти тўхтатган, сеҳрлаган эдики, Сопи “чўян панжаранинг жимжимадор нақшларига ёпишганча туриб қолган эди”. Ёзувчи тасвирлаган қуйидаги манзара аслида Сопининг улкан ўзгаришлар рўй бераётган қалби манзарасидир:

“Осуда ой балқиб чиққан; экипажлар ва ўткинчилар сийраклашиб қолган; бўғотларнинг тагларида мудроқ босганча чумчуқлар чирқиллар – ўзингизни қишлоқ қабристонида тургандек ҳис қилишингиз мумкин эди”. Ҳа, санъатнинг, санъат либосидаги илоҳиётнинг қудратларидан бири ҳам ана шунда. Ҳамма вақт эмас, балки номаълум бир табаррук лаҳзаларни, ҳаммани эмас, балки ботинида эзгуликнинг лоақал хирагина чўғи қолган кишиларни Яратган эгам танлайди-да, мусиқа садоси ёхуд бошқа бирон восита орқали ўз қудратини фақат уни англай биладиганларгагина намойиш этади. Одамзоднинг, бутун оламнинг ҳамда Ўзининг мазмун-моҳиятини фақат уни англай оладиганларгагина етказади. Сопи кам сонли ана шундай бандалардан бири эди. Биз эса О. Генри қаҳрамонининг қалбию шуурида рўй берган инқилобни муаллифдан кўра яхшироқ шарҳлай олмаймиз:

“У ўзи қулаб тушган тагсиз жарни кўриб қўрқиб кетди. Шаънига номуносиб кунлар, пучга чиққан умидлари, маҳв бўлган салоҳияти ва пастарин ниятлари кўз ўнгидан ўтди. Ҳаёти шулардан иборат бўлган экан.

Юраги ана шу янги кайфият билан ҳамоҳанг йўсинда тепа бошлади. У ўзида туйқусдан ёвуз қисмат билан курашишга куч топди. У жирканч ботқоқдан чиқиб олади, яна юксакликка юз тутади, уни ўзига банди қилиб олган шум ёвузликни енгади. Ҳали фурсат қўлдан кетмаган, ҳали анчагина ёш. Дилидаги ўша марур орзуларини яна уйғотади, уларни рўёбга чиқариш учун ғайрат билан ишга киришади. Органнинг тантанавор, аммо тотли садолари уни ўзгартириб юборди. Эртага эрталаб у шаҳарнинг ишчилар қисмига бориб, ўзига иш қидириб топади. Бир куни қайси ҳам мўмайфуруш унга аравакашлик ўрнини таклиф қилган эди. Уни эртагаёқ қидириб топади-да, ўша вазифани сўраб олади. У одам бўлишни истайди. У …”

Ана шу жойга келганда бошпанасизлар таъқибчиси – манфур полиция Сопи ҳозиргина ўзи нафрат-ла воз кечгани тубсиз жарлик – оролдаги уч ойлик қамоққа ҳукм этди. Бу – одам боласини ўйинчоққа, бепоён уммон қаъридаги нотавон қайиққа айлантирган тақдири азалнинг иши эди.

III. ЖОНИВОРЛАРГА МУҲАББАТ

Жониворлар – бизнинг укаларимиз, деган эди улуғ рус шоири Сергей Есенин. ХХ аср Америка адабиётининг улкан намояндаси Эрнест Хемингуэй (1899-1961) қаламига мансуб “Кўприкдаги чол” ҳикоясининг бош қаҳрамони, “гардишли кўзойнак таққан, жулдур кийинган” қария ҳам шу фикрни ўзига ҳаётий шиор қилган эса ажаб эмас. Ҳайвонларга бўлган меҳр-муҳаббат унинг бутун қалбига сингиб кетганди. Бу қалб ойнаси айниқса, чолнинг она ватани Испанияда талотум қўпган пайтда бор бўю басти-ла намоён бўлди. Гап шундаки, 1936 йилда бу мамлакат фуқаролар уруши гирдобида қолган, бир ёқда тараққийпарвар кучлардан иборат республикачилар, иккинчи ёқда эса Франко бошчилигидаги фашистлар испан тупроғининг ҳар қарич ери учун кураш олиб борарди. Оқибатда бу даҳшатли жангларда франкочиларнинг қўли баланд кела бошлади. Путурдан кетаётган республикачилар бирин-кетин шаҳарларни, стратегик жиҳатдан муҳим ҳудудларни бой беришар, бутун Европа фашизм балосининг ҳақиқий башарасига илк бор ана шу чоғда гувоҳ бўлиб турарди. Фалангистларнинг манфур оёғи етган кўпдан-кўп шаҳарлардан бири бу Сан Карлос – Хемингуэй даҳоси яратган беқиёс тимсол – кўприк устида бемажолгина ўтирган, оиласи йўқ, етмиш саккиз ёшлардаги ўша чолнинг қадрдон кенти Сан Карлос эди. Сал аввалроқ бу гўшани ёппасига ташлаб қочган эдилар. Чол ҳам она шаҳрини минг бир истиҳола билан, минг бир ўй билан мажбуран тарк этганди. Тарк этганда ҳам ҳаммадан кейин, вужуди олдинга қараб, қалб кўзи эса орқага боққанча Сан Карлосдан чиқиб кетганди. Қариянинг ўзи бу ҳақда америкалик кўнгилли аскарга – “Кўприкдаги чол” ҳикоясини китобхонга баён қилгувчи ровийга (бу одамнинг прототипи аслида муаллиф Хемингуэйнинг ўзидир!) қарата шундай дейди: “Ҳа, – деди у, – ҳайвонларни деб орқада қолдим. Сан Карлосни ташлаб чиққан сўнгги одам менман”.

Ҳа, ёшини яшаб, ошини ошаб бўлган ушбу одамнинг ўз юртига, азиз Сан Карлосига муҳаббати бениҳоя кучли эди. Аскар йигит унинг қаердан эканлигини сўраган эпизодда бу ҳол кўз ўнгимизда жуда ёрқин намоён бўлган: “…Сан Карлосданман, – деди у. Она шаҳрини эсига туширганимгами, мамнун илжайиб қўйди”. Шу илжайиш, шу табассумнинг ўзида Ватанга муҳаббат сув юзида акс этган тўлин ойдек жилва қилганди. Бу муҳаббат эса есенинча ибора билан айтганда, қариянинг “ука”лари – икки эчкию бир мушук ҳамда тўрт жуфт каптарга айрича меҳр қўйиш, жуда кўп одамларга хос бўлмаган ўша ўзига хос туйғу-ла уйғунликни юзага келтирганди. Кийимлари кир, юзи неча кундан бери совун кўрмаган бу одам бошпанаси йўқлигига, кимсасизлигига қарамай, фақат ва фақат қадрдон шаҳрида қолган қадрдон жониворларини ўйлаб, ташвиш тортарди. Ҳикояга диққат билан разм солган ўқувчи чол айтган гапларнинг ярмидан кўпи ёлғиз ана шу ташвиш оқимидангина иборатлигини сезиши қийин эмас: 1) “Мен ҳайвонлардан хавотирдаман…” 2) “уларни ташлаб келдим…” 3) “фақат ҳайвонларим… Мушук, албатта, халос бўла олади. Лекин бошқалари… Билолмадим.” 4) “мушукдан кўнглим тўқ-а, лекин бошқалари-чи?… Хўш, сиз бу ҳақда қандай фикрдасиз?” 5) “Шаҳарни тўплардан ўққа тутишса, улар нима қилади-а?…” 6) “Мен фақат ҳайвонларимдан ташвишдаман, … фақат ҳайвонларимдан…”

Савол туғилади: нега фақат ҳайвонлардан?! Одамлар-чи?! Боя айтилганидек, бу пайтда бутун Испания иккига бўлинганча ҳокимият талашиб, бир-бирининг гўштини ер, азим юртни ўликлару вайроналарга тўлдирган эди. Чолнинг эса ҳар икки томонга ҳам дахли йўқ. Ўзи айтганидек, сиёсатга қизиқмасди. Эҳтимол, атрофини ўраган мунофиқлик, разолат, турли сиёсий можаролар, ақидапарастлик унинг одамлардан бутунлай безишига, ҳаётининг бор мазмуни жониворлар бўлиб қолишига олиб келгандир?! Кўприк четида ўйчан ўтирган бу кекса дил соҳиби руҳияти Есениннинг лирик қаҳрамони кайфиятига жуда яқиндир:

Одамлардан ювдим илгимни,
Ўз дўстларим сари интилдим.
Энг чиройли галстугимни
Кучукларнинг бўйнига илдим.

Алалхусус, улуғ Хемингуэй ўзининг “Кўприкдаги чол” ҳикояси билан “Ёввойи йўрға” (Э. Сетон-Томпсон), “Муму” (И. Тургенев), “Жунгли китоби” (Р. Киплинг) сингари дунё адабиётининг ажойиб намуналарига жавобан Испания урушидан хотира сифатида жониворларга қарата мўъжазгина мадҳия яратди.

Манба: Афсунгарлар туҳфаси – Т., “Ёш гвардия” нашриёти, 1989 йил.

Марк Твен
МАСАЛ

Чоғроққина, аммо жуда гўзал сурат чизган бир рассом уни ойнада акс этадиган тарзда осиб қўйишга қарор қилди.

— Суратни ойнада кўрсангиз,— деди рассом,— унда миқёси чуқурлашади, бўёқлари мулойимлашади. Менингча, сурат анчагина латифлашади.

Ўрмонда яшовчи ҳайвонларга буларнинг ҳаммаси тўғрисида хонаки мушук гапириб берди. У ўзининг билимдонлигию ҳассослиги, ғаройиб боодоблигию ўта маданиятлиги билан ҳамиша уларнинг ҳавасини келтирарди.

Мушук бошқа ҳайвонларнинг хаёлига ҳам келмаган нарсалар тўғрисида баҳс этиши мумкин эди. Бироқ улар: аксар унинг ҳикояларидан кейин ҳам гапларига тўла-тўкис ишонгилари келмасди.

Мушукдан бу янгиликни эшитгач, ўрмонда яшовчи ҳайвонлар жуда ҳаяжонланиб кетдилар. Унга саволлар ёғдириб бор гапни батафсил айтиб беришиии талаб қилдилар. Уларни, айниқса, сурат дегани нима эканлиги қизиқтирарди.

— Биласизларми,— деди мушук, — сурат дегани япасқи бир нарса. Шу қадар япасқики, завқ-шавқингизни ошириб юборади. Қолаверса, ўзи жуда гўзал!

Шундан кейин ҳайвонларнинг қизиқиши ниҳоятда кучайиб кетди, улар мушук сурат деб атаган нарсани кўриш учун борлиқларидан кечишга тайёр эканликларини айтдилар.

— Дарвоқе, уни бунчалик гўзал қилиб кўрсатадиган нарса нима?— деб сўради айиқ.
— Ҳайратомуз кўркамлиги,— деб жавоб берди мушук.

Бу уларнинг завқ-шавқини янада ошириб юборди, айни бир вақтда кўтилларида муайян гумон туғдирди. Ҳайвонларнинг қизиқишлари ҳад-ҳудудсиз эди.

— Ойна дегани нима?— деб қизиқсинди сигир.

— Девордаги бир туйнук,— деб тушунтирди мушук.— Унга қарасангиз — суратни кўрасиз. Бу суратда шу қадар нафосат, латофат, самовий шаффофлик акс этганки, у ўзининг ақл бовар қилмайдиган кўркамлиги билан сизни шу қадар илҳомлантириб юборадики, бошингиз айлана бошлайди. Ҳушингиздан кетиб қолаёзасиз.

Шу пайтгача чурқ этмай турган эшак дафъатан ҳамма ёр-биродарларини ўйга чўмдириб қўйди:

— Мушук лоф ураётган гўзалликка ўхшаган гўзаллик ҳеч қачон бўлган эмас,— дея ҳукм чиқарди у,— ажаб змаски, ҳозир ҳам бўлмаса. Қолаверса, мушукнинг ана шу гўзалликни таърифлаш учун — шу қадар узундан-узоқ ташбеҳларни қўллашга мажбур бўлаётганлиги шубҳа туғдиради.

Эшакнинг сўзлари ҳайвонларга маълум даражада таъсир қилганини пайқаш қийин эмасдики, дили-дилигача ғоятда озор етган мушук орадан чиқиб кетди. Бир неча кунгача ўрмонда бу борада гап очилмади-ю, аммо сўниб битмаган қизиқиш бора-бора янги куч билан алангаланиб кетди-да, ҳайвонлар ўринсиз шубҳа-гумонлари билан қувончларига раҳна солган эшакка таъна қила бошладилар. Бироқ, эшакка бас келиш маҳол эди. Эшак пинагини бузмай, у ҳақлими, мушук ҳақлими эканлигини ҳал қилиш учун биргина йўл борлигини айтди. Эшак рассомнинг уйига бориб, ўша туйнукка кўз ташлайди-да, қайтиб келгач, нима кўрганини айтиб беради. Шундан сўнг барча ҳайвонларнинг кўнгли жойига тушиб, эшакдан тезроқ рассомникига бориб келишни илтимос қила бошладилар. У йўлга тушди.

Лекин манзилга етиб келгач, эшак янглиш иш тутиб ойна билан сурат ўртасида туриб қолди-да, табиийки, сурат деган нарсани кўрмади. Ўрмонга қайтиб келгач, қатъият билан шундай деди:

— Мушук ёлғончи экан! Туйнукда аллақандай эшакдан бошқа ҳеч нарса кўринмайди. Япасқи буюмдан-ку асар ҳам йўқ. Мен кўрган эшак гарчанд, анчагина ёқимтой бўлса ҳам, лекин бари бир ўзимиз билган эшак-да.

— Сен синчиклаб қарадингми ўзи?— деб сўради фил.— Яқинроғига бордингми ишқилиб?

— О, ҳайвонларнинг ҳоқони Хатхи, мен ҳаммасини синчиклаб кўздан кечирдим, шу қадар яқин бордимки, тумшуғимни тумшуғига уриб олдим.

— Буларнинг барчаси ғалати,— деди фил.— Ҳаммамизга аёнки, шу пайтгача мушук ҳамиша рост гапириб келган эди. У ерга яна биронталарингиз бориб келинглар. Сен бора
қол, Балу, ўша туйнукка разм сол. Қайтиб келганингда у ерда нима кўрганингни айтиб берасан.

Айиқ йўлга тушди. У қайгиб келгач, ҳайвонлар шу гапларни эшитдилар:

— Мушук ҳам, эшак ҳам ёлғон айтишибди: ўша туйнукда аллақандай айиқ ётибди, холос.

Ҳайвонларнинг орасида астойдил тўс-тўполон кўтарилди. Улардан ҳар бири ким ҳақли эканлигига шахсан амин бўлгиси келарди.

Аммо фил уларни битта-битталаб жўнатди.

Аввал сигирни жўнатди. У туйнукда сигирдан бошқа ҳеч кимни кўролмай қайтиб келди.

Йўлбарс йўлбарсдан бошқа ҳеч кимни учратмади.

Арслон арслондан бошқа ҳеч кимни учратмади.

Қоплон қоплондан бошқа ҳеч кимни учратмади.

Туя эса туянигина кўриб қайтди.

Шундан сўнг дарғазаб бўлган Хатхи ўзи бориб ҳақиқатни ҳақ топтириб келишини айтди. У қайтиб келгач, бугундан эътиборан ўзининг барча талабларини ёлғончи деб ҳисоблажагини маълум қилди, мушукнинг нақадар паст кетганлигини ўйлай-ўйлай, анчагача ўзини босолмади.

— Туйнукда филдан бошқа кимса йўқлигини калтабин аҳмоқларгина пайқамаган бўлишлари мумкин,— деди Хатхи.

МУШУК ЧИҚАРГАН ҲИССА:

Агар санъат асари билан тасаввурингиз ойнаси ўртасида туриб қолсангиз — ўзингиз олиб кирган нарсанигина кўра оласиз. Унда қулоқларингизни кўрасизми-йўқми, аммо қулоқларингизнинг мавжуд бўлиши муқаррар, бунисидан кўнглингиз тўқ бўлаверсин.

O. Генри.
МИРШАБ ВА МУНОЖОТ

Медисон-сквердаги скамейкасида ўтирган Сопи қунишиб қўйди. Қачонки кечалари ёввойи ғоз галалари осмони фалақда тизилганча учиб бораркан, қимматбаҳо мўйна пўстини йўқ хотинлар эрларига меҳрибон-гиргиттон бўлиб қоларкан, Сопи эса паркдаги скамейкасида қуниша бошлар экан, демак, қиличини яланғочлаб қиш келаётган бўлади.

Сопининг тиззасига хазон келиб тушди. Бу Қорбобонинг ташриф қоғози эди. Бу чол Медисон-сквернинг доимий истиқоматчиларига меҳр-оқибатли, уларни яқин кунларда келиб қолишидан очиқчасига огоҳлантириб қўяди. Тўрт кўчанинг чорраҳасида у «Очиқ кўк остида» меҳмонхонасининг дарбони Шимол шамолига ташриф қоғозини тутқазиб, истиқоматчилари шай бўлиб туришлари кераклигини эслатади.

Сопи яқинлашаётган изғирин совуқларидан вужудини ҳимоя қиладиган восита ҳамда йўллар қидириб топиш учун ўз шахси тимсолида комитет таъсис этиши керак бўлган фурсат етиб келганини пайқади. Шунинг учун ҳам ўтирган скамейкасида қунишиб қўйди.

Сопининг қиш режалари у қадар баландпарвоз эмас эди. У жануб осмонини ҳам, Неапол кўрфазида лангар ташлаб туриш шарти билан елканли кемада Ўрта денгиз бўйлаб саёҳат қилишни ҳам орзу этмасди. Оролда уч ойгина қамоқда ётса — унинг дили қўмсаган бирдан-бир нарса шу эди. Уч ойгина кўнгли хушлайдиган улфатлари орасида устида муқим бошпана, еб-ичадиган овқати тайин бўлса, Борейнинг эпкини билан миршабларнинг таъқибидан даҳлсиз бўлса бас — Сопига бундан бошқа нарсанинг ҳожати йўқ.

Мана бир неча йиллардан буён Оролдаги меҳмондўст турма унга қишлик бошпана хизматини ўтарди. Унинг бахтиёрроқ ҳамшаҳарлари Флорида ёки Риверага билет харид қилганларидек, Сопи ҳам йил сайин Оролга қилинадиган зиёратига унча-мунча тайёргарлик кўрарди. Ҳозир худди ана шунинг мавриди етиб келган эди.

Ўтган куни у учта якшанба газетасини моҳирона тақсимлаб, биттасини пиджаги тагига ёзган, иккинчисини оёқларига ёпган, учинчиси билан тиззаларини ўраган эди — булар совуқдан сақлаёлмади: фонтан бўйидаги скамейкасида кечани шу қадар безовта ўтказдики, назарида Орол жуда ҳам ардоқли ва муддаодаги бошпана бўлиб кўринди. Сопи шаҳар қашшоқларига шафқат юзасидан кўрсатиладиган меҳрибончиликлардан нафратланарди. Унинг фикрича, қонун валинеъматликка қараганда шафқатлироқ эди. Шаҳарда сон минг жамоат ва хусусий хайр-саховат муассасалари бўлиб, улардан ўз камтарона эҳтиёжларига яраша бошпана ва озиқ-овқат олиши мумкин эди. Аммо хайр-саховат эҳсонлари Сопининг мағрур руҳига малол келарди. Валинеъматларнинг қўлларидан олинган ҳар қандай хайр-эҳсон учун пул билан бўлмаган тақдирда ҳам, хўрлик билан ҳақ қайтариши керак бўларди. Сезарнинг Брути бўлгани каби бу ерда ҳар бир ётоқ жойи мажбурий ванна билан боғлиқ, ҳар бир бурда нон эса дилингни тап тортмай титкилашдек беандишалик билан оғуланган эди. Ундан, кўра турмани истиқоматгоҳ қилиб олган афзал эмасми? У ерда албатта, ҳамма иш қатъий жорий этилган тартиб билан олиб борилади, аммо ҳеч ким жентелменнинг шахсий ишларига суқилмайди.

Шу тариқа қишки Оролга кетишга қарор берган Сопи дарҳол ўз режасини амалга оширишга киришди. Турмага кўпгина осон йўллар олиб борарди. Унга олиб борадиган энг ёқимли йўл ресторандан ўтарди. Сиз яхшигина ресторанда дабдабали овқат буюрасиз, маза қилиб тўйиб оласиз-да, кейин мирқуруқ эканлигингизни айтасиз. Сизни жанжал-суронсиз полисменнинг қўлига топширишади. Муросасоз судя хайрли ишни охирига етказади.

Сопи ўрнидан туриб, паркдан чиқди-да, Бродвей билан бешинчи авеню қуйилиб келиб туташадиган асфалт денгизи бўйлаб кета бошлади. Бу ерда у кечқурунлари ток занги, ипак қурти ва протоплазма бахш этиши мумкин бўлган энг соз нарсалар мужассамлашадиган чароғон кафе олдида тўхтади.

Сопи ўзидан имони комил — нимчасининг пастки тугмасидан тортиб юқорисигача кўнгли тўқ эди. Соқоли қиртишлаб олинган, устидаги пиджаги бинойидеккина, капалак нусха қора галустугини унга Шукрона куни миссионер хоним совға қилган эди. Агар столга сездирмай етиб боришга муваффақ бўлолса, ишининг ўнг келиши аниқ эди. Вужудининг стол узра кўриниб турадиган қисми офитсиантда ҳеч қандай шубҳа-гумон туғдирмади. Қовурилган ўрдак билан унинг ёнига бир шишагина шабли чақирсам бўлар, деб ўйларди Сопи. Кейин пишлоқ, қора қаҳваю сигара буюради. Бир долларли сигара жуда ёпишиб тушади. Ҳисоб-китоб ҳам унча катта бўлмайдики, кафе маъмуриятини қасоснинг ўтакетган шафқатсиз йўлларига мажбур қилмайди, у шу тариқа тамадди қилиб олгач, ҳузур билан ўзининг қишки бошпанасига равона бўлади.

Аммо Сопи ресторан остонасидан ўтиб ичкарига кирган ҳам эдики, кўзи пишиб кетган метрдотел нимдош чолвори билан жағлари қийшайиб кетган ботинкаларини кўриб қолди. Эпчил, бақувват қўллар уни шартта буриб жимгина ташқарига чикариб ташлаб, шу тариқа ўрдакни ногаҳоний қисматидан халос этди.

Сопи Бродвейдан бурилди. Афтидан, унинг йўлига гуллардан пояндоз тўшалмайди шекилли. На чора! Жаннатга кириб боришнинг бошқа йўлини қидириб топиш керак.

Олтинчи авенюнинг бурчагида моллар маҳорат билан териб кўйилган витринанинг чироқлари ўткинчиларнинг диққатини тортарди. Сопи ердан тош олди-да, витринанинг ойнасига қараб отди. Муюлишдан халойиқ ёпирилиб кела бошлади, ҳаммадан олдинда полисмен елиб келар эди. Сопи қўлларини чўнтакларига суққан кўйи ялтироқ жез тугмаларга жилмайиб турарди.

— Буни ким қилди?— деб дарҳол сўради полисмен.

— Бу ишга мени дахлдор деб ўйлаётганингиз йўқми? — деб сўради Сопи истеҳзосиз, улкан омадини қутлаётган кишидек кўнгилхушлик билан.

Полисмен Сопига ҳатто фараз билан ҳам қарагиси келмади. Магазинларнинг витриналарини тош билан чил-чил қиладиган одамлар қонун вакиллари билан музокара олиб бормайдилар — жуфтакни ростлайдилар. Полисмен йўлнинг қоқ ярмидан нарида трамвай орқасидан чопиб кетаётган одамни кўриб қолди. Таёғини ўқталди-да, изидан чопди. Сопи таъби тирриқ бўлганча яна йўлга тушди… Иккинчи марта омади келмади…

Кўчанинг нариги бетида унча асъасаю дабдабасиз ресторан бор эди. У иштаҳаси карнайлар билан чўнтаги қуруқларга мўлжалланган эди. Уни ҳавоси билан идиш-товоғи ўпкани узгудек, дастурхони билан таомлари шовдирабгина турар эди. Бу нафс ибодатхонаси Сопи иснод келтирадиган поябзал билан кўзга яққол кўринадиган чолворни монеъсиз олиб кирди. У столдан жой олиб, бифштекс, бир портсия қуймоқ, бир неча тўқоч, бир бўлак пирогни туширди. Сўнгра эса ресторан хизматкорига ўзи билан энг майда никел пул орасида заррача ҳам алоқа йўқлигини айтди.

— Ана энди тезроқ бўлинглар! — деди Сопи.— Миршабни чақиринглар. Худо хайрларингни берсин, имилламанглар: бир жентелменни маҳтал қилиб қўйманглар.

— Миршабсиз ҳам кунипг ўтиб қолар!— деди хизматкор мойли тўқочдек мулойим овоз билан ва коктейлга солинган олча сингари кўзлари шўх чақнади.— Ҳой, Кок, қарашиб юбор!

Иккала офитсиант Сопини беозоргина чап қулоғи билан йўлкага тепса-тебранмас қилиб ётқизиб қўйди. У худди дурадгорларштнг йиғма жазваридек бўғинма-бўғин ўрнидан қалқиб, кийимининг чангини қоқди. Қамалиш унинг учун хомхаёл, Орол эса йироқдаги сароб бўлиб туюлди. Икки уй наридаги аптека олдида турган полисмен кулиб қўйди-да, йўлига қараб кетди.

Сопи яна юрак ютиб омадини синаб кўришга аҳд қилгунча беш квартал йўл босиб ўтди. Бу гал унга жуда соз бир тасодиф тўғри келиб қолди. Магазин деразаси олдида турган камтарона ва кўркам либосли ёшгина жувон витринада соқол олиш учун ишлатиладиган товоқчалар билан сиёҳдонларни қизиқиб томоша қилмоқда, ундан икки қадамча нарида эса ўт ўчириш кранига суянган кўйи турқидан серзарда, барваста полисмен савлат тўкиб турар эди.

Сопи барча ёмон кўрадиган манфур кўча модабози ролини ўйнамоқчи бўлди. Кўз остига олган жабрдийдасининг батартиб кўриниши билан басавлат миршабнинг яқинда турганлигидан у, тез орада полисменнинг залварли қўли кифтимга келиб тушганини сезаман, қишни илиқ-иссиққина Оролда ўтказаман деб қатъий умид боғлашига асос берарди.

Сопи миссионер хоним совға қилган галстугини тўғрилаб, саркаш манжетларини ёруғ жаҳонга чиқарди-да, шляпасини чеккасига қўнқайтириб олган кўйи тўппа-тўғри жувон томон йўналди. Унга карашма билан им қоқди, томоқ қирди, илжайди, йўталиб қўйди. Кўчаларда бўладиган ёпишқоқ шилқимларнинг барча классик усулларини сурбетлик билан ишга солди. Сопи кўз қири билан полисменнинг уни қаттиқ тикилганча кузатаётганини кўриб турарди. Жувон бир неча қадам нарига кетиб, яна соқол олиш учун ишлатиладиган товоқчаларни кузата бошлади. Сопи унинг изидан бориб, шилқимлик билан ёнига туриб олиб, шляпасини кўтариб қўйди-да, гап қотди:

— Оҳ, мунча ёқимтойсиз-а! Айланмайсизми?

Полисмен кузатишда давом этарди. Ҳақорат қилинган хоним бармоғини кўтариб, имо қилса бас, Сопи аллақачон осойишта макон томон йўлга тушган бўларди. Назарида ҳозирданоқ полиция маҳкамасининг илиқ нафасию файзини сезаётгандек эди. Жувон Сопига ўгирилиб, унга қўлини чўзди-да, енгига ёпишди:

— Жоним билан, Майк!— деди у хушчақчақлик билан.—Пиво олиб берасанми? Мен сен билан илгарироқ гаплашишим мумкин эди-ю, миршаб қараб турган эди.—
Жувон унга эманга чирмашган чирмовуқдек ёпишиб олди, йигит уни қўлтиқлаганча тартиб кузатувчининг олдидан тундлик билан ўтиб кетди. Афтидан, Сопи эркинлик ҳузурини тортиб юраверишга маҳкум этилган эди чоғи.

Яқин орадаги кўчада ҳамроҳини юлқиб ташлаганча тирақайлаб қочди. У реклама чироқларидан чароғон кварталга, юраклар ҳам, ютуқлар ҳам, музика ҳам — барчаси бир хилда еп-энгил бўлган кварталга бориб қолди. Мўйнага бурканган хотинлар ва палто кийган эркаклар изғиринда хушчақчақлик билан сўзлашиб туришарди. Туйқусдан Сопини қўрқув босди.

Ё аллақандай жодули сеҳргар уни полиция дахлидан халос қилиб қўйдимикан? Ваҳимага тушишига сал қолди. Театрга кираверишдаги ёп-ёруғ жойда савлат тўкиб турган полисмен яқинига келгач, «халойиқ тўпланган жойда безорилик» деган сомон парчага ёпишиб олмоқчи бўлди.

Сопи хирқироқ овозини бор бўйича қўйиб бақирган кўйи аллақандай мастлар ашуласини бошлади.

Йўлка бўйлаб ўйинга тушди, айюҳаннос солди, турли қилиқлар қилди — ҳар хил йўллар билан осойишталикни бузди.

Полисмен таёғини айлантирди-да, жанжалкашга орқа угириб, бир ўткинчига уқтирди:

— Бу Елсдан келган студент. Улар бугун Хартфорд коллежининг футбол командаси устидан ғалабаларини байрам қилишяпти. Шовқин-сурон кўтаришяпти-ю, аммо бунинг хавфли жойи йўқ. Бизга уларга тақилмаслик ҳақида кўрсатма берилган.

Ҳафсаласи пир бўлган Сопи ҳожати қолмаган ирғишлашларини тўхтатди. Наҳотки биронта ҳам полисмен гирибонидан ғиппа бўғмаса? Оролдаги турма унга етишиш маҳол бўлган

Аркадиядек кўриниб кетди. У енгил пиджагини пухталаб тугмалади: изғирин эт-этидан ўтиб бормоқда эди.

Тамаки дўконида у газ ёлқинидан сигара тутаётган жанобни кўриб қолди. Жаноб ипак шамсиясини кираверишда қолдирган эди. Сопи остонадан ўтиб, шамсиясини олди-да, аста-секин йўлга равона бўлди. Сигарали одам унинг изидан тушди.

— Бу менинг шамсиям-ку,— деди у жиддият билан.

— Наҳотки?— деб тиржайди Сопи, ўғрилик устига ҳақоратни ҳам замлаб.— Нега бўлмаса полисменни чақирмаяпсиз? Ҳа, мен сизнинг соябонингизни олдим. Чақиринг ахир миршабни! Ҳов ана муюлишда турибди.

Шамсиянинг эгаси қадамини секинлатди, Сопи ҳам. Тақдир у билан яна қўпол ҳазиллашажагини аллақачоноқ сезиб турарди. Полисмен уларни қизиқиш билан кузатарди…

Эрнест Ҳемингуей
КЎПРИКДАГИ ЧОЛ
<

Гардишли кўзойнак таққан, жулдур кийинган чол йўл четида ўтирарди. Дарёга қурилган понтон кўприкдан эса аравалар, юк уловлари, эркагу аёл, бола-бақра ўтиб турарди. Xачирга қўшилган аравалар аскарлар назоратида кўприкдан соҳилга чиқариб қўйилар, вакилларга топшириларди. Гоҳо деҳқонлар, тўпиқларигача чангга ботиб, судралиб ўтардилар. Фақат чолгина жойида қимирламай ўтирар, юришга мажоли йўқдек туюларди.

Кўприкдан ўтиб нариги томонни кузатиш, душман ҳужумидан огоҳ бўлиш менинг вазифам эди. Кўприкда уловлар сийрак эди, пиёдалар ҳам камайиб қолишганди, аммо чол ҳамон шу ерда ўтирарди.

— Қаердансиз? — деб сўрадим ундан.

— Сан Карлосданман,— деди у. Она шаҳрини эсига туширганимгами, мамнун илжайиб қўйди.

— Мен ҳайвонлардан хавотирдаман…— дея луқма ташлади чол.
— А?..— дедим мен яхши тушунмай.

— Ҳа,— деди у,— ҳайвонларни деб орқада қолдим. Сан Карлосни ташлаб чиққан сўнгги одам менман.

У на чўпон ва на чавандозга ўхшарди. Мен унинг кир кийимларига, совун кўрмаган юзига, гардишли кўзойнагига назар солдим ва аста сўрадим:

— Қандай ҳайвонлар бўлди улар?
— Ҳар хил,— деди у бош чайқаб.— Уларни ташлаб келдим…

Мен кўприкка қараб турардим. Амриқолик эса Ебро Далта қишлоғи томон термуларди. У душманни ўйлар, тиқ этган товуш эшитилса, вужуди қулоққа айланарди.

— Қандай ҳайвонлар экан-а, улар?— дея такрор сўрадим.
— Икки эчки ва бир мушук. Яна тўрт жуфт каптар ҳам бор.

— Сиз уларни қолдириб келдингизми?
— Ҳа, чунки тўплар… Капитан менга тўплар ўқ узади, боринг, деди.

— Оилангиз йўқми?— деб сўрадим мен кўприк адоғига қараб. Охирги аравалар кўприкдан ўтиб, тепаликка тирмашмоқда эди.

— Йўқ,— деди у.— Фақат ҳайвонларим… Мушук, албатта, халос бўла олади. Лекин бошқалари… Билолмадим.

— Қайси сиёсатни маъқуллайсиз? — деб сўрадим ундан.

— Сиёсатга қизиқмайман,— деди у.— ёшим етмиш саккизда, ўн икки чақирим йўл юрдим, узоққа боролмасам керагов…

— Бу ерда ўтирмаганингиз маъқул,— дедим унга.

— Биронта юк машинасида Тортосадаги чорраҳагача етволсангиз яхши бўларди.

— Бир оз кутаман,— деди у.
— Кейин кетарман. Юк машиналари қайси томонга боради?

— Барселона томонга.
— Менга бу ерлар нотаниш… Катта раҳмат сизга. Барака топинг.

У менга мўлтирабгина қараб, ташвишларини баҳам кўраётганлигимдан мамнунлигини билдирди.

— Мушукдан кўнглим тўқ-а, лекин бошқалари-чи?.. Xўш, сиз бу ҳақда қандай фикрдасиз?

Мен елка қисдим.

— Шаҳарни тўплардан ўққа тутишса, улар нима қилади-а?..
— Каптарлар қафасдадир, оғзини очиқ қолдирган-мисиз?—деб сўрадим мен.

— Ҳа, очиқ.
— Унда, улар учиб кетади.

— Ҳа, дарвоқе, улар учади. Лекин бошқалари-чи? Ҳм, бу ҳақда ўйламаганим маъқулга ўхшайди…
— Агар дам олволган бўлсангиз,— дедим қимтинибгина,— мен кетаман…

— Раҳмат,— деди чол ва оёққа турди, турдию илкис қалқиб, ерга ўтириб қолди.

— Мен фақат ҳайвонларимдан ташвишдаман,— деган овози эшитилди орқамдан.— Фақат ҳайвонларимдан…

Чолга бир нарса дейиш маҳол эди. Фашистлар Еброга яқинлашиб қолишганди.

Аслиятдан Ўроқ Равшанов таржимаси

Sizga  taqdim etilayotgan sahifada Amerika hikoyachiligining azaliy va abadiy  mavzular qalamga olingan uch namunasini va ularni tahlil etgan maqolani  mutolaa qilishingiz mumkin.

Rustam IBRAGIMOV
AMЕRIKA HIKOYACHILIGINING UCH SURATI

I. KALTABINLIK FЕNOMЕNI

Kaltabinlik jaholat sari bosilgan ulkan qadamdir. Tarix sahifalariga diqqat bilan nazar solgan kishi ko‘pgina ulug‘ fojialar madaniyatsizlik, saviyasizlik oqibatida yuzaga kelganini, bunda hal qiluvchi turtki rolini aynan kaltabinlik o‘ynaganligini ilg‘aydi. Amerika adabiyotining klassigi Mark Tven (1835-1910) ham shu holni boshidan o‘tkazgan, bundan tug‘ilgan kechinmayu o‘ylarini “Masal” nomi ostida mo‘’jazgina bir hikoyasida aks ettirgan.

Ma’lumki, aksar masalomuz asarlarning qahramonlari hayvonlardir. Mark Tven hikoyasi uchun-da ushbu xususiyat xos. O‘ziga xos mazkur “spektakl”da ko‘plab “aktyor”lar – jonivorlar ishtirok etsa-da, asardagi butun jarayonning harakatlantiruvchi kuchi, markaziy obrazi bu mushukdir. Chunki “u o‘zining bilimdonligiyu hassosligi, g‘aroyib boodobligiyu o‘ta madaniyatliligi bilan hamisha ularning havasini keltirardi”. Oynada aks etadigan tarzda osib qo‘yilgan go‘zal surat to‘g‘risida o‘rmondagi hayvonlarga so‘zlab, bu narsaga ularni juda ham qiziqtirib qo‘ygan bu mushuk timsolida nazarimizda, bashariyat tarixida o‘tgan turli payg‘ambarlar, buyuk faylasuflar, yetuk san’atkoru allomalar siymosi yashirin. Suqrot, Iisus Xristos, Halloj, Ulug‘bek, J. Bruno singari odamzodga Haq yo‘lini ko‘rsatgan, olam go‘zalliklaridan ogoh etgan zotlar manfur omma tomonidan xo‘rlangani, ular anglatgan haqiqatlar bir qolipdagi tuban dunyoqarashlar ramkasiga solinib baholangani ma’lum. Shu siymolarning ruhi va qismati mujassam mushuk boshqa jonzotlardan farqli ravishda shunchaki hayvon emas. U o‘zining favqulodda fenomen ekanligi bilan xashaki, mayda odamlar obrazi bo‘lmish o‘zga hayvonlardan farq qilardi. To‘g‘ri, adib bu to‘g‘rida to‘g‘ridan-to‘g‘ri, batafsil to‘xtalmaydi. Bu narsani anglash uchun mushukning YANGILIK yetkazishi detalining o‘ziyoq kifoya. Mazkur YANGILIK esa boya aytilganidek, bir rassom tomonidan ajib bir mahorat bilan surat chizilib, so‘ng uning ko‘zguda aks etadigan qilib osib qo‘yilgani edi. Bu haqda musavvirning o‘zi shunday degan ekan:

“Suratni oynada ko‘rsangiz… unda miqyosi chuqurlashadi, bo‘yoqlari muloyimlashadi. Meningcha, surat anchagina latiflashadi”.

Aynan “miqyosning chuqurligi”, “bo‘yoqlarning go‘zalligi” mushuk vositasida kaltabin hayvonlarga xabar qilindi. Ushbu ma’lumot ularda dastlab hayrat va qiziqish uyg‘otdi. Mazkur yangilikning ikki muhim obyekti – surat hamda ko‘zgu nimaligi so‘ralganda mushuk ularni shunday ta’riflaydi:

1) “… surat degani yapasqi bir narsa. Shu qadar yapasqiki, zavq-shavqingizni oshirib yuboradi. Qolaversa, o‘zi juda go‘zal”.

2) “Devordagi bir tuynuk,… unga qarasangiz – suratni ko‘rasiz. Bu suratda shu qadar nafosat, latofat, samoviy shaffoflik aks etganki, u o‘zining aql bovar qilmaydigan ko‘rkamligi bilan sizni shu qadar ilhomlantirib yuboradiki, boshingiz aylana boshlaydi”.

Bu ta’rifu tavsiflardan gangib qolayozgan hayvonlar olomoni bir eshakning quyidagi badbin gapidan so‘ng shubhaga tushdi:

“Mushuk lof urayotgan go‘zallikka o‘xshagan go‘zallik hech qachon bo‘lgan emas”. Bu bilan ommaga qarata Kopernikning geliotsentrik nazariyasi yo bo‘lmasa boshqa bir ilmiy kashfiyotga qarshi nutq so‘zlagan manfur cherkov ahlini eslatib yuborgan “eshakning so‘zlari hayvonlarga ma’lum darajada ta’sir qilganini payqash qiyin emasdiki, dili-diligacha g‘oyatda ozor yetgan mushuk oradan chiqib ketdi”. Keyin esa o‘sha eshak rassomning uyiga borib, tuynukda nima borligini ko‘rib keladigan bo‘ldi. Ko‘zguyu surat o‘rtasida turib qolgan eshak mutlaqo tabiiy ravishda faqat o‘z aksini ko‘rdi. Qaytib kelgach esa shunday hukm chiqardi: “Mushuk yolg‘onchi ekan!” Bu gapdan to‘la qanoat hosil etmagan hayvonlar xoqoni Xatxi boshqa jonivorlarni ham tuynuk sari yo‘lladi. Xullas, ko‘zguda ayiq ayiqni, sigir sigirni, yo‘lbars yo‘lbarsni ko‘rdi va hokazo. Nihoyat, fil Xatxi ham o‘sha yoqqa borib kelgach, o‘z-o‘zidan tabiiyki, shunday xulosaga keldi:

“Tuynukda fildan boshqa kimsa yo‘qligini kaltabin ahmoqlargina payqamagan bo‘lishlari mumkin”.

Fil boshchiligidagi o‘rmon jonivorlari olam go‘zalligini, uning mohiyatini anglash iqtidoridan mahrum edi. Shu bois ular oynada rassom yaratgan ilohiy ilhom samarasini – buyuk san’at asarini emas (!), faqat o‘zlarini, aniqrog‘i, o‘zlarining harakatsiz miyasiga qo‘rg‘oshindek quyilgan bir standartdagi dunyoqarashni ko‘rdilar. Ko‘zguni ham shu qarashlar asosida talqin etdilar. Buyuk yozuvchi M. Tven donishmand mushuk tilidan ana o‘sha kaltabin maxluqlar – odam zotining eng ulug‘ fojiasi bo‘lmish jaholatga tomon yo‘llovchi fikrsiz, saviyasiz to‘daga qarata, shuningdek, mahdudlik, olchoqlik, tubanlik botqog‘iga botgan XIX asr Amerika jamoatchiligiga protest sifatida shunday deydi:

“Agar san’at asari bilan tasavvuringiz oynasi o‘rtasida turib qolsangiz – o‘zingiz olib kirgan narsanigina ko‘ra olasiz”.

II. O‘ZLIKNI TANISH LAHZASI

Odam bolasi taqdiri azal qo‘lidagi bir o‘yinchoq, cheksiz ummon to‘lqinlarida chayqalib turgan ojiz bir qayiqchadir. Uning xohish-istagi qismatning ayovsiz irodasi bilan hech to‘g‘ri kelmagan. Amerika adabiyoti klassigi O. Genri (1862-1910)ning mo‘’jaz hikoyalaridan biri bo‘lmish “Mirshab va munojot” ham shu boqiy qonuniyatdan so‘zlaydi.

Uyi, bir chaqa puli yo‘q Sopining qachonlardir “…hayotida ona, gul, dadil rejalar, yor-birodar deganga o‘xshagan narsalari, pokiza o‘ylari, pokiza yoqalari bo‘lgan” edi. Biroq yillar o‘z ishini qilar ekan. U endilikda hech vaqosi yo‘q, notavon bir kimsaga aylanib qolgan. Uning tashvishi yil fasllariga, vaziyatga qarab o‘zgarib turar, odatda bu umumiy tashvish ruhi tirikchilik tashvishlaridangina iborat bo‘lardi. Ha, bu faqat XX-XXI asrlar muammosi emas, barcha davrlarning ulkan dardidir. Faqat tirik qolish uchungina, faqat bugun uchun, shu soat uchun yashash farishtalardan-da ulug‘ sanalgan odamzodni mayda bir qumursqaga aylantirib qo‘ydi. Ko‘p qatori shu holga tushgan Sopi kech kuzda, qahraton qish qilich yalang‘ochlab kelayotgan chog‘ sovuqdan bir amallab omon chiqishni o‘ylar, odatda bunday o‘ylar yovvoyi hayvonlarning-da boshidan kechardi. Yozuvchi bu holatni shunday tasvirlaydi:

“Qachonki kechalari yovvoyi g‘oz galalari osmoni falakda tizilgancha uchib borarkan, qimmatbaho mo‘yna po‘stini yo‘q xotinlar erlariga mehribon-girgitton bo‘lib qolarkan, Sopi esa parkdagi skameykasida qunisha boshlar ekan, demak, qilichini yalang‘ochlab qish kelayotgan bo‘ladi”. Sopida o‘sha xotinlarning erlarida bo‘lganidek jaraq-jaraq pul tugul, bir tiyin aqcha ham, “o‘zi bilan eng mayda nikel pul orasida zarracha ham aloqa” yo‘q. Bu daydining qish rejasi ko‘pchilik boshpanasizlarniki kabi sodda edi. Ya’ni “…orolda uch oygina qamoqda yotsa – uning dili qo‘msagan birdan-bir narsa shu edi. Uch oygina ko‘ngli xushlaydigan ulfatlari orasida ustida muqim boshpana, yeb-ichadigan ovqati tayin bo‘lsa,..” Buning uchun biron-bir bezorilik qilib, politsiyaning qo‘liga tushsa kifoya edi. Qasddan qilinguvchi bu tariqa bezorilikning esa xilma-xil ko‘rinishlari mavjud: biror hashamatli restoranda shohona dasturxon buyurtirib, so‘ng ovqat pulini to‘lamaslik deysizmi, polismenning shundoqqina qarshisida do‘kon vitrinasining oynasiga tosh otib, chil-chil qilish, ofatijon xonimlarga shilqimlik qilish yoki baqirib-chaqirib, shovqin ko‘targancha ashula aytib, jamoat osoyishtaligini buzish deysizmi?! Sopi bu usullarning barini sinab ko‘rdi. Axir, o‘z vijdonini sotib bo‘lsa ham, qishdan omon chiqish – issiq o‘rin, bir burda non topish kerak edi-da! Shuning uchun u erkini, hozirgina aytilganidek, eng katta boyligi – imonini qurbon keltirmoqqa qaror berdi. Biroq… biroq taassufki (yoki xudoga shukurki), restorandagi ofitsiantlar mirquruq xo‘randani politsiyaga topshirmay, shunchaki tashqariga chiqarib tashlashdi. Gap otib, tegajog‘lik qilgani bir suyuqoyoq bo‘lib chiqdi. Do‘kon oynasini sindirganiga polismen ishonmadi. Boshqa bir polismen esa shovqin solgan shovvozga parvo ham qilmadi. Nega shunday bo‘ldi? Qonun nuqtai nazaridan aybli sanalgan ishlarni qilgan kishini qonun posbonlari hibsga olmog‘i lozim-ku! Bu shunchaki tasodifmi yoki politsiyachilarning go‘lligimi (bir jihatdan ikkinchi taxmin haqiqatga yaqinroq. Chunki bir qator mayda jinoyatlar – vinrinani tosh bilan urib sindirish, odamlarning tinchini buzish, birovning soyabonini olib ketish jazosiz qoldi. Bu ham O. Genrining shafqatsiz va adolatsiz politsiya asosiy tayanchlaridan biri bo‘lgan XIX-XX asrlar Amerika jamiyatiga qaratilgan o‘ziga xos protestidir!)? Sopidan “omad” yuz o‘girayotganining sababi balki ilohiyot bilan bog‘liqdir: “Qamalish uning uchun xomxayol, Orol esa yiroqdagi sarob bo‘lib tuyuldi”… “Tuyqusdan Sopini qo‘rquv bosdi. Yo allaqanday joduli sehrgar uni politsiya daxlidan xalos qilib qo‘ydimikan?” Ehtimolki, taqdirning bu “hazil”idan maqsad Sopini, qachonlardir hayotiy a’moli, e’tiqodi, o‘zi uchun aziz sanalgan narsalardan tug‘ilmish samimiy tuyg‘ulari bo‘lgan Sopini ma’naviy o‘limdan, ma’naviy halokatdan saqlab qolishdir?! Har holda Sopi maqsadiga yetolmay fig‘oni chiqib yuribdi: “Bu ularning panjasiga tushish ishtiyoqida yuribdi-yu, ular bo‘lsa bunga xuddi benuqson Rim papasi bilan muloqotda bo‘lgandek muomala qilishadi”. Nihoyat, qorong‘u tushdi. Daydimiz o‘zining qadrdon “boshpana”si tomon yo‘l oldi. “Negaki, kishini jonajon uyiga tortib turish qayg‘usi bu uy hatto parkdagi skameykadan iborat bo‘lgan taqdirda ham barham topmaydi”. Ana shu yo‘l olish aslida qismat tomonidan atayin, maxsus “uyushtirilgan” edi. Novellaning kulminatsiyasi ham aynan shu yerda. Chunki Sopini ana shu yo‘lda joylashgan ko‘hna bir cherkovdan quyilayotgan ilohiy musiqa – organdan chiqayotgan yakshanba munojoti to‘xtatgan, sehrlagan ediki, Sopi “cho‘yan panjaraning jimjimador naqshlariga yopishgancha turib qolgan edi”. Yozuvchi tasvirlagan quyidagi manzara aslida Sopining ulkan o‘zgarishlar ro‘y berayotgan qalbi manzarasidir:

“Osuda oy balqib chiqqan; ekipajlar va o‘tkinchilar siyraklashib qolgan; bo‘g‘otlarning taglarida mudroq bosgancha chumchuqlar chirqillar – o‘zingizni qishloq qabristonida turgandek his qilishingiz mumkin edi”. Ha, san’atning, san’at libosidagi ilohiyotning qudratlaridan biri ham ana shunda. Hamma vaqt emas, balki noma’lum bir tabarruk lahzalarni, hammani emas, balki botinida ezgulikning loaqal xiragina cho‘g‘i qolgan kishilarni Yaratgan egam tanlaydi-da, musiqa sadosi yoxud boshqa biron vosita orqali o‘z qudratini faqat uni anglay biladiganlargagina namoyish etadi. Odamzodning, butun olamning hamda O‘zining mazmun-mohiyatini faqat uni anglay oladiganlargagina yetkazadi. Sopi kam sonli ana shunday bandalardan biri edi. Biz esa O. Genri qahramonining qalbiyu shuurida ro‘y bergan inqilobni muallifdan ko‘ra yaxshiroq sharhlay olmaymiz:

“U o‘zi qulab tushgan tagsiz jarni ko‘rib qo‘rqib ketdi. Sha’niga nomunosib kunlar, puchga chiqqan umidlari, mahv bo‘lgan salohiyati va pastarin niyatlari ko‘z o‘ngidan o‘tdi. Hayoti shulardan iborat bo‘lgan ekan.

Yuragi ana shu yangi kayfiyat bilan hamohang yo‘sinda tepa boshladi. U o‘zida tuyqusdan yovuz qismat bilan kurashishga kuch topdi. U jirkanch botqoqdan chiqib oladi, yana yuksaklikka yuz tutadi, uni o‘ziga bandi qilib olgan shum yovuzlikni yengadi. Hali fursat qo‘ldan ketmagan, hali anchagina yosh. Dilidagi o‘sha marur orzularini yana uyg‘otadi, ularni ro‘yobga chiqarish uchun g‘ayrat bilan ishga kirishadi. Organning tantanavor, ammo totli sadolari uni o‘zgartirib yubordi. Ertaga ertalab u shaharning ishchilar qismiga borib, o‘ziga ish qidirib topadi. Bir kuni qaysi ham mo‘mayfurush unga aravakashlik o‘rnini taklif qilgan edi. Uni ertagayoq qidirib topadi-da, o‘sha vazifani so‘rab oladi. U odam bo‘lishni istaydi. U …”

Ana shu joyga kelganda boshpanasizlar ta’qibchisi – manfur politsiya Sopi hozirgina o‘zi nafrat-la voz kechgani tubsiz jarlik – oroldagi uch oylik qamoqqa hukm etdi. Bu – odam bolasini o‘yinchoqqa, bepoyon ummon qa’ridagi notavon qayiqqa aylantirgan taqdiri azalning ishi edi.

III. JONIVORLARGA MUHABBAT

Jonivorlar – bizning ukalarimiz, degan edi ulug‘ rus shoiri Sergey Yesenin. XX asr Amerika adabiyotining ulkan namoyandasi Ernest Xeminguey (1899-1961) qalamiga mansub “Ko‘prikdagi chol” hikoyasining bosh qahramoni, “gardishli ko‘zoynak taqqan, juldur kiyingan” qariya ham shu fikrni o‘ziga hayotiy shior qilgan esa ajab emas. Hayvonlarga bo‘lgan mehr-muhabbat uning butun qalbiga singib ketgandi. Bu qalb oynasi ayniqsa, cholning ona vatani Ispaniyada talotum qo‘pgan paytda bor bo‘yu basti-la namoyon bo‘ldi. Gap shundaki, 1936 yilda bu mamlakat fuqarolar urushi girdobida qolgan, bir yoqda taraqqiyparvar kuchlardan iborat respublikachilar, ikkinchi yoqda esa Franko boshchiligidagi fashistlar ispan tuprog‘ining har qarich yeri uchun kurash olib borardi. Oqibatda bu dahshatli janglarda frankochilarning qo‘li baland kela boshladi. Puturdan ketayotgan respublikachilar birin-ketin shaharlarni, strategik jihatdan muhim hududlarni boy berishar, butun Yevropa fashizm balosining haqiqiy basharasiga ilk bor ana shu chog‘da guvoh bo‘lib turardi. Falangistlarning manfur oyog‘i yetgan ko‘pdan-ko‘p shaharlardan biri bu San Karlos – Xeminguey dahosi yaratgan beqiyos timsol – ko‘prik ustida bemajolgina o‘tirgan, oilasi yo‘q, yetmish sakkiz yoshlardagi o‘sha cholning qadrdon kenti San Karlos edi. Sal avvalroq bu go‘shani yoppasiga tashlab qochgan edilar. Chol ham ona shahrini ming bir istihola bilan, ming bir o‘y bilan majburan tark etgandi. Tark etganda ham hammadan keyin, vujudi oldinga qarab, qalb ko‘zi esa orqaga boqqancha San Karlosdan chiqib ketgandi. Qariyaning o‘zi bu haqda amerikalik ko‘ngilli askarga – “Ko‘prikdagi chol” hikoyasini kitobxonga bayon qilguvchi roviyga (bu odamning prototipi aslida muallif Xemingueyning o‘zidir!) qarata shunday deydi: “Ha, – dedi u, – hayvonlarni deb orqada qoldim. San Karlosni tashlab chiqqan so‘nggi odam menman”.

Ha, yoshini yashab, oshini oshab bo‘lgan ushbu odamning o‘z yurtiga, aziz San Karlosiga muhabbati benihoya kuchli edi. Askar yigit uning qayerdan ekanligini so‘ragan epizodda bu hol ko‘z o‘ngimizda juda yorqin namoyon bo‘lgan: “…San Karlosdanman, – dedi u. Ona shahrini esiga tushirganimgami, mamnun iljayib qo‘ydi”. Shu iljayish, shu tabassumning o‘zida Vatanga muhabbat suv yuzida aks etgan to‘lin oydek jilva qilgandi. Bu muhabbat esa yesenincha ibora bilan aytganda, qariyaning “uka”lari – ikki echkiyu bir mushuk hamda to‘rt juft kaptarga ayricha mehr qo‘yish, juda ko‘p odamlarga xos bo‘lmagan o‘sha o‘ziga xos tuyg‘u-la uyg‘unlikni yuzaga keltirgandi. Kiyimlari kir, yuzi necha kundan beri sovun ko‘rmagan bu odam boshpanasi yo‘qligiga, kimsasizligiga qaramay, faqat va faqat qadrdon shahrida qolgan qadrdon jonivorlarini o‘ylab, tashvish tortardi. Hikoyaga diqqat bilan razm solgan o‘quvchi chol aytgan gaplarning yarmidan ko‘pi yolg‘iz ana shu tashvish oqimidangina iboratligini sezishi qiyin emas: 1) “Men hayvonlardan xavotirdaman…” 2) “ularni tashlab keldim…” 3) “faqat hayvonlarim… Mushuk, albatta, xalos bo‘la oladi. Lekin boshqalari… Bilolmadim.” 4) “mushukdan ko‘nglim to‘q-a, lekin boshqalari-chi?… Xo‘sh, siz bu haqda qanday fikrdasiz?” 5) “Shaharni to‘plardan o‘qqa tutishsa, ular nima qiladi-a?…” 6) “Men faqat hayvonlarimdan tashvishdaman, … faqat hayvonlarimdan…”

Savol tug‘iladi: nega faqat hayvonlardan?! Odamlar-chi?! Boya aytilganidek, bu paytda butun Ispaniya ikkiga bo‘lingancha hokimiyat talashib, bir-birining go‘shtini yer, azim yurtni o‘liklaru vayronalarga to‘ldirgan edi. Cholning esa har ikki tomonga ham daxli yo‘q. O‘zi aytganidek, siyosatga qiziqmasdi. Ehtimol, atrofini o‘ragan munofiqlik, razolat, turli siyosiy mojarolar, aqidaparastlik uning odamlardan butunlay bezishiga, hayotining bor mazmuni jonivorlar bo‘lib qolishiga olib kelgandir?! Ko‘prik chetida o‘ychan o‘tirgan bu keksa dil sohibi ruhiyati Yeseninning lirik qahramoni kayfiyatiga juda yaqindir:

Odamlardan yuvdim ilgimni,
O‘z do‘stlarim sari intildim.
Eng chiroyli galstugimni
Kuchuklarning bo‘yniga ildim.

Alalxusus, ulug‘ Xeminguey o‘zining “Ko‘prikdagi chol” hikoyasi bilan “Yovvoyi yo‘rg‘a” (E. Seton-Tompson), “Mumu” (I. Turgenev), “Jungli kitobi” (R. Kipling) singari dunyo adabiyotining ajoyib namunalariga javoban Ispaniya urushidan xotira sifatida jonivorlarga qarata mo‘’jazgina madhiya yaratdi.

Manba: Afsungarlar tuhfasi – T., “Yosh gvardiya” nashriyoti, 1989 yil.

Mark Tven
MASAL

Chog‘roqqina, ammo juda go‘zal surat chizgan bir rassom uni oynada aks etadigan tarzda osib qo‘yishga qaror qildi.

— Suratni oynada ko‘rsangiz,— dedi rassom,— unda miqyosi chuqurlashadi, bo‘yoqlari muloyimlashadi. Meningcha, surat anchagina latiflashadi.

O‘rmonda yashovchi hayvonlarga bularning hammasi to‘g‘risida xonaki mushuk gapirib berdi. U o‘zining bilimdonligiyu hassosligi, g‘aroyib boodobligiyu o‘ta madaniyatligi bilan hamisha ularning havasini keltirardi.

Mushuk boshqa hayvonlarning xayoliga ham kelmagan narsalar to‘g‘risida bahs etishi mumkin edi. Biroq ular: aksar uning hikoyalaridan keyin ham gaplariga to‘la-to‘kis ishongilari kelmasdi.

Mushukdan bu yangilikni eshitgach, o‘rmonda yashovchi hayvonlar juda hayajonlanib ketdilar. Unga savollar yog‘dirib bor gapni batafsil aytib berishiii talab qildilar. Ularni, ayniqsa, surat degani nima ekanligi qiziqtirardi.

— Bilasizlarmi,— dedi mushuk, — surat degani yapasqi bir narsa. Shu qadar yapasqiki, zavq-shavqingizni oshirib yuboradi. Qolaversa, o‘zi juda go‘zal!

Shundan keyin hayvonlarning qiziqishi nihoyatda kuchayib ketdi, ular mushuk surat deb atagan narsani ko‘rish uchun borliqlaridan kechishga tayyor ekanliklarini aytdilar.

— Darvoqe, uni bunchalik go‘zal qilib ko‘rsatadigan narsa nima?— deb so‘radi ayiq.
— Hayratomuz ko‘rkamligi,— deb javob berdi mushuk.

Bu ularning zavq-shavqini yanada oshirib yubordi, ayni bir vaqtda ko‘tillarida muayyan gumon tug‘dirdi. Hayvonlarning qiziqishlari had-hududsiz edi.

— Oyna degani nima?— deb qiziqsindi sigir.

— Devordagi bir tuynuk,— deb tushuntirdi mushuk.— Unga qarasangiz — suratni ko‘rasiz. Bu suratda shu qadar nafosat, latofat, samoviy shaffoflik aks etganki, u o‘zining aql bovar qilmaydigan ko‘rkamligi bilan sizni shu qadar ilhomlantirib yuboradiki, boshingiz aylana boshlaydi. Hushingizdan ketib qolayozasiz.

Shu paytgacha churq etmay turgan eshak daf’atan hamma yor-birodarlarini o‘yga cho‘mdirib qo‘ydi:

— Mushuk lof urayotgan go‘zallikka o‘xshagan go‘zallik hech qachon bo‘lgan emas,— deya hukm chiqardi u,— ajab zmaski, hozir ham bo‘lmasa. Qolaversa, mushukning ana shu go‘zallikni ta’riflash uchun — shu qadar uzundan-uzoq tashbehlarni qo‘llashga majbur bo‘layotganligi shubha tug‘diradi.

Eshakning so‘zlari hayvonlarga ma’lum darajada ta’sir qilganini payqash qiyin emasdiki, dili-diligacha g‘oyatda ozor yetgan mushuk oradan chiqib ketdi. Bir necha kungacha o‘rmonda bu borada gap ochilmadi-yu, ammo so‘nib bitmagan qiziqish bora-bora yangi kuch bilan alangalanib ketdi-da, hayvonlar o‘rinsiz shubha-gumonlari bilan quvonchlariga rahna solgan eshakka ta’na qila boshladilar. Biroq, eshakka bas kelish mahol edi. Eshak pinagini buzmay, u haqlimi, mushuk haqlimi ekanligini hal qilish uchun birgina yo‘l borligini aytdi. Eshak rassomning uyiga borib, o‘sha tuynukka ko‘z tashlaydi-da, qaytib kelgach, nima ko‘rganini aytib beradi. Shundan so‘ng barcha hayvonlarning ko‘ngli joyiga tushib, eshakdan tezroq rassomnikiga borib kelishni iltimos qila boshladilar. U yo‘lga tushdi.

Lekin manzilga yetib kelgach, eshak yanglish ish tutib oyna bilan surat o‘rtasida turib qoldi-da, tabiiyki, surat degan narsani ko‘rmadi. O‘rmonga qaytib kelgach, qat’iyat bilan shunday dedi:

— Mushuk yolg‘onchi ekan! Tuynukda allaqanday eshakdan boshqa hech narsa ko‘rinmaydi. Yapasqi buyumdan-ku asar ham yo‘q. Men ko‘rgan eshak garchand, anchagina yoqimtoy bo‘lsa ham, lekin bari bir o‘zimiz bilgan eshak-da.

— Sen sinchiklab qaradingmi o‘zi?— deb so‘radi fil.— Yaqinrog‘iga bordingmi ishqilib?

— O, hayvonlarning hoqoni Xatxi, men hammasini sinchiklab ko‘zdan kechirdim, shu qadar yaqin bordimki, tumshug‘imni tumshug‘iga urib oldim.

— Bularning barchasi g‘alati,— dedi fil.— Hammamizga ayonki, shu paytgacha mushuk hamisha rost gapirib kelgan edi. U yerga yana birontalaringiz borib kelinglar. Sen bora
qol, Balu, o‘sha tuynukka razm sol. Qaytib kelganingda u yerda nima ko‘rganingni aytib berasan.

Ayiq yo‘lga tushdi. U qaygib kelgach, hayvonlar shu gaplarni eshitdilar:

— Mushuk ham, eshak ham yolg‘on aytishibdi: o‘sha tuynukda allaqanday ayiq yotibdi, xolos.

Hayvonlarning orasida astoydil to‘s-to‘polon ko‘tarildi. Ulardan har biri kim haqli ekanligiga shaxsan amin bo‘lgisi kelardi.

Ammo fil ularni bitta-bittalab jo‘natdi.

Avval sigirni jo‘natdi. U tuynukda sigirdan boshqa hech kimni ko‘rolmay qaytib keldi.

Yo‘lbars yo‘lbarsdan boshqa hech kimni uchratmadi.

Arslon arslondan boshqa hech kimni uchratmadi.

Qoplon qoplondan boshqa hech kimni uchratmadi.

Tuya esa tuyanigina ko‘rib qaytdi.

Shundan so‘ng darg‘azab bo‘lgan Xatxi o‘zi borib haqiqatni haq toptirib kelishini aytdi. U qaytib kelgach, bugundan e’tiboran o‘zining barcha talablarini yolg‘onchi deb hisoblajagini ma’lum qildi, mushukning naqadar past ketganligini o‘ylay-o‘ylay, anchagacha o‘zini bosolmadi.

— Tuynukda fildan boshqa kimsa yo‘qligini kaltabin ahmoqlargina payqamagan bo‘lishlari mumkin,— dedi Xatxi.

MUSHUK CHIQARGAN HISSA:

Agar san’at asari bilan tasavvuringiz oynasi o‘rtasida turib qolsangiz — o‘zingiz olib kirgan narsanigina ko‘ra olasiz. Unda quloqlaringizni ko‘rasizmi-yo‘qmi, ammo quloqlaringizning mavjud bo‘lishi muqarrar, bunisidan ko‘nglingiz to‘q bo‘laversin.

O. Genri.
MIRSHAB VA MUNOJOT

Medison-skverdagi skameykasida o‘tirgan Sopi qunishib qo‘ydi. Qachonki kechalari yovvoyi g‘oz galalari osmoni falaqda tizilgancha uchib borarkan, qimmatbaho mo‘yna po‘stini yo‘q xotinlar erlariga mehribon-girgitton bo‘lib qolarkan, Sopi esa parkdagi skameykasida qunisha boshlar ekan, demak, qilichini yalang‘ochlab qish kelayotgan bo‘ladi.

Sopining tizzasiga xazon kelib tushdi. Bu Qorboboning tashrif qog‘ozi edi. Bu chol Medison-skverning doimiy istiqomatchilariga mehr-oqibatli, ularni yaqin kunlarda kelib qolishidan ochiqchasiga ogohlantirib qo‘yadi. To‘rt ko‘chaning chorrahasida u «Ochiq ko‘k ostida» mehmonxonasining darboni Shimol shamoliga tashrif qog‘ozini tutqazib, istiqomatchilari shay bo‘lib turishlari kerakligini eslatadi.

Sopi yaqinlashayotgan izg‘irin sovuqlaridan vujudini himoya qiladigan vosita hamda yo‘llar qidirib topish uchun o‘z shaxsi timsolida komitet ta’sis etishi kerak bo‘lgan fursat yetib kelganini payqadi. Shuning uchun ham o‘tirgan skameykasida qunishib qo‘ydi.

Sopining qish rejalari u qadar balandparvoz emas edi. U janub osmonini ham, Neapol ko‘rfazida langar tashlab turish sharti bilan yelkanli kemada O‘rta dengiz bo‘ylab sayohat qilishni ham orzu etmasdi. Orolda uch oygina qamoqda yotsa — uning dili qo‘msagan birdan-bir narsa shu edi. Uch oygina ko‘ngli xushlaydigan ulfatlari orasida ustida muqim boshpana, yeb-ichadigan ovqati tayin bo‘lsa, Boreyning epkini bilan mirshablarning ta’qibidan dahlsiz bo‘lsa bas — Sopiga bundan boshqa narsaning hojati yo‘q.

Mana bir necha yillardan buyon Oroldagi mehmondo‘st turma unga qishlik boshpana xizmatini o‘tardi. Uning baxtiyorroq hamshaharlari Florida yoki Riveraga bilet xarid qilganlaridek, Sopi ham yil sayin Orolga qilinadigan ziyoratiga uncha-muncha tayyorgarlik ko‘rardi. Hozir xuddi ana shuning mavridi yetib kelgan edi.

O‘tgan kuni u uchta yakshanba gazetasini mohirona taqsimlab, bittasini pidjagi tagiga yozgan, ikkinchisini oyoqlariga yopgan, uchinchisi bilan tizzalarini o‘ragan edi — bular sovuqdan saqlayolmadi: fontan bo‘yidagi skameykasida kechani shu qadar bezovta o‘tkazdiki, nazarida Orol juda ham ardoqli va muddaodagi boshpana bo‘lib ko‘rindi. Sopi shahar qashshoqlariga shafqat yuzasidan ko‘rsatiladigan mehribonchiliklardan nafratlanardi. Uning fikricha, qonun valine’matlikka qaraganda shafqatliroq edi. Shaharda son ming jamoat va xususiy xayr-saxovat muassasalari bo‘lib, ulardan o‘z kamtarona ehtiyojlariga yarasha boshpana va oziq-ovqat olishi mumkin edi. Ammo xayr-saxovat ehsonlari Sopining mag‘rur ruhiga malol kelardi. Valine’matlarning qo‘llaridan olingan har qanday xayr-ehson uchun pul bilan bo‘lmagan taqdirda ham, xo‘rlik bilan haq qaytarishi kerak bo‘lardi. Sezarning Bruti bo‘lgani kabi bu yerda har bir yotoq joyi majburiy vanna bilan bog‘liq, har bir burda non esa dilingni tap tortmay titkilashdek beandishalik bilan og‘ulangan edi. Undan, ko‘ra turmani istiqomatgoh qilib olgan afzal emasmi? U yerda albatta, hamma ish qat’iy joriy etilgan tartib bilan olib boriladi, ammo hech kim jentelmenning shaxsiy ishlariga suqilmaydi.

Shu tariqa qishki Orolga ketishga qaror bergan Sopi darhol o‘z rejasini amalga oshirishga kirishdi. Turmaga ko‘pgina oson yo‘llar olib borardi. Unga olib boradigan eng yoqimli yo‘l restorandan o‘tardi. Siz yaxshigina restoranda dabdabali ovqat buyurasiz, maza qilib to‘yib olasiz-da, keyin mirquruq ekanligingizni aytasiz. Sizni janjal-suronsiz polismenning qo‘liga topshirishadi. Murosasoz sudya xayrli ishni oxiriga yetkazadi.

Sopi o‘rnidan turib, parkdan chiqdi-da, Brodvey bilan beshinchi avenyu quyilib kelib tutashadigan asfalt dengizi bo‘ylab keta boshladi. Bu yerda u kechqurunlari tok zangi, ipak qurti va protoplazma baxsh etishi mumkin bo‘lgan eng soz narsalar mujassamlashadigan charog‘on kafe oldida to‘xtadi.

Sopi o‘zidan imoni komil — nimchasining pastki tugmasidan tortib yuqorisigacha ko‘ngli to‘q edi. Soqoli qirtishlab olingan, ustidagi pidjagi binoyidekkina, kapalak nusxa qora galustugini unga Shukrona kuni missioner xonim sovg‘a qilgan edi. Agar stolga sezdirmay yetib borishga muvaffaq bo‘lolsa, ishining o‘ng kelishi aniq edi. Vujudining stol uzra ko‘rinib turadigan qismi ofitsiantda hech qanday shubha-gumon tug‘dirmadi. Qovurilgan o‘rdak bilan uning yoniga bir shishagina shabli chaqirsam bo‘lar, deb o‘ylardi Sopi. Keyin pishloq, qora qahvayu sigara buyuradi. Bir dollarli sigara juda yopishib tushadi. Hisob-kitob ham uncha katta bo‘lmaydiki, kafe ma’muriyatini qasosning o‘taketgan shafqatsiz yo‘llariga majbur qilmaydi, u shu tariqa tamaddi qilib olgach, huzur bilan o‘zining qishki boshpanasiga ravona bo‘ladi.

Ammo Sopi restoran ostonasidan o‘tib ichkariga kirgan ham ediki, ko‘zi pishib ketgan metrdotel nimdosh cholvori bilan jag‘lari qiyshayib ketgan botinkalarini ko‘rib qoldi. Epchil, baquvvat qo‘llar uni shartta burib jimgina tashqariga chikarib tashlab, shu tariqa o‘rdakni nogahoniy qismatidan xalos etdi.

Sopi Brodveydan burildi. Aftidan, uning yo‘liga gullardan poyandoz to‘shalmaydi shekilli. Na chora! Jannatga kirib borishning boshqa yo‘lini qidirib topish kerak.

Oltinchi avenyuning burchagida mollar mahorat bilan terib ko‘yilgan vitrinaning chiroqlari o‘tkinchilarning diqqatini tortardi. Sopi yerdan tosh oldi-da, vitrinaning oynasiga qarab otdi. Muyulishdan xaloyiq yopirilib kela boshladi, hammadan oldinda polismen yelib kelar edi. Sopi qo‘llarini cho‘ntaklariga suqqan ko‘yi yaltiroq jez tugmalarga jilmayib turardi.

— Buni kim qildi?— deb darhol so‘radi polismen.

— Bu ishga meni daxldor deb o‘ylayotganingiz yo‘qmi? — deb so‘radi Sopi istehzosiz, ulkan omadini qutlayotgan kishidek ko‘ngilxushlik bilan.

Polismen Sopiga hatto faraz bilan ham qaragisi kelmadi. Magazinlarning vitrinalarini tosh bilan chil-chil qiladigan odamlar qonun vakillari bilan muzokara olib bormaydilar — juftakni rostlaydilar. Polismen yo‘lning qoq yarmidan narida tramvay orqasidan chopib ketayotgan odamni ko‘rib qoldi. Tayog‘ini o‘qtaldi-da, izidan chopdi. Sopi ta’bi tirriq bo‘lgancha yana yo‘lga tushdi… Ikkinchi marta omadi kelmadi…

Ko‘chaning narigi betida uncha as’asayu dabdabasiz restoran bor edi. U ishtahasi karnaylar bilan cho‘ntagi quruqlarga mo‘ljallangan edi. Uni havosi bilan idish-tovog‘i o‘pkani uzgudek, dasturxoni bilan taomlari shovdirabgina turar edi. Bu nafs ibodatxonasi Sopi isnod keltiradigan poyabzal bilan ko‘zga yaqqol ko‘rinadigan cholvorni mone’siz olib kirdi. U stoldan joy olib, bifshteks, bir portsiya quymoq, bir necha to‘qoch, bir bo‘lak pirogni tushirdi. So‘ngra esa restoran xizmatkoriga o‘zi bilan eng mayda nikel pul orasida zarracha ham aloqa yo‘qligini aytdi.

— Ana endi tezroq bo‘linglar! — dedi Sopi.— Mirshabni chaqiringlar. Xudo xayrlaringni bersin, imillamanglar: bir jentelmenni mahtal qilib qo‘ymanglar.

— Mirshabsiz ham kunipg o‘tib qolar!— dedi xizmatkor moyli to‘qochdek muloyim ovoz bilan va kokteylga solingan olcha singari ko‘zlari sho‘x chaqnadi.— Hoy, Kok, qarashib yubor!

Ikkala ofitsiant Sopini beozorgina chap qulog‘i bilan yo‘lkaga tepsa-tebranmas qilib yotqizib qo‘ydi. U xuddi duradgorlarshtng yig‘ma jazvaridek bo‘g‘inma-bo‘g‘in o‘rnidan qalqib, kiyimining changini qoqdi. Qamalish uning uchun xomxayol, Orol esa yiroqdagi sarob bo‘lib tuyuldi. Ikki uy naridagi apteka oldida turgan polismen kulib qo‘ydi-da, yo‘liga qarab ketdi.

Sopi yana yurak yutib omadini sinab ko‘rishga ahd qilguncha besh kvartal yo‘l bosib o‘tdi. Bu gal unga juda soz bir tasodif to‘g‘ri kelib qoldi. Magazin derazasi oldida turgan kamtarona va ko‘rkam libosli yoshgina juvon vitrinada soqol olish uchun ishlatiladigan tovoqchalar bilan siyohdonlarni qiziqib tomosha qilmoqda, undan ikki qadamcha narida esa o‘t o‘chirish kraniga suyangan ko‘yi turqidan serzarda, barvasta polismen savlat to‘kib turar edi.

Sopi barcha yomon ko‘radigan manfur ko‘cha modabozi rolini o‘ynamoqchi bo‘ldi. Ko‘z ostiga olgan jabrdiydasining batartib ko‘rinishi bilan basavlat mirshabning yaqinda turganligidan u, tez orada polismenning zalvarli qo‘li kiftimga kelib tushganini sezaman, qishni iliq-issiqqina Orolda o‘tkazaman deb qat’iy umid bog‘lashiga asos berardi.

Sopi missioner xonim sovg‘a qilgan galstugini to‘g‘rilab, sarkash manjetlarini yorug‘ jahonga chiqardi-da, shlyapasini chekkasiga qo‘nqaytirib olgan ko‘yi to‘ppa-to‘g‘ri juvon tomon yo‘naldi. Unga karashma bilan im qoqdi, tomoq qirdi, iljaydi, yo‘talib qo‘ydi. Ko‘chalarda bo‘ladigan yopishqoq shilqimlarning barcha klassik usullarini surbetlik bilan ishga soldi. Sopi ko‘z qiri bilan polismenning uni qattiq tikilgancha kuzatayotganini ko‘rib turardi. Juvon bir necha qadam nariga ketib, yana soqol olish uchun ishlatiladigan tovoqchalarni kuzata boshladi. Sopi uning izidan borib, shilqimlik bilan yoniga turib olib, shlyapasini ko‘tarib qo‘ydi-da, gap qotdi:

— Oh, muncha yoqimtoysiz-a! Aylanmaysizmi?

Polismen kuzatishda davom etardi. Haqorat qilingan xonim barmog‘ini ko‘tarib, imo qilsa bas, Sopi allaqachon osoyishta makon tomon yo‘lga tushgan bo‘lardi. Nazarida hozirdanoq politsiya mahkamasining iliq nafasiyu fayzini sezayotgandek edi. Juvon Sopiga o‘girilib, unga qo‘lini cho‘zdi-da, yengiga yopishdi:

— Jonim bilan, Mayk!— dedi u xushchaqchaqlik bilan.—Pivo olib berasanmi? Men sen bilan ilgariroq gaplashishim mumkin edi-yu, mirshab qarab turgan edi.—
Juvon unga emanga chirmashgan chirmovuqdek yopishib oldi, yigit uni qo‘ltiqlagancha tartib kuzatuvchining oldidan tundlik bilan o‘tib ketdi. Aftidan, Sopi erkinlik huzurini tortib yuraverishga mahkum etilgan edi chog‘i.

Yaqin oradagi ko‘chada hamrohini yulqib tashlagancha tiraqaylab qochdi. U reklama chiroqlaridan charog‘on kvartalga, yuraklar ham, yutuqlar ham, muzika ham — barchasi bir xilda yep-engil bo‘lgan kvartalga borib qoldi. Mo‘ynaga burkangan xotinlar va palto kiygan erkaklar izg‘irinda xushchaqchaqlik bilan so‘zlashib turishardi. Tuyqusdan Sopini qo‘rquv bosdi.

Yo allaqanday joduli sehrgar uni politsiya daxlidan xalos qilib qo‘ydimikan? Vahimaga tushishiga sal qoldi. Teatrga kiraverishdagi yop-yorug‘ joyda savlat to‘kib turgan polismen yaqiniga kelgach, «xaloyiq to‘plangan joyda bezorilik» degan somon parchaga yopishib olmoqchi bo‘ldi.

Sopi xirqiroq ovozini bor bo‘yicha qo‘yib baqirgan ko‘yi allaqanday mastlar ashulasini boshladi.

Yo‘lka bo‘ylab o‘yinga tushdi, ayyuhannos soldi, turli qiliqlar qildi — har xil yo‘llar bilan osoyishtalikni buzdi.

Polismen tayog‘ini aylantirdi-da, janjalkashga orqa ugirib, bir o‘tkinchiga uqtirdi:

— Bu Yelsdan kelgan student. Ular bugun Xartford kollejining futbol komandasi ustidan g‘alabalarini bayram qilishyapti. Shovqin-suron ko‘tarishyapti-yu, ammo buning xavfli joyi yo‘q. Bizga ularga taqilmaslik haqida ko‘rsatma berilgan.

Hafsalasi pir bo‘lgan Sopi hojati qolmagan irg‘ishlashlarini to‘xtatdi. Nahotki bironta ham polismen giribonidan g‘ippa bo‘g‘masa? Oroldagi turma unga yetishish mahol bo‘lgan

Arkadiyadek ko‘rinib ketdi. U yengil pidjagini puxtalab tugmaladi: izg‘irin et-etidan o‘tib bormoqda edi.

Tamaki do‘konida u gaz yolqinidan sigara tutayotgan janobni ko‘rib qoldi. Janob ipak shamsiyasini kiraverishda qoldirgan edi. Sopi ostonadan o‘tib, shamsiyasini oldi-da, asta-sekin yo‘lga ravona bo‘ldi. Sigarali odam uning izidan tushdi.

— Bu mening shamsiyam-ku,— dedi u jiddiyat bilan.

— Nahotki?— deb tirjaydi Sopi, o‘g‘rilik ustiga haqoratni ham zamlab.— Nega bo‘lmasa polismenni chaqirmayapsiz? Ha, men sizning soyaboningizni oldim. Chaqiring axir mirshabni! Hov ana muyulishda turibdi.

Shamsiyaning egasi qadamini sekinlatdi, Sopi ham. Taqdir u bilan yana qo‘pol hazillashajagini allaqachonoq sezib turardi. Polismen ularni qiziqish bilan kuzatardi…

Ernest Heminguyey
KO‘PRIKDAGI CHOL

Gardishli ko‘zoynak taqqan, juldur kiyingan chol yo‘l chetida o‘tirardi. Daryoga qurilgan ponton ko‘prikdan esa aravalar, yuk ulovlari, erkagu ayol, bola-baqra o‘tib turardi. Xachirga qo‘shilgan aravalar askarlar nazoratida ko‘prikdan sohilga chiqarib qo‘yilar, vakillarga topshirilardi. Goho dehqonlar, to‘piqlarigacha changga botib, sudralib o‘tardilar. Faqat cholgina joyida qimirlamay o‘tirar, yurishga majoli yo‘qdek tuyulardi.

Ko‘prikdan o‘tib narigi tomonni kuzatish, dushman hujumidan ogoh bo‘lish mening vazifam edi. Ko‘prikda ulovlar siyrak edi, piyodalar ham kamayib qolishgandi, ammo chol hamon shu yerda o‘tirardi.

— Qayerdansiz? — deb so‘radim undan.

— San Karlosdanman,— dedi u. Ona shahrini esiga tushirganimgami, mamnun iljayib qo‘ydi.

— Men hayvonlardan xavotirdaman…— deya luqma tashladi chol.
— A?..— dedim men yaxshi tushunmay.

— Ha,— dedi u,— hayvonlarni deb orqada qoldim. San Karlosni tashlab chiqqan so‘nggi odam menman.

U na cho‘pon va na chavandozga o‘xshardi. Men uning kir kiyimlariga, sovun ko‘rmagan yuziga, gardishli ko‘zoynagiga nazar soldim va asta so‘radim:

— Qanday hayvonlar bo‘ldi ular?
— Har xil,— dedi u bosh chayqab.— Ularni tashlab keldim…

Men ko‘prikka qarab turardim. Amriqolik esa Yebro Dalta qishlog‘i tomon termulardi. U dushmanni o‘ylar, tiq etgan tovush eshitilsa, vujudi quloqqa aylanardi.

— Qanday hayvonlar ekan-a, ular?— deya takror so‘radim.
— Ikki echki va bir mushuk. Yana to‘rt juft kaptar ham bor.

— Siz ularni qoldirib keldingizmi?
— Ha, chunki to‘plar… Kapitan menga to‘plar o‘q uzadi, boring, dedi.

— Oilangiz yo‘qmi?— deb so‘radim men ko‘prik adog‘iga qarab. Oxirgi aravalar ko‘prikdan o‘tib, tepalikka tirmashmoqda edi.

— Yo‘q,— dedi u.— Faqat hayvonlarim… Mushuk, albatta, xalos bo‘la oladi. Lekin boshqalari… Bilolmadim.

— Qaysi siyosatni ma’qullaysiz? — deb so‘radim undan.

— Siyosatga qiziqmayman,— dedi u.— yoshim yetmish sakkizda, o‘n ikki chaqirim yo‘l yurdim, uzoqqa borolmasam keragov…

— Bu yerda o‘tirmaganingiz ma’qul,— dedim unga.

— Bironta yuk mashinasida Tortosadagi chorrahagacha yetvolsangiz yaxshi bo‘lardi.

— Bir oz kutaman,— dedi u.
— Keyin ketarman. Yuk mashinalari qaysi tomonga boradi?

— Barselona tomonga.
— Menga bu yerlar notanish… Katta rahmat sizga. Baraka toping.

U menga mo‘ltirabgina qarab, tashvishlarini baham ko‘rayotganligimdan mamnunligini bildirdi.

— Mushukdan ko‘nglim to‘q-a, lekin boshqalari-chi?.. Xo‘sh, siz bu haqda qanday fikrdasiz?

Men yelka qisdim.

— Shaharni to‘plardan o‘qqa tutishsa, ular nima qiladi-a?..
— Kaptarlar qafasdadir, og‘zini ochiq qoldirgan-misiz?—deb so‘radim men.

— Ha, ochiq.
— Unda, ular uchib ketadi.

— Ha, darvoqe, ular uchadi. Lekin boshqalari-chi? Hm, bu haqda o‘ylamaganim ma’qulga o‘xshaydi…
— Agar dam olvolgan bo‘lsangiz,— dedim qimtinibgina,— men ketaman…

— Rahmat,— dedi chol va oyoqqa turdi, turdiyu ilkis qalqib, yerga o‘tirib qoldi.

— Men faqat hayvonlarimdan tashvishdaman,— degan ovozi eshitildi orqamdan.— Faqat hayvonlarimdan…

Cholga bir narsa deyish mahol edi. Fashistlar Yebroga yaqinlashib qolishgandi.

Asliyatdan O‘roq Ravshanov tarjimasi