Ботирхон ВАЛИХЎЖАЕВ
НИЗОМИДДИН МИР АЛИШЕР НАВОИЙ
(Даври, замондошлари, ҳаёти, фаолияти, мероси)
Ботирхон Валихўжаев (1932. 1. 4, Самарқанд — 2005, Самарқанд) — адабиётшунос. Ўзбекистан ФА академиги. (2000), Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби (1982), профессор (1971). Самарканд давлат университининг филология факультетини битирган (1953), шу универсиеттда ўқитувчи (1956-63), факульте деканининг ўринбосари (1964-69), декан (1971-73, 1986-88), тожик тили ва адабиёти кафедраси (1974— 85), ўзбек адабиёти тарихи кафедраси (1985 й.дан) мудири, проректор (1990 й.дан). В. илмий ишлари адабиёт тарихи, адзбиётшунослик, адабий алоқалар, тасаввуф ва унинг намояндалари, Самарканд адабий ва илмий муҳити тарихи, Ибн Сино, Низомий, Жомий, Навоий каби олим ва мумтоз шоирларнинг ижодига бағишланган. «Ўзбекистан адабий-танкидий қарашлари тарихидан» (1960), «Ўзбек эпик поэзияси тарихидан» (1974), «Навоий ижоди — илҳом манбаи» (1991), «Хожа Аҳрор Вали» (1993), «Хожа Аҳрор тарихи» (1994) каби илмий асарлар ва бир неча ўқув қўлланмалар муаллифи. Ботирхон Валихўжаев асарлари Россия, Афғонистон, Туркия ва Эронда нашр этилган.
ХУ асрнинг иккинчи ярми Мовароуннаҳр ва Хуросонда темурийлар салтанатининг якуний давридир. Бу даврда Мовароуннаҳрда темурийзода Султон Абусаид мирзо (ваф.1468), унинг ўғиллари Султон Аҳмад мирзо (ваф.1494), Умаршайх мирзо (ваф.1494), Султон Маҳмуд мирзо, Бойсунқур мирзо, Султон Али мирзолар салтанати давом этган бўлса , Ҳирот марказли-гидаги Хуросонда эса Абулқосим Бобур мирзо (ваф.1457), Абусаид мирзо (ваф. 1468) лардан сўнг 1469 йилдан 1506 йилгача Султон Ҳусайн Бойқаро ҳукмронлик қилди.
Самарқанд марказлигидаги Мовароуннаҳрда Султон Аҳмад мирзо ҳукмронлиги даврида (1458-1494) нақшбандия сулукининг муршиди-раҳна-моси Хожа Убайдуллоҳ-Хожа Аҳрори Валининг (1404-1490) фаолияти туфайли нисбатан тинчлик ва осойишталик давом этган эди. Бу ҳолни Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳам алоҳида таъкидлаб, шундай ёзади:
«Самарқанд аҳликим, йигирма-йигирма беш йил Султон Аҳмад мирзо—нинг замонида рафоҳият ва фароғат (осойишталик ва роҳат) билан ўткариб эдилар, аксар муомала ҳазрати Хожа (Аҳрори Вали) жиҳатидин адл ва шаръ тариқи била эди» (Бобурнома, Тошкент, Фан, 1961). Шунинг натижасида унда илмий-адабий муҳит ҳам, мадрасаларда таълим ҳам, ҳунармандчилик ва меъморчилик соҳасидаги фаолият ҳам давом этарди. Бу даврда турли фаннинг алломалари, жумладан Али Қушчи (1470 йилгача) , Фазлуллоҳ Абулайсий; шоирлардан Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий , мавлоно Риёзий , Мирзобек ва бошқалар фаолият кўрсатган эдилар. Меъморчилик ва ҳунар-мандчиликнинг энг яхши намунаси бўлмиш Ишратхона оромгоҳи (аслида Ашратхона — темурийлар мақбараси. ХДК изоҳи) ҳам шу даврда яшаган моҳир меъмор ва санъаткорлар ижодий меҳнати натижасидир.
Ҳирот марказлигидаги Хуросонда Султон Ҳусайн Бойқаро ҳукмронлик даврининг кўпчилик қисми ҳам унинг дўсти Алишер Навоий, устози Абдураҳмон Жомий, амир Шайхимбек Суҳайлий, Паҳлавон Муҳаммад ва бошқалар кўмагида самарали тарзда давом этди.
Султон Ҳусайн Бойқаро давридаги Хуросон, хусусан Ҳиротнинг ҳолати Алишер Навоийнинг турли асарларида Мирхонд ва Хондамир «Равзат ус-сафо»сининг еттинчи жилдида, Бобур «Бобурнома» сида , Султон Ҳусайн Бойқаронинг ўзи ёзган «Рисола»сида, Восифийнинг «Бадоеъ ул-вақоеъ» ёдномаси ва бошқа асарларда батафсил баён қилинган. Илмий- адабий муҳит хусусиятлари ҳақида сўз юритганда бу ҳолатга кенгроқ тўхталамиз.
ХV асрнинг охирларида Мовароуннаҳр ва Хуросонда ҳам нотинчлик юзага кела бошлайди. Бунинг сабаби, бир томондан, амиру амалдорларнинг ўзаро низолари, шоҳзодаларнинг эса тожу тахт учун курашлари сабаб бўлган бўлса, иккинчи томондан, Мовароуннаҳр шимолида Дашти Қипчоқ ва Туркистонда Шайбонийхон (1451-1510) бошлиқ гуруҳлар хуружи, Мовароуннаҳрга ҳужумларининг кучайиши; Хуросон ғарбида эса Табриз марказлигидаги сафавийлар давлатининг мустаҳкамланиб бориши темурийзодалар ҳукмронлик қилаётган ҳудудлардаги барқарорликка таҳдид сола бошлади. Буларнинг ҳаммаси натижасида Шайбонийхоннинг Мовароуннаҳрни қўлга киритиши ва 1507 йилда Хуросон пойтахти Ҳиротнинг босиб олишига сабаб бўлган эди. 1510 йилда Исмоил Сафавийнинг (1486-1524) Шайбонийхон устидан ғалабаси Мовароуннаҳрда Шайбонийлар , Хуросоннинг кўпчилик қисмида эса сафавийлар хонадонларининг ҳукмронликларини юзага келтирди. Фақат Кобул марказлигида Хуросоннинг шарқий ҳудудида темурийзода Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг салтанати сақланиб қолиб , кейинчалик у Шимолий Ҳиндистонда бобурийлар салтанатини майдонга келтирди.
Мазкур давр сиёсий ҳаётида парокандалик қанчалик кучайиб, оқибатда хонадонлар олмашувини майдонга келтирган бўлса , жамиятнинг маънавий ҳаётида бошқача ҳол кўзга ташланади. Бунинг сабаби шундаки, хожагон тариқатининг ҳазрат Баҳоваддин Нақшбанд томонидан асосланган нақшбан-дия сулуки бу даврда Мовароуннаҳр ва Хуросонда Хожа Убайдуллоҳ – Хожа Аҳрори Вали ва Абдураҳмон Жомий муршидликларида ниҳоят кенг тарқалиб, жамиятнинг маънавий ҳаётида муҳим мавқега эга бўлди. Чунки бу даврдаги нақшбандия сулуки муршид ва мухлисларининг асосий ҳаракат дастури ўлкада тинчлик ва осойишталикни барқарор этиш, беҳуда қон тўкиш ва келишмовчиликка чек қўйиш, адолат ва қонун (шариат қонунлари) устуворлигига эришишга интилиш, ҳунармандчилик ва тижоратни ривожлан-тиришга кенг имконият яратиш , илмий-ижодий ишларнинг ривожига маълум даражада кўмаклашиш , комил инсонни тарбиялаш, энг яхши инсо-ний фазилатларни тарғиб этишдан иборат эди. Бу дастурнинг бажарилишида Хожа Убайдуллоҳ – Хожа Аҳрор Вали фаолияти муҳим мавқега эга эди . Шунинг учун Заҳириддин Муҳаммад Бобур Мовароуннаҳр подшоҳи Султон Аҳмад мирзо фаолияти ҳақида «Бобурнома»да сўз юритганда бу ҳолни ало-ҳида ўқтириб ўтганини юқорида келтирган эдик.
Нақшбандиянинг моҳиятини ифода этувчи «дил ба ёру даст ба кор» (кўнгулда ёру қўл ишда) ибораси инсоннинг ўзлигини идрок этиши , қобилиятини намоён этишига йўналтирилган эди. Худди шунинг учун мазкур даврдаги илмий, маданий ва адабий ҳаётда эркин фикрлилик , дунёқараш кўламининг кенглиги , санъатнинг турли соҳалари, жумладан рассомликда (масалан, Камолиддин Беҳзод- 1455-1535) – янги тамойиллар — тарихий шахслар – Ҳусайн Бойқаро, Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Шайбонийхон, Абдулло Ҳотифий ва бошқалар портретларининг яратилгани ва Шарқ рассомчилиги – миниатурасида портрет жанрининг ривожлангани (худди шунинг учун швед санъатшунос олими Мартин Беҳзодни «Шарқ Рафаэли» деб улуғлаган эди), меҳнат жараёнининг акс эттирилиши (мадраса қурилиши манзараси) кабилар майдонга келди.
Бундай ҳолни мусиқа (Хожа Камолиддин Удий, устод Қулмуҳаммад –Удий, Ғижжакий, Қўбузий; Хожа Абдуллоҳ Садр Қонуний), хаттотлик (Султон Али Машҳадий, мавлоно Султон Али Қоиний) , ҳунармандчиликнинг бошқа соҳаларида ҳам (масалан, амалий санъат – Ҳожи Муҳаммад Наққош яратган сандуқ соат) кузатиш мумкин.
Илм ва санъатнинг турли соҳалари билан чамбарчас алоқада бўлган адабий муҳитда ҳам ана шундай ривожланиш кўзга ташланади.
ИЛМИЙ – АДАБИЙ МУҲИТ
ХV асрнинг иккинчи ярми-«Темурийлар даври ҳақиқатан ҳам илм-фан, маданият ва маорифнинг беҳад равнақ топишини таъминлаган Шарқ уйғониш даври эди»
Ўзбекистон Республикаси Президенти муҳтарам Ислом Каримов томонидан жуда адолатли тарзда баҳоланган бу давр илмий-адабий муҳитини чуқур ўрганиш ва ёритишга хизмат қиладиган қимматбаҳо илк манбалар мавжуд, ки улар ўша даврда яшаб ижод этган шоир, насрнавис ва тарихчиларнинг бизгача етиб келган меросларидир. Бу давр ёзма ёдгорликларидаги маълумотлар яхлит тарзда ўрганилганда давр адабий муҳити, унинг хусусиятлари ҳақида аниқ хулосаларга келиш мумкин.
Шунинг учун уларнинг айримларини назардан ўтказиш мақсадга мувофиқдир.
«Равзат ус-сафо» — (покизалик боғи) тарзида машҳур бўлган бу асарнинг тўлиқ номи «Равзат ус-сафо фи сияр ул-анбиё ва-л-мулук ва-л-хулафо» (Пайғамбарлар, халифалар ва шоҳларнинг таржимайи ҳолидаги покизалик боғи) бўлиб, етти жилддан иборат бу асарнинг муаллифлари Муҳаммад ибн Ховандшоҳ Мирхонд (1-6-жилдлар) ва унинг невараси Ғиёсиддин Хондамир (7 – жилд)дир.
Алишер Навоийнинг ташаббуси ва ҳомийлигида ёзилган бу кўп жилдлик асарнинг Ғиёсиддин Хондамир қаламига мансуб еттинчи жилдида ХV асрнинг иккинчи ярмидаги ижтимоий-сиёсий, тарихий ҳаёт билан бирга илмий-адабий, маданий муҳитнинг кўпгина вакиллари ҳақида ҳам маълумотлар келтирилган. Жумладан, Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Мир Ҳусайн Муаммоий, «Лайли ва Мажнун» достонини ёзган Амир Ҳож Анисий, «Жавоҳир ут-тафсир», «Анвори Суҳайлий» ва бошқа кўплаб асарларнинг муаллифи Ҳусайн Воиз Кошифий, Сайфий Бухорий, Муҳаммад Бадахший, Ҳожи Муҳаммад Наққош, Султон Али Машҳадий, Фасеҳиддин Муҳаммад Низомий ва бошқалар. Бундай маълумотлар Ғиёсиддин Хондамирнинг «Ҳабиб ус -сияр» номли асарида янада тўлдирилган тарзда келтирилган.
«Бобурнома». Заҳириддин Муҳаммад Бобур қаламига мансуб бўлган бу жаҳоншумул асарда мазкур давр адабий муҳитининг кўпгина намояндалари – Алишер Навоий, Ҳусайн Бойқаро Ҳусайний, Абдураҳмон Жомий, Бадриддин Ҳилолий, Камолиддин Биноий, Султон Али Машҳадий, Шайхимбек Суҳайлий ва бошқалар ҳақида диққатга сазовор маълумотлар мавжуд.
«Рисола». Султон Ҳусайн Бойқаронинг шундай аталган асарида ўзининг салтанати давридаги маданий-адабий муҳит ҳамда унинг Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий каби забардаст вакилларининг хизматлари алоҳида эҳтиром билан қаламга олиниб,унда Алишер Навоий «назм мулкининг соҳибқирони» деб шарафланган. «Рисола» 1485 йилда ёзилган.
«Тазкират-уш шуаро» — (шоирлар ҳақида эсдаликлар) Давлатшоҳ ибн Бахтишоҳи Самарқандийнинг бу тазкирасида (ёзилган йили 1487) ҳам шу даврга оид маълумотлар бор.
«Баҳористон»- Абдураҳмон Жомий қаламига мансуб бу асарнинг (ёзилган йили 1487) еттинчи бобида 39 шоирнинг зикри ўрин олган.Улар қаторида Алишер Навоий ҳақида ҳам диққатга сазовор мулоҳазалар баён этилган.
«Мажолис ун-нафоис» (Нафосат аҳлининг мажлислари) деб аталган бу тазкиранинг муаллифи Алишер Навоийдир.
Бу манба туркий –ўзбек тилида ёзилган бўлиб, у Ҳусайн Бойқаронинг туғилганидан (1438 йил) тазкира тузилган давргача (1491-1498 йиллар) фаолият кўрсатган шоир, фозил ва адиблар, шеър ва шеършуносликка алоқадор бўлганлар ҳақида маълумот берувчи нодир асардир. «Мажолис ун-нафоис» юқорида тилга олинган бошқа манбалардан давр адабий муҳити хусусиятлари, унинг намояндалари тўғрисида адабиётшунос Алишер Навоий меъёр ва мезони асосида маълумот берилгани нуқтайи назаридангина эмас, балки уларни талқин ва ўзига хос таҳлил қилингани, темурийзодаларнинг шоирликлари ҳақида алоҳида тўхталгани жиҳатидан ҳам ажралиб туради. Тазкирада 459 шоир, адиб ва шеъргўйликка мойил бўлганларга оид турли ҳажмдаги зикр-қайдлар мавжуд.
«Бадоеъ ул-вақоеъ» — Зайниддин Маҳмуд Восифийнинг бу тарихий- эсдалик асарида ўрганилаётган давр адабий муҳити, унинг вакиллари ҳақида воқеий ва ривоятий ҳикоялар воситасида ажойиб маълумотлар келтирилган. Бундай воқеий ва ривоятий ҳикоялардан Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Ҳусайн Бойқаро ва бошқаларга бағишланганлари диққатга сазовордир.
«Тарихи Рашидий» — Мирзо Муҳаммад Ҳайдарнинг бу асарида (ёзилган вақти ХVI асрнинг 40 – йиллари) XV асрнинг иккинчи ярми, хусусан Ҳусайн Бойқаро салтанати даврида фаолият кўрсатган Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Шайхим Суҳайлий, Ҳусайн Али Туфайлий, Ҳилолий, Биноий, Оҳий, Сайфий, Муҳаммад Бадахший каби шоир ва адиблар ҳақида турли хилдаги маълумотлар бор. Уларни бошқа манбаларнинг маълумотлари билан қиёсий ва танқидий ўрганиш лозим.
Эслатилган манбаларнинг ҳаммаси XV асрнинг охири ва XVI асрнинг биринчи ярмида ёзилган бўлиб, улардаги маълумотлар кейинги даврларда (XVI-XX асрларда) яратилган турли хилдаги манба ва илмий адабиётларда фойдаланилган. Ана шулар асосида XV асрнинг иккинчи ярмидаги илмий, маданий ва адабий муҳитнинг ҳолати ва хусусиятларидан баҳс юритувчи тазкира, рисола, қўлланма, дарслик ва ниҳоят академик нашрлар майдонга келди. Айтилганларнинг тасдиғи сифатида ХХ асрнинг маҳсули бўлган Абдурауф Фитратнинг «Ўзбек адабиёти намуналари» (1927 йил), Олим Шарафиддинов, Е.Э. Бертельс, Садриддин Айний, Абдураҳмон Саъдий, Мақсуд Шайхзода, Воҳид Абдуллаев, Ҳамид Сулаймонов, Натан Маллаев, Абдуқодир Ҳайитметов, Иззат Султон, Азиз Қаюмов, Абдурашид Абдуғафуров, Содир Эркинов, Суйима Ғаниева, Ёқубжон Исҳоқов, Саида Нарзуллаеваларнинг рисола, қўлланма, мақола ва дарсликларини ҳамда беш жилддан иборат «Ўзбек адабиёти тарихи» академик нашрнинг иккинчи жилдини эслатиш мумкин.
Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач, халқимизнинг бой тарихи, қадимий маданияти ва адабиётини , жумладан Амир Темур ва темурийлар даври адабий муҳитини ҳар томонлама чуқур ва холисона ўрганиш ҳамда ёритишга катта имкониятлар майдонга келди. Шу жиҳатдан илк манбалар маълумотларини истиқлол даври ва миллий мафкура талаблари асосида теран тадқиқ этиш натижасида ХV асрнинг иккинчи ярмидаги адабий муҳитнинг хусусиятлари ҳақида сўз юритиш мақсадга мувофиқдир.
АДАБИЙ МУҲИТ ХУСУСИЯТЛАРИ
Мавжуд манбаларнинг маълумотлари умумлаштирилса, шу нарса маълум бўладики, мазкур давр адабий муҳити турли тоифа ва табақадан етишиб чиққан шоир ва адиблардан иборат бўлиб, уларнинг умумий сони мингдан ҳам кўпроқдир. Улар орасида шоҳ (Ҳусайн Бойқаро), шаҳзода (Ғариб мирзо), амир (Алишер Навоий, Шайхим Суҳайлий), зиёли (Абдураҳмон Жомий), ҳунарманд (Султон Али Машҳадий), деҳқон (Дарвеш Деҳакий), талаба (Сайфий Бухорий, Бадриддин Ҳилолий, Мирзобек) ва бошқа тоифаларнинг намояндалари бор.
Турли ижтимоий тоифа ва табақа вакилларидан ташкил топган адабий муҳитда шунга мувофиқ тарзда турли бадиий услублар, мазмун ва бадиийлик савияси ва даражаси турли хил бўлган асарлар мавжуд эди.
Бу давр адабий муҳитида мумтоз адабиётдаги жанрларнинг кўпида бадиий асарлар яратилган бўлса-да, шеърий жанрлардан ғазал, қасида, рубоий, қитъа, фард, муаммо ва мусамматларга кўпроқ эътибор қаратилди. Достон-маснавий жанрида эса алоҳида достон-маснавийлар, жумладан, Алишер Навоийнинг «Лисон ут-тайр»и, Шайхимбек Суҳайлийнинг «Лайли ва Мажнун»и билан бир қаторда туркум достон-маснавийлар, яъни хамса: Алишер Навоий «Хамса»си ва сабъа-еттилик: Абдураҳмон Жомийнинг «Ҳафт авранг»и ҳам яратилди. Насрий асарлар ёзиш ҳам кенг ривожланиб,тарихий (Мирхонд ва Хондамирнинг «Равзат-ус-сафо»си, Алишер Навоийнинг «Тарихи мулуки Ажам», «Тарихи анбиё ва ҳукамо»), фалсафий (Абдураҳмон Жомийнинг «Нафаҳот ул-унс», Алишер Навоийнинг «Насойим ул-муҳаббат»), панд-насиҳат ва ижтимоий (Алишер Навоийнинг «Маҳбуб ул-қулуб»и, Ҳусайн Воиз Кошифийнинг «Футувватнома», «Ахлоқи Муҳсиний», Абдураҳмон Жомийнинг «Баҳористон» ), илмий (Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис», «Муҳокамат ул-луғатайн», «Мезон ул авзон», Абдураҳмон Жомийнинг аруз ва қофия ҳақидаги рисолалари, Атоуллоҳ Машҳадийнинг «Бадоеъ ус-саноеъ», Сайфий Бухорийнинг арузга доир рисоласи), бадиий (Ҳусайн Воиз Кошифийнинг «Анвори Суҳайлий» — «Калила ва Димна» нинг янги таҳрири) йўналишдаги асарлар майдонга келди. Бу асарларнинг ҳаммасида ҳам мумтоз насрда қўлланиладиган санъатлар , жумладан сажъ кенг ишлатилган. Шу жиҳатдан насрий асарларда бадиийлик анча сезилиб туради, уларда оят ва ҳадислар, шеърий парчалардан фойдаланиш кузатилади.
Фикримизнинг исботи учун Алишер Навоийнинг насрий асарларидан иккита намуна келтириш мумкин.
«Маҳбуб ул-қулуб»дан:
«Ҳар тақдир била (устоднинг) атфолға (болалар – шогирдларга) ҳаққи кўпдур, агар подшоҳлиққа етса ва анга (устодга) қуллуқ қилса хўбдур . Шогирд агар шайх ул-ислом, агар қозидур, агар устод андин розидур – тенгри розидур. Байт:
Ҳақ йўлида ким сенга бир ҳарф ўқутмиш ранж ила,
Айламак бўлмас адо онинг ҳақин юз ганж ила»
(МАТ, 14 -том, 28- бет)
«Вақфия»дан:
« Ул ҳазрат (Ҳусайн Бойқаро) кўшки Маргани ёнида бу фақирға (Алишер Навоийга) саро ва ҳавли ясағали ер иноят қилди… Ул ернинг ҳавоси руҳпарварликда жаннат ҳавосидан нишона айтур ва ели ҳаётбахшликда фирдавс насимидин намуна кўргузур . Ва тоғ жонибидин жўйи Наврўзий ўтар ким , садоси ғулғуласидин лабташналар қулоғиға муждайи оби ҳаёт таронаси етар ва шаҳар жонибидан Инжил суви оқар ким, «айнан тусаммо Салсабил» (Салсабил деб номланган булоқнинг ўзгинаси) зулолидек табиат комига ёқар». (МАТ, 14 -том, 256-257- бетлар).
Адабий муҳитнинг яна бир хусусияти шундан иборатки, унда зуллисонайнлик- икки тилда (туркий-ўзбек, форсий-тожик) ижод қилиш анъанаси анча ривожланди. Шуни ҳам эсда тутмоқ лозимки, айрим асарлар араб тилида ҳам ёзиларди (масалан, Алишер Навоийнинг «Сабъат ул-абҳур» (етти денгиз) луғати, Абдураҳмон Жомийнинг «Фавоиди зиёия» ёки «Шарҳи мулло», «Таҳқиқ ул-мазоҳиб») ёки маҳаллий тилларда ёзилган асарларда араб тилидаги манбалардан (Қуръон, ҳадис) турли хил иқтибослар (оятлар, ҳадислар ) келтирилар эди. Шундай бўлса-да, туркий ва форсийда ижод қилиш етакчи мавқега эга эди. Шундан-да, ижодкорларнинг айримлари бу иккала тилда асарлар ёзсалар, кўпчилиги шулардан бирида асарлар ижод қилар эдилар. Бу ўринда Султон Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоийларнинг туркий-ўзбек тили мақомини юқори кўтариш борасидаги ташаббус ва фаолиятларини алоҳида таъкидлаш лозим. Чунки улар бу соҳада ўз ижодлари билан намуна кўрсатиб қолмай, балки бошқа қаламкашларга ҳам илҳом бағишлаган эдилар. Шунинг натижасида бу даврда тўркигўйларнинг сафлари ортиб борди.
Туркигўйликда машҳур бўлган малик ул-калом Лутфий, мавлоно Гадоий, Ҳусайн Бойқаро Ҳусайний, Алишер Навоийлар билан бирга Шоҳ Ғариб мирзо, Шайхимбек Суҳайлий, Мирзобек, Ҳаримий Қаландар, мавлоно Тархоний, мавлоно Камолий, мавлоно Латифий, мавлоно Шавқий каби қаламкашлар ҳам ижод қилардилар. Манбаларда келтирилган мисоллардан маълум бўладики, бу шоирларнинг ёзган шеърлари ўз мазмуни ва бадиияти жиҳатидан аҳамиятдан холи эмас. Қуйида улардан айримлари ҳақида маълумот келтириш мақсадга мувофиқ кўринди.
1. Шоҳ Ғариб мирзо.
Шоҳ Ғариб мирзо-Султон Ҳусайн Бойқаро ва Хадичабегимнинг ўғли. У жисмонан нотавон (букри) бўлса-да, аммо билимдонлик, табъ ва маънавиятда баркамол бўлиб, бошқа шоҳзодалардан ўткир зиҳнлилиги, хотирасининг кучлилиги, чуқур мулоҳазалиги, тож-тахтта қизиқмаслиги, ўқиш ва ижод қилишга кўпроқ мойиллиги билан ажралиб турарди. Шунинг учун Алишер Навоий «Фарҳод ва Ширин» достонида (1484 йил) Шоҳ Ғариб мирзога алоҳида боб (53) ажратиб, унда, жумладан қуйидагича ёзади:
Фасоҳат бобида шоҳға қариб ул,
Бари шоҳлар фасиҳи шоҳ Ғариб ул.
Зиҳи нутқунг такаллум вақти жонбахш,
Масиҳо янглиғ анфосинг равонбахш.
Не маъни бўлса диққатдин ниҳонинг,
Ҳал айлаб они табъи хурдадонинг.
Кичик ёшда қилиб табъинг шумора,
Хирад пирини тифли ширхора.
(МАТ, 8-том, 461-бет)
Шундай бўлса-да, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Бобурнома»да ёзишича, «Султон Ҳусайн Бойқаро неча маҳал (марта) Ҳири (Ҳирот) ҳукуматини… Шоҳ Ғариб мирзоға бериб эди». Шоҳ Ғариб мирзо отаси тириклигида -1498-1500 йиллар орасида ёш вафот этган. Алишер Навоий Шоҳ Ғариб мирзонинг вафоти муносабати билан марсия ёзган. Унда Шоҳ Ғарибнинг фазилатлари мақтови билан бирга ота (Ҳусайн Бойқаро) ва она (Хадичабегим-Маҳди улё)нинг бу оғир мусибат туфайли чеккан изтироблари таъсирли тарзда тасвирланган. Жумладан, Маҳди улё (Хадичабегим)нинг ҳолати шундай чизилган:
Маҳди улёға жаҳон бўлди қаронғу онсиз,
Кўнглида йўқ тарабу кўзида уйқу онсиз.
Юз тирноғ ила захм этканидин қонму борур,
Ё эрур қонға мубаддал кўзида сув онсиз…
Йиғидур шевасию кулгу унут бўлди магар…1
Шоҳ Ғариб мирзо тириклигида кўп вақтини илмий ва бадиий адабиётларни мунтазам мутолаа қилиш, шеърий ва насрий асарлар ёзишга сарф этарди. Шоҳ Ғариб мирзо туркий ва форсий тилларда ёзган шеърларида «Ғарибий» тахаллусини қўллар эди. Унинг туркий шеърлари: 76 ғазал, 4 мухаммас – ҳаммаси бўлиб, 1210 мисраъ; форсий тилда эса 37 ғазал, 1 қитъа, 1 мухаммас- ҳаммаси бўлиб, 557 мисраъ бизгача етиб келган. Ғарибий ўз шеърларидан девон ҳам тузганки, буни Алишер Навоий ва Заҳириддин Муҳаммад Бобурлар ҳам тасдиқлайдилар. Жумладан, Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»да шундай ёзади:» (Шоҳ Ғариб мирзо) девон ҳам жамъ қилибдур. Яхши матлаълари бу мухтасарға (яъни «Мажолис ун-нафоис»ға) сиғмас. Магар яна бир китоб битилгай». Демак, Алишер Навоий Шоҳ Ғариб мирзо шеъриятининг биринчи тадқиқотчиси сифатида «яхши матлаълари» ҳақида алоҳида китоб ҳам ёзмоқчи бўлган. Аммо унинг тақдири ҳозирча номаълум.
Ғарибийнинг туркий-ўзбек тилидаги ғазалларида отаси-Султон Ҳусайн Бойқаро шеърияти хусусияти анъаналарини давом эттиришга мойиллик кузатилади.
Шоҳ Ғариб мирзонинг шеърлари мазмунан пухта ва бадиияти етуклигидан Алишер Навоий ва Заҳириддин Муҳаммад Бобурларнинг диққатларини ўзига қаратган эди. Шоҳ Ғариб мирзонинг Алишер Навоий томонидан маъқулланган айрим байтларига назар ташланса, унда шоирнинг маҳорати ҳақида маълум бир тушунча ҳосил қилиш мумкин:
1. Қайси бир гулчеҳра ул гулбарги хандонимча бор,
Қайси бир шамшодқад сарви хиромонимча бор.
2. Тарки меҳр айлаб агарчи бўлди жонон ўзгача,
То тирикмен қилмагумдур аҳду паймон ўзгача.
3. Порсо ёримға май ичмак шиор ўлмиш яна
Баски тортармен сабу эгним фигор ўлмиш яна.
Охирги матлаъ ҳақида Алишер Навоий қуйидагича ёзган:
«(Шоҳ Ғариб мирзонинг) бу матлаъи хос хаёл ва ғариб адо топибдур»(МАТ, 13-том, 170-бет).
Шундай қилиб, Шоҳ Ғариб мирзонинг шеърияти ўзининг мазмуни ва бадиияти билан ХV асрнинг иккинчи ярмидаги адабий жараёнда ўзига муносиб мавқега эга.
2. Мирзобек. Бу шоирнинг ҳаёти ва фаолиятига доир маълумотлар жуда оз. Ҳатто туғилган ва вафотининг аниқ йиллари ҳам номаълум. У Самарқанддаги Аҳмад Ҳожибек мадрасасида таълим олган. Алишер Навоий Самарқандда бўлган вақтларида (1465-1469 йиллар) унинг билан танишган. Алишер Навоий Ҳиротга қайтгандан сўнг Мирзобек йигитлик айёмида вафот этган. Унинг ҳақида ягона маълумот Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»идагина мавжуд.1
Шунинг учун ундаги маълумотларнинг айримларини айнан келтириш ҳар жиҳатдан мувофиқ кўринди:
«Мирзобек-инсоният ва хушахлоқлиқда Хуросон ва Самарқанд мулкида ягона эрди. Табъ ва фаҳм ва отар-тутарда бу икки мулк йигитлари орасида саромади замона. Ва зеҳни диққат ва маоний нуқудидин ғани эрди. Ва табъи бу навъ таърифлардин мустағний. Бу матлаъ анинг дурким:
Кўзунг не бало қаро бўлубтур,
Ким жонға қаро бало бўлубтур.
Зулқофиятайндур (икки қофиялидир) ва қофиялари тарди акским, жавоб айтмоқ бу фақир (Алишер Навоий) қошида маҳолатдиндур (оғир, мушкилдир…) Бу матлаъин фақир тугатиб, анинг ёдгори девонда битибмен»(МАТ, 13-том, 67-68-бетлар). Дарҳақиқат, Алишер Навоийнинг «Бадоеъ ул-бидоя» девонида (кейинчалик тузилган «Хазойин ул-маони»да ҳам) ана шу матлаъни давом эттириб ёзилган ғазали мавжуд:
Кўзунг не бало қаро бўлубтур,
Ким жонга қаро бало бўлубтур.
Мажмуъи давони дард қилдинг,
Дардингки, манга даво бўлубтур.
Ишқ ичра анинг фидоси юз жон,
Ҳар жонки санга фидо бўлубтур.
Бегона бўлубтур ошнодин,
Бегонаға ошно бўлубтур.
То қилди юзунг ҳавоси жоним,
Юз сори анга ҳаво бўлубтур.
Боқий топар улки бўлди фоний,
Раҳравға фано бақо бўлубтур.
То тузди Навоий ояти ишқ,
Ишқ аҳли аро наво бўлубтур
(МАТ, 1-том, 140-141-бетлар).
Ғазалда тазмин санъати қўлланилган бўлиб, унинг биринчи байти-матлаъси Мирзобек қаламига мансуб бўлса, қолганлари Алишер Навоий томонидан ёзилган. Мирзобекнинг бошқа байт ёки ғазаллари ҳақида ҳозирча маълумот йўқ.
Демак, бу давр адабий жараёнида форсийгуйлик билан бир қаторда туркийгуйлик ҳам тобора ривожланиб борган. Алишер Навоийнинг мероси эса бу йўналишни энг юқори чўққига кўтарди ва фақат ўзбек адабиёти учунгина эмас, балки кейинги даврлардаги туркий ва форсий адабиётлар ҳамда адабиётшунослик учун маҳорат мактаби бўлиб хизмат қилди.
Давр адабий жараёнида кузатиладиган хусусиятлардан яна бири унда романтик тасвир услубининг етакчилиги билан бир қаторда реалистик тасвир услубининг ҳам тобора намоён бўлиб бораётганидир. Агар романтик тасвир услуби ғазал,достон ва достонлар туркуми,бадиий наср намуналарида («Анвори Суҳайлий», «Баҳористон»)кўпроқ кузатилса,реалистик тасвир услуби ҳам ана шу ва бошқа ( қитъа,эсдалик насрий асарлар, фалсафий-ахлоқий достонлар) жанрларда намоён бўлаверди. Бу ҳолнинг, хусусан ўзбек адабиёти намуналарида устувор бўлиб боргани қизиқарлидир. Масалан, ғазал жанрида одатан ишқ ва ошиқлик мавзуси ёритилади. Бу даврда ҳам худди шу анъана давом этгани билан бирга ғазал жанрининг мавзу доираси кенгайиб, унда ижтимоий,фалсафий,тасаввуфий,ахлоқий мавзулардан баҳс юритиш кучайди. Бу ҳол хусусан Алишер Навоий ғазалиётида яққол кўзга ташланади.
Алишер Навоий ғазалиётида, бир томондан, ишқий мавзудан баҳс юритувчи («Кеча келгумдур дебон», «Не наво соз айлагай»…) ғазаллар мавжудки,уларда романтик тасвир услуби етакчилик қилса,иккинчи томондан ижтимоий гуруҳларга бағишланган («Воиз», «Шайх») ғазалларда эса романтик-реалистик тасвир услубининг қоришуви натижасида янги хилдаги ғазаллар майдонга келади,учинчи томондан эса ҳаётдаги воқеаларни фалсафий мушоҳада этиб,ўзининг руҳий ҳолати билан қориштирган ҳолда яратилган ғазаллар («Кимга қилдим бир вафоким …»)дунёга келадики, улар ҳам ғазал шаклидаги ўзига хос ғазалдир. Мазкур даврда расмий ғазални туркий халқлар оғзаки ижодиётидаги қўшиқлар анъанасига яқинлаштириш жараёни ҳам кўзга ташланади. Натижада расмий ғазал янги хусусиятлар билан бойитилади,яъни унда руҳий кечинмалар тасвирининг кучайиши кузатилади. Бу ҳол ўзига хос ғазал-қўшуқ ва ғазал-туркийларни майдонга келтирдики, унинг намуналари Ҳусайн Бойқаро Ҳусайний девонидаги барча ғазалларда кўринади. Алишер Навоий уларни «дилпазир абёт ва беназир ғазалиёт» деб баҳолаган эди. Бундай ҳолат Алишер Навоий ғазалиётида ҳам мавжуд. Мазкур ҳолат , яъни романтик ва реалистик тасвир усулларининг қоришуви, улардан бирининг етакчилиги ёки реалистик тасвирнинг кучайиб боришини насрий асарларда ҳам учратиш мумкин.
Бундай ўзига хослик Алишер Навоий «Маҳбуб ул-қулуб»ида умумлаштириш йўналишида кўринса, Абдураҳмон Жомий «Баҳористон»ида ҳикоялар орқали ифодаланганликда кўринади. Алишер Навоийнинг «Ҳолоти Сайид Ҳасан Ардашер», «Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад», «Хамсат ул-мутаҳаййирин», Хондамирнинг «Макоримул-ахлоқ» асарларида эса тарихий шахсларнинг воқеий ҳолати кўпроқ реалистик тасвир услубида баён этилган. Демак, мазкур давр адабий жараёнида романтик тасвир услуби етакчилик қилсада, реалистик тасвир услуби доирасининг тобора кенгайиб бораётгани кўзга ташланади.
ХУ асрнинг иккинчи ярмидаги адабий жараённинг хусусиятларидан яна бири ўтмиш илмий-адабий меросига мурожаат этиб, уни янгича талқин қилишга ҳаракат қилиш йўналишидир. Шунинг натижасида бу давр адабий жараёни намояндалари Абулқосим Фирдавсий «Шоҳнома»си, Хожа Аҳмад Яссавий ҳикматлари, Низомий Ганжавий «Хамса»си, Саъдий Шерозий девони, «Гулистон» ва «Бўстон»и, Хусрав Деҳлавий девони ва «Хамса»си, Ҳофиз Шерозий девони, Фаридиддин Атторнинг «Тазкират ул-авлиё», «Мантиқ ут-тайр»и билан бирга «Калила ва Димна», «Минг бир кеча»каби Шарқда машҳур бўлган илмий-адабий ёдгорликларга алоҳида эътиборни қаратдилар. Бу нодир ёзма ёдгорликларни янгитдан кўчириш ва ўқувчиларга тақдим этиш воситасида уларни тарғиб этиш ҳамда улардан ижодий илҳом олишнинг самаралари турли хилда намоён бўлди. Бунинг натижасида янги хилдаги асарлар (Алишер Навоий «Хамса» си, Абдураҳмон Жомий «Ҳафт авранг»ги) майдонга келди, янги таржималар («Анвори Суҳайлий»), илҳомланишнинг натижаси бўлмиш асарлар («Мантиқ ут-тайр»-«Лисон ут-тайр») яратилди.
Мазкур давр адабий-илмий жараёнининг хусусиятларидан яна бири шундан иборатки, унда адабий жараённинг шу даврга қадар қўлга киритган ютуқларини назарий ва амалий жиҳатдан умумлаштиришга интилиш кўзга ташланади. Шунинг туфайли Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Давлатшоҳ Самарқандий, Ҳусайн Воиз Кошифий, Мавлоно Атоуллоҳ, Сайфий Бухорийларнинг аруз, қофия, бадиий санъатлар, муаммога доир рисолалари ҳамда тазкиралари майдонга келди. Бу ўринда Алишер Навоийнинг «Мезон ул-авзон»ва «Мажолис ун-нафоис»асарлари алоҳида аҳамият касб этади. Чунки «Мезон ул-авзон»да туркий шеърият асосида аруз қонун қоидаларигина баён этилиб қолмасдан,балки халқ оғзаки ижоди жанрлари, уларнинг ўзига хослиги ва расмий арузга муносабати масаласи тадқиқ ва талқин қилинган. Бошқача айтганда мазкур асар яратилгунга қадар туркий шеъриятнинг аруз соҳасидаги тажрибалари назарий жиҳатдан умумлаштирилади ва унинг ўзига хос томонлари ёритилади. «Мажолис ун-нафоис» тазкирасида эса шоирлар зикри мисолида маълум давр (ХУ аср) адабий жараёни адабиёт тарихи сифатида умумлаштирилади. Демак, булар ўша давр туркий адабиётшунослигининг ўзини назарий жиҳатдан идрок этиш томон қўйган жиддий қадами ва ютуғи эди.
Қайд қилинганидек, мазкур даврнинг маънавий ҳаётида хожагон тариқатининг нақшбандия ва яссавия сулуклари кенг тарқалган эди. Булардан нақшбандия ўзининг «дил ба ёру даст ба кор» шиори билан жамиятнинг барча табақалари орасида катта мақега эга эди. Шунинг натижасида Мовароуннаҳр ва Хуросонда шаклланган илмий-адабий, маданий муҳитнинг кўпгина намояндалари шу сулукга мансуб эдилар. Шуни эслатиш жоизки, нақшбандия диний илми салосага (Қуръон, ҳадис, фиқҳ) асослангани туфайли унинг ғоялари сулукнинг муршид ва мухлислари фаолияти ва ижодида икки йўналишда ифода этиларди: биринчи йўналиш-шариатнинг зоҳирий арконларини (жумладан, намоз, рўза, ҳаж…)адо этиш тартиби ва усулига оид асарларда; иккинчи йўналишда эса ботиний комилликка эришишга бағишланган бадиий, фалсафий, ижтимоий ва ахлоқий асарларда.
Мазкур давр адабий жараёнида нақшбандия ғояларини, хусусан инсонни комилликка даъват этувчи тасаввуфона қарашларни бадиий тарзда акс эттиришга кўпроқ эътибор қаратилди. Ана шу жиҳатдан бу давр маҳсули бўлмиш нодир бадиий асарлар умумбашарий аҳамиятга молик ёдгорликларга айландилар. Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Ҳусайн Воиз Кошифий ва бошқаларнинг бадиий-илмий мероси бу фикрни тасдиқлайди.
Дарҳақиқат, Алишер Навоийнинг:
Офаринишдин қилиб инсон ғараз.
Они айлаб халқ ичинда бе аваз, —
байтида инсоннинг улуғ мўъжиза эканлиги уқтирилар экан, барча нарса ана шу мўъжиза-инсон манфаатларига, унинг комиллиги ва тинч-осойишталигига, бахту саодатига қаратилмоғи лозимлиги ҳақидаги фикр шоирнинг барча асарлари мағзини ташкил этади.
Шуни ҳам эслатиш жоизки, мазкур давр адабий муҳити бадиий маҳорат жиҳатидан турли даражадаги ижодкорлардан ташкил топганлиги туфайли унда жаҳоний шуҳратга молик асарлар муаллифлари (Мавлоно Лутфий, Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Ҳусайний ва бошқалар) билан бир қаторда шаклбозликка берилиб, мазмундорликка путур етказган қаламкашлар (масалан, Мавлоно Шиҳоб), ўзларида шоирлик қобилияти бўлмаса-да, бировларга пул бериб, шеър ёздириб олиб, ўзиники деб даъво қилувчи «шоирлар» (масалан, Хожа Мусо) ҳам учраб турарди. Бундайларга нисбатан Алишер Навоий ҳам, Абдураҳмон Жомий ҳам ўзларининг салбий муносабатларини билдирган эдилар. Жумладан, Алишер Навоий шундай ёзган эди:
Табъ кажу борча такаллумнамой,
Нағма чапу борча тараннумсарой.
Англамайин сўзда туюқ баҳрини,
Қайси туюқ, балки қўшуқ баҳрини.
Лафзлари бемаза,таркиби суст,
Носара маънию адо нодуруст…
Турфа буким, шеър қўюб отини,
Еткурубон кўкка мубоҳотини…
Кўнглума кўп теғи жафо урдилар,
Дема кўнгул, жонима еткурдилар,
(МАТ,7 -том, 64-65 -бетлар).
Бу билан Алишер Навоий шундай демоқчи: Шундай кишилар ҳам борки, уларда шоирлик қобилияти йўқ, аммо ўзларини шоирлардек шеър айтишга қодир деб биладилар. Бу мусиқа назарияси ва куйлардан хабарсиз кишининг чолғу асбобларини чолишга ўринганига ўхшашдир.Бу «шоир»лар туюқ, қўшиқларнинг хусусиятларини билмайдилар. Шунинг туфайли «шеър»ларидаги сўзлар бемаза, ўзаро боғланмайди,бунинг устига маъноси ҳам тўғри эмас. Шундай бўлса-да, булар бундай пала–партиш ёзилган нарсаларни шеър деб билиб, у билан мақтанадилар. Бундай «шоирлар» кўнглумгагина эмас, балким жонимга ҳам тегдилар.
Демак, ХУ асрнинг иккинчи ярмидаги адабий жараён турли услубдаги шоирлардан таркиб топган бўлса-да, аммо унда мазмундорлик ва бадиийликнинг юксак талаблари асосида ижод қилувчи ҳақиқий шоирлар етакчилик қилар эди. Ана шундай шоирларнинг пешволари, хусусан Алишер Навоий ўзининг туркий тилда битган асарлари билан бу даврдаги ўзбек адабиётининг жаҳоний шўҳратга эга бўлган бадиий хазинасини яратдики, ундан башарият ҳанузгача баҳраманд бўлиб келмоқда.
АБДУРАҲМОН ЖОМИЙ
(ҳаёти, фаолияти, илмий-адабий мероси)
ХV аср иккинчи ярмидаги илмий–адабий муҳитнинг кўзга кўринган намояндалари анчагина бўлса-да, улардан Абдураҳмон Жомийнинг ҳам устод ҳамда нақшбандиянинг Хуросондаги муршиди сифатида алоҳида ўрни ва мақоми бор. Ана шу буюклик туфайли Алишер Навоий ҳазрат Абдураҳмон Жомийни «соҳибдавлати бузургвор…, соҳиб камоли нубувват кирдор» деб, академик Азиз Қаюмов «назм ва тафаккур қуёши», проф. Раҳим Воҳидов эса «Шарқнинг буюк алломаси» деб улуғлаганлар.
Дарҳақиқат, Абдураҳмон Жомий ўзининг кўпқиррали ижодий фаолияти билан илм ва адабиёт тарихида ўзига муносиб ўринни эгалловчи буюк истеъдод соҳибидир. Абдураҳмон Жомий ҳаёти ва фаолиятини ўрганиш ХV асрнинг иккинчи ярмидаёқ бошланган бўлиб, натижада унинг шогирдлари Абдулвосеъ Низомийнинг «Мақомоти мавлави Жомий», Алишер Навоийнинг «Хамсат ул-мутаҳаййирин», Абдулғафур Лорийнинг «Такмила» бар «Нафаҳот ул- унс» и Мавлавий Жомий» каби яхлит асарлари майдонга келган эди. XVI асрнинг бошларида эса Фахриддин Али ибн Ҳусайн Воиз Кошифийнинг «Рашаҳот айн ул –ҳаёт», Зайниддин Маҳмуд Восифийнинг «Бадоеъ ул -вақоеъ» ларида Абдураҳмон Жомий ҳаёти, фаолияти, шахсияти, меросига оид муҳим маълумотлар келтирилди. XVI- XIX асрлар давомида Мовароуннаҳр, Хуросон, Эрон, Ҳиндустон, Озарбойжон, Туркияда яратилган тазкиралар, эсдалик ва тарихий асарларда Абдураҳмон Жомий ҳақида эслатилган манбаълар асосида турли хилдаги маълумотлар келтирилди. XX асрда эса Ғарб олимлари А. Кримский, Э. Браун, Шарқ олимлари Алиасғар Ҳикмат ва бошқалар Абдураҳмон Жомий ҳақида рисолалар яратдилар. Бу даврдаги жомийшуносликда Е.Э. Бертельс, Ш. Шомуҳаммедов, Аълохон Афсаҳзод, А. Қаюмов, А. Мирзоев, Р. Воҳидовларнинг хизматлари катта. Хусусан Аълохон Афсаҳзоднинг «Абдураҳмон Жомийнинг ҳаёти ва мероси» ( тожик тилида, Душанбе, 198О) номли рисоласи XX аср жомийшунослигининг етук намунаси сифатида диққатга сазовордир.
Ўзбекистон Республикасида эса кейинги даврларда яратилган Р. Воҳидовнинг «Шарқнинг буюк алломаси» (Т., «Фан» 1989), А.Қаюмовнинг «Назм ва тафаккур қуёши» (Т., «Фан», 1992) рисолалари диққатга сазовордир. Абдураҳмон Жомийнинг «Танланган асарлари» (Т., АСН, 1971), «Юсуф ва Зулайхо», «Искандар хирадномаси», «Соломон ва Абсол» ва бошқа асарлари ўзбек тилига таржима қилиниб, нашр эттирилди. Республикамизда Абдураҳмон Жомий ҳаёти ва мероси бўйича турли хилдаги илмий-тадқикот ишлари, асарларини нашр этишлар давом этмоқда.
Мавлоно Нуриддин Абдураҳмон ибни Низомиддин Аҳмад ибни Шамсиддин Муҳаммад Жомий (817 ҳ.- 1414 м.- 898 ҳ. –1492 м. ) темурийлардан Шоҳрух Мирзо ( ваф. 1447), Мирзо Улуғбек (ваф. 1449), Абулқосим Бобур (ваф, 1457), Абусаид мирзо (1468), Султон Ҳусайн Бойқаро (ваф.1506) ларнинг Мовароуннаҳр ва Хуросонда ҳукмронликлари даврида яшаб фаолият кўрсатди.
ҲАЁТИ: Абдураҳмон Жомий ҳижрий 817 йилнинг 23 шаъбонида (мелодий 1414 йилнинг 7 ноябрида) Жом шаҳрида замонасининг таниқли зиёлиларидан бўлмиш Низомиддин Аҳмад Даштий оиласида туғилади. Ёшлигидан қобилиятли бўлган Абдураҳмон мактабда ўқиб, Қуръони каримни ёдлаб олиб, бошқа илмларни ҳам ўрганарди. 1425 йилда оиласи билан Ҳиротга кўчиб келгач, ўқишни Ҳиротдаги «Низомия» ва «Дилкаш» мадрасаларида давом эттиради. Бу мадрасаларда у замонасининг энг донишманд алломаларидан бўлган Саъдиддин Тафтазонийнинг (1322-1389) шогирди мавлоно Шамсиддин Муҳаммад Жожармий ҳамда Мир Сайид Шариф Журжонийнинг (1339-1413) шогирди мавлоно Алоуддин Хожа Алии Самарқандийлардан таълим олиб, ҳар соҳада етук бўлиб талабчан устозларининг мақтовларига сазовор бўлади. Шундай бўлса-да, қўлга киритган билимлар билан қаноатланиб қолмай, ўша вақтларда довруғи Шарқда таралган Улуғбек мирзо мадрасаи олиясида таълимни давом эттириш учун 1436 йилда Самарқандга келади.
Бу вақтда аллома Қозизода Румий (1360-1437-38), Ғиёсиддин Жамшед (ваф.1436), Али Қушчи (1402-1474) ва бошқаларнинг, айтишларича, Улуғбек мирзонинг ҳам дарсларини эшитишга муяссар бўлади, аълам ул-уламо Хожа Фазлуллоҳ Самарқандийнинг (ваф. тахм. 1470) суҳбат ва маслаҳатларидан баҳраманд бўлиб, устозларнинг севимли шогирди ва ҳаммаслагига айланди. Шундан-да, мадрасани тугатгач, Мирзо Улуғбек мадрасаи олияси мударриси сифатида 1452 йилгача фаолият кўрсатади. Бу вақтда Хуросон тахти Абулқосим Бобур ихтиёрида бўлганидан Абдураҳмон Жомий ўзининг муаммога бағишланган «Ҳулияи ҳулал» номли рисоласини Абулқосим Бобурга бағишлаб (1452 йилда) ёзади ва шу йили Ҳиротга йўл олади. У Ҳиротда экан, 1453 йилда Саъдиддин Қошғарий устозлигида нақшбандия сулукининг муриди бўлади. 1457 йилда Саъдиддин Қошғарий вафотидан сўнг Абдураҳмон Жомий умрининг охиригача Хуросонда нақшбандия тариқатининг муршиди –пири сифатида фаолият кўрсатди. Давр подшоҳлари Абусаид мирзо (вафоти 1468), кейинчалик Султон Ҳусайн Бойқаро ҳам ҳазрат Абдураҳмон Жомийга муршид сифатида эҳтиром ва ҳурмат кўрсатардилар.
Шундай бўлса-да , Абдураҳмон Жомий Хожа Аҳрори Валини ўз пири деб билиб, у ҳазратнинг сўҳбат ва маслаҳатларидан баҳраманд бўлиш учун тўрт марта Самарқандга келган эди. Бошқа вақтларда эса бу икки сиймо ораларида мактуб ёзиш мунтазам давом этарди. Бу мактубларнинг кўплари дастхат тарзида бизгача етиб келган ва нашр ҳам эттирилган1. Алишер Навоий ҳам аввалида Абдураҳмон Жомийни шоир ва донишманд олим сифатида устод деб билган бўлса, кейинчалик эса бу ҳазратнинг раҳнамолигида нақшбандия тариқатини расмий тарзда қабул қилиб, Абдураҳмон Жомийни ҳам устод ҳам пир сифатида эъзозларди.
Абдураҳмон Жомий 1472-1474 йилларда Макка, Мадинада бўлиб, ҳажни амалга оширди, сўнг Ироқ, Эрон ва Озарбойжоннинг кўпгина шаҳарларини кўриб, Ҳиротга қайтиб келган эди. Абдураҳмон Жомий Мовароуннаҳрнинг Термиз, Қарши, Самарқанд, Жиззах, Андижон ва Тошканд шаҳарларида ҳам турли вақтларда бўлган.
Абдураҳмон Жомий умрининг асосий қисми Ҳиротда ўтди. У Ҳиротда ўз маблағига мадраса қурдириб, унда мударрислик қилар, олим ва шоирлар, деҳқон ва ҳунармандлар билан сўҳбатлар қурар, илмий –адабий ва маданий муҳитни ривожлантиришга ҳисса қўшади. Шунинг билан бирга ижодий ва илмий ишга кўп вақтини сарфларди. Абдураҳмон Жомий 1467 йилда устод ва пири Саъдиддин Қошғарийнинг катта ўғли Хожаи Калоннинг қизига уйланади. Улар тўрт фарзанд кўрган бўлсаларда, фақат бир ўғли Зиёуддин Юсуф (1477-1514) узоқ умр кўриб, бошқалари ёш вафот этган. Абдураҳмон Жомий 898 ҳижрий йилнинг 18 муҳаррами – 1492 мелодий йилнинг 9 ноябр кунида вафот этади. Унинг табаррук жасади Ҳиротда Саъдиддин Қошғарий мақбараси яқинида дафн этилиб, Алишер Навоий томонидан мақбара ҳам бино қилинган эди. Ҳозирги кунда бу жой Тахти мазор деб аталади.
МЕРОСИ: Абдураҳмон Жомийнинг ҳаётлиги вақтидаёқ Хуросон, Мовароуннаҳр, Эрон, Озарбайжон, Туркия ва Ҳиндистонда шуҳрат қозонган асарлари ўзининг кўпқирралилиги, илмий-бадиий жиҳатдан юксак даражада бўлганлиги жиҳатидан ҳозиргача ҳам ўз аҳамиятини сақлаб қолмоқда. Абдураҳмон Жомий форс, араб ва туркий тилларни мукаммал билсада, унинг асарлари форс ва араб тилларида ёзилган. Унинг асарларининг умумий сони 39тадан 46 тагача эканлиги аниқланган. Абдураҳмон Жомийнинг асарлари бадиий назм ва наср ҳамда илмий рисолалардир. Илмий рисолалар фалсафа, адабиёт назарияси(аруз, қофия, муаммо), мусиқа каби соҳаларга-бағишланган Абдураҳмон Жомийнинг машҳур асарлари қуйидагилардир.
1.Учта шеърий девон: «Фотеҳат уш-шабоб», «Васитат ул-иқд», «Хотимат ул-ҳаёт». Девонларга ном қўйишда Алишер Навоийнинг маслаҳатлари ҳам ҳисобга олинган.
2.Еттита достондан иборат «Ҳафт авранг»: «Силсилат уз-заҳаб», «Соломон ва Абсол», «Тўҳфат ул-аҳрор», «Сабҳат ул-аброр», «Юсуф ва Зулайхо», «Лайли ва Мажнун», «Хирадномаи Искандари».
3. «Баҳористон»- ўғли Зиёуддин Юсуфга ўқиш китоби тарзида ёзилган асар.
4. «Нафаҳот ул-унс мин ҳазарот ул -қудс».
5. «Арбаин ҳадис».
6. «Фавоиди Зиёия» ёки «Шарҳи Мулло», «Шарҳи Жомий».
ШЕЪРИЯТИ: Абдураҳмон Жомийнинг шеърияти учта девонга тўпланган бўлиб, улардан биринчиси «Фотеҳат уш- шабоб» дир. У 1463 йилда тузилган бўлиб, кейинчалик 1475 йилга қадар ёзилган шеърлари ҳам киритилган. Девон дебоча билан таъминланган. Унда девоннинг Абу Саид мирзо замонида тузилганига ишоралар бор. Шоир бу девонни 1479 йилда қайтадан кўриб, янги шеърларни қўшиб тўлдиради ҳамда аввалги дебочани янгилаб , унда Ҳусайн Бойқаронинг номини (Абу Саид мирзо ўрнига) киритади. Шунинг билан бирга дебочада шеър ва унинг ижтимоий ҳаётдаги мавқеи хусусида диққатга сазовор мулоҳазалар баён қилинган.
Иккинчи девони «Васитат ул-иқд» бўлиб, уни тузиш 1480 йилда бошланиб, 1488 йилда охирига етади. Унда биринчи девонга кирмаган шеърлар (4487 байт) тўпланган. Унда ҳам муқаддима бор.
Учинчи девон «Хотимат ул ҳаёт» деб аталиб, 1491 йилда тузилган. Унга иккинчи девонга кирмаган, янги ёзилган 2755 байт ҳам бор.
Бу уч девоннинг ҳар бирига юқоридаги тартибда ном қўйишни Алишер Навоий таклиф қилган эди, бу таклиф Абдураҳмон Жомийга маъқул тушган ва шундай номланган. Бу ҳақда Абдураҳмон Жомий бу девонлар учун ёзилган янги муқаддимада, Алишер Навоий эса «Хамсат ул-мутаҳаййирин» асарида алоҳида сўз юритган. Жумладан, Алишер Навоий ёзади: «Фақирға (Алишер Навоийга) ўз муборак хатлари била битилган девонни иноят қилдилар. Фақир илтимос қилдимким,…Сиз (Абдураҳмон Жомий) бу девонларға муносиб отлар қўйсангиз… Алар қабул қилдилар». (МАТ, 15- том, 68-бет).
Мазкур уч девонда 11 жанрда ёзилган 2320та шеър бўлиб, улардан 1805таси ғазалдир. Бошқа жанрлардан рубоий 274 тани, қитъа эса 137 тани ташкил этади. Қолган 8 жанрдаги асарларнинг ҳамаси 104 тадир. Демак, девонлардаги етакчи жанр ғазал, рубоий ва қитъалардир.
Абдураҳмон Жомий шеърлари, жумладан ғазалларининг асосий мавзуси ишқ ва муҳаббат бўлиб, тасаввуф ва панд-насиҳатга оидлари ҳам бор. Фикрнинг исботи учун ғазалларнинг ўзбек тилига қилинган таржималаридан бир-иккитасини қўздан кечириш мақсадга мувофиқдир:
Бахт тонгини ёритди меҳри тобонинг сенинг,
Ишқ элининг қибласи қошинг-шараф-шонинг сенинг.
Нозанинлар ҳуснини кўп этма менга жилвагар,
Икки оламдан кечиб, бўлдим-ку қурбонинг сенинг.
Бир қарашда нозанинлардан олурсан ақлу ҳуш,
Мен каби ожиз на қилгай, бўйла ҳар онинг сенинг.
Бермагил озор жонимга десам, лаб тишладинг,
Жонга озоринг мен учун лутфу эҳсонинг сенинг.
Боғ аро сарву санобар хаста-ю шармандадир
Они шундай ҳолга солмиш сарви бўстонинг сенинг.
Гоҳ бизнинг ёнимизда, гоҳ рақиблар ёнида,
Роҳату ташвишдир, хулласки, ҳар ёнинг сенинг.
Жомий ишқинг куйламоқдан бошқа ишни билмагай
Тоза гулсан, булбулингдир ушбу хушхонинг сенинг.
(Жомий. Танланма асарлар, Тошкент, 1971, 32-бет).
Ғазалда мажозий ишқдан баҳс юритилиб, инсоннинг олижаноб туйғуларидан, ошиқнинг ёрига нисбатан бўлган самимий муҳаббатидан, ёрнинг бўстондаги сарву санобарларни шарманда қилгувчи гўзал сиймоси билан бирга ошиққа нисбатан озорлари ҳақида сўз боради. Ҳар қандай ҳолатда ҳам ошиқ ўз ишқида содиқ, ёрнинг ишқини куйлагувчи булбулдекдир. Албатта, таржимада аслиятдаги бадиийликнинг барча нозикликларини акс эттириш қийин. Аммо шундай бўлса-да, мазкур ғазалдан маълумки, Абдураҳмон Жомий унда мумтоз шеъриятда қўлланиладиган бадиий санъатлар – ўхшатиш, сифатлаш, муболағалардан унумли фойдаланган.
Абдураҳмон Жомийнинг қуйидаги мисраларида ҳам ана шундай хусусиятлар кўзга ташланади:
Кеча кўз уйқуда, бахтим ухламай бедор эди,
Бус – бутун тун ёрнинг фикрига жоним ёр эди.
Тушда кўрдим ёрни, бир лаҳзае уйғонди бахт,
Шунчалик ҳам мудраган бахтим учун бисёр эди…
Жонда қолди, сўзлагач, ширин сўзининг лаззати,
Оллаҳ-Оллаҳ, бунча ул лаблар шакар гуфтор эди…
Яхши туш кўр ухласанг, эй кўзларим, Жомий каби,
Кўрди ким бу тун ани, чун умрлар бедор эди.
(кўрсат. асар,. 110-бет)
Абдураҳмон Жомий девонида ғазаллар билан бирга муҳим аҳамиятга молик қасида ва қитъалар ҳам бор. Ана шундай қасидалардан бири «Лужжат ул-асрор» (Денгиз сирлари)деб аталган. Унда фалсафий масалалар билан бир қаторда ижтимоий мавзулардан ҳам баҳс юритилган. Алишер Навоий бу қасида ҳақида сўз юритиб ,унинг Хусрав Деҳлавийнинг «Дарёи аброр» (яхшилар дарёси) қасидасига жавобия эканлигини уқтиради. Шуниси диққатга сазоворки, Жомийнинг қасидаси, ўз навбатида, Алишер Навоий «Туҳфат ул-афкор» (Фикрлар тўҳфаси) қасидасининг майдонга келишига сабаб бўлган эди. Бу шундай гўзал қасида эдики, ҳатто Абдураҳмон Жомий уни «ноёб маънолар ва гўзал хаёлотлар»га бой қасида деб баҳолаган эди.
Хусрав Деҳлавий «Дарёи аброр»ининг матлаъи:
Кўси шаҳ холиву бонги ғулғулаш дарди сар аст,
Ҳар ки қонеъ шуд ба хушку тар шаҳи баҳру бар аст.
Абдураҳмон Жомий «Лужжат ул-асрор»ининг матлаъи:
Кунгури айвони шаҳ к-аз кохи Кайвон бартар аст,
Рахнаҳо дон к-аш ба девори ҳисори дин дар аст.
Алишер Навоий «Туҳфат ул-афкор»ининг матлаъи:
Оташин лаъле ки тожи хусравонро зевар аст,
Ахгаре баҳри хаёли хом пухтан дар сар аст.
(МАТ, 15-том, 35-бет).
Абдураҳмон Жомий девонидаги бир қитъада шеърияти мавзулари ва уларнинг моҳияти ҳақида шундай ёзади:
Шеър девони эмас, бу, балки Жомий,
Сахийларча ёзмиш тўкин дастурхон.
Нокасларга мадҳу ҳажвдан бўлак
Не маъно истасанг бунда фаровон.
(Жомий. Танланма асарлар, 138-бет)
Маълумки, Абдураҳмон Жомий шеъриятида мумтоз шоирлар Саъдий, Ҳофизларнинг анъаналарини давом эттирган бўлсада, замондошларининг шеъриятларидаги энг яхшиларини маъқул топиб, уларга ўхшатма ғазаллар ҳам битган. Бунинг ёрқин ва намунавий мисоли сифатида Алишер Навоийнинг ўзбек тилида ёзган ғазалига форсий тилда ёзган гўзал жавобиясини эслатиш мумкин. Бу ҳақда Алишер Навоий «Хамсат ул-мутаҳаййирин»да шундай ёзади: «Бир қатлаъ бу фақирнинг (Алишер Навоийнинг) туркча бу матлаъиким:
Очмағай эрдинг жамоли олам оро кошки,-
Солмағай эрдинг бари оламға ғавғо кошки, —
эл орасида шуҳрат тутуб эрди ва подшоҳ (Султон Ҳусайн Бойқаро) ҳазратларининг суҳбатларида дағи кўп ўқилур эрди, шуйўъ ва шуҳрати ул ерга еттиким, ҳазрати Махдумға (Абдураҳмон Жомийга)дағи масмўъ (маъқул) бўлуб, аларға ҳам дағдағаи улким, бу баҳр ва қофия ва радифда шеър дегайлар бу доия (истак) пайдо бўлуб, чун туркча алфоз била назмға илтифот қилмас эрдилар, бир форсий ғазал айттиларким, матлаъи будур:
Дидаме дидори он дилдори раъно кошки,
Дида равшан кардаме аз хоки он по кошки…»
(МАТ, 15 -том, 71-бет)
Абдураҳмон Жомий ёзган жавобия ғазал матлаъининг маъноси қуйидагича: Ул раъно дилдор дидорини кўрсам эрди кошки, Унинг оёқлари тупроғини суртиб, кўзларимни равшан қилсам эрди кошки… Бу гўзал матлаъ билан бошланган ғазалнинг давоми ҳам гўзал тасвир ва мазмунга бой бўлганидан у ҳаммага маъқул тушади. Алишер Навоий эса Абдураҳмон Жомий ғазалига Султон Ҳусайн Бойқаро илтимосига кўра форсий тилда бир мусаддасни ҳам ёзади.
Бу ниҳоятда ибратли бир адабий ҳодисадир. Чунки у туркий тилда ёзилган асарларнинг, бу ўринда Алишер Навоий ғазалининг форсийгўйларга илҳом бағишлаб, форс тилида янги асарларни, жумладан Абдураҳмон Жомийнинг жавобия ғазалини майдонга келтирганидан гувоҳлик бериб қолмай, балки туркий ва форсий адабиётларнинг узоқ тарих давомида бири бирига устоз, бири бирига шогирд бўлиб келганликларини яна бир карра тасдиқлайди.1
Ўз навбатида, Алишер Навоийнинг Абдураҳмон Жомий ғазалларига ёзган жавобияларининг «Девони Фоний»дан ўрин олганлиги ҳам бу фикрларнинг тўғрилигини яна бир карра эътироф этади.
Шундай қилиб, Абдураҳмон Жомийнинг шеърияти ўзининг кўпқирралиги, бадиий баркамоллиги билан форсий шеъриятнинг гўзал бир ҳодисасидир. Шунинг учун ўша даврдан бошлаб, кейинги асарлар давомида унинг шеърлари форсийгўйлар учун ҳам, туркийгўй шоирлар учун ҳам бадиий маҳорат мактаби вазифасини ўтади, уларга жавобия-ўхшатмалар ёзилди, мухаммаслар боғланди. Бунга мисол сифатида Абдураҳмон Жомийнинг:
Рўзи моро сохт чун шаб тира он моҳ аз фироқ,
Чанд сўзем аз фироқ? Оҳ, аз фироқ, оҳ аз фироқ,-
матлаъли ғазалидан илҳом олган Ҳусайн Бойқаронинг қуйидаги матлаъ билан бошланадиган туркий ғазалини келтириш мумкин:
Қилди бахтимни қаро зулфидек ул моҳ аз фироқ,,
Неча куйдургай мени дилхастани оҳ, аз фироқ.
Ёки, ХVIII асрнинг охири ва XIX асрнинг биринчи ярмида яшаб фаолият кўрсатган шоир Ғозийнинг, XIX асрнинг иккинчи ярми ва ХХ аср бошларида яшаб, ижод қилган Муҳаммад Аминхўжа Муқимийнинг Жомий ғазалларига мухаммаслар боғлаганлари ҳам айтилган фикрларнинг гувоҳи бўла олади.
Достонлар туркуми. Абдураҳмон Жомий шеърият соҳасида қанчалик шуҳрат қозонган бўлса, достонлар туркумидан иборат сабъа – еттиликни майдонга келтиришда ҳам шунчалик катта мавқега эга. Айтиш лозимки, Абдураҳмон Жомий аввалида Низомий ва Хусрав Деҳлавий «Хамса»ларига жавобан бешлик-хамсани яратиш ниятида бўлиб, бу ниятни муваффақият билан амалга оширган эди. Унинг дастлаб битган бешлиги қуйидаги достонлардан иборат:
1. Тўҳфат ул-аҳрор. 1481 йилда ёзилган.
2. Сабҳат ул-аброр. 1482 йилда ёзилган.
3. Юсуф ва Зулайхо. 1483 йилда ёзилган.
4. Лайли ва Мажнун. 1484 йилда ёзилган.
5. Хирадномаи Искандари. 1484 йилнинг 27 декабрида ёзиб тугатилган.
Шуни айтиш лозимки, «Хирадномаи Искандари» достони ёзилаётган кунлар (тахминан 1484 йилнинг сентябр-октябр ойлари) Алишер Навоий ўзининг ёзиб тугатган «Хамса»сини (бу асарнинг 1484 йил ўрталарида ёзиб тугатилганини «Хамса»нинг Абдулжамил котиб томонидан 1484 йилда кўчирилган ва бизгача етиб келган нусхаси ҳам тасдиқлайди) устоди Абдураҳмон Жомийга ўқиш учун тақдим этади. Абдураҳмон Жомий уни бошдан-оёқ ўқиб чиқиб, 1484 йилнинг 27 декабрида ёзиб тугатган «Хирадномаи Искандари» достони хотимасида Алишер Навоий «Хамса»сига жуда юксак баҳо беради ва «сенинг (Жомийнинг) «Хамса»нг унинг «Хамса»си даражасида бўла олармикин?» деган мулоҳазани ҳам баён этади. Бу ниҳоятда муҳим аҳамият касб этувчи фикр бўлганидан уни тўлароқ келтириш мақсадга мувофиқ кўринади:
Кел, Жомий, умри кўп заҳматда ўтган,
Хотирдан бундай «Беш хазина» битган.
Бешликда беш панжанг қувватга тўлди,
Дарё кафлар қўлин мажоли сўнди…
Аммо бордир бошқа дуршунослар ҳам,
Улар «Бешлиги»дан тўлмишдир олам.
Бирига тенг келмас сенинг юз ғазнанг.
Айниқса беш панжа урган ул эрга
Панжасин Ганжадан кўтарган шерга.
Туркий тилда доғи нақш келди ажаб,
Ҳатто сеҳргарлар боғладилар лаб.
Бундай ёқимли нақш туширган қалам
Бошига офарин ёғдирсин олам…
Бунинг тили ҳам гар бўлганда дарий
Мажолсиз қоларди уларнинг бари…
Заковатинг нури бахш этди сафо,
Навоий, лутфингдан топди у наво.
(Жомий. Танланма асарлар, 241-242-бетлар, Ш.Шомуҳаммедов таржимаси).
Кўринадики, Абдураҳмон Жомий Алишер Навоий «Хамса»сини мутолаа қилгач, ўзи аввал бешлик тарзида ёзган асарини бошқача тарзда тузиш фикрига келади. Натижада у 1480 йилда ёзган «Соломон ва Абсол», 1468-1486 йиллар орасида уч дафтар тарзида ёзган «Силсилат уз-заҳаб» (олтин занжир) достонларини ўз бешлигига қўшиб, 1486 йилда ўзининг еттилигини-«Ҳафт авранг»ини майдонга келтиради ва туркум достонлар ёзиш анъанасига янгилик яратади. Бу эса Абдураҳмон Жомий асарининг мавқеи ва ўрнини янада оширди.
«Ҳафт авранг» таркибидаги достонлар ҳақида мухтасар маълумот.
1. «Силсилат уз-заҳаб» (олтин занжир) достони 1468-1486 йилларда ёзилган учта дафтар (қисм) дан иборат:
Биринчиси : 1468-1472 йилларда 3730 байт ҳажмида ёзилган бўлиб, Султон Ҳусайн Бойқарога бағишланган.
Иккинчиси: 1486 йилда 1595 байт ҳажмида ёзилган.
Учинчиси: 1486 йилда 870 байт ҳажмида ёзилиб, Рум подшоҳси Султон Боязид П-га бағишланган.
Демак, ҳаммаси 6195 байтдан иборат бўлган бу достон фалсафий, ижтимоий, ахлоқий мавзуларда ёзилган бўлиб, унда кичик ҳикоя ва масаллар ҳам фойдаланилган.
Асарда тасаввуф масалалари ҳамда охирги қисмларида ижтимоий мавзулар етакчилик қилади, хусусан подшоҳ ва адолат концепцияси бунда анча кенг ёритилади. Достон хафиф баҳрида (фоилотун-мафоилун фаълан) ёзилган.
2. «Соломон ва Абсол» 1480 йилда Султон Яъқуб Оққуюнлига бағишлаб ёзилган бўлиб, 1110 байтдан иборатдир. Соломон ва Абсол ҳақидаги бу ишқий достон тасаввуфий йўналишда ёзилган. Шу жиҳатдан у Абу Али ибн Синонинг «Соломон ва Абсол»идан тубдан фарқ қилади. Бу икки муаллиф асарлари номларигина ўхшаш бўлиб, унинг талқини икки хилдир.
Жомийнинг достони рамали мусаддас (фоилотун фоилотун фоилун) баҳрида ёзилган.
3. «Тўҳфат ул-Аҳрор» — (Аҳрорга тўҳфа) 1712 байтдан иборат бу достон 886 ҳижрий йилнинг рамазон ойида – 1481 мелодий йилнинг ноябр ойида ёзилган. Достон Хожа Убайдуллоҳ – Хожа Аҳрор Валига бағишлангани туфайли шу тарзда номланган. Асар сареъ баҳрида (муфтаилун муфтаилун фоилун) ёзилиб, кириш қисмлар, йигирма мақолот ва ҳикоёт ҳамда хотимадан иборат. Асарнинг асосий қисми бўлмиш йигирма мақолот ва уларда келтирилган ҳикоят ва масалларда ирфоний ҳамда ижтимоий мавзулардан сўз юритилган.
Алишер Навоий «Ҳайрат ул-аброр» достонида Жомийнинг бу асари ҳақида шундай ёзади:
Хизматин эттимки, таманно эди,
Илгида кўрдум неча ажзо эди.
Кулгу била қилди ишорат манга,
Тўҳфа била берди башорат манга
Ким: «олибон боштин-оёғиға боқ,
Қил назар авроқиға боштин-аёқ,»
Олиға жон нақдини сочтим равон,
Олдиму ўптум, доғи очтим равон.
Боштин-аёқ гавҳари шаҳвор эди.
Қайси гуҳар «Туҳфат ул-Аҳрор» эди.
Нафъ топиб кимки бўлуб мустафид
Мухтасар ул иккидин1, аммо муфид.
Ул иккини топса бўлур мунда-ўқ,
Мунда туҳаф кўпки, ул иккида йўқ.
Шавқида кўксумни шигоф айладим,
Жилдиға кўнглумни ғилоф айладим.
(МАТ, 7-том, 54-55 -бетлар )
4. «Сабҳат ул-аброр» (яхши кишилар тасбеҳи) 2885 байтдан иборат бўлиб,887 ҳижрий- 1482 милодий йилда рамали мусаддас баҳрида (фоилотун фаалотун фаалун) ёзилган. Абдураҳмон Жомийдан олдин ва сўнг ҳам ҳеч бир шоир достонни бу баҳрда ёзмаган. Бу ҳақда Алишер Навоий ёзади: «Сабҳат ул-аброр» ким, аларнинг мухтараидурким, не ул баҳрда маснавий айтибдурлар ва не ул таркиб ва адо била манзум китоб тартиб берибдурлар» (МАТ, 15 –том,58 -бет)
Асар ахлоқий, таълимий-тарбиявий ва фалсафий-тасаввуфий мавзуларга бағишланиб, кириш, 40 иқд (боб) ва хотимадан иборат. Ҳар бир иқд (боб) назарий бўлим ва ҳикоялардан ташкил топган. Уларда тасаввуфий (ирода, тавба, фақр,сабр,шукр…) ахлоқий (муҳаббат, ҳаё,футуват, сидқ,саховат, ҳилм-юмшоқлик…) ҳамда адолатга даъват каби мавзулардан баҳс юритилган. Бу фикрларнинг исботи учун келтирилган ҳикоят ва масаллар ниҳоятда гўзал ва ибратлидир.
Ана шундай ҳикоятлардан бири куйидагича: Қари бир киши орқасига тиконларни кўтариб, зўрға қадам ташлаб борар ва ҳар бир қадам қўйганда шукрона айтарди: Эй Аллоҳ, сен менга шунчалик яхшилик қилдинг, давлат эшигини очдинг, иззат тожини бошимга қўндирдингки, бу яхшиликларинг учун сенга тасаннолар айтишга ожизман… Шу вақтда башанг кийинган ёш бир йигит отда келаётиб бу гапларни эшитиб, ҳайрати ошади ва чолга яқин келиб, калондимоғлик билан шундай дейди: «Эй чол, бас қил, орқангда тикон бўлса, зўрға қадам қўяётган бўлсангу яна бадавлат ва иззатлиман деб шукрона айтасан. Умринг тиканлар билан хорликда ўтсаю иззатдан гапирасан?!» Чол шундай жавоб берди: Менинг иззатим шундаки, сендайларнинг эшигида хор эмасман, сенинг ошу нонингга муҳтож эмасман. Мен шунга шукрона айтаманки, Аллоҳ менга қулликни эмас, балки озодликни-эркинликни раво кўрди. Бу эса менга бағишланган давлат ва инъом этилган иззатдир.
Кўринадики, достоннинг ҳуррият-эркинликдан баҳс юритувчи йигирма тўртинчи иқди (боби) да келтирилган бу ҳикоя мумтоз адабиётда кўпгина шоирлар , жумладан Алишер Навоий томонидан ҳам ишланган мавзуда ёзилган бўлса-да, аммо у ўзига хослиги билан ажралиб туради. Хусусан унда инсоннинг эркинлиги-истиқлоли, бировга қул-муҳтож бўлмагани бу буюк неъмат эканлиги ва шунинг учун ҳар қанча шукрона айтса ҳам озлик қилажагига алоҳида урғу берилган. Бу эса жуда муҳим ва катта тарбиявий-маънавий аҳамиятга эга бўлган хулосадир.
5. «Юсуф ва Зулайхо»- 4000 байтдан иборат бу асар 888 ҳижрий-1483ҳ. йилда Жомийнинг ҳижрий ҳисобда 71 ёшлиги вақтида ҳазажи мусаддас (мафоилун мафоилун фаулун) баҳрида ёзилган энг гўзал ва жозибали достонларидандир.
Алишер Навоий бу достон ҳақида шундай ёзган эди: «Ҳафт авранг» китобидин «Юсуф ва Зулайхо» достониким, «Ошиқ ва Маъшуқ» ға мавсумдур ва ул китоб назири Юсуф ҳусни ва Зулайхо ишқидек маълум… Аларнинг бу маснавийлари баҳрида ( ҳазажи мусаддаси маҳзуф- мафоилун мафоилун мафоил) фақирнинг «Хамса»сидин «Фарҳод ва Ширин» воқеъ бўлубтур» ( МАТ, 15 -том, 59-60- бетлар).
Ķуръони каримнинг «Аҳсан ул-қисаси»-дан илҳомланиб ёзган бу достонда: «Жомий Зулайхо ва Юсуф образларини соф ва юксак инсоний туйғулар эгаси бўлган ибратли, ижобий қаҳрамонлар сифатида яратди. Шу билан у инсонни, пок инсоний муҳаббатни улуғловчи, юксак бадиият билан тўла ўлмас бир асарни вужудга келтирди»(А.Қаюмов. Назм ва тафаккур қуёши.Т., «Фан»,1992,18 бет).
Мазкур достон Олимжон Бўриев томонидан ўзбек тилига ўгирилиб, 1983 йилда нашр эттирилди.
6.«Лайли ва Мажнун»-3860 байтдан иборат бу достон 889 ҳижрий-1484 мелодий йилда ҳазажи мусаддас (мафъулу мафоилун фаулун) баҳрида ёзилган бўлиб, Шарқу Ғарбда машҳур бўлган Лайли ва Мажнун ишқи саргузаштларидан баҳс юритади. Жомий уни бошқа муаллифлар асарларидан фарқ қиладиган тарзда яратади. Бу фарқлар воқеалар тизими ва образлар талқинида ҳам кузатилади. «Лайли ва Мажнун» достонининг сўнгидаги тасвирлар унинг ирфоний-тасаввуфий услубда битилганига ишора қилади.
7. «Хирадномаи Искандари»
(Искандар пандномаси) достони 2315 байтдан иборат бўлиб, у 1484 йилнинг 27 декабрида ёзиб тугатилган. Достон мутақориби мусамман (фаулун фаулун фаулун фаул) баҳридадир. Алишер Навоий қайд қилганидек, «Ҳафт авранг»нинг еттинчи достони бўлган «Хирадномаи Искандари» Искандар ва юнон ҳакимларининг турли мавзудаги ўгит, панд ва насиҳатлари, шуларга дахлдор ҳикмат ва масалларга бой асардир. Унда Искандар саргузашти бу фикрларни ифодалашга кўмак берувчи бўлиб хизмат қилган. Асардаги кўпгина масал ва ҳикоятлар мазмун ва бадиият жиҳатидан юксак даражада битилган бўлиб, улар инсоннинг комиллашувига қаратилган. Жумладан, одил Искандарни ҳам ҳайратда қолдирган адолатли мамлакат ҳақидаги ҳикоя диққатга сазовордир.
Бу қисқа тавсифдан маълумки, Жомийнинг 21894 байтдан иборат «Ҳафт авранг»ида Низомий ва Хусрав Деҳлавийлар «Хамса»ларидаги Баҳром, Хусрав, Ширин ва Фарҳодлар ҳақидаги достонлар кўринмайди. Низомий ва Хусрав Деҳлавий «Хамса»ларида «Махзан ул-асрор», «Матлаъ ул-анвор»га ўхшаш тафаккурномалар биттадан келтирилган бўлса, Жомийда уларнинг сони учтага етказилган: «Тўҳфат ул-Аҳрор», «Сабҳат ул-аброр», «Силсилат уз-заҳаб». Олдинги «Хамса» ларда бўлмаган Юсуф ва Зулайхо ҳақидаги достон Жомий «Ҳафт авранг»ига киритилган. Достонларни жойлаштиришда ҳам ўзига хослик кузатилади. Буларнинг ҳаммаси «Ҳафт авранг»нинг янгича достонлар туркуми-еттилик-сабъа эканини намойиш этадиган омиллардир.
Насрий асарлари.
1. «Баҳористон». Саъдийнинг «Гулистон»ига ўхшатма тарзида 892 ҳижрий-1487 йилда ўғли Зиёуддин Юсуфга ўқиш китоби сифатида ёзилган бадиий насрнинг намунасидир. Асар муқаддима, саккиз равза (боғ) ва хотимадан иборат:
1- равза (боғ) да суфийлар шахсиятига оид ҳикоялар;
2- равзада ҳаким – файласуфларга оид ҳикоялар;
3- равзада адолатнинг фойдасига доир ҳикоялар;
4-равзада саховатнинг яхшилигига оид ҳикоялар
5-равзада ишқ-муҳаббатга бағишланган ҳикоялар;
6- равзада ҳазл-мутоябалар;
7-равзада шеър ва шоирлар ҳақидаги мулоҳазалар;
8- равзада эса ҳайвонлар ҳақидаги ҳикоялар келтирилган.
«Баҳористон»даги ҳикоя ва масаллар ёшларни маънавий баркамол бўлиб етишувига хизмат қилади. Жомий «Баҳористон»идаги ҳикоя ва масалларнинг кўпи кейинги давр ўзбек шоир ва ёзувчиларига илҳом манбаи бўлиб хизмат қилди. Жумладан, асарнинг саккизинчи равзасидаги тошбақа ва чаён масали Муҳаммад Шариф Гулханий («Зарбулмасал»), Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийлар томонидан ижодий тарзда фойдаланилган.
«Баҳористон»нинг «Гулистон»дан фарқли томонларидан бири шундаки, «Баҳористон»нинг еттинчи равзаси шеър ва шоирларга бағишланган. Жомий бунда ўз замонасигача бўлган 39 машҳур шоирлар (Рудакий, Низомий,Хусрав Деҳлавий, Ҳофиз ва бошқалар) ҳақида маълумот берар экан ана шу машҳур шоирлар қаторида Алишер Навоийни ҳам тилга олади,унинг ижодига юксак баҳо беради.
2. «Нафаҳот ул-унс мин ҳазарот ул-қудс» (Дўстлик хушбуйликларида қудсийлар мавжудлиги) деб аталадиган бу асар Алишер Навоийнинг хоҳиши билан Абдуллоҳи Ансорийнинг (396ҳ.-1006м.-481ҳ.-1088м.) «Табақот ус- сўфия» асарига жавобан 1476 йилда ёзилган фалсафий-тасаввуф тарихидан баҳс юритувчи тазкирадир.
«Нафаҳот ул-унс»да У111 – ХУ асрларда яшаб фаолият кўрсатган 616 мутасаввуфлардан сўз юритиладики, улардан 582 таси эркаклар бўлса, 34 таси аёллардир. Асарда араб минтақалари ҳамда Хуросон ва Моваро-уннаҳрда, Кавказ орти ўлкаларида машҳур бўлган мутасаввифлар, шунга дахлдор адиб ва шоирлар ҳақида маълумотлар бор. Жумладан, Ансорий,Абу Сайид Абулхайр, Робиа Балхий, Саноий, Низомий,Аттор, Саъдий, Жало-лиддин Румий, Хусрав Деҳлавий, замондошларидан эса Камол Хўжандий, Хожа Аҳрор Вали,Саъдиддин Қошғарий ва бошқалар. Асар сўфия тарихини ўрганишда муҳим манбалардан бири бўлганлиги сабабли, ХУ асрнинг ўзидан бошлаб, кейинги даврларда ҳам турли тилларга таржима қилинди, нашр эттирилди. 1495-96 йилларда Алишер Навоий ундан илҳомланиб «Насойим ул-муҳаббат» асарини яратади. Гарчи Алишер Навоий «Насойим ул- муҳаббат»ни «Нафаҳот ул-унс»нинг ўзбек тилига таржимаси деб айтган бўлса-да, аслида эса «Насойим ул-муҳаббат» ундан илҳомланиб ёзилган янги асардир.Чунки унда Навоий кўпгина янгиликларни, жумладан 111 туркий машойих ҳақидаги маълумотларни киритган.
«Нафаҳот ул-унс» турк, инглис, немис ва бошқа тилларга ҳам ўгирилган.
3 «Фавоиди Зиёия» ёки «Шарҳи Мулло» , «Шарҳи Жомий» номи билан машҳур бўлган бу асар 1492 йилнинг 7 июлида ёзиб тугатилган. Асар ўғли Зиёуддин Юсуфга бағишланган. Унда араб тилининг сарф ва наҳви (грамматикаси) араб тилида баён қилинган бўлиб, у кейинчалик Хуросон, Мовароуннаҳр, Ҳиндистон ва бошқа мамлакатларнинг мадрасаларида араб тилини ўрганиш учун асосий дарслик вазифасини ўтаган, унга кўплаб шарҳлар ҳам ёзилган.
Биз юқорида Абдураҳмон Жомий қаламига мансуб айрим асарлар ҳақидагина мухтасар маълумотларни келтирдик, холос. Шундан ҳам маълум бўладики, Абдураҳмон Жомий мероси кенг қамровли бўлиб, илмий-бадиий жиҳатдан юксак савияда бўлганлигидан ҳамиша ардоқланиб келинган.
Абдураҳмон Жомийнинг ўзбек адабиётининг малик ул-каломи мавлоно Лутфий, сўз мулкининг соҳибқирони Алишер Навоийлар билан шахсий ва ижодий алоқалари форсий ва туркий тилли халқлар адабий алоқаларининг ибратли саҳифаларидан бўлиб қолмай, балки ўзбек ва тожик халқларининг қадим тарихга эга дўстлигининг ҳам ёрқин намунасидир. Шундан-да, Абдураҳмон Жомий қайси бир асарини ёзмасин биринчи бўлиб, Алишер Навоий назаридан ўтказарди, ўз асарларида унинг ҳақида самимий сўзларини айтар, юксак баҳосини берарди. Алишер Навоий ҳам, ўз навбатида, ўз асарларини аввал устоди назаридан ўтказарди, унинг ҳақида «Хамса»сида ҳам, насрий ва шеърий асарларида ҳам тўлқинланиб сўз юритди. Ҳатто унга бағишлаб алоҳида бир асарни – «Хамсат ул-мутаҳаййирин»ни яратдики, бу ана шу икки улуғ сиймо ҳақида ёзилган нодир манбалардан ҳисобланади. Бу буюк сиймоларнинг, жумладан Абдураҳмон Жомийнинг хотиралари Ватанимизда абадийлаштирилган: икки улуғ сиймонинг яхлит бир ҳайкали Самарқанд шаҳрида қад кўтарган, асарлари ўзбек тилига ўгирилиб нашр қилинган, ҳаёти ва мероси борасида рисола ва китоблар ёзилган, қатор кўчалар, мактаб ва бошқа муассасаларга унинг номи берилган.
Ватанимизнинг улуғ сиймолари мероси каби Абдураҳмон Жомийнинг ҳам кўпқиррали илмий-адабий мероси ёшларнинг маънавиятини шакллантириш, уларнинг комил инсон бўлиб етишувларига маънавий-бадиий кўмак беради. Бу эса Абдураҳмон Жомий меросининг абадиятидан гувоҳлик берувчи муҳим омиллардандир.
ҲУСАЙНИЙ — СУЛТОН ҲУСАЙН БОЙҚАРО ШЕЪРИЯТИ
ХУ асрнинг иккинчи ярмидаги адабий, маданий ва илмий муҳитни майдонга келтириш, уни қўллаб-қувватлашда темурийзода Соҳибқирон Султон Ҳусайн Бойқаронинг хизматлари каттадир.
Соҳибқирон Амир Темурнинг набераларидан бўлган Султон Ҳусайн Бойқаро (1438-1506) ўз ҳаёти ва Хуросоннинг подшоси сифатидаги фаолияти давомида мамлакатнинг ободонлиги, илм, адабиёт ва маданият ривожига алоҳида эътиборни қаратиб, устоди Абдураҳмон Жомий, дўсти Алишер Навоий , амирлари Шайхимбек Сухайлийларнинг қўллаб-қувватлашлари ҳамда маслаҳатлари асосида маърифатпарвар шоҳ сифатида ҳам танилди. Ҳусайн Бойқаронинг бу соҳадаги фаолияти унинг «Рисола»сида, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Бобурнома» си , Алишер Навоий асарлари ва бошқа манбаларда, жумладан «Равзат ус-сафо», «Ҳабиб ус- сияр» ларда самимият билан эътироф этилди ва кенг ёритилди.
Султон Ҳусайн Бойқаронинг маърифатпарвар шоҳ сифатидаги фаолияти даврида (1469-1506) жаҳон маданияти хазинасига қимматбаҳо дурдоналар бўлиб қўшилган асарларнинг муаллифлари- мавлоно Лутфий, Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Камолиддин Беҳзод, Султон Али Машҳадий, Ҳусайн Воиз Кошифийлар яшаб ижод қилдилар.
Ана шу муҳит таъсирида Султон Ҳусайн Бойқаро шоир ва адабиётшунос сифатида ҳам шаклланиб, ўша давр адабий жараёнида ўзига хос мавқени эгаллади.
Султон Ҳусайн Бойқаро шеъриятида «Ҳусайний» тахаллусини қўллар эди.Бу ҳақда Заҳириддин Муҳаммад Бобур шундай ёзган эди: «(Ҳусайн Бойқаронинг) табъи назми бор эди… Тахаллуси «Ҳусайний» эди».
Султон Ҳусайн Бойқаронинг шоирлиги ҳақида Алишер Навоий қуйидагиларни баён этган: «Абулғози Султон Ҳусайн Баҳодирхон… ўз шариф табъ ва латиф зеҳнларидин дағи агарчи ҳам форсий демакка қодир ва ҳам туркча айтмоққа моҳир эрди, аммо аслий табъ иқтизоси ва шойеъ такаллум муносабати адоси била туркий девон тадвиниға майл қилдилар ва дилпазир абёт ва беназир ғазалиёт тартиб бердилар… Девон демайки, баҳри Уммондур… Туркча тил била бу навъ девон…воқеъ бўлди ва ораға тушди».(Муҳокамат ул-луғатайн»).
Султон Ҳусайн Бойқаро шеъриятидан иборат бўлган девоннинг машҳур хаттотлардан Султон Али Машҳадий, Султон Муҳаммад Хандонлар томонидан 1485-1495 йиллар орасида кўчирган бир неча нусхаси бизгача етиб келиб, ҳозир улар Париж, Лондон, Истанбулдаги қўлёзма китоблар жамғармаларида сақланмоқда. Бошқа нусхалари ҳам бор. Ҳусайн Бойқаронинг девони Боку (1926), Тошкент(1968), Кобул (1968) да ҳам нашр эттирилган. Унинг мукаммалроқ нусхаси Кобул нашридир.
Ҳусайн Бойқаро девонининг таркиби қуйидагича: туркий тилда- Рисола; Ғазал-202 (2); Мухаммас- 3; Рубоий-3; Фард-3; форсий тилда –ғазал (1та), нотамом байтлар-3. Кўринадики, девонда ғазаллар асосий кўпчиликни ташкил этади. Шуниси ҳам борки, бу ғазалларнинг ҳаммаси арузнинг бир баҳрида, яъни рамали мусаммани маҳзуф(мақсур)да ёзилган. Бундай ҳол девон тузиш тарихида камдан-кам учрайдиган ҳодисадир. Шунинг учун Алишер Навоий бу масалага эътиборини қаратиб, унинг сабаблари ҳақида «Мезон ул-авзон» асарида сўз юритди.
Масалан, Алишер Навоий бу асарда туркий халқлар оғзаки ижодида мавжуд бўлган «қўшуқ» ва «туркий» каби навълар ҳақида сўз юритганда бу масалага, яъни Ҳусайн Бойқаро шеъриятининг уларга муносабатидан ҳам баҳс очиб, жумладан «туркий» навъи бўлимида шундай ёзади: «Яна сурудедурким, ани «туркий» дебдурлар. Бу лафз анга алам бўлубдур ва ул ғоятдин ташқари дилписанд ва руҳафзо ва ниҳоятдин мутажоиз (ҳад-меъёрдан ортиқ) айш аҳлиға судманд ва мажлисоро суруддур, андоқки салотин ани яхши айтур элни тарбиятлар қилибдурлар, туркийгўйлик лақаби била машҳурдур ва ул доғи рамали мусаммани мақсур вазнида воқеъдур…
Ҳазрати Султони Соҳибқирон (Ҳусайн Бойқаро) бу вазннинг ғоят равонлиғ ва латофатидин ва руҳпарварлиғ ва салосатидин ўз девонларинки, жамеъи давовин орасида баданлар аро жондекдур ва кавокиб ичра Хуршеди рахшондек воқеъ бўлубдур, боштин оёқ илтизом (лозим кўрмоқ) қилиб, бу вазнда тартиб берибдурлар эрди».
Демак, Ҳусайн Бойқаро шеъриятининг биринчи тадқиқотчиси бўлмиш Алишер Навоий унинг (шеърият девонининг) ўзига хос хусусиятларидан сўз юритиб қолмай, балки унинг сабаблари ва аҳамиятини ҳам белгилаб берган. Шуниси диққатга сазоворки, Алишер Навоий «туркий» навънинг «ғоят равонлиги, … латофати,… руҳпарварлиги ва салосати (равонлиги)» ҳақида алоҳида тўхталиб, Ҳусайн Бойқаронинг «ўз девонини… боштин-оёқ …» бу вазнда тартиб берганлигини уқтириш билан девондаги шеърларнинг ҳам ана шундай хусусиятларга эга эканлигига ишора қилмоқда.
Ҳусайн Бойқаро девонидаги ғазаллар кўздан кечирилганда Алишер Навоий томонидан белгиланган фазилатлар намоён бўлаверади. Улар асосан ишқий мавзуларга бағишланган ғазаллар бўлиб, шоир бу мавзуни, яъни кўпинча мажозий ишқ мавзусини шоирона тарзда баён этишга, ошиқ ва ёр ҳақида руҳпарвар ва салосат билан сўз юритишга интилган, яхши шоирона тасвирларни, бу соҳада, Алишер таъбири билан айтганда, «хосса маънилар»ни ифода эта олган. Фикримизнинг исботи учун ана шундай ғазалларидан бирини келтириш мумкин:
Тушгали сўзон кўнгул кўюнг аро филҳол ани,
Ерга тушган ўт эдиким, айладинг помол ани.
Кўнглум ўз ҳолида қолмас жилва қилғон қоматинг
Ваҳ, не ҳол эркин буким айлар қадинг не ҳол ани.
Буки ғофиллар жафосидин қачон шайдо кўнгул,
Телбадекдурким, қоварлар тош уруб атфол ани.
Жомадур жисмим вале жон риштасин кўр яхшиким,
Заъф ила тўлғонмоғидин деса бўлур нол ани.
Кўрмагай эрдим ани ҳаргиз чу йиғлаб солу моҳ,
Кўрмас эрмишмен ўтуб ҳажрида моҳу сол ани.
Гулшани давронда хушдур бодаи гулгун валек,
Соқийи гулрух лаболаб тутса моломол ани.
Ҳар мақом ичра Ҳусайний ишқи лаҳнин соз этар,
Қилмаса рухсорингга наззора гунгу лол ани.
Ғазал мажозий ишққа бағишланган бўлиб, унда иккита ошиқ тимсоли кўзга ташланади: бири ташхислантирилган-жонлантирилган кўнгул ошиқ, иккинчиси эса ошиқнинг ўзи.
Яна бир тимсол эса ёр –маъшуқа бўлса-да, у тилга олинади, қомати эслатилади, аммо ғазалда асосий диққат ошиқлар ҳолатини тасвирлашга қаратилган. Ғазал рамали мусамман баҳрида ёзилган. У икки қисмдан иборат бўлиб, биринчисида (1-3 байтлар) кўнгул-ошиқ, иккинчисида эса (4-7-байтлар) ошиқ тасвири етакчилик қилади. Аммо бу икки қисмнинг асосини ягона мавзу бўлган ишқ ташкил этади.
Ғазалда бадиий тасвирнинг ўхшатиш, сифатлаш, ташхис, иҳом, талмеҳ каби кўпгина воситалари анча маҳорат билан ишлатилган. Шунинг натижасида шайдо кўнгулнинг телбалар сифатида тасвирланиши киши кўз ўнгида ажойиб бир манзарани жонлантиради ёки «сўзон кўнгул»- «чўғ-кўнгул» тимсоли ҳам шундай хусусиятга эга. Ҳусайн Бойқаро ғазаллари орасида бундайлари анчагина. Қуйидаги ғазал ҳам Алишер Навоий томонидан «зебо дейилибдур» тарзида баҳолангани сабабли уни келтириш мақсадга мувофиқ кўринади:
Телбараб итган кўнгулни истадим ҳар ён бориб,
Тоғу дарёву биёбонларни бир-бир охтариб.
Тобдим эрса, ўлтурубдур юз ғаму андўҳ ила,
Ёр зулфидин батаррак рўзгорин тўнтариб.
Ваҳки, сўргач ҳолини, тинмай тўкуб, деди, сиришк
Етти гардундин фиғону ўтлуғ оҳин ўткориб:
Вомиқу Фарҳоду Мажнун меҳнатимға тўзмайин,
Куйдилар оҳим ўтидин ҳар бири бир ён бориб.
Мен дағи тўзмай анинг истаб ватандин кетмагин,
Юз туман таклиф ила келтурдим они ёлбориб.
Келтуруб чок айлабон кўксумни солдим ўрниға,
Фурқату куймак ўтидин борисидин қутқориб.
Эй Ҳусайний, ул келиб тутғач висоли журъасин,
Тиндуруб кўнглумни мен ҳам ичдим они сипқориб.
Дарҳақиқат , Алишер Навоий айтганларидек, тасвир ҳам, баён ҳам зебо. Унда тасвирланган шоирона лавҳа ҳам зебо.
Ҳусайн Бойқаро Ҳусайний шеъриятида мумтоз адабиётнинг забардаст сиймолари, жумладан Ҳофиз Шерозий, мавлоно Лутфийлар ҳамда Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоийларнинг анъаналарини давом эттириш ёки уларга бағишлаб, шеърлар ёзиш ҳам кўзга ташланади. Жумладан, Ҳусайний Хожа Ҳофиз Шерозийнинг:
Агар ғам лашкар ангезад, ки хуни ошиқон резад,
Ману соқи ба ҳам созему бунёдаш барандозем
Мазмуни:
Агарда тортса ғам лашкар тўкишга ишқ эли қони
Мену соқий бўлиб бирга бу ташвишни битиргаймиз, —
байтидан илҳомланиб, шундай ёзган эди:
Ғам сипоҳ қасдимға чекти, соқиё, тут жоми соф,
Ким бўлур жоми май ичгандин далер аҳли сипоҳ.
Иккинчи мисол. Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»да шундай ёзади: «(Ҳусайн Бойқаро) малик ул-калом Лутфийнинг машҳур матлаъи…
Эй қадинг тубию жаннат хадди гулгун устина, —
жавобида…бу матлаъ воқеъ бўлубтурким:
Хаттининг тори тушубтур лаъли майгун устина,
Ўйлаким, жон риштаси бир қатраи хун устина.
Жавоби бовужуди ғаробати маъни (маънонинг гўзал ва нодир бўлиши билан бирга) иккаласи (байтнинг икки мисраси) бир-бирига лойиқ воқеъ бўлубтур».
Учинчи мисол. Маълумки, Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоий ўртасидаги яқин дўстона муносабатлар ижодий нуқтаи назардан ҳам давом этган. Бу ўринда Алишер Навоий кўпгина асарларининг майдонга келишида Ҳусайн Бойқаронинг сабабчи бўлганлиги ва бу ҳодиса Алишер Навоий томонидан ҳамиша қониқиш ва миннатдорчилик билан баён этилганини эслатиш кифоя.
Бундай ҳолни Ҳусайн Бойқаро асарларида ҳам кўриш мумкин. Масалан, у ўзининг «Рисола»сида Алишер Навоий ҳақида жуда баланд руҳда самимий сўз юритган. Ҳусайн Бойқаро шеъриятида ҳам бу манзара учрайди. Жумладан, Ҳусайн Бойқаро Алишер Навоий ғазалларига ўхшатма-жавобиялар ёзиш билан бирга мухаммаслар ҳам боғлаган. Бу ҳақда Алишер Навоий «Мажолис-ун-нафоис»ининг Ҳусайн Бойқарога бағишланган саккизинчи мажлисида анча яхши маълумотлар келтирилган.
Ҳусайн Бойқаронинг шеърияти орасида Алишер Навоий билан учрашув арафасида битилган ғазаллар ҳам борки, уларда бу учрашув лаҳзасини қанчалик тоқатсизлик билан кутаётган Ҳусайн Бойқаронинг самимий ҳис-туйғулари ўз ифодасини топган.
Жумладан:
Ғам ема Мажнун кўнгулким, дилрабойинг келгуси,
Базми айшинг тузгучи ишратфизойинг келгуси.
Айлагил парвоз, эй шаҳбози ҳимматким, букун,
Тойири қудс ошёнинда ҳумойинг келгуси.
Тийра шоми ҳажрида кўб қолма тонгким, меҳр ила
Субҳа давлатдек чиқиб тобанда ойинг келгуси.
Ғам ема лабташна ҳижрон даштида ҳайрон қолиб
Ким, зулоли васл ичарга раҳнамойинг келгуси.
Эй Ҳусайний, қилмағил ишрат навосинким, букун
Ким, гулистони нишотингда Навойинг келгуси.
Бу ғазал шарҳга муҳтож эмас. Унда шоирнинг дўстига нисбатан ҳурмати ҳам, уни «раҳнамо» — йўл кўрсатувчи деб билганлиги ҳам ғоятда самимият билан тасвирланган. Бунда шоҳ Ҳусайн Бойқародан кўра Алишер Навоийнинг ҳақиқий дўсти Ҳусайн Бойқаро-Ҳусайний кўпроқ ва яққолроқ намоён бўлади.
Шундай қилиб, Султон Ҳусайн Бойқаро-Ҳусайний ўзининг шеърияти билан XV асрнинг иккинчи ярмидаги адабий муҳитда маълум мавқега эга бўлган сиймолардандир.
Султон Ҳусайн Бойқаро ҳақида сўз борганда унинг шеърияти билан бирга «Рисола» деб аталувчи асари ҳам борлиги бир неча марта тилга олинган эди. «Рисола» 1485 йилда мумтоз адабиётдаги насрнинг қонун-қоидаларига мос тарзда ёзилган. Унда Ҳусайн Бойқаро ўз ҳукмдорлиги даврида амалга оширилган ишлар, хусусан мамлакат ободонлиги, илм-фан, маданият ва адабиётни ривожлантириш билан боғлиқ бўлган фаолиятидан сўз юритади. Шуниси диққатга сазоворки, бу давр адабий муҳитида Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий сингари сиймоларнинг борлигидан қувониб, уларнинг фаолиятларига юксак баҳо беради.
Бундан ташқари «Мажолис ул-ушшоқ» номли асарни ҳам баъзан Ҳусайн Бойқарога нисбатан берадилар. Аммо бу масала янада аниқлаш ва далиллашга муҳтождир.
Хулоса қилиб айтганда, Султон Ҳусайн Бойқаро фақат шоҳ сифатида эмас, балки ўз даврининг маърифатпарвари, шоири ва адабиётшуноси сифатида ҳам танилган ва эътироф этилган сиймолардандир.
ШАЙХИМБЕК, АҲМАД СУҲАЙЛИЙ ҲАЁТИ, ФАОЛИЯТИ ВА МЕРОСИ
Шайхимбек Аҳмад Суҳайлий XV аср иккинчи ярмида яшаб фаолият кўрсатган, Алишер Навоий томонидан «ёри азиз» деб эъзозланган сиймолардандир.
Маълумки, Алишер Навоий замондошларидан айримлари ҳақидагина бундай самимият ва яқинлик билан сўз юритган. Жумладан, Сайид Ҳасан Ардашерни «отахон ва устод», Паҳлавон Муҳаммадни «мусоҳиби жоний, маҳрами рози ниҳоний», Мирзобекни «ҳамсуҳбату ҳамдарду рафиқ», Аҳмад Ҳожибек Вафоийни «меҳрибон аҳбоб» мавлоно Лутфийни «устод», Абдураҳмон Жомийни «устоду муршид» ва ҳоказо.
Шу жиҳатдан Аҳмад Суҳайлий ҳақида «Қирқ йиллик бу гадо ҳамдами ул,… Ёриму ҳамнафасу ҳамдардим», « банда била аларнинг орасида ҳеч жудолиқ йўқдир», «аввалдин охиргача фақир била илтифоти ва иттиҳоди кўб учун мундин ортуқ таърифин қилилса , ўзумни таъриф қилғондек бўлурдин қўрқуб ихтисор қилилди», — деб ёзганлари улар ўртасидаги ниҳоятда яқин муносабатни тушинишга ёрдам беради.
Ҳаёти. Аҳмад Суҳайлий 1444 йилда Ҳиротда таниқли бўлган оилада дунёга келди. Унинг оталари аввалида Шоҳрух Мирзо, сўнгра Абу Саид мирзо саройида хизматда бўлганлар. Аҳмад мактабда ўқиб, саводхон бўлгач, мустақил ҳаётни бошлайди, Абу Саид Мирзо даргоҳида хизмат қилади. Аммо не сабабдан эканлиги аниқ бўлмаган ҳолда у Самарқандга келади, ўқишини давом эттиради. Худди шу вақтда Алишер Навоий ҳам Ҳиротдан Самарқандга келган эди.
Шайхим Суҳайлий Алишер Навоий билан бирга Самарқандда таълим олди, илмий- адабий муҳитда қатнашди, бадиий ижод билан ҳам шуғулланди. Суҳайлийнинг Аҳмад мирзога бағишлаб ёзган қасидаси ана шу даврнинг маҳсулидир.
1469 йилда Ҳусайн Бойқаро Хуросоннинг тахтини эгаллагач, Суҳайлий Алишер Навоий билан бирга Ҳиротга йўл олдилар. Ҳусайн Бойқаро Алишер Навоийни мамлакат мўҳрдори лавозимига тайинлаганда унинг дўсти Суҳайлий ҳам девонхонада ишлай бошлайди. Алишер Навоий амирлик лавозимида тайинлангач, унинг тавсияси билан Суҳайлий мамлакат мўҳрдори лавозимида ишга ўтади, кейинчалик у ҳам Ҳусайн Бойқаро фармони билан амирлик лавозимига ўтказилади. Суҳайлий бу лавозимда султоннинг турли топшириқларини бажаради ва кўп шаҳарларда сафарда ҳам бўлади. Суҳайлий бу ишларни Алишер Навоий кўмаги ва маслаҳатлари билан бажарарди. Суҳайлий 1502 йилда оламдан кўз юмади. Қабри Ҳиротдадир. Оила қурган, тўрт фарзанд кўрган, аммо улар вафот этганлар.
Мероси. Аҳмад Суҳайлий ёшлигидан бадиий ижод билан шуғулланар ва ўша даврнинг таниқли сиймоларидан бўлган Шайх Озарийдан таълим оларди. Шайх Озарий Аҳмаддаги шеъриятга бўлган мойиллик, равон шеър битишларини мулоҳаза қилгач, Аҳмадга «Суҳайлий» (ёруғ юлдуз) сўзини адабий тахаллус сифатида қўллашни тавсия этади. Бу воқеа унинг 11 ёшида содир бўлган экан. Шундан сўнг у ҳам форсий ҳамда туркий тилда битган асарларида Суҳайлий сўзини тахаллус сифатида қўллайди.
Манбаларнинг маълумотига , хусусан Алишер Навоийнинг ёзганларига кўра Суҳайлий форсий ва туркий тилларда шеър ёзишга мойил бўлиб, улардан девон тузган. Аммо ҳозирги кунда туркий шеърларидан намуналар бўлса-да, тўлиқ девонининг тақдири номаълум бўлиб қолмоқда. Шоирнинг форсий тилда битган шеърларидан иборат девонларнинг турли нусхалари бизгача етиб келган. Жумладан, бу девонлардан бири Душанбеда (Тож ФАШИ, инв.752) сақланса, Султон Али Машҳадий томонидан кўчирилган тўлиқроқ нусхаси Санкт-Петербургдаги Салтиков-Щедрин номидаги кутубхонада (инв.№Дорн –452) сақланмоқда (унда беш минг мисрадан кўпроқ турли жанрдаги (ғазал, қасида, марсия…) асарлар тўпланган). Суҳайлийнинг шеърлари турли баёзлардан (жумладан, «Радоиф ул-ашъор») ҳам ўрин олган. Шайхим Суҳайлийнинг яна бир асари «Лайли ва Мажнун» достони бўлиб , унинг ҳозирча маълум бир нусхаси Лондонда сақланади.
Алишер Навоий «Лайли ва Мажнун»ини ёзаётганда бошқа муаллифларнинг шу мавзудаги асарлари билан бирга Шайхимбек Суҳайлийнинг «Лайли Мажнун»ини ҳам тилга олади ва унинг ҳақида жумладан, шундай ёзади:
Афсоналари жаҳонда номий,
Назм айлаб Хусраву Низомий.
Ким ишқ сўзин ривоят айлаб,
Ҳам бу икидин ҳикоят айлаб.
Андоқки бўлуб демакка майли,
Назм авжининг ахтари Суҳайлий.
Ким ҳолати назм аро эрур фард,
Дурпош баёни назмпарвард.
Хусрав руҳиға еткуруб шайн,
Лекин яна бирға қуррат ул-айн.
Ҳар неча қилиб бирига бедод,
Руҳин яна бирнинг айлабон шод.
Чун сурмиш килки дурфишонни,
Таҳрир этмиш бу достонни.
Мақсудки бўйла турфа мақсуд,
Йўқ даҳр саҳифасида мавжуд.
(МАТ, 9 -том, 55-бет)
Бу достон Алишер Навоийга жуда маъқул тушганидан «Мажолис ун-нафоис»да Шайхим Суҳайлий тўғрисида маълумот бериб, унинг «Лайли ва Мажнун»идан бир байтни ҳам келтиради. Шундай қилиб Суҳайлийнинг форсий девони, «Лайли ва Мажнун» достони ҳамда ўзбек тилидаги айрим шеърлари бизгача етиб келган.
Суҳайлий шеъриятининг асосини ишқ , ижтимоий – ахлоқий мавзулардан сўз юритиш ташкил этади. Шуни ҳам эслатиш жоизки, бу мавзуларни ёритишда шоирнинг ўз услуби бор. Бунга шоирнинг ўзи ҳам ишора қилиб , жумладан шундай ёзади:
Суҳайли, кардаам услуби сухан навъи дигар, аммо
Ниҳон дор ин ҳадис аз чошнигирони қайди ман.
Мазмуни: Суҳайлий , мен бошқача сўз айтиш (шеър ёзиш) услубини қўллаганман. Аммо бу сўзларни менинг асарларимга эътироз билдирадиганлардан яширин сақла.
Суҳайлий бундай ўзига хос услубнинг моҳияти нимадан иборатлигини шарҳлаб, шундай ёзади:
Эй, ки абёти Суҳайлиро муассир гуфта ,
Дур набвад гуфтаҳои ў чу ҳасби ҳоли ўст.
Мазмуни: Суҳайлий шеърлари бунчалик таъсирли деган киши янглишмайди, чунки уларда (Суҳайлийнинг) ҳасби ҳоли ифода этилган.
Демак, шоир шеъриятидаги ўзига хос услубнинг сабабларидан бирини улардаги ҳасби ҳоллик хусусияти билан боғлайди. Иккинчи томондан эса, унинг шеъриятида бадиий тасвир воситаларидан бўлган муболаға ва унинг хиллари айниқса кўпроқ ишлатилган. Бу ҳолат биринчи хусусият – ҳасби ҳоллик билан боғли бўлиб, шоирнинг бошдан кечирган турли хилдаги кайфиятлари, хусусан сафарларда кўп бўлгани сабабли шаҳридан, оиласи ва дўстларидан узоқлик, фарзандларидан бирин-кетин ажралиш ва уларнинг доғи унинг шеърларида чуқур из қолдирган эди. Бошқача айтганда, унинг шеърлари шоирнинг ўзлигини намоён этувчи бир восита эди, ғам ва аламларини ёрқин ифода этувчи маҳрами рози эди. Фикримизнинг исботи учун унинг қуйидаги мисраларига эътибор қилайлик:
Манам афтода дур аз шаҳри хешу шаҳриёри худ ,
Гирифтори балои ғурбату ҳижрони ёри худ.
На рўи рафтан не рои будан, ваҳ, чи ҳолест ин
Мабодо ҳеч кас, ёраб , чунин ҳайрони кори худ.
Мазмуни: Мен ўз шаҳрим ва шаҳриёримдан узоқлашиб қолиб, ғурбат балоси, ёр ҳижронига гирифторман. Менда на бориш, на сабру қарор қилишда тоқат бор. Илоҳо, ҳеч ким менинг ҳолимга тушиб , ўз ишининг чорасини топа олмай, ҳайрон бўлиб қолмасин.
Яна бир мисол:
Ба рўзи ғам касе жуз сояи ман нест ёри ман,
Вале ў ҳам надорад тоқати шабҳои тори ман.
Мазмуни: Ғамли кунларда менинг ёрим фақат соямдир, холос. Аммо қоронғу кечаларда унинг ҳам (соямнинг ҳам) мен билан бирга бўлишга тоқати йўқ.
Бу мавзу унинг туркий тилда битилган ғазалларида ҳам ўзига хос тарзда ифода этилган:
Дўстлар, келманг Суҳайлийнинг мазори бошиға ,
Ким кўнгул бузғувчидир онинг бузилган турбати.
Суҳайлийнинг бундай ўзига хос услуби ва муболағага мойил тасвирлари ўша замонда анча мулоҳаза ва мутоябаларнинг боиси ҳам бўлган. Ана шундай мутояба – ҳазиллардан бирини Заҳириддин Муҳаммад Бобур «Бобурнома»да қуйидагича тасвирлаган:
«[ Шайхим Суҳайлий] қўрққудек алфоз ва маоний дарж қилур эди. Анинг абётидин бир будур:
Шаби ғам гирдбоди оҳам аз чо бурд гардунро
Фурў хўрд аждаҳои сели ашкам рубъи маскунро.
( Мазмуни: Ғамли кечаларда оҳимнинг қуюни гардун (дунё)ни ўрнидан қўзғатди. Кўз ёшларимнинг сели — аждаҳоси дунёнинг одам яшайдиган қисмларини ютиб юборди, яъни ер юзини сув босди).
Машҳурдурким, бир қатла бу байтни мавлоно Абдураҳмон Жомий хизматида ўқубдур. Мавлоно айтибтурким: «Мирзо , шеър айтасиз ё одам қўрқутасиз?»
Шунинг билан бирга Суҳайлий шеърияти, жумладан ғазалларида мажозий ишқ-муҳаббат мавзуси ҳам қаламга олинган. Уларда ошиқ ва маъшуқанинг ички кечинмалари, бир-бирига интилиши, фироқ ва висол дамларидаги ҳолатлари маҳорат билан тасвирланган. Шу боисдан улар Алишер Навоийга ҳам маъқул бўлганлар. Бунинг натижасида Алишер Навоий Суҳайлийнинг бир неча ғазалларига жавобиялар ёзиб, уларни ўзининг «Девони форси(Фоний)» сига киритган. Суҳайлий ҳам , ўз навбатида Алишер Навоийнинг асарларига ўхшатма ва жавобиялар битган. Улардан бири Алишер Навоийнинг «Тўҳфат ул-афкор» қасидасига жавобан ёзган қасидасидир.
Алишер Навоий қасидасининг матлаъи:
Оташин лаъле, ки тожи хусравонро зевар аст,
Ахгаре баҳри хаёли хом пухтан дар сар аст.
Суҳайлий қасидасининг матлаъи:
Ғул-ғули кўси жаҳондори, ки шаҳро дар сар аст,
Субҳ ё шом аст, к- ин навбат аз они дигар аст.
Мазмуни: Шоҳларнинг бошлари жаҳондорлик ноғорасининг ғул-ғуласи билан тўладир. Аммо бундай ғулғула эртами-кечми бошқа бир шоҳ бошига тушади. Суҳайлий девонида ғазал, қасидалардан ташқари қитъалар ҳам бор. Ана шулардан бири ва унинг ёзилиш тарихи ҳақида Алишер Навоийнинг «Мажолис-ун-нафоис»ида қизиқ бир маълумот келтирилган:
«Ҳазрат Махдуми Нуран (Абдураҳмон Жомий) Макка сафариға азимат (тайёргарлик кўраётганда) қилғонда Вайсий ва Соғарий (ўша давр шоирлари Б.В.) иккаласи мулозаматда борур изҳори қилдилар. Аммо Вайсий эшаги йўқ баҳонаси била ва Соғарий яна бир баҳона била ул сафардин қолдилар ва Амир Суҳайлий бу қитъани алар учун айтти ва эл ичида басе шуҳрат туттиким:
Вайсию Соғарий ба азми ҳарам ,
Гашта буданд ҳар душон сафари.
Лек аз-он роҳ ҳар ду во монданд,
Он як аз бехарию ин зи хари»
(МАТ, 13-том, 39-бет)
Мазмуни: Вайсий билан Соғарий икковлари Ҳарам (Макка)га сафар қилмоқчи бўлдилар. Лекин у бири (Вайсий) эшаги йўқлигидан ва буниси (Соғарий) эшаклигидан у йўлдан қолдилар.
Бу қитъа тарихий шахслар ва ҳодисалар асосида ёзилган бўлиб, ваъдага вафо қила билмоқ ҳар бир кишига муяссар бўлмаслиги жуда содда ва халқона услубда маҳорат билан баён этилган. Шунинг учун бу қитъа, Алишер Навоий таъбири билан айтганда , «Эл ичида басе (жуда) шуҳрат тутган».
Кўринадики, Суҳайлий шоир сифатида ўз асрининг даҳолари бўлмиш Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоийларнинг назарига тушган, уларнинг адабий муҳити тарбиясини олган эди. Бундан ташқари амир Шайхим Суҳайлий устоз ва дўстлари сингари маърифатпарвар, илм ва адибларни қўллаб-қувватлагувчи, янги-янги асарларнинг майдонга келишида ҳисса қўшган сиймолардандир. Жумладан, Суҳайлий Шарқда машҳур бўлган «Калила ва Димна» асарини янгитдан таржима қилишни замонасининг машҳур аллома ва адиби Ҳусайн Воиз Кошифийдан илтимос қилади. Бу таклифни қабул қилган Ҳусайн Воиз Кошифий асарнинг кириш қисмида шундай ёзади: (Мазмуни) Амирларнинг иззатлиси, фозиллар сардори Низомиддин Амир шайх Аҳмад (Суҳайлий) буюрдиларки, бу фақир ва ҳақир, яъни Ҳусайн бин Али ал-Воиз Кошифий журъат қилиб, «Калила ва Димна» ни янгитдан таржима қилсам, токи мавжуд бўлган нусхалардаги муғлақ иборалар янгитдан сайқал топиб, ундаги нодир маънолар ярқираб кўриниб турса».
Бу ишнинг юзага келишида Шайх Аҳмад Суҳайлий сабабчи бўлганидан унга «Анвори Суҳайлий» (Суҳайлий нурлари ёки Суҳайл юлдузининг нурлари) тарзида от қўйилган . Бу асар ўша даврда жуда катта муваффақиятга эришади, уни маъқуллайдилар. Шунинг учун «Анвори Суҳайлий» ёзиб тугаллангач, Кошифий уни Суҳайлий ҳузурига олиб боради ва унга тақдим этади. Худди ана шу лаҳза ўша давр рассомларидан бирининг миниатюраси мавзусини ташкил этганки, бу миниатюра (расм) бизгача етиб келган.
Шундай қилиб, Шайх Аҳмад Суҳайлий ва унинг адабий мероси XV асрнинг иккинчи ярмидаги адабий жараёнда турли ижодий услубга эга бўлган қаламкашлар мавжудлигини аниқлашга кўмаклашади.
Хулоса қилиб айтганда, Султон Ҳусайн Бойқаро Ҳусайний ҳамда Шайх Аҳмад Суҳайлийнинг ҳаёти ва адабий мероси Алишер Навоий ва Абдураҳмон Жомийлар сардорлигидаги адабий муҳитнинг маҳсулидир. Шунинг билан бирга улар Алишер Навоий ҳаёти ва фаолиятига дахлдор бўлган сиймолар экан, улуғ шоир ва мутафаккирнинг замондошларига бўлган самимий шахсий ва баракали ижодий алоқаларини ёритишга ҳам хизмат қилади.
ДАВОМИ БОР
Botirxon VALIXO’JAEV
NIZOMIDDIN MIR ALISHER NAVOIY
(Davri, zamondoshlari, hayoti, faoliyati, merosi)
Botirxon Valixo’jaev (1932. 1. 4, Samarqand — 2005, Samarqand) — adabiyotshunos. O’zbekistan FA akademigi. (2000), O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi (1982), professor (1971). Samarkand davlat universitining filologiya fakul`tetini bitirgan (1953), shu universiettda o’qituvchi (1956-63), fakul`te dekanining o’rinbosari (1964-69), dekan (1971-73, 1986-88), tojik tili va adabiyoti kafedrasi (1974— 85), o’zbek adabiyoti tarixi kafedrasi (1985 y.dan) mudiri, prorektor (1990 y.dan). V. ilmiy ishlari adabiyot tarixi, adzbiyotshunoslik, adabiy aloqalar, tasavvuf va uning namoyandalari, Samarkand adabiy va ilmiy muhiti tarixi, Ibn Sino, Nizomiy, Jomiy, Navoiy kabi olim va mumtoz shoirlarning ijodiga bag’ishlangan. «O’zbekistan adabiy-tankidiy qarashlari tarixidan» (1960), «O’zbek epik poeziyasi tarixidan» (1974), «Navoiy ijodi — ilhom manbai» (1991), «Xoja Ahror Vali» (1993), «Xoja Ahror tarixi» (1994) kabi ilmiy asarlar va bir necha o’quv qo’llanmalar muallifi. Botirxon Valixo’jaev asarlari Rossiya, Afg’oniston, Turkiya va Eronda nashr etilgan.
XU asrning ikkinchi yarmi Movarounnahr va Xurosonda temuriylar saltanatining yakuniy davridir. Bu davrda Movarounnahrda temuriyzoda Sulton Abusaid mirzo (vaf.1468), uning o’g’illari Sulton Ahmad mirzo (vaf.1494), Umarshayx mirzo (vaf.1494), Sulton Mahmud mirzo, Boysunqur mirzo, Sulton Ali mirzolar saltanati davom etgan bo’lsa , Hirot markazli-gidagi Xurosonda esa Abulqosim Bobur mirzo (vaf.1457), Abusaid mirzo (vaf. 1468) lardan so’ng 1469 yildan 1506 yilgacha Sulton Husayn Boyqaro hukmronlik qildi.
Samarqand markazligidagi Movarounnahrda Sulton Ahmad mirzo hukmronligi davrida (1458-1494) naqshbandiya sulukining murshidi-rahna-mosi Xoja Ubaydulloh-Xoja Ahrori Valining (1404-1490) faoliyati tufayli nisbatan tinchlik va osoyishtalik davom etgan edi. Bu holni Zahi-riddin Muhammad Bobur ham alohida ta’kidlab, shunday yozadi: «Samarqand ahlikim, yigirma-yigirma besh yil Sulton Ahmad mirzo—ning zamonida rafohiyat va farog’at (osoyishtalik va rohat) bilan o’tkarib edilar, aksar muomala hazrati Xoja (Ahrori Vali) jihatidin adl va shar’ tariqi bila edi» (Boburnoma, Toshkent, Fan, 1961). Shuning natijasida unda ilmiy-adabiy muhit ham, madrasalarda ta’lim ham, hunarmandchilik va me’morchilik sohasidagi faoliyat ham davom etardi. Bu davrda turli fan-ning allomalari, jumladan Ali Qushchi (1470 yilgacha) , Fazlulloh Abulay-siy; shoirlardan Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy , mavlono Riyoziy , Mirzobek va boshqalar faoliyat ko’rsatgan edilar. Me’morchilik va hunar-mandchilikning eng yaxshi namunasi bo’lmish Ishratxona oromgohi (aslida shratxona — temuriylar maqbarasi. XDK izohi) ham shu davrda yashagan mohir me’mor va san’atkorlar ijodiy mehnati natijasidir.
Hirot markazligidagi Xurosonda Sulton Husayn Boyqaro hukmronlik davrining ko’pchilik qismi ham uning do’sti Alisher Navoiy, ustozi Abdurahmon Jomiy, amir Shayximbek Suhayliy, Pahlavon Muhammad va boshqalar ko’magida samarali tarzda davom etdi.
Sulton Husayn Boyqaro davridagi Xuroson, xususan Hirotning holati Alisher Navoiyning turli asarlarida Mirxond va Xondamir «Ravzat us-safo»sining yettinchi jildida, Bobur «Boburnoma» sida , Sulton Husayn Boyqaroning o’zi yozgan «Risola»sida, Vosifiyning «Badoe’ ul-vaqoe’» yodnomasi va boshqa asarlarda batafsil bayon qilingan. Ilmiy- adabiy muhit xususiyatlari haqida so’z yuritganda bu holatga kengroq
o’xtalamiz.
XV asrning oxirlarida Movarounnahr va Xurosonda ham notinchlik yuzaga kela boshlaydi. Buning sababi, bir tomondan, amiru amaldorlarning o’zaro nizolari, shohzodalarning esa toju taxt uchun kurashlari sabab bo’lgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, Movarounnahr shimolida Dashti Qipchoq va Turkistonda Shayboniyxon (1451-1510) boshliq guruhlar xuruji, Movarounnahrga hujumlarining kuchayishi; Xuroson g’arbida esa Tabriz markazligidagi safaviylar davlatining mustahkamlanib borishi temuriyzodalar hukmronlik qilayotgan hududlardagi barqarorlikka tahdid sola boshladi. Bularning hammasi natijasida Shayboniyxonning Movarounnahrni qo’lga kiritishi va 1507 yilda Xuroson poytaxti Hirotning bosib olishiga sabab bo’lgan edi. 1510 yilda Ismoil Safaviyning (1486-1524) Shayboniyxon ustidan g’alabasi Movarounnahrda Shayboniylar , Xurosonning ko’pchilik qismida esa safaviylar xonadonlarining hukmronliklarini yuzaga keltirdi. Faqat Kobul markazligida Xurosonning sharqiy hududida temuriyzoda Zahiriddin Muhammad Boburning saltanati saqlanib qolib , keyinchalik u Shimoliy Hindistonda boburiylar saltanatini maydonga keltirdi.
Mazkur davr siyosiy hayotida parokandalik qanchalik kuchayib, oqibatda xonadonlar olmashuvini maydonga keltirgan bo’lsa , jamiyatning ma’naviy hayotida boshqacha hol ko’zga tashlanadi. Buning sababi shundaki, xojagon tariqatining hazrat Bahovaddin Naqshband tomonidan asoslangan naqshban-diya suluki bu davrda Movarounnahr va Xurosonda Xoja Ubaydulloh – Xoja Ahrori Vali va Abdurahmon Jomiy murshidliklarida nihoyat keng tarqalib, jamiyatning ma’naviy hayotida muhim mavqega ega bo’ldi. Chunki bu davrdagi naqshbandiya suluki murshid va muxlislarining asosiy harakat dasturi o’lkada tinchlik va osoyishtalikni barqaror etish, behuda qon to’kish va kelishmovchilikka chek qo’yish, adolat va qonun (shariat qonunlari) ustuvorligiga erishishga intilish, hunarmandchilik va tijoratni rivojlan-tirishga keng imkoniyat yaratish , ilmiy-ijodiy ishlarning rivojiga ma’lum darajada ko’maklashish , komil insonni tarbiyalash, eng yaxshi inso-niy fazilatlarni targ’ib etishdan iborat edi. Bu dasturning bajarilishida Xoja Ubaydulloh – Xoja Ahror Vali faoliyati muhim mavqega ega edi . Shuning uchun Zahiriddin Muhammad Bobur Movarounnahr podshohi Sulton Ahmad mirzo faoliyati haqida «Boburnoma»da so’z yuritganda bu holni alo-hida o’qtirib o’tganini yuqorida keltirgan edik.
Naqshbandiyaning mohiyatini ifoda etuvchi «dil ba yoru dast ba kor» (ko’ngulda yoru qo’l ishda) iborasi insonning o’zligini idrok etishi , qobiliyatini namoyon etishiga yo’naltirilgan edi. Xuddi shuning uchun mazkur davrdagi ilmiy, madaniy va adabiy hayotda erkin fikrlilik , dunyoqarash ko’lamining kengligi , san’atning turli sohalari, jumladan rassomlikda (masalan, Kamoliddin Behzod- 1455-1535) – yangi tamoyillar — tarixiy shaxslar – Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Shayboniyxon, Abdullo Hotifiy va boshqalar portretlarining yaratilgani va Sharq rassomchiligi – miniaturasida portret janrining rivojlangani (xuddi shuning uchun shved san’atshunos olimi Martin Behzodni «Sharq Rafaeli» deb ulug’lagan edi), mehnat jarayonining aks ettirilishi (madrasa qurilishi manzarasi) kabilar maydonga keldi.
Bunday holni musiqa (Xoja Kamoliddin Udiy, ustod Qulmuhammad –Udiy, G’ijjakiy, Qo’buziy; Xoja Abdulloh Sadr Qonuniy), xattotlik (Sulton Ali Mashhadiy, mavlono Sulton Ali Qoiniy) , hunarmandchilikning boshqa sohalarida ham (masalan, amaliy san’at – Hoji Muhammad Naqqosh yaratgan sanduq soat) kuzatish mumkin.
Ilm va san’atning turli sohalari bilan chambarchas aloqada bo’lgan adabiy muhitda ham ana shunday rivojlanish ko’zga tashlanadi.
ILMIY – ADABIY MUHIT
XV asrning ikkinchi yarmi-«Temuriylar
davri haqiqatan ham ilm-fan, madaniyat va maorifning behad ravnaq topishini ta’minlagan Sharq uyg’o-nish davri edi»
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti muhtaram Islom Karimov tomonidan juda adolatli tarzda baholangan bu davr ilmiy-adabiy muhitini chuqur o’rganish va yoritishga xizmat qiladigan qimmatbaho ilk manbalar mavjud, ki ular o’sha davrda yashab ijod etgan shoir, nasrnavis va tarixchilarning bizgacha yetib kelgan meroslaridir. Bu davr yozma yodgorliklaridagi ma’lumotlar yaxlit tarzda o’rganilganda davr adabiy muhiti, uning xususiyatlari haqida aniq xulosalarga kelish mumkin.
Shuning uchun ularning ayrimlarini nazardan o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
«Ravzat us-safo» — (pokizalik bog’i) tarzida mashhur bo’lgan bu asarning to’liq nomi «Ravzat us-safo fi siyar ul-anbiyo va-l-muluk va-l-xulafo» (Payg’ambarlar, xalifalar va shohlarning tarjimayi holidagi pokizalik bog’i) bo’lib, yetti jilddan iborat bu asarning mualliflari Muhammad ibn Xovandshoh Mirxond (1-6-jildlar) va uning nevarasi G’iyosiddin Xondamir (7 – jild)dir.
Alisher Navoiyning tashabbusi va homiyligida yozilgan bu ko’p jildlik asarning G’iyosiddin Xondamir qalamiga mansub yettinchi jildida XV asrning ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy, tarixiy hayot bilan birga ilmiy-adabiy, madaniy muhitning ko’pgina vakillari haqida ham ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Mir Husayn Muammoiy, «Layli va Majnun» dostonini yozgan Amir Hoj Anisiy, «Javohir ut-tafsir», «Anvori Suhayliy» va boshqa ko’plab asarlarning muallifi Husayn Voiz Koshifiy, Sayfiy Buxoriy, Muhammad Badaxshiy, Hoji Muhammad Naqqosh, Sulton Ali Mashhadiy, Fasehiddin Muhammad Nizomiy va boshqalar. Bunday ma’lumotlar G’iyosiddin Xondamirning «Habib us -siyar» nomli asarida yanada to’ldirilgan tarzda keltirilgan.
«Boburnoma». Zahiriddin Muhammad Bobur qalamiga mansub bo’lgan bu jahonshumul asarda mazkur davr adabiy muhitining ko’pgina namoyandalari – Alisher Navoiy, Husayn Boyqaro Husayniy, Abdurahmon Jomiy, Badriddin Hiloliy, Kamoliddin Binoiy, Sulton Ali Mashhadiy, Shay-ximbek Suhayliy va boshqalar haqida diqqatga sazovor ma’lumotlar mavjud.
«Risola». Sulton Husayn Boyqaroning shunday atalgan asarida o’zining saltanati davridagi madaniy-adabiy muhit hamda uning Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy kabi zabardast vakillarining xizmatlari alohida ehtirom bilan qalamga olinib,unda Alisher Navoiy «nazm mulkining sohibqironi» deb sharaflangan. «Risola» 1485 yilda yozilgan.
«Tazkirat-ush shuaro» — (shoirlar haqida esdaliklar)
Davlatshoh ibn Baxtishohi Samarqandiyning bu tazkirasida (yozilgan yili 1487) ham shu davrga oid ma’lumotlar bor.
«Bahoriston»- Abdurahmon Jomiy qalamiga mansub bu asarning (yozilgan yili 1487) yettinchi bobida 39 shoirning zikri o’rin olgan.Ular qatorida Alisher Navoiy haqida ham diqqatga sazovor mulohazalar bayon etilgan.
«Majolis un-nafois» (Nafosat ahlining majlislari) deb atalgan bu tazkiraning muallifi Alisher Navoiydir.
Bu manba turkiy –o’zbek tilida yozilgan bo’lib, u Husayn Boyqaroning tug’ilganidan (1438 yil) tazkira tuzilgan davrgacha (1491-1498 yillar) faoliyat ko’rsatgan shoir, fozil va adiblar, she’r va she’rshunoslikka aloqador bo’lganlar haqida ma’lumot beruvchi nodir asardir. «Majolis un-nafois» yuqorida tilga olingan boshqa manbalardan davr adabiy muhiti xususiyatlari, uning namoyandalari to’g’risida adabiyotshunos Alisher Navoiy me’yor va mezoni asosida ma’lumot berilgani nuqtayi nazaridangina emas, balki ularni talqin va o’ziga xos tahlil qilingani, temuriyzodalarning shoirliklari haqida alohida to’xtalgani jihatidan ham ajralib turadi. Tazkirada 459 shoir, adib va she’rgo’ylikka moyil bo’lganlarga oid turli hajmdagi zikr-qaydlar mavjud.
«Badoe’ ul-vaqoe’» — Zayniddin Mahmud Vosifiyning bu tarixiy- esdalik asarida o’rganilayotgan davr adabiy muhiti, uning vakillari haqida voqeiy va rivoyatiy hikoyalar vositasida ajoyib ma’lumotlar keltirilgan. Bunday voqeiy va rivoyatiy hikoyalardan Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Husayn Boyqaro va boshqalarga bag’ishlanganlari diqqatga sazovordir.
«Tarixi Rashidiy» — Mirzo Muhammad Haydarning bu asarida (yozilgan vaqti XVI asrning 40 – yillari) XV asrning ikkinchi yarmi, xususan Husayn Boyqaro saltanati davrida faoliyat ko’rsatgan Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Shayxim Suhayliy, Husayn Ali Tufayliy, Hiloliy, Binoiy, Ohiy, Sayfiy, Muhammad Badaxshiy kabi shoir va adiblar haqida turli xildagi ma’lumotlar bor. Ularni boshqa manbalarning ma’lumotlari bilan qiyosiy va tanqidiy o’rganish lozim.
Eslatilgan manbalarning hammasi XV asrning oxiri va XVI asrning birinchi yarmida yozilgan bo’lib, ulardagi ma’lumotlar keyingi davrlarda (XVI-XX asrlarda) yaratilgan turli xildagi manba va ilmiy adabiyotlarda foydalanilgan. Ana shular asosida XV asrning ikkinchi yarmidagi ilmiy, madaniy va adabiy muhitning holati va xususiyatlaridan bahs yurituvchi tazkira, risola, qo’llanma, darslik va nihoyat akademik nashrlar maydonga keldi. Aytilganlarning tasdig’i sifatida XX asrning mahsuli bo’lgan Abdurauf Fitratning «O’zbek adabiyoti namunalari» (1927 yil), Olim Sharafiddinov, YE.E. Bertel`s, Sadriddin Ayniy, Abdurahmon Sa’diy, Maqsud Shayxzoda, Vohid Abdullaev, Hamid Sulaymonov, Natan Mallaev, Abduqodir Hayitmetov, Izzat Sulton, Aziz Qayumov, Abdurashid Abdug’afurov, Sodir Erkinov, Suyima G’anieva, Yoqubjon Is’hoqov, Saida Narzullaevalarning risola, qo’llanma, maqola va darsliklarini hamda besh jilddan iborat «O’zbek adabiyoti tarixi» akademik nashrning ikkinchi jildini eslatish mumkin.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, xalqimizning boy tarixi, qadimiy madaniyati va adabiyotini , jumladan Amir Temur va temuriylar davri adabiy muhitini har tomonlama chuqur va xolisona o’rganish hamda yoritishga katta imkoniyatlar maydonga keldi. Shu jihatdan ilk manbalar ma’lumotlarini istiqlol davri va milliy mafkura talablari asosida teran tadqiq etish natijasida XV asrning ikkinchi yarmidagi adabiy muhitning xususiyatlari haqida so’z yuritish maqsadga muvofiqdir.
ADABIY MUHIT XUSUSIYATLARI
Mavjud manbalarning ma’lumotlari umumlashtirilsa, shu narsa ma’lum bo’ladiki, mazkur davr adabiy muhiti turli toifa va tabaqadan yetishib chiqqan shoir va adiblardan iborat bo’lib, ularning umumiy soni mingdan ham ko’proqdir. Ular orasida shoh (Husayn Boyqaro), shahzoda (G’arib mirzo), amir (Alisher Navoiy, Shayxim Suhayliy), ziyoli (Abdurahmon Jomiy), hunarmand (Sulton Ali Mashhadiy), dehqon (Darvesh Dehakiy), talaba (Sayfiy Buxoriy, Badriddin Hiloliy, Mirzobek) va boshqa toifalarning namoyandalari bor.
Turli ijtimoiy toifa va tabaqa vakillaridan tashkil topgan adabiy muhitda shunga muvofiq tarzda turli badiiy uslublar, mazmun va badiiylik saviyasi va darajasi turli xil bo’lgan asarlar mavjud edi.
Bu davr adabiy muhitida mumtoz adabiyotdagi janrlarning ko’pida badiiy asarlar yaratilgan bo’lsa-da, she’riy janrlardan g’azal, qasida, ruboiy, qit’a, fard, muammo va musammatlarga ko’proq e’tibor qaratildi. Doston-masnaviy janrida esa alohida doston-masnaviylar, jumladan, Alisher Navoiyning «Lison ut-tayr»i, Shayximbek Suhayliyning «Layli va Majnun»i bilan bir qatorda turkum doston-masnaviylar, ya’ni xamsa: Alisher Navoiy «Xamsa»si va sab’a-yettilik: Abdurahmon Jomiyning «Haft avrang»i ham yaratildi. Nasriy asarlar yozish ham keng rivojlanib,tarixiy (Mirxond va Xondamirning «Ravzat-us-safo»si, Alisher Navoiyning «Tarixi muluki Ajam», «Tarixi anbiyo va hukamo»), falsafiy (Abdurahmon Jomiyning «Nafahot ul-uns», Alisher Navoiyning «Nasoyim ul-muhabbat»), pand-nasihat va ijtimoiy (Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub»i, Husayn Voiz Koshifiyning «Futuvvatnoma», «Axloqi Muhsiniy», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston» ), ilmiy (Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois», «Muhokamat ul-lug’atayn», «Mezon ul avzon», Abdurahmon Jomiyning aruz va qofiya haqidagi risolalari, Atoulloh Mashhadiyning «Badoe’ us-sanoe’», Sayfiy Buxoriyning aruzga doir risolasi), badiiy (Husayn Voiz Koshifiyning «Anvori Suhayliy» — «Kalila va Dimna» ning yangi tahriri) yo’nalishdagi asarlar maydonga keldi. Bu asarlarning hammasida ham mumtoz nasrda qo’llaniladigan san’atlar , jumladan saj’ keng ishlatilgan. Shu jihatdan nasriy asarlarda badiiylik ancha sezilib turadi, ularda oyat va hadislar, she’riy parchalardan foydalanish kuzatiladi.
Fikrimizning isboti uchun Alisher Navoiyning nasriy asarlaridan ikkita namuna keltirish mumkin.
«Mahbub ul-qulub»dan:
«Har taqdir bila (ustodning) atfolg’a (bolalar – shogirdlarga) haqqi ko’pdur, agar podshohliqqa yetsa va anga (ustodga) qulluq qilsa xo’bdur . Shogird agar shayx ul-islom, agar qozidur, agar ustod andin rozidur – tengri rozidur. Bayt:
Haq yo’lida kim senga bir harf o’qutmish ranj ila,
Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila»
(MAT, 14 -tom, 28- bet)
«Vaqfiya»dan:
« Ul hazrat (Husayn Boyqaro) ko’shki Margani yonida bu faqirg’a (Alisher Navoiyga) saro va havli yasag’ali yer inoyat qildi… Ul yerning havosi ruhparvarlikda jannat havosidan nishona aytur va yeli hayotbaxshlikda firdavs nasimidin namuna ko’rguzur . Va tog’ jonibidin jo’yi Navro’ziy o’tar kim , sadosi g’ulg’ulasidin labtashnalar qulog’ig’a mujdayi obi hayot taronasi yetar va shahar jonibidan Injil suvi oqar kim, «aynan tusammo Salsabil» (Salsabil deb nomlangan buloqning o’zginasi) zulolidek tabiat komiga yoqar». (MAT, 14 -tom, 256-257- betlar).
Adabiy muhitning yana bir xususiyati shundan iboratki, unda zullisonaynlik- ikki tilda (turkiy-o’zbek, forsiy-tojik) ijod qilish an’anasi ancha rivojlandi. Shuni ham esda tutmoq lozimki, ayrim asarlar arab tilida ham yozilardi (masalan, Alisher Navoiyning «Sab’at ul-abhur» (yetti dengiz) lug’ati, Abdurahmon Jomiyning «Favoidi ziyoiya» yoki «Sharhi mullo», «Tahqiq ul-mazohib») yoki mahalliy tillarda yozilgan asarlarda arab tilidagi manbalardan (Qur’on, hadis) turli xil iqtiboslar (oyatlar, hadislar ) keltirilar edi. Shunday bo’lsa-da, turkiy va forsiyda ijod qilish yetakchi mavqega ega edi. Shundan-da, ijodkorlarning ayrimlari bu ikkala tilda asarlar yozsalar, ko’pchiligi shulardan birida asarlar ijod qilar edilar. Bu o’rinda Sulton Husayn Boyqaro va Alisher Navoiylarning turkiy-o’zbek tili maqomini yuqori ko’tarish borasidagi tashabbus va faoliyatlarini alohida ta’kidlash lozim. Chunki ular bu sohada o’z ijodlari bilan namuna ko’rsatib qolmay, balki boshqa qalamkashlarga ham ilhom bag’ishlagan edilar. Shuning natijasida bu davrda to’rkigo’ylarning saflari ortib bordi.
Turkigo’ylikda mashhur bo’lgan malik ul-kalom Lutfiy, mavlono Gadoiy, Husayn Boyqaro Husayniy, Alisher Navoiylar bilan birga Shoh G’arib mirzo, Shayximbek Suhayliy, Mirzobek, Harimiy Qalandar, mavlono Tarxoniy, mavlono Kamoliy, mavlono Latifiy, mavlono Shavqiy kabi qalamkashlar ham ijod qilardilar. Manbalarda keltirilgan misollardan ma’lum bo’ladiki, bu shoirlarning yozgan she’rlari o’z mazmuni va badiiyati jihatidan ahamiyatdan xoli emas. Quyida ulardan ayrimlari haqida ma’lumot keltirish maqsadga muvofiq ko’rindi.
1. Shoh G’arib mirzo.
Shoh G’arib mirzo-Sulton Husayn Boyqaro va Xadichabegimning o’g’li. U jismonan notavon (bukri) bo’lsa-da, ammo bilimdonlik, tab’ va ma’naviyatda barkamol bo’lib, boshqa shohzodalardan o’tkir zihnliligi, xotirasining kuchliligi, chuqur mulohazaligi, toj-taxtta qiziqmasligi, o’qish va ijod qilishga ko’proq moyilligi bilan ajralib turardi. Shuning uchun Alisher Navoiy «Farhod va Shirin» dostonida (1484 yil) Shoh G’arib mirzoga alohida bob (53) ajratib, unda, jumladan quyidagicha yozadi:
Fasohat bobida shohg’a qarib ul,
Bari shohlar fasihi shoh G’arib ul.
Zihi nutqung takallum vaqti jonbaxsh,
Masiho yanglig’ anfosing ravonbaxsh.
Ne ma’ni bo’lsa diqqatdin nihoning,
Hal aylab oni tab’i xurdadoning.
Kichik yoshda qilib tab’ing shumora,
Xirad pirini tifli shirxora.
(MAT, 8-tom, 461-bet)
Shunday bo’lsa-da, Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma»da yozishicha, «Sulton Husayn Boyqaro necha mahal (marta) Hiri (Hirot) hukumatini… Shoh G’arib mirzog’a berib edi». Shoh
G’arib mirzo otasi tirikligida -1498-1500 yillar orasida yosh vafot etgan. Alisher Navoiy Shoh G’arib mirzoning vafoti munosabati bilan marsiya yozgan. Unda Shoh G’aribning fazilatlari maqtovi bilan birga ota (Husayn Boyqaro) va ona (Xadichabegim-Mahdi ulyo)ning bu og’ir musibat tufayli chekkan iztiroblari ta’sirli tarzda tasvirlangan. Jumladan, Mahdi ulyo (Xadichabegim)ning holati shunday chizilgan:
Mahdi ulyog’a jahon bo’ldi qarong’u onsiz,
Ko’nglida yo’q tarabu ko’zida uyqu onsiz.
Yuz tirnog’ ila zaxm etkanidin qonmu borur,
YO erur qong’a mubaddal ko’zida suv onsiz…
Yig’idur shevasiyu kulgu unut bo’ldi magar…1
Shoh G’arib mirzo tirikligida ko’p vaqtini ilmiy va badiiy adabiyotlarni muntazam mutolaa qilish, she’riy va nasriy asarlar yozishga sarf etardi. Shoh G’arib mirzo turkiy va forsiy tillarda yozgan she’rlarida «G’aribiy» taxallusini qo’llar edi. Uning turkiy she’rlari: 76 g’azal, 4 muxammas – hammasi bo’lib, 1210 misra’; forsiy tilda esa 37 g’azal, 1 qit’a, 1 muxammas- hammasi bo’lib, 557 misra’ bizgacha yetib kelgan. G’aribiy
o’z she’rlaridan devon ham tuzganki, buni Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburlar ham tasdiqlaydilar. Jumladan, Alisher Navoiy «Majolis un-nafois»da shunday yozadi:» (Shoh G’arib mirzo) devon ham jam’ qilibdur. Yaxshi matla’lari bu muxtasarg’a (ya’ni «Majolis un-nafois»g’a) sig’mas. Magar yana bir kitob bitilgay». Demak, Alisher Navoiy Shoh G’arib mirzo she’riyatining birinchi tadqiqotchisi sifatida «yaxshi matla’lari» haqida alohida kitob ham yozmoqchi bo’lgan. Ammo uning taqdiri hozircha noma’lum.
G’aribiyning turkiy-o’zbek tilidagi g’azallarida otasi-Sulton Husayn Boyqaro she’riyati xususiyati an’analarini davom ettirishga moyillik kuzatiladi.
Shoh G’arib mirzoning she’rlari mazmunan puxta va badiiyati yetukligidan Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburlarning diqqatlarini o’ziga qaratgan edi. Shoh G’arib mirzoning Alisher Navoiy tomonidan ma’qullangan ayrim baytlariga nazar tashlansa, unda shoirning mahorati haqida ma’lum bir tushuncha hosil qilish mumkin:
1. Qaysi bir gulchehra ul gulbargi xandonimcha bor,
Qaysi bir shamshodqad sarvi xiromonimcha bor.
2. Tarki mehr aylab agarchi bo’ldi jonon o’zgacha,
To tirikmen qilmagumdur ahdu paymon o’zgacha.
3. Porso yorimg’a may ichmak shior o’lmish yana
Baski tortarmen sabu egnim figor o’lmish yana.
Oxirgi matla’ haqida Alisher Navoiy quyidagicha yozgan:
«(Shoh G’arib mirzoning) bu matla’i xos xayol va g’arib ado topibdur»(MAT, 13-tom, 170-bet).
Shunday qilib, Shoh G’arib mirzoning she’riyati o’zining mazmuni va badiiyati bilan XV asrning ikkinchi yarmidagi adabiy jarayonda o’ziga munosib mavqega ega.
2. Mirzobek. Bu shoirning hayoti va faoliyatiga doir ma’lumotlar juda oz. Hatto tug’ilgan va vafotining aniq yillari ham noma’lum. U Samarqanddagi Ahmad Hojibek madrasasida ta’lim olgan. Alisher Navoiy Samarqandda bo’lgan vaqtlarida (1465-1469yillar) uning bilan tanishgan. Alisher Navoiy Hirotga qaytgandan so’ng Mirzobek yigitlik ayyomida vafot etgan. Uning haqida yagona ma’lumot Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois»idagina mavjud.1
Shuning uchun undagi ma’lumotlarning ayrimlarini aynan keltirish har jihatdan muvofiq ko’rindi:
«Mirzobek-insoniyat va xushaxloqliqda Xuroson va Samarqand mulkida yagona erdi. Tab’ va fahm va otar-tutarda bu ikki mulk yigitlari orasida saromadi zamona. Va zehni diqqat va maoniy nuqudidin g’ani erdi. Va tab’i bu nav’ ta’riflardin mustag’niy. Bu matla’ aning durkim:
Ko’zung ne balo qaro bo’lubtur,
Kim jong’a qaro balo bo’lubtur.
Zulqofiyatayndur (ikki qofiyalidir) va qofiyalari tardi akskim, javob aytmoq bu faqir (Alisher Navoiy) qoshida maholatdindur (og’ir, mushkildir…) Bu matla’in faqir tugatib, aning yodgori devonda bitibmen»(MAT, 13-tom, 67-68-betlar). Darhaqiqat, Alisher Navoiyning «Badoe’ ul-bidoya» devonida (keyinchalik tuzilgan «Xazoyin ul-maoni»da ham) ana shu matla’ni davom ettirib yozilgan g’azali mavjud:
Ko’zung ne balo qaro bo’lubtur,
Kim jonga qaro balo bo’lubtur.
Majmu’i davoni dard qilding,
Dardingki, manga davo bo’lubtur.
Ishq ichra aning fidosi yuz jon,
Har jonki sanga fido bo’lubtur.
Begona bo’lubtur oshnodin,
Begonag’a oshno bo’lubtur.
To qildi yuzung havosi jonim,
Yuz sori anga havo bo’lubtur.
Boqiy topar ulki bo’ldi foniy,
Rahravg’a fano baqo bo’lubtur.
To tuzdi Navoiy oyati ishq,
Ishq ahli aro navo bo’lubtur
(MAT, 1-tom, 140-141-betlar).
G’azalda tazmin san’ati qo’llanilgan bo’lib, uning birinchi bayti-matla’si Mirzobek qalamiga mansub bo’lsa, qolganlari Alisher Navoiy tomonidan yozilgan. Mirzobekning boshqa bayt yoki g’azallari haqida hozircha ma’lumot yo’q.
Demak, bu davr adabiy jarayonida forsiyguylik bilan bir qatorda turkiyguylik ham tobora rivojlanib borgan. Alisher Navoiyning merosi esa bu yo’nalishni eng yuqori cho’qqiga ko’tardi va faqat o’zbek adabiyoti uchungina emas, balki keyingi davrlardagi turkiy va forsiy adabiyotlar hamda adabiyotshunoslik uchun mahorat maktabi bo’lib xizmat qildi.
Davr adabiy jarayonida kuzatiladigan xususiyatlardan yana biri unda romantik tasvir uslubining yetakchiligi bilan bir qatorda realistik tasvir uslubining ham tobora namoyon bo’lib borayotganidir. Agar romantik tasvir uslubi g’azal,doston va dostonlar turkumi,badiiy nasr namunalarida («Anvori Suhayliy», «Bahoriston»)ko’proq kuzatilsa,realistik tasvir uslubi ham ana shu va boshqa ( qit’a,esdalik nasriy asarlar, falsafiy-axloqiy dostonlar) janrlarda namoyon bo’laverdi. Bu holning, xususan o’zbek adabiyoti namunalarida ustuvor bo’lib borgani qiziqarlidir. Masalan, g’azal janrida odatan ishq va oshiqlik mavzusi yoritiladi. Bu davrda ham xuddi shu an’ana davom etgani bilan birga g’azal janrining mavzu doirasi kengayib, unda ijtimoiy,falsafiy,tasavvufiy,axloqiy mavzulardan bahs yuritish kuchaydi. Bu hol xususan Alisher Navoiy g’azaliyotida yaqqol ko’zga tashlanadi.
Alisher Navoiy g’azaliyotida, bir tomondan, ishqiy mavzudan bahs yurituvchi («Kecha kelgumdur debon», «Ne navo soz aylagay»…) g’azallar mavjudki,ularda romantik tasvir uslubi yetakchilik qilsa,ikkinchi tomondan ijtimoiy guruhlarga bag’ishlangan («Voiz», «Shayx») g’azallarda esa romantik-realistik tasvir uslubining qorishuvi natijasida yangi xildagi g’azallar maydonga keladi,uchinchi tomondan esa hayotdagi voqealarni falsafiy mushohada etib,o’zining ruhiy holati bilan qorishtirgan holda yaratilgan g’azallar («Kimga qildim bir vafokim …»)dunyoga keladiki, ular ham g’azal shaklidagi o’ziga xos g’azaldir. Mazkur davrda rasmiy g’azalni turkiy xalqlar og’zaki ijodiyotidagi qo’shiqlar an’anasiga yaqinlashtirish jarayoni ham ko’zga tashlanadi. Natijada rasmiy g’azal yangi xususiyatlar bilan boyitiladi,ya’ni unda ruhiy kechinmalar tasvirining kuchayishi kuzatiladi. Bu hol o’ziga xos g’azal-qo’shuq va g’azal-turkiylarni maydonga keltirdiki, uning namunalari Husayn Boyqaro Husayniy devonidagi barcha g’azallarda ko’rinadi. Alisher Navoiy ularni «dilpazir abyot va benazir g’azaliyot» deb baholagan edi. Bunday holat Alisher Navoiy g’azaliyotida ham mavjud. Mazkur holat , ya’ni romantik va realistik tasvir usullarining qorishuvi, ulardan birining yetakchiligi yoki realistik tasvirning kuchayib borishini nasriy asarlarda ham uchratish mumkin.
Bunday o’ziga xoslik Alisher Navoiy «Mahbub ul-qulub»ida umumlashtirish yo’nalishida ko’rinsa, Abdurahmon Jomiy «Bahoriston»ida hikoyalar orqali ifodalanganlikda ko’rinadi. Alisher Navoiyning «Holoti Sayid Hasan Ardasher», «Holoti Pahlavon Muhammad», «Xamsat ul-mutahayyirin», Xondamirning «Makorimul-axloq» asarlarida esa tarixiy shaxslarning voqeiy holati ko’proq realistik tasvir uslubida bayon etilgan.
Demak, mazkur davr adabiy jarayonida romantik tasvir uslubi yetakchilik qilsada, realistik tasvir uslubi doirasining tobora kengayib borayotgani ko’zga tashlanadi.
XU asrning ikkinchi yarmidagi adabiy jarayonning xususiyatlaridan yana biri o’tmish ilmiy-adabiy merosiga murojaat etib, uni yangicha talqin qilishga harakat qilish yo’nalishidir. Shuning natijasida bu davr adabiy jarayoni namoyandalari Abulqosim Firdavsiy «Shohnoma»si, Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlari, Nizomiy Ganjaviy «Xamsa»si, Sa’diy Sheroziy devoni, «Guliston» va «Bo’ston»i, Xusrav Dehlaviy devoni va «Xamsa»si, Hofiz Sheroziy devoni, Farididdin Attorning «Tazkirat ul-avliyo», «Mantiq ut-tayr»i bilan birga «Kalila va Dimna», «Ming bir kecha»kabi Sharqda mashhur bo’lgan ilmiy-adabiy yodgorliklarga alohida e’tiborni qaratdilar. Bu nodir yozma yodgorliklarni yangitdan ko’chirish va o’quvchilarga taqdim etish vositasida ularni targ’ib etish hamda ulardan ijodiy ilhom olishning samaralari turli xilda namoyon bo’ldi. Buning natijasida yangi xildagi asarlar (Alisher Navoiy «Xamsa» si, Abdurahmon Jomiy «Haft avrang»gi) maydonga keldi, yangi tarjimalar («Anvori Suhayliy»), ilhomlanishning natijasi bo’lmish asarlar («Mantiq ut-tayr»-«Lison ut-tayr») yaratildi.
Mazkur davr adabiy-ilmiy jarayonining xususiyatlaridan yana biri shundan iboratki, unda adabiy jarayonning shu davrga qadar qo’lga kiritgan yutuqlarini nazariy va amaliy jihatdan umumlashtirishga intilish ko’zga tashlanadi. Shuning tufayli Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Husayn Voiz Koshifiy, Mavlono Atoulloh, Sayfiy Buxoriylarning aruz, qofiya, badiiy san’atlar, muammoga doir risolalari hamda tazkiralari maydonga keldi. Bu o’rinda Alisher Navoiyning «Mezon ul-avzon»va «Majolis un-nafois»asarlari alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki «Mezon ul-avzon»da turkiy she’riyat asosida aruz qonun qoidalarigina bayon etilib qolmasdan,balki xalq og’zaki ijodi janrlari, ularning o’ziga xosligi va rasmiy aruzga munosabati masalasi tadqiq va talqin qilingan. Boshqacha aytganda mazkur asar yaratilgunga qadar turkiy she’riyatning aruz sohasidagi tajribalari nazariy jihatdan umumlashtiriladi va uning o’ziga xos tomonlari yoritiladi. «Majolis un-nafois» tazkirasida esa shoirlar zikri misolida ma’lum davr (XU asr) adabiy jarayoni adabiyot tarixi sifatida umumlashtiriladi. Demak, bular o’sha davr turkiy adabiyotshunosligining o’zini nazariy jihatdan idrok etish tomon qo’ygan jiddiy qadami va yutug’i edi.
Qayd qilinganidek, mazkur davrning ma’naviy hayotida xojagon tariqatining naqshbandiya va yassaviya suluklari keng tarqalgan edi. Bulardan naqshbandiya o’zining «dil ba yoru dast ba kor» shiori bilan jamiyatning barcha tabaqalari orasida katta maqega ega edi. Shuning natijasida Movarounnahr va Xurosonda shakllangan ilmiy-adabiy, madaniy muhitning ko’pgina namoyandalari shu sulukga mansub edilar. Shuni eslatish joizki, naqshbandiya diniy ilmi salosaga (Qur’on, hadis, fiqh) asoslangani tufayli uning g’oyalari sulukning murshid va muxlislari faoliyati va ijodida ikki yo’nalishda ifoda etilardi: birinchi yo’nalish-shariatning zohiriy arkonlarini (jumladan, namoz, ro’za, haj…)ado etish tartibi va usuliga oid asarlarda; ikkinchi yo’nalishda esa botiniy komillikka erishishga bag’ishlangan badiiy, falsafiy, ijtimoiy va axloqiy asarlarda.
Mazkur davr adabiy jarayonida naqshbandiya g’oyalarini, xususan insonni komillikka da’vat etuvchi tasavvufona qarashlarni badiiy tarzda aks ettirishga ko’proq e’tibor qaratildi. Ana shu jihatdan bu davr mahsuli bo’lmish nodir badiiy asarlar umumbashariy ahamiyatga molik yodgorliklarga aylandilar. Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayn Voiz Koshifiy va boshqalarning badiiy-ilmiy merosi bu fikrni tasdiqlaydi.
Darhaqiqat, Alisher Navoiyning:
Ofarinishdin qilib inson g’araz.
Oni aylab xalq ichinda be avaz, —
baytida insonning ulug’ mo»jiza ekanligi uqtirilar ekan, barcha narsa ana shu mo»jiza-inson manfaatlariga, uning komilligi va tinch-osoyishtaligiga, baxtu saodatiga qaratilmog’i lozimligi haqidagi fikr shoirning barcha asarlari mag’zini tashkil etadi.
Shuni ham eslatish joizki, mazkur davr adabiy muhiti badiiy mahorat jihatidan turli darajadagi ijodkorlardan tashkil topganligi tufayli unda jahoniy shuhratga molik asarlar mualliflari (Mavlono Lutfiy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayniy va boshqalar) bilan bir qatorda shaklbozlikka berilib, mazmundorlikka putur yetkazgan qalamkashlar (masalan, Mavlono Shihob), o’zlarida shoirlik qobiliyati o’lmasa-da, birovlarga pul berib, she’r yozdirib olib, o’ziniki deb da’vo qiluvchi «shoirlar» (masalan, Xoja Muso) ham uchrab turardi. Bundaylarga nisbatan Alisher Navoiy ham, Abdurahmon Jomiy ham o’zlarining salbiy munosabatlarini bildirgan edilar. Jumladan, Alisher Navoiy shunday yozgan edi:
Tab’ kaju borcha takallumnamoy,
Nag’ma chapu borcha tarannumsaroy.
Anglamayin so’zda tuyuq bahrini,
Qaysi tuyuq, balki qo’shuq bahrini.
Lafzlari bemaza,tarkibi sust,
Nosara ma’niyu ado nodurust…
Turfa bukim, she’r qo’yub otini,
Yetkurubon ko’kka mubohotini…
Ko’ngluma ko’p teg’i jafo urdilar,
Dema ko’ngul, jonima yetkurdilar,
(MAT,7 -tom, 64-65 -betlar).
Bu bilan Alisher Navoiy shunday demoqchi: Shunday kishilar ham borki, ularda shoirlik qobiliyati yo’q, ammo o’zlarini shoirlardek she’r aytishga qodir deb biladilar. Bu musiqa nazariyasi va kuylardan xabarsiz kishining cholg’u asboblarini cholishga o’ringaniga o’xshashdir.Bu «shoir»lar tuyuq, qo’shiqlarning xususiyatlarini bilmaydilar. Shuning tufayli «she’r»laridagi so’zlar bemaza, o’zaro bog’lanmaydi,buning ustiga ma’nosi ham to’g’ri emas. Shunday bo’lsa-da, bular bunday pala–partish yozilgan narsalarni she’r deb bilib, u bilan maqtanadilar. Bunday «shoirlar» ko’nglumgagina emas, balkim jonimga ham tegdilar.
Demak, XU asrning ikkinchi yarmidagi adabiy jarayon turli uslubdagi shoirlardan tarkib topgan bo’lsa-da, ammo unda mazmundorlik va badiiylikning yuksak talablari asosida ijod qiluvchi haqiqiy shoirlar yetakchilik qilar edi. Ana shunday shoirlarning peshvolari, xususan Alisher Navoiy o’zining turkiy tilda bitgan asarlari bilan bu davrdagi o’zbek adabiyotining jahoniy sho’hratga ega bo’lgan badiiy xazinasini yaratdiki, undan bashariyat hanuzgacha bahramand bo’lib kelmoqda.
ABDURAHMON JOMIY
(hayoti, faoliyati, ilmiy-adabiy merosi)
XV asr ikkinchi yarmidagi ilmiy–adabiy muhitning ko’zga ko’ringan namoyandalari anchagina bo’lsa-da, ulardan Abdurahmon Jomiyning ham ustod hamda naqshbandiyaning Xurosondagi murshidi sifatida alohida o’rni va maqomi bor. Ana shu buyuklik tufayli Alisher Navoiy hazrat Abdurahmon Jomiyni «sohibdavlati buzurgvor…, sohib kamoli nubuvvat kirdor» deb, akademik Aziz Qayumov «nazm va tafakkur quyoshi», prof. Rahim Vohidov esa «Sharqning buyuk allomasi» deb ulug’laganlar.
Darhaqiqat, Abdurahmon Jomiy o’zining ko’pqirrali ijodiy faoliyati bilan ilm va adabiyot tarixida o’ziga munosib o’rinni egallovchi buyuk iste’dod sohibidir. Abdurahmon Jomiy hayoti va faoliyatini o’rganish XV asrning ikkinchi yarmidayoq boshlangan bo’lib, natijada uning shogirdlari Abdulvose’ Nizomiyning «Maqomoti mavlavi Jomiy», Alisher Navoiyning «Xamsat ul-mutahayyirin», Abdulg’afur Loriyning «Takmila» bar «Nafahot ul- uns» i Mavlaviy Jomiy» kabi yaxlit asarlari maydonga kelgan edi. XVI asrning boshlarida esa Faxriddin Ali ibn Husayn Voiz Koshifiyning «Rashahot ayn ul –hayot», Zayniddin Mahmud Vosifiyning «Badoe’ ul -vaqoe’» larida Abdurahmon Jomiy hayoti, faoliyati, shaxsiyati, merosiga oid muhim ma’lumotlar keltirildi. XVI- XIX asrlar davomida Movarounnahr, Xuroson, Eron, Hinduston, Ozarboyjon, Turkiyada yaratilgan tazkiralar, esdalik va tarixiy asarlarda Abdurahmon Jomiy haqida eslatilgan manba’lar asosida turli xildagi ma’lumotlar keltirildi. XX asrda esa G’arb olimlari A. Krimskiy, E. Braun, Sharq olimlari Aliasg’ar Hikmat va boshqalar Abdurahmon Jomiy haqida risolalar yaratdilar. Bu davrdagi jomiyshunoslikda YE.E. Bertel`s, SH. Shomuhammedov, A’loxon Afsahzod, A. Qayumov, A. Mirzoev, R. Vohidovlarning xizmatlari katta. Xususan A’loxon Afsahzodning «Abdurahmon Jomiyning hayoti va merosi» ( tojik tilida, Dushanbe, 198O) nomli risolasi XX asr jomiyshunosligining yetuk namunasi sifatida diqqatga sazovordir.
O’zbekiston Respublikasida esa keyingi davrlarda yaratilgan R. Vohidovning «Sharqning buyuk allomasi» (T., «Fan» 1989), A.Qayumovning «Nazm va tafakkur quyoshi» (T., «Fan», 1992) risolalari diqqatga sazovordir. Abdurahmon Jomiyning «Tanlangan asarlari» (T., ASN, 1971), «Yusuf va Zulayxo», «Iskandar xiradnomasi», «Solomon va Absol» va boshqa asarlari o’zbek tiliga tarjima qilinib, nashr ettirildi. Respublikamizda Abdurahmon Jomiy hayoti va merosi bo’yicha turli xildagi ilmiy-tadqikot ishlari, asarlarini nashr etishlar davom etmoqda.
Mavlono Nuriddin Abdurahmon ibni Nizomiddin Ahmad ibni Shamsiddin Muhammad Jomiy (817 h.- 1414 m.- 898 h. –1492 m. ) temuriylardan Shohrux Mirzo ( vaf. 1447), Mirzo Ulug’bek (vaf. 1449), Abulqosim Bobur (vaf, 1457), Abusaid mirzo (1468), Sulton Husayn Boyqaro (vaf.1506) larning Movarounnahr va Xurosonda hukmronliklari davrida yashab faoliyat ko’rsatdi.
HAYOTI: Abdurahmon Jomiy hijriy 817 yilning 23 sha’bonida (melodiy 1414 yilning 7 noyabrida) Jom shahrida zamonasining taniqli ziyolilaridan bo’lmish Nizomiddin Ahmad Dashtiy oilasida tug’iladi. Yoshligidan qobiliyatli bo’lgan Abdurahmon maktabda o’qib, Qur’oni karimni yodlab olib, boshqa ilmlarni ham o’rganardi. 1425 yilda oilasi bilan Hirotga ko’chib kelgach, o’qishni Hirotdagi «Nizomiya» va «Dilkash» madrasalarida davom ettiradi. Bu madrasalarda u zamonasining eng donishmand allomalaridan bo’lgan Sa’diddin Taftazoniyning (1322-1389) shogirdi mavlono Shamsiddin Muhammad Jojarmiy hamda Mir Sayid Sharif Jurjoniyning (1339-1413) shogirdi mavlono Alouddin Xoja Alii Samarqandiylardan ta’lim olib, har sohada yetuk bo’lib talabchan ustozlarining maqtovlariga sazovor bo’ladi. Shunday bo’lsa-da, qo’lga kiritgan bilimlar bilan qanoatlanib qolmay, o’sha vaqtlarda dovrug’i Sharqda taralgan Ulug’bek mirzo madrasai oliyasida ta’limni davom ettirish uchun 1436 yilda Samarqandga keladi.
Bu vaqtda alloma Qozizoda Rumiy (1360-1437-38), G’iyosiddin Jamshed (vaf.1436), Ali Qushchi (1402-1474) va boshqalarning, aytishlaricha, Ulug’bek mirzoning ham darslarini eshitishga muyassar bo’ladi, a’lam ul-ulamo Xoja Fazlulloh Samarqandiyning (vaf. taxm. 1470) suhbat va maslahatlaridan bahramand bo’lib, ustozlarning sevimli shogirdi va hammaslagiga aylandi. Shundan-da, madrasani tugatgach, Mirzo Ulug’bek madrasai oliyasi mudarrisi sifatida 1452 yilgacha faoliyat ko’rsatadi. Bu vaqtda Xuroson taxti Abulqosim Bobur ixtiyorida bo’lganidan Abdurahmon Jomiy o’zining muammoga bag’ishlangan «Huliyai hulal» nomli risolasini Abulqosim Boburga bag’ishlab (1452 yilda) yozadi va shu yili Hirotga yo’l oladi. U Hirotda ekan, 1453 yilda Sa’diddin Qoshg’ariy ustozligida naqshbandiya sulukining muridi bo’ladi. 1457 yilda Sa’diddin Qoshg’ariy vafotidan so’ng Abdurahmon Jomiy umrining oxirigacha Xurosonda naqshbandiya tariqatining murshidi –piri sifatida faoliyat ko’rsatdi. Davr podshohlari Abusaid mirzo (vafoti 1468), keyinchalik Sulton Husayn Boyqaro ham hazrat Abdurahmon Jomiyga murshid sifatida ehtirom va hurmat ko’rsatardilar.
Shunday bo’lsa-da , Abdurahmon Jomiy Xoja Ahrori Valini o’z piri deb bilib, u hazratning so’hbat va maslahatlaridan bahramand bo’lish uchun to’rt marta Samarqandga kelgan edi. Boshqa vaqtlarda esa bu ikki siymo oralarida maktub yozish muntazam davom etardi. Bu maktublarning ko’plari dastxat tarzida bizgacha yetib kelgan va nashr ham ettirilgan1. Alisher Navoiy ham avvalida Abdurahmon Jomiyni shoir va donishmand olim sifatida ustod deb bilgan bo’lsa, keyinchalik esa bu hazratning rahnamoligida naqshbandiya tariqatini rasmiy tarzda qabul qilib, Abdurahmon Jomiyni ham ustod ham pir sifatida e’zozlardi.
Abdurahmon Jomiy 1472-1474 yillarda Makka, Madinada bo’lib, hajni amalga oshirdi, so’ng Iroq, Eron va Ozarboyjonning ko’pgina shaharlarini ko’rib, Hirotga qaytib kelgan edi. Abdurahmon Jomiy Movarounnahrning Termiz, Qarshi, Samarqand, Jizzax, Andijon va Toshkand shaharlarida ham turli vaqtlarda bo’lgan.
Abdurahmon Jomiy umrining asosiy qismi Hirotda o’tdi. U Hirotda o’z mablag’iga madrasa qurdirib, unda mudarrislik qilar, olim va shoirlar, dehqon va hunarmandlar bilan so’hbatlar qurar, ilmiy –adabiy va madaniy muhitni rivojlantirishga hissa qo’shadi. Shuning bilan birga ijodiy va ilmiy ishga ko’p vaqtini sarflardi. Abdurahmon Jomiy 1467 yilda ustod va piri Sa’diddin Qoshg’ariyning katta o’g’li Xojai Kalonning qiziga uylanadi. Ular to’rt farzand ko’rgan bo’lsalarda, faqat bir o’g’li Ziyouddin Yusuf (1477-1514) uzoq umr ko’rib, boshqalari yosh vafot etgan. Abdurahmon Jomiy 898 hijriy yilning 18 muharrami – 1492 melodiy yilning 9 noyabr kunida vafot etadi. Uning tabarruk jasadi Hirotda Sa’diddin Qoshg’ariy maqbarasi yaqinida dafn etilib, Alisher Navoiy tomonidan maqbara ham bino qilingan edi. Hozirgi kunda bu joy Taxti mazor deb ataladi.
MEROSI: Abdurahmon Jomiyning hayotligi vaqtidayoq Xuroson, Movarounnahr, Eron, Ozarbayjon, Turkiya va Hindistonda shuhrat qozongan asarlari o’zining ko’pqirraliligi, ilmiy-badiiy jihatdan yuksak darajada bo’lganligi jihatidan hozirgacha ham o’z ahamiyatini saqlab qolmoqda. Abdurahmon Jomiy fors, arab va turkiy tillarni mukammal bilsada, uning asarlari fors va arab tillarida yozilgan. Uning asarlarining umumiy soni 39tadan 46 tagacha ekanligi aniqlangan. Abdurahmon Jomiyning asarlari badiiy nazm va nasr hamda ilmiy risolalardir. Ilmiy risolalar falsafa, adabiyot nazariyasi(aruz, qofiya, muammo), musiqa kabi sohalarga-bag’ishlangan Abdurahmon Jomiyning mashhur asarlari quyidagilardir.
1.Uchta she’riy devon: «Fotehat ush-shabob», «Vasitat ul-iqd», «Xotimat ul-hayot». Devonlarga nom qo’yishda Alisher Navoiyning maslahatlari ham hisobga olingan.
2.Yettita dostondan iborat «Haft avrang»: «Silsilat uz-zahab», «Solomon va Absol», «To’hfat ul-ahror», «Sabhat ul-abror», «Yusuf va Zulayxo», «Layli va Majnun», «Xiradnomai Iskandari».
3. «Bahoriston»- o’g’li Ziyouddin Yusufga o’qish kitobi tarzida yozilgan asar.
4. «Nafahot ul-uns min hazarot ul -quds».
5. «Arbain hadis».
6. «Favoidi Ziyoiya» yoki «Sharhi Mullo», «Sharhi Jomiy».
SHE’RIYATI: Abdurahmon Jomiyning she’riyati uchta devonga to’plangan bo’lib, ulardan birinchisi «Fotehat ush- shabob» dir. U 1463 yilda tuzilgan bo’lib, keyinchalik 1475 yilga qadar yozilgan she’rlari ham kiritilgan. Devon debocha bilan ta’minlangan. Unda devonning Abu Said mirzo zamonida tuzilganiga ishoralar bor. Shoir bu devonni 1479 yilda qaytadan ko’rib, yangi she’rlarni qo’shib to’ldiradi hamda avvalgi debochani yangilab , unda Husayn Boyqaroning nomini (Abu Said mirzo o’rniga) kiritadi. Shuning bilan birga debochada she’r va uning ijtimoiy hayotdagi mavqei xususida diqqatga sazovor mulohazalar bayon qilingan.
Ikkinchi devoni «Vasitat ul-iqd» bo’lib, uni tuzish 1480 yilda boshlanib, 1488 yilda oxiriga yetadi. Unda birinchi devonga kirmagan she’rlar (4487 bayt) to’plangan. Unda ham muqaddima bor.
Uchinchi devon «Xotimat ul hayot» deb atalib, 1491 yilda tuzilgan. Unga ikkinchi devonga kirmagan, yangi yozilgan 2755 bayt ham bor.
Bu uch devonning har biriga yuqoridagi tartibda nom qo’yishni Alisher Navoiy taklif qilgan edi, bu taklif Abdurahmon Jomiyga ma’qul tushgan va shunday nomlangan. Bu haqda Abdurahmon Jomiy bu devonlar uchun yozilgan yangi muqaddimada, Alisher Navoiy esa «Xamsat ul-mutahayyirin» asarida alohida so’z yuritgan. Jumladan, Alisher Navoiy yozadi: «Faqirg’a (Alisher Navoiyga) o’z muborak xatlari bila bitilgan devonni inoyat qildilar. Faqir iltimos qildimkim,…Siz (Abdurahmon Jomiy) bu devonlarg’a munosib otlar qo’ysangiz… Alar qabul qildilar». (MAT, 15- tom, 68-bet).
Mazkur uch devonda 11 janrda yozilgan 2320ta she’r bo’lib, ulardan 1805tasi g’azaldir. Boshqa janrlardan ruboiy 274 tani, qit’a esa 137 tani tashkil etadi. Qolgan 8 janrdagi asarlarning hamasi 104 tadir. Demak, devonlardagi yetakchi janr g’azal, ruboiy va qit’alardir.
Abdurahmon Jomiy she’rlari, jumladan g’azallarining asosiy mavzusi ishq va muhabbat bo’lib, tasavvuf va pand-nasihatga oidlari ham bor. Fikrning isboti uchun g’azallarning o’zbek tiliga qilingan tarjimalaridan bir-ikkitasini qo’zdan kechirish maqsadga muvofiqdir:
Baxt tongini yoritdi mehri toboning sening,
Ishq elining qiblasi qoshing-sharaf-shoning sening.
Nozaninlar husnini ko’p etma menga jilvagar,
Ikki olamdan kechib, bo’ldim-ku qurboning sening.
Bir qarashda nozaninlardan olursan aqlu hush,
Men kabi ojiz na qilgay, bo’yla har oning sening.
Bermagil ozor jonimga desam, lab tishlading,
Jonga ozoring men uchun lutfu ehsoning sening.
Bog’ aro sarvu sanobar xasta-yu sharmandadir
Oni shunday holga solmish sarvi bo’stoning sening.
Goh bizning yonimizda, goh raqiblar yonida,
Rohatu tashvishdir, xullaski, har yoning sening.
Jomiy ishqing kuylamoqdan boshqa ishni bilmagay
Toza gulsan, bulbulingdir ushbu xushxoning sening.
(Jomiy. Tanlanma asarlar, Toshkent, 1971, 32-bet).
G’azalda majoziy ishqdan bahs yuritilib, insonning olijanob tuyg’ularidan, oshiqning yoriga nisbatan bo’lgan samimiy muhabbatidan, yorning bo’stondagi sarvu sanobarlarni sharmanda qilguvchi go’zal siymosi bilan birga oshiqqa nisbatan ozorlari haqida so’z boradi. Har qanday holatda ham oshiq o’z ishqida sodiq, yorning ishqini kuylaguvchi bulbuldekdir. Albatta, tarjimada asliyatdagi badiiylikning barcha nozikliklarini aks ettirish qiyin. Ammo shunday bo’lsa-da, mazkur g’azaldan ma’lumki, Abdurahmon Jomiy unda mumtoz she’riyatda qo’llaniladigan badiiy san’atlar – o’xshatish, sifatlash, mubolag’alardan unumli foydalangan.
Abdurahmon Jomiyning quyidagi misralarida ham ana shunday xususiyatlar ko’zga tashlanadi:
Kecha ko’z uyquda, baxtim uxlamay bedor edi,
Bus – butun tun yorning fikriga jonim yor edi.
Tushda ko’rdim yorni, bir lahzae uyg’ondi baxt,
Shunchalik ham mudragan baxtim uchun bisyor edi…
Jonda qoldi, so’zlagach, shirin so’zining lazzati,
Ollah-Ollah, buncha ul lablar shakar guftor edi…
Yaxshi tush ko’r uxlasang, ey ko’zlarim, Jomiy kabi,
Ko’rdi kim bu tun ani, chun umrlar bedor edi.
(ko’rsat. asar,. 110-bet)
Abdurahmon Jomiy devonida g’azallar bilan birga muhim ahamiyatga molik qasida va qit’alar ham bor. Ana shunday qasidalardan biri «Lujjat ul-asror» (Dengiz sirlari)deb atalgan. Unda falsafiy masalalar bilan bir qatorda ijtimoiy mavzulardan ham bahs yuritilgan. Alisher Navoiy bu qasida haqida so’z yuritib ,uning Xusrav Dehlaviyning «Daryoi abror» (yaxshilar daryosi) qasidasiga javobiya ekanligini uqtiradi. Shunisi diqqatga sazovorki, Jomiyning qasidasi, o’z navbatida, Alisher Navoiy «Tuhfat ul-afkor» (Fikrlar to’hfasi) qasidasining maydonga kelishiga sabab bo’lgan edi. Bu shunday go’zal qasida ediki, hatto Abdurahmon Jomiy uni «noyob ma’nolar va go’zal xayolotlar»ga boy qasida deb baholagan edi.
Xusrav Dehlaviy «Daryoi abror»ining matla’i:
Ko’si shah xolivu bongi g’ulg’ulash dardi sar ast,
Har ki qone’ shud ba xushku tar shahi bahru bar ast.
Abdurahmon Jomiy «Lujjat ul-asror»ining matla’i:
Kunguri ayvoni shah k-az koxi Kayvon bartar ast,
Raxnaho don k-ash ba devori hisori din dar ast.
Alisher Navoiy «Tuhfat ul-afkor»ining matla’i:
Otashin la’le ki toji xusravonro zevar ast,
Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast.
(MAT, 15-tom, 35-bet).
Abdurahmon Jomiy devonidagi bir qit’ada she’riyati mavzulari va ularning mohiyati haqida shunday yozadi:
She’r devoni emas, bu, balki Jomiy,
Saxiylarcha yozmish to’kin dasturxon.
Nokaslarga madhu hajvdan bo’lak
Ne ma’no istasang bunda farovon.
(Jomiy. Tanlanma asarlar, 138-bet)
Ma’lumki, Abdurahmon Jomiy she’riyatida mumtoz shoirlar Sa’diy, Hofizlarning an’analarini davom ettirgan bo’lsada, zamondoshlarining she’riyatlaridagi eng yaxshilarini ma’qul topib, ularga o’xshatma g’azallar ham bitgan. Buning yorqin va namunaviy misoli sifatida Alisher Navoiyning o’zbek tilida yozgan g’azaliga forsiy tilda yozgan go’zal javobiyasini eslatish mumkin. Bu haqda Alisher Navoiy «Xamsat ul-mutahayyirin»da shunday yozadi: «Bir qatla’ bu faqirning (Alisher Navoiyning) turkcha bu matla’ikim:
Ochmag’ay erding jamoli olam oro koshki,-
Solmag’ay erding bari olamg’a g’avg’o koshki, —
el orasida shuhrat tutub erdi va podshoh (Sulton Husayn Boyqaro) hazratlarining suhbatlarida dag’i ko’p o’qilur erdi, shuyo» va shuhrati ul yerga yettikim, hazrati Maxdumg’a (Abdurahmon Jomiyga)dag’i masmo» (ma’qul) bo’lub, alarg’a ham dag’dag’ai ulkim, bu bahr va qofiya va radifda she’r degaylar bu doiya (istak) paydo bo’lub, chun turkcha alfoz bila nazmg’a iltifot qilmas erdilar, bir forsiy g’azal ayttilarkim, matla’i budur:
Didame didori on dildori ra’no koshki,
Dida ravshan kardame az xoki on po koshki…»
(MAT, 15 -tom, 71-bet)
Abdurahmon Jomiy yozgan javobiya g’azal matla’ining ma’nosi quyidagicha: Ul ra’no dildor didorini ko’rsam erdi koshki, Uning oyoqlari tuprog’ini surtib, ko’zlarimni ravshan qilsam erdi koshki… Bu go’zal matla’ bilan boshlangan g’azalning davomi ham go’zal tasvir va mazmunga boy bo’lganidan u hammaga ma’qul tushadi. Alisher Navoiy esa Abdurahmon Jomiy g’azaliga Sulton Husayn Boyqaro iltimosiga ko’ra forsiy tilda bir musaddasni ham yozadi.
Bu nihoyatda ibratli bir adabiy hodisadir. Chunki u turkiy tilda yozilgan asarlarning, bu o’rinda Alisher Navoiy g’azalining forsiygo’ylarga ilhom bag’ishlab, fors tilida yangi asarlarni, jumladan Abdurahmon Jomiyning javobiya g’azalini maydonga keltirganidan guvohlik berib qolmay, balki turkiy va forsiy adabiyotlarning uzoq tarix davomida biri biriga ustoz, biri biriga shogird bo’lib kelganliklarini yana bir karra tasdiqlaydi.1
O’z navbatida, Alisher Navoiyning Abdurahmon Jomiy g’azallariga yozgan javobiyalarining «Devoni Foniy»dan o’rin olganligi ham bu fikrlarning to’g’riligini yana bir karra e’tirof etadi.
Shunday qilib, Abdurahmon Jomiyning she’riyati o’zining ko’pqirraligi, badiiy barkamolligi bilan forsiy she’riyatning go’zal bir hodisasidir. Shuning uchun o’sha davrdan boshlab, keyingi asarlar davomida uning she’rlari forsiygo’ylar uchun ham, turkiygo’y shoirlar uchun ham badiiy mahorat maktabi vazifasini o’tadi, ularga javobiya-o’xshatmalar yozildi, muxammaslar bog’landi. Bunga misol sifatida Abdurahmon Jomiyning:
Ro’zi moro soxt chun shab tira on moh az firoq,
Chand so’zem az firoq? Oh, az firoq, oh az firoq,-
matla’li g’azalidan ilhom olgan Husayn Boyqaroning quyidagi matla’ bilan boshlanadigan turkiy g’azalini keltirish mumkin:
Qildi baxtimni qaro zulfidek ul moh az firoq,,
Necha kuydurgay meni dilxastani oh, az firoq.
Yoki, XVIII asrning oxiri va XIX asrning birinchi yarmida yashab faoliyat ko’rsatgan shoir G’oziyning, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida yashab, ijod qilgan Muhammad Aminxo’ja Muqimiyning Jomiy g’azallariga muxammaslar bog’laganlari ham aytilgan fikrlarning guvohi bo’la oladi.
Dostonlar turkumi. Abdurahmon Jomiy she’riyat sohasida qanchalik shuhrat qozongan bo’lsa, dostonlar turkumidan iborat sab’a – yettilikni maydonga keltirishda ham shunchalik katta mavqega ega. Aytish lozimki, Abdurahmon Jomiy avvalida Nizomiy va Xusrav Dehlaviy «Xamsa»lariga javoban beshlik-xamsani yaratish niyatida bo’lib, bu niyatni muvaffaqiyat bilan amalga oshirgan edi. Uning dastlab bitgan beshligi quyidagi dostonlardan iborat:
1. To’hfat ul-ahror. 1481 yilda yozilgan.
2. Sabhat ul-abror. 1482 yilda yozilgan.
3. Yusuf va Zulayxo. 1483 yilda yozilgan.
4. Layli va Majnun. 1484 yilda yozilgan.
5. Xiradnomai Iskandari. 1484 yilning 27 dekabrida yozib tugatilgan.
Shuni aytish lozimki, «Xiradnomai Iskandari» dostoni yozilayotgan kunlar (taxminan 1484 yilning sentyabr-oktyabr oylari) Alisher Navoiy o’zining yozib tugatgan «Xamsa»sini (bu asarning 1484 yil o’rtalarida yozib tugatilganini «Xamsa»ning Abduljamil kotib tomonidan 1484 yilda ko’chirilgan va bizgacha yetib kelgan nusxasi ham tasdiqlaydi) ustodi Abdurahmon Jomiyga o’qish uchun taqdim etadi. Abdurahmon Jomiy uni boshdan-oyoq o’qib chiqib, 1484 yilning 27 dekabrida yozib tugatgan «Xiradnomai Iskandari» dostoni xotimasida Alisher Navoiy «Xamsa»siga juda yuksak baho beradi va «sening (Jomiyning) «Xamsa»ng uning «Xamsa»si darajasida bo’la olarmikin?» degan mulohazani ham bayon etadi. Bu nihoyatda muhim ahamiyat kasb etuvchi fikr bo’lganidan uni to’laroq keltirish maqsadga muvofiq ko’rinadi:
Kel, Jomiy, umri ko’p zahmatda o’tgan,
Xotirdan bunday «Besh xazina» bitgan.
Beshlikda besh panjang quvvatga to’ldi,
Daryo kaflar qo’lin majoli so’ndi…
Ammo bordir boshqa durshunoslar ham,
Ular «Beshligi»dan to’lmishdir olam.
Biriga teng kelmas sening yuz g’aznang.
Ayniqsa besh panja urgan ul erga
Panjasin Ganjadan ko’targan sherga.
Turkiy tilda dog’i naqsh keldi ajab,
Hatto sehrgarlar bog’ladilar lab.
Bunday yoqimli naqsh tushirgan qalam
Boshiga ofarin yog’dirsin olam…
Buning tili ham gar bo’lganda dariy
Majolsiz qolardi ularning bari…
Zakovating nuri baxsh etdi safo,
Navoiy, lutfingdan topdi u navo.
(Jomiy. Tanlanma asarlar, 241-242-betlar, SH.Shomuhammedov tarjimasi).
Ko’rinadiki, Abdurahmon Jomiy Alisher Navoiy «Xamsa»sini mutolaa qilgach, o’zi avval beshlik tarzida yozgan asarini boshqacha tarzda tuzish fikriga keladi. Natijada u 1480 yilda yozgan «Solomon va Absol», 1468-1486 yillar orasida uch daftar tarzida yozgan «Silsilat uz-zahab» (oltin zanjir) dostonlarini o’z beshligiga qo’shib, 1486 yilda o’zining yettiligini-«Haft avrang»ini maydonga keltiradi va turkum dostonlar yozish an’anasiga yangilik yaratadi. Bu esa Abdurahmon Jomiy asarining mavqei va o’rnini yanada oshirdi.
«Haft avrang» tarkibidagi dostonlar haqida muxtasar ma’lumot.
1. «Silsilat uz-zahab» (oltin zanjir) dostoni 1468-1486 yillarda yozilgan uchta daftar (qism) dan iborat:
Birinchisi : 1468-1472 yillarda 3730 bayt hajmida yozilgan bo’lib, Sulton Husayn Boyqaroga bag’ishlangan.
Ikkinchisi: 1486 yilda 1595 bayt hajmida yozilgan.
Uchinchisi: 1486 yilda 870 bayt hajmida yozilib, Rum podshohsi Sulton Boyazid P-ga bag’ishlangan.
Demak, hammasi 6195 baytdan iborat bo’lgan bu doston falsafiy, ijtimoiy, axloqiy mavzularda yozilgan bo’lib, unda kichik hikoya va masallar ham foydalanilgan.
Asarda tasavvuf masalalari hamda oxirgi qismlarida ijtimoiy mavzular yetakchilik qiladi, xususan podshoh va adolat kontseptsiyasi bunda ancha keng yoritiladi. Doston xafif bahrida (foilotun-mafoilun fa’lan) yozilgan.
2. «Solomon va Absol» 1480 yilda Sulton Ya’qub Oqquyunliga bag’ishlab yozilgan bo’lib, 1110 baytdan iboratdir. Solomon va Absol haqidagi bu ishqiy doston tasavvufiy yo’nalishda yozilgan. Shu jihatdan u Abu Ali ibn Sinoning «Solomon va Absol»idan tubdan farq qiladi. Bu ikki muallif asarlari nomlarigina o’xshash bo’lib, uning talqini ikki xildir.
Jomiyning dostoni ramali musaddas (foilotun foilotun foilun) bahrida yozilgan.
3. «To’hfat ul-Ahror» — (Ahrorga to’hfa) 1712 baytdan iborat bu doston 886 hijriy yilning ramazon oyida – 1481 melodiy yilning noyabr oyida yozilgan. Doston Xoja Ubaydulloh – Xoja Ahror Valiga bag’ishlangani tufayli shu tarzda nomlangan. Asar sare’ bahrida (muftailun muftailun foilun) yozilib, kirish qismlar, yigirma maqolot va hikoyot hamda xotimadan iborat. Asarning asosiy qismi bo’lmish yigirma maqolot va ularda keltirilgan hikoyat va masallarda irfoniy hamda ijtimoiy mavzulardan so’z yuritilgan.
Alisher Navoiy «Hayrat ul-abror» dostonida Jomiyning bu asari haqida shunday yozadi:
Xizmatin ettimki, tamanno edi,
Ilgida ko’rdum necha ajzo edi.
Kulgu bila qildi ishorat manga,
To’hfa bila berdi bashorat manga
Kim: «olibon boshtin-oyog’ig’a boq,
Qil nazar avroqig’a boshtin-ayoq,»
Olig’a jon naqdini sochtim ravon,
Oldimu o’ptum, dog’i ochtim ravon.
Boshtin-ayoq gavhari shahvor edi.
Qaysi guhar «Tuhfat ul-Ahror» edi.
Naf’ topib kimki bo’lub mustafid
Muxtasar ul ikkidin1, ammo mufid.
Ul ikkini topsa bo’lur munda-o’q,
Munda tuhaf ko’pki, ul ikkida yo’q.
Shavqida ko’ksumni shigof ayladim,
Jildig’a ko’nglumni g’ilof ayladim.
(MAT, 7-tom, 54-55 -betlar )
4. «Sabhat ul-abror» (yaxshi kishilar tasbehi) 2885 baytdan iborat bo’lib,887 hijriy- 1482 milodiy yilda ramali musaddas bahrida (foilotun faalotun faalun) yozilgan. Abdurahmon Jomiydan oldin va so’ng ham hech bir shoir dostonni bu bahrda yozmagan. Bu haqda Alisher Navoiy yozadi: «Sabhat ul-abror» kim, alarning muxtaraidurkim, ne ul bahrda masnaviy aytibdurlar va ne ul tarkib va ado bila manzum kitob tartib beribdurlar» (MAT, 15 –tom,58 -bet)
Asar axloqiy, ta’limiy-tarbiyaviy va falsafiy-tasavvufiy mavzularga bag’ishlanib, kirish, 40 iqd (bob) va xotimadan iborat. Har bir iqd (bob) nazariy bo’lim va hikoyalardan tashkil topgan. Ularda tasavvufiy (iroda, tavba, faqr,sabr,shukr…) axloqiy (muhabbat, hayo,futuvat, sidq,saxovat, hilm-yumshoqlik…) hamda adolatga da’vat kabi mavzulardan bahs yuritilgan. Bu fikrlarning isboti uchun keltirilgan hikoyat va masallar nihoyatda go’zal va ibratlidir.
Ana shunday hikoyatlardan biri kuyidagicha: Qari bir kishi orqasiga tikonlarni ko’tarib, zo’rg’a qadam tashlab borar va har bir qadam qo’yganda shukrona aytardi: Ey Alloh, sen menga shunchalik yaxshilik qilding, davlat eshigini ochding, izzat tojini boshimga qo’ndirdingki, bu yaxshiliklaring uchun senga tasannolar aytishga ojizman… Shu vaqtda bashang kiyingan yosh bir yigit otda kelayotib bu gaplarni eshitib, hayrati oshadi va cholga yaqin kelib, kalondimog’lik bilan shunday deydi: «Ey chol, bas qil, orqangda tikon bo’lsa, zo’rg’a qadam qo’yayotgan bo’lsangu yana badavlat va izzatliman deb shukrona aytasan. Umring tikanlar bilan xorlikda o’tsayu izzatdan gapirasan?!» Chol shunday javob berdi: Mening izzatim shundaki, sendaylarning eshigida xor emasman, sening oshu noningga muhtoj emasman. Men shunga shukrona aytamanki, Alloh menga qullikni emas, balki ozodlikni-erkinlikni ravo ko’rdi. Bu esa menga bag’ishlangan davlat va in’om etilgan izzatdir.
Ko’rinadiki, dostonning hurriyat-erkinlikdan bahs yurituvchi yigirma to’rtinchi iqdi (bobi) da keltirilgan bu hikoya mumtoz adabiyotda ko’pgina shoirlar , jumladan Alisher Navoiy tomonidan ham ishlangan mavzuda yozilgan bo’lsa-da, ammo u o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Xususan unda insonning erkinligi-istiqloli, birovga qul-muhtoj bo’lmagani bu buyuk ne’mat ekanligi va shuning uchun har qancha shukrona aytsa ham ozlik qilajagiga alohida urg’u berilgan. Bu esa juda muhim va katta tarbiyaviy-ma’naviy ahamiyatga ega bo’lgan xulosadir.
5. «Yusuf va Zulayxo»- 4000 baytdan iborat bu asar 888 hijriy-1483h. yilda Jomiyning hijriy hisobda 71 yoshligi vaqtida hazaji musaddas (mafoilun mafoilun faulun) bahrida yozilgan eng go’zal va jozibali dostonlaridandir.
Alisher Navoiy bu doston haqida shunday yozgan edi: «Haft avrang» kitobidin «Yusuf va Zulayxo» dostonikim, «Oshiq va Ma’shuq» g’a mavsumdur va ul kitob naziri Yusuf husni va Zulayxo ishqidek ma’lum… Alarning bu masnaviylari bahrida ( hazaji musaddasi mahzuf- mafoilun mafoilun mafoil) faqirning «Xamsa»sidin «Farhod va Shirin» voqe’ bo’lubtur» ( MAT, 15 -tom, 59-60- betlar).
Kur’oni karimning «Ahsan ul-qisasi»-dan ilhomlanib yozgan bu dostonda: «Jomiy Zulayxo va Yusuf obrazlarini sof va yuksak insoniy tuyg’ular egasi bo’lgan ibratli, ijobiy qahramonlar sifatida yaratdi. Shu bilan u insonni, pok insoniy muhabbatni ulug’lovchi, yuksak badiiyat bilan to’la o’lmas bir asarni vujudga keltirdi»(A.Qayumov. Nazm va tafakkur quyoshi.T., «Fan»,1992,18 bet).
Mazkur doston Olimjon Bo’riev tomonidan o’zbek tiliga o’girilib, 1983 yilda nashr ettirildi.
6.«Layli va Majnun»-3860 baytdan iborat bu doston 889 hijriy-1484 melodiy yilda hazaji musaddas (maf’ulu mafoilun faulun) bahrida yozilgan bo’lib, Sharqu G’arbda mashhur bo’lgan Layli va Majnun ishqi sarguzashtlaridan bahs yuritadi. Jomiy uni boshqa mualliflar asarlaridan farq qiladigan tarzda yaratadi. Bu farqlar voqealar tizimi va obrazlar talqinida ham kuzatiladi. «Layli va Majnun» dostonining so’ngidagi tasvirlar uning irfoniy-tasavvufiy uslubda bitilganiga ishora qiladi.
7. «Xiradnomai Iskandari»
(Iskandar pandnomasi) dostoni 2315 baytdan iborat bo’lib, u 1484 yilning 27 dekabrida yozib tugatilgan. Doston mutaqoribi musamman (faulun faulun faulun faul) bahridadir. Alisher Navoiy qayd qilganidek, «Haft avrang»ning yettinchi dostoni bo’lgan «Xiradnomai Iskandari» Iskandar va yunon hakimlarining turli mavzudagi o’git, pand va nasihatlari, shularga daxldor hikmat va masallarga boy asardir. Unda Iskandar sarguzashti bu fikrlarni ifodalashga ko’mak beruvchi bo’lib xizmat qilgan. Asardagi ko’pgina masal va hikoyatlar mazmun va badiiyat jihatidan yuksak darajada bitilgan bo’lib, ular insonning komillashuviga qaratilgan. Jumladan, odil Iskandarni ham hayratda qoldirgan adolatli mamlakat haqidagi hikoya diqqatga sazovordir.
Bu qisqa tavsifdan ma’lumki, Jomiyning 21894 baytdan iborat «Haft avrang»ida Nizomiy va Xusrav Dehlaviylar «Xamsa»laridagi Bahrom, Xusrav, Shirin va Farhodlar haqidagi dostonlar ko’rinmaydi. Nizomiy va Xusrav Dehlaviy «Xamsa»larida «Maxzan ul-asror», «Matla’ ul-anvor»ga o’xshash tafakkurnomalar bittadan keltirilgan bo’lsa, Jomiyda ularning soni uchtaga yetkazilgan: «To’hfat ul-Ahror», «Sabhat ul-abror», «Silsilat uz-zahab». Oldingi «Xamsa» larda bo’lmagan Yusuf va Zulayxo haqidagi doston Jomiy «Haft avrang»iga kiritilgan. Dostonlarni joylashtirishda ham o’ziga xoslik kuzatiladi. Bularning hammasi «Haft avrang»ning yangicha dostonlar turkumi-yettilik-sab’a ekanini namoyish etadigan omillardir.
Nasriy asarlari.
1. «Bahoriston». Sa’diyning «Guliston»iga o’xshatma tarzida 892 hijriy-1487 yilda o’g’li Ziyouddin Yusufga o’qish kitobi sifatida yozilgan badiiy nasrning namunasidir. Asar muqaddima, sakkiz ravza (bog’) va xotimadan iborat:
1- ravza (bog’) da sufiylar shaxsiyatiga oid hikoyalar;
2- ravzada hakim – faylasuflarga oid hikoyalar;
3- ravzada adolatning foydasiga doir hikoyalar;
4-ravzada saxovatning yaxshiligiga oid hikoyalar
5-ravzada ishq-muhabbatga bag’ishlangan hikoyalar;
6- ravzada hazl-mutoyabalar;
7-ravzada she’r va shoirlar haqidagi mulohazalar;
8- ravzada esa hayvonlar haqidagi hikoyalar keltirilgan.
«Bahoriston»dagi hikoya va masallar yoshlarni ma’naviy barkamol bo’lib yetishuviga xizmat qiladi. Jomiy «Bahoriston»idagi hikoya va masallarning ko’pi keyingi davr o’zbek shoir va yozuvchilariga ilhom manbai bo’lib xizmat qildi. Jumladan, asarning sakkizinchi ravzasidagi toshbaqa va chayon masali Muhammad Sharif Gulxaniy («Zarbulmasal»), Hamza Hakimzoda Niyoziylar tomonidan ijodiy tarzda foydalanilgan.
«Bahoriston»ning «Guliston»dan farqli tomonlaridan biri shundaki, «Bahoriston»ning yettinchi ravzasi she’r va shoirlarga bag’ishlangan. Jomiy bunda o’z zamonasigacha bo’lgan 39 mashhur shoirlar (Rudakiy, Nizomiy,Xusrav Dehlaviy, Hofiz va boshqalar) haqida ma’lumot berar ekan ana shu mashhur shoirlar qatorida Alisher Navoiyni ham tilga oladi,uning ijodiga yuksak baho beradi.
2. «Nafahot ul-uns min hazarot ul-quds» (Do’stlik xushbuyliklarida qudsiylar mavjudligi) deb ataladigan bu asar Alisher Navoiyning xohishi bilan Abdullohi Ansoriyning (396h.-1006m.-481h.-1088m.) «Tabaqot us- so’fiya» asariga javoban 1476 yilda yozilgan falsafiy-tasavvuf tarixidan bahs yurituvchi tazkiradir.
«Nafahot ul-uns»da U111 – XU asrlarda yashab faoliyat ko’rsatgan 616 mutasavvuflardan so’z yuritiladiki, ulardan 582 tasi erkaklar bo’lsa, 34 tasi ayollardir. Asarda arab mintaqalari hamda Xuroson va Movaro-unnahrda, Kavkaz orti o’lkalarida mashhur bo’lgan mutasavviflar, shunga daxldor adib va shoirlar haqida ma’lumotlar bor. Jumladan, Ansoriy,Abu Sayid Abulxayr, Robia Balxiy, Sanoiy, Nizomiy,Attor, Sa’diy, Jalo-liddin Rumiy, Xusrav Dehlaviy, zamondoshlaridan esa Kamol Xo’jandiy, Xoja Ahror Vali,Sa’diddin Qoshg’ariy va boshqalar. Asar so’fiya tarixini o’rganishda muhim manbalardan biri bo’lganligi sababli, XU asrning o’zidan boshlab, keyingi davrlarda ham turli tillarga tarjima qilindi, nashr ettirildi. 1495-96 yillarda Alisher Navoiy undan ilhomlanib «Nasoyim ul-muhabbat» asarini yaratadi. Garchi Alisher Navoiy «Nasoyim ul- muhabbat»ni «Nafahot ul-uns»ning o’zbek tiliga tarjimasi deb aytgan bo’lsa-da, aslida esa «Nasoyim ul-muhabbat» undan ilhomlanib yozilgan yangi asardir.Chunki unda Navoiy ko’pgina yangiliklarni, jumladan 111 turkiy mashoyix haqidagi ma’lumotlarni kiritgan.
«Nafahot ul-uns» turk, inglis, nemis va boshqa tillarga ham o’girilgan.
3 «Favoidi Ziyoiya» yoki «Sharhi Mullo» , «Sharhi Jomiy» nomi bilan mashhur bo’lgan bu asar 1492 yilning 7 iyulida yozib tugatilgan. Asar o’g’li Ziyouddin Yusufga bag’ishlangan. Unda arab tilining sarf va nahvi (grammatikasi) arab tilida bayon qilingan bo’lib, u keyinchalik Xuroson, Movarounnahr, Hindiston va boshqa mamlakatlarning madrasalarida arab tilini o’rganish uchun asosiy darslik vazifasini o’tagan, unga ko’plab sharhlar ham yozilgan.
Biz yuqorida Abdurahmon Jomiy qalamiga mansub ayrim asarlar haqidagina muxtasar ma’lumotlarni keltirdik, xolos. Shundan ham ma’lum bo’ladiki, Abdurahmon Jomiy merosi keng qamrovli bo’lib, ilmiy-badiiy jihatdan yuksak saviyada bo’lganligidan hamisha ardoqlanib kelingan.
Abdurahmon Jomiyning o’zbek adabiyotining malik ul-kalomi mavlono Lutfiy, so’z mulkining sohibqironi Alisher Navoiylar bilan shaxsiy va ijodiy aloqalari forsiy va turkiy tilli xalqlar adabiy aloqalarining ibratli sahifalaridan bo’lib qolmay, balki o’zbek va tojik xalqlarining qadim tarixga ega do’stligining ham yorqin namunasidir. Shundan-da, Abdurahmon Jomiy qaysi bir asarini yozmasin birinchi bo’lib, Alisher Navoiy nazaridan o’tkazardi, o’z asarlarida uning haqida samimiy so’zlarini aytar, yuksak bahosini berardi. Alisher Navoiy ham, o’z navbatida, o’z asarlarini avval ustodi nazaridan o’tkazardi, uning haqida «Xamsa»sida ham, nasriy va she’riy asarlarida ham to’lqinlanib so’z yuritdi. Hatto unga bag’ishlab alohida bir asarni – «Xamsat ul-mutahayyirin»ni yaratdiki, bu ana shu ikki ulug’ siymo haqida yozilgan nodir manbalardan hisoblanadi. Bu buyuk siymolarning, jumladan Abdurahmon Jomiyning xotiralari Vatanimizda abadiylashtirilgan: ikki ulug’ siymoning yaxlit bir haykali Samarqand shahrida qad ko’targan, asarlari o’zbek tiliga o’girilib nashr qilingan, hayoti va merosi borasida risola va kitoblar yozilgan, qator ko’chalar, maktab va boshqa muassasalarga uning nomi berilgan.
Vatanimizning ulug’ siymolari merosi kabi Abdurahmon Jomiyning ham ko’pqirrali ilmiy-adabiy merosi yoshlarning ma’naviyatini shakllantirish, ularning komil inson bo’lib yetishuvlariga ma’naviy-badiiy ko’mak beradi. Bu esa Abdurahmon Jomiy merosining abadiyatidan guvohlik beruvchi muhim omillardandir.
HUSAYNIY — SULTON HUSAYN BOYQARO SHE’RIYATI
XU asrning ikkinchi yarmidagi adabiy, madaniy va ilmiy muhitni maydonga keltirish, uni qo’llab-quvvatlashda temuriyzoda Sohibqiron Sulton Husayn Boyqaroning xizmatlari kattadir.
Sohibqiron Amir Temurning naberalaridan bo’lgan Sulton Husayn Boyqaro (1438-1506) o’z hayoti va Xurosonning podshosi sifatidagi faoliyati davomida mamlakatning obodonligi, ilm, adabiyot va madaniyat rivojiga alohida e’tiborni qaratib, ustodi Abdurahmon Jomiy, do’sti Alisher Navoiy , amirlari Shayximbek Suxayliylarning qo’llab-quvvatlashlari hamda maslahatlari asosida ma’rifatparvar shoh sifatida ham tanildi. Husayn Boyqaroning bu sohadagi faoliyati uning «Risola»sida, Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» si , Alisher Navoiy asarlari va boshqa manbalarda, jumladan «Ravzat us-safo», «Habib us- siyar» larda samimiyat bilan e’tirof etildi va keng yoritildi.
Sulton Husayn Boyqaroning ma’rifatparvar shoh sifatidagi faoliyati davrida (1469-1506) jahon madaniyati xazinasiga qimmatbaho durdonalar bo’lib qo’shilgan asarlarning mualliflari- mavlono Lutfiy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Kamoliddin Behzod, Sulton Ali Mashhadiy, Husayn Voiz Koshifiylar yashab ijod qildilar.
Ana shu muhit ta’sirida Sulton Husayn Boyqaro shoir va adabiyotshunos sifatida ham shakllanib, o’sha davr adabiy jarayonida o’ziga xos mavqeni egalladi.
Sulton Husayn Boyqaro she’riyatida «Husayniy» taxallusini qo’llar edi.Bu haqda Zahiriddin Muhammad Bobur shunday yozgan edi: «(Husayn Boyqaroning) tab’i nazmi bor edi… Taxallusi «Husayniy» edi».
Sulton Husayn Boyqaroning shoirligi haqida Alisher Navoiy quyidagilarni bayon etgan: «Abulg’ozi Sulton Husayn Bahodirxon… o’z sharif tab’ va latif zehnlaridin dag’i agarchi ham forsiy demakka qodir va ham turkcha aytmoqqa mohir erdi, ammo asliy tab’ iqtizosi va shoye’ takallum munosabati adosi bila turkiy devon tadvinig’a mayl qildilar va dilpazir abyot va benazir g’azaliyot tartib berdilar… Devon demayki, bahri Ummondur… Turkcha til bila
bu nav’ devon…voqe’ bo’ldi va orag’a tushdi».(Muhokamat ul-lug’atayn»).
Sulton Husayn Boyqaro she’riyatidan iborat bo’lgan devonning mashhur xattotlardan Sulton Ali Mashhadiy, Sulton Muhammad Xandonlar tomonidan 1485-1495 yillar orasida ko’chirgan bir necha nusxasi bizgacha yetib kelib, hozir ular Parij, London, Istanbuldagi qo’lyozma kitoblar jamg’armalarida saqlanmoqda. Boshqa nusxalari ham bor. Husayn Boyqaroning devoni Boku (1926), Toshkent(1968), Kobul (1968) da ham nashr ettirilgan. Uning mukammalroq nusxasi Kobul nashridir.
Husayn Boyqaro devonining tarkibi quyidagicha: turkiy tilda- Risola; G’azal-202 (2); Muxammas- 3; Ruboiy-3; Fard-3; forsiy tilda –g’azal (1ta), notamom baytlar-3. Ko’rinadiki, devonda g’azallar asosiy ko’pchilikni tashkil etadi. Shunisi ham borki, bu g’azallarning hammasi aruzning bir bahrida, ya’ni ramali musammani mahzuf(maqsur)da yozilgan. Bunday hol devon tuzish tarixida kamdan-kam uchraydigan hodisadir. Shuning uchun Alisher Navoiy bu masalaga e’tiborini qaratib, uning sabablari haqida «Mezon ul-avzon» asarida so’z yuritdi.
Masalan, Alisher Navoiy bu asarda turkiy xalqlar og’zaki ijodida mavjud bo’lgan «qo’shuq» va «turkiy» kabi nav’lar haqida so’z yuritganda bu masalaga, ya’ni Husayn Boyqaro she’riyatining ularga munosabatidan ham bahs ochib, jumladan «turkiy» nav’i bo’limida shunday yozadi: «Yana surudedurkim, ani «turkiy» debdurlar. Bu lafz anga alam bo’lubdur va ul g’oyatdin tashqari dilpisand va ruhafzo va nihoyatdin mutajoiz (had-me’yordan ortiq) aysh ahlig’a sudmand va majlisoro suruddur, andoqki salotin ani yaxshi aytur elni tarbiyatlar qilibdurlar, turkiygo’ylik laqabi bila mashhurdur va ul dog’i ramali musammani maqsur vaznida voqe’dur…
Hazrati Sultoni Sohibqiron (Husayn Boyqaro) bu vaznning g’oyat ravonlig’ va latofatidin va ruhparvarlig’ va salosatidin o’z devonlarinki, jame’i davovin orasida badanlar aro jondekdur va kavokib ichra Xurshedi raxshondek voqe’ bo’lubdur, boshtin oyoq iltizom (lozim ko’rmoq) qilib, bu vaznda tartib beribdurlar erdi».
Demak, Husayn Boyqaro she’riyatining birinchi tadqiqotchisi bo’lmish Alisher Navoiy uning (she’riyat devonining) o’ziga xos xususiyatlaridan so’z yuritib qolmay, balki uning sabablari va ahamiyatini ham belgilab bergan. Shunisi diqqatga sazovorki, Alisher Navoiy «turkiy» nav’ning «g’oyat ravonligi, … latofati,… ruhparvarligi va salosati (ravonligi)» haqida alohida to’xtalib, Husayn Boyqaroning «o’z devonini… boshtin-oyoq …» bu vaznda tartib berganligini uqtirish bilan devondagi she’rlarning ham ana shunday xususiyatlarga ega ekanligiga ishora qilmoqda.
Husayn Boyqaro devonidagi g’azallar ko’zdan kechirilganda Alisher Navoiy tomonidan belgilangan fazilatlar namoyon bo’laveradi. Ular asosan ishqiy mavzularga bag’ishlangan g’azallar bo’lib, shoir bu mavzuni, ya’ni ko’pincha majoziy ishq mavzusini shoirona tarzda bayon etishga, oshiq va yor haqida ruhparvar va salosat bilan so’z yuritishga intilgan, yaxshi shoirona tasvirlarni, bu sohada, Alisher ta’biri bilan aytganda, «xossa ma’nilar»ni ifoda eta olgan. Fikrimizning isboti uchun ana shunday g’azallaridan birini keltirish mumkin:
Tushgali so’zon ko’ngul ko’yung aro filhol ani,
Yerga tushgan o’t edikim, aylading pomol ani.
Ko’nglum o’z holida qolmas jilva qilg’on qomating
Vah, ne hol erkin bukim aylar qading ne hol ani.
Buki g’ofillar jafosidin qachon shaydo ko’ngul,
Telbadekdurkim, qovarlar tosh urub atfol ani.
Jomadur jismim vale jon rishtasin ko’r yaxshikim,
Za’f ila to’lg’onmog’idin desa bo’lur nol ani.
Ko’rmagay erdim ani hargiz chu yig’lab solu moh,
Ko’rmas ermishmen o’tub hajrida mohu sol ani.
Gulshani davronda xushdur bodai gulgun valek,
Soqiyi gulrux labolab tutsa molomol ani.
Har maqom ichra Husayniy ishqi lahnin soz etar,
Qilmasa ruxsoringga nazzora gungu lol ani.
G’azal majoziy ishqqa bag’ishlangan bo’lib, unda ikkita oshiq timsoli ko’zga tashlanadi: biri tashxislantirilgan-jonlantirilgan ko’ngul oshiq, ikkinchisi esa oshiqning o’zi.
Yana bir timsol esa yor –ma’shuqa bo’lsa-da, u tilga olinadi, qomati eslatiladi, ammo g’azalda asosiy diqqat oshiqlar holatini tasvirlashga qaratilgan. G’azal ramali musamman bahrida yozilgan. U ikki qismdan iborat bo’lib, birinchisida (1-3 baytlar) ko’ngul-oshiq, ikkinchisida esa (4-7-baytlar) oshiq tasviri yetakchilik qiladi. Ammo bu ikki qismning asosini yagona mavzu bo’lgan ishq tashkil etadi.
G’azalda badiiy tasvirning o’xshatish, sifatlash, tashxis, ihom, talmeh kabi ko’pgina vositalari ancha mahorat bilan ishlatilgan. Shuning natijasida shaydo ko’ngulning telbalar sifatida tasvirlanishi kishi ko’z o’ngida ajoyib bir manzarani jonlantiradi yoki «so’zon ko’ngul»- «cho’g’-ko’ngul» timsoli ham shunday xususiyatga ega. Husayn Boyqaro g’azallari orasida bundaylari anchagina. Quyidagi g’azal ham Alisher Navoiy tomonidan «zebo deyilibdur» tarzida baholangani sababli uni keltirish maqsadga muvofiq ko’rinadi:
Telbarab itgan ko’ngulni istadim har yon borib,
Tog’u daryovu biyobonlarni bir-bir oxtarib.
Tobdim ersa, o’lturubdur yuz g’amu ando’h ila,
Yor zulfidin batarrak ro’zgorin to’ntarib.
Vahki, so’rgach holini, tinmay to’kub, dedi, sirishk
Yetti gardundin fig’onu o’tlug’ ohin o’tkorib:
Vomiqu Farhodu Majnun mehnatimg’a to’zmayin,
Kuydilar ohim o’tidin har biri bir yon borib.
Men dag’i to’zmay aning istab vatandin ketmagin,
Yuz tuman taklif ila kelturdim oni yolborib.
Kelturub chok aylabon ko’ksumni soldim o’rnig’a,
Furqatu kuymak o’tidin borisidin qutqorib.
Ey Husayniy, ul kelib tutg’ach visoli jur’asin,
Tindurub ko’nglumni men ham ichdim oni sipqorib.
Darhaqiqat , Alisher Navoiy aytganlaridek, tasvir ham, bayon ham zebo. Unda tasvirlangan shoirona lavha ham zebo.
Husayn Boyqaro Husayniy she’riyatida mumtoz adabiyotning zabardast siymolari, jumladan Hofiz Sheroziy, mavlono Lutfiylar hamda Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylarning an’analarini davom ettirish yoki ularga bag’ishlab, she’rlar yozish ham ko’zga tashlanadi. Jumladan, Husayniy Xoja Hofiz Sheroziyning:
Agar g’am lashkar angezad, ki xuni oshiqon rezad,
Manu soqi ba ham sozemu bunyodash barandozem
Mazmuni:
Agarda tortsa g’am lashkar to’kishga ishq eli qoni
Menu soqiy bo’lib birga bu tashvishni bitirgaymiz, —
baytidan ilhomlanib, shunday yozgan edi:
G’am sipoh qasdimg’a chekti, soqiyo, tut jomi sof,
Kim bo’lur jomi may ichgandin daler ahli sipoh.
Ikkinchi misol. Alisher Navoiy «Majolis un-nafois»da shunday yozadi: «(Husayn Boyqaro) malik ul-kalom Lutfiyning mashhur matla’i…
Ey qading tubiyu jannat xaddi gulgun ustina, —
javobida…bu matla’ voqe’ bo’lubturkim:
Xattining tori tushubtur la’li maygun ustina,
O’ylakim, jon rishtasi bir qatrai xun ustina.
Javobi bovujudi g’arobati ma’ni (ma’noning go’zal va nodir bo’lishi bilan birga) ikkalasi (baytning ikki misrasi) bir-biriga loyiq voqe’ bo’lubtur».
Uchinchi
misol. Ma’lumki, Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy o’rtasidagi yaqin do’stona munosabatlar ijodiy nuqtai nazardan ham davom etgan. Bu o’rinda Alisher Navoiy ko’pgina asarlarining maydonga kelishida Husayn Boyqaroning sababchi bo’lganligi va bu hodisa Alisher Navoiy tomonidan hamisha qoniqish va minnatdorchilik bilan bayon etilganini eslatish kifoya.
Bunday holni Husayn Boyqaro asarlarida ham ko’rish mumkin. Masalan, u o’zining «Risola»sida Alisher Navoiy haqida juda baland ruhda samimiy so’z yuritgan. Husayn Boyqaro she’riyatida ham bu manzara uchraydi. Jumladan, Husayn Boyqaro Alisher Navoiy g’azallariga o’xshatma-javobiyalar yozish bilan birga muxammaslar ham bog’lagan. Bu haqda Alisher Navoiy «Majolis-un-nafois»ining Husayn Boyqaroga bag’ishlangan sakkizinchi majlisida ancha yaxshi ma’lumotlar keltirilgan.
Husayn Boyqaroning she’riyati orasida Alisher Navoiy bilan uchrashuv arafasida bitilgan g’azallar ham borki, ularda bu uchrashuv lahzasini qanchalik toqatsizlik bilan kutayotgan Husayn Boyqaroning samimiy his-tuyg’ulari o’z ifodasini topgan.
Jumladan:
G’am yema Majnun ko’ngulkim, dilraboying kelgusi,
Bazmi ayshing tuzguchi ishratfizoying kelgusi.
Aylagil parvoz, ey shahbozi himmatkim, bukun,
Toyiri quds oshyoninda humoying kelgusi.
Tiyra shomi hajrida ko’b qolma tongkim, mehr ila
Subha davlatdek chiqib tobanda oying kelgusi.
G’am yema labtashna hijron dashtida hayron qolib
Kim, zuloli vasl icharga rahnamoying kelgusi.
Ey Husayniy, qilmag’il ishrat navosinkim, bukun
Kim, gulistoni nishotingda Navoying kelgusi.
Bu g’azal sharhga muhtoj emas. Unda shoirning do’stiga nisbatan hurmati ham, uni «rahnamo» — yo’l ko’rsatuvchi deb bilganligi ham g’oyatda samimiyat bilan tasvirlangan. Bunda shoh Husayn Boyqarodan ko’ra Alisher Navoiyning haqiqiy do’sti Husayn Boyqaro-Husayniy ko’proq va yaqqolroq namoyon bo’ladi.
Shunday qilib, Sulton Husayn Boyqaro-Husayniy o’zining she’riyati bilan XV asrning ikkinchi yarmidagi adabiy muhitda ma’lum mavqega ega bo’lgan siymolardandir.
Sulton Husayn Boyqaro haqida so’z borganda uning she’riyati bilan birga «Risola» deb ataluvchi asari ham borligi bir necha marta tilga olingan edi. «Risola» 1485 yilda mumtoz adabiyotdagi nasrning qonun-qoidalariga mos tarzda yozilgan. Unda Husayn Boyqaro o’z hukmdorligi davrida amalga oshirilgan ishlar, xususan mamlakat obodonligi, ilm-fan, madaniyat va adabiyotni rivojlantirish bilan bog’liq bo’lgan faoliyatidan
so’z yuritadi. Shunisi diqqatga sazovorki, bu davr adabiy muhitida Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy singari siymolarning borligidan quvonib, ularning faoliyatlariga yuksak baho beradi.
Bundan tashqari «Majolis ul-ushshoq» nomli asarni ham ba’zan Husayn Boyqaroga nisbatan beradilar. Ammo bu masala yanada aniqlash va dalillashga muhtojdir.
Xulosa qilib aytganda, Sulton Husayn Boyqaro faqat shoh sifatida emas, balki o’z davrining ma’rifatparvari, shoiri va adabiyotshunosi sifatida ham tanilgan va e’tirof etilgan siymolardandir.
SHAYXIMBEK, AHMAD SUHAYLIY HAYOTI, FAOLIYATI VA MEROSI
Shayximbek Ahmad Suhayliy XV asr ikkinchi yarmida yashab faoliyat ko’rsatgan, Alisher Navoiy tomonidan «yori aziz» deb e’zozlangan siymolardandir.
Ma’lumki, Alisher Navoiy zamondoshlaridan ayrimlari haqidagina bunday samimiyat va yaqinlik bilan so’z yuritgan. Jumladan, Sayid Hasan Ardasherni «otaxon va ustod», Pahlavon Muhammadni «musohibi joniy, mahrami rozi nihoniy», Mirzobekni «hamsuhbatu hamdardu rafiq», Ahmad Hojibek Vafoiyni «mehribon ahbob» mavlono Lutfiyni «ustod», Abdurahmon Jomiyni «ustodu murshid» va hokazo.
Shu jihatdan Ahmad Suhayliy haqida «Qirq yillik bu gado hamdami ul,… Yorimu hamnafasu hamdardim», « banda bila alarning orasida hech judoliq yo’qdir», «avvaldin oxirgacha faqir bila iltifoti va ittihodi ko’b uchun mundin ortuq ta’rifin qililsa , o’zumni ta’rif qilg’ondek bo’lurdin qo’rqub ixtisor qilildi», — deb yozganlari ular o’rtasidagi nihoyatda yaqin munosabatni tushinishga yordam beradi.
Hayoti. Ahmad Suhayliy 1444 yilda Hirotda taniqli bo’lgan oilada dunyoga keldi. Uning otalari avvalida Shohrux Mirzo, so’ngra Abu Said mirzo saroyida xizmatda bo’lganlar. Ahmad maktabda o’qib, savodxon bo’lgach, mustaqil hayotni boshlaydi, Abu Said Mirzo dargohida xizmat qiladi. Ammo ne sababdan ekanligi aniq bo’lmagan holda u Samarqandga keladi, o’qishini davom ettiradi. Xuddi shu vaqtda Alisher Navoiy ham Hirotdan Samarqandga kelgan edi.
Shayxim Suhayliy Alisher Navoiy bilan birga Samarqandda ta’lim oldi, ilmiy- adabiy muhitda qatnashdi, badiiy ijod bilan ham shug’ullandi. Suhayliyning Ahmad mirzoga bag’ishlab yozgan qasidasi ana shu davrning mahsulidir.
1469 yilda Husayn Boyqaro Xurosonning taxtini egallagach, Suhayliy Alisher Navoiy bilan birga Hirotga yo’l oldilar. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyni mamlakat mo’hrdori lavozimiga tayinlaganda uning do’sti Suhayliy ham devonxonada ishlay boshlaydi. Alisher Navoiy amirlik lavozimida tayinlangach, uning tavsiyasi bilan Suhayliy mamlakat mo’hrdori lavozimida ishga o’tadi, keyinchalik u ham Husayn Boyqaro farmoni bilan amirlik lavozimiga o’tkaziladi. Suhayliy bu lavozimda sultonning turli topshiriqlarini bajaradi va ko’p shaharlarda safarda ham bo’ladi. Suhayliy bu ishlarni Alisher Navoiy ko’magi va maslahatlari bilan bajarardi. Suhayliy 1502 yilda olamdan ko’z yumadi. Qabri Hirotdadir. Oila qurgan, to’rt farzand ko’rgan, ammo ular vafot etganlar.
Merosi. Ahmad Suhayliy yoshligidan badiiy ijod bilan shug’ullanar va o’sha davrning taniqli siymolaridan bo’lgan Shayx Ozariydan ta’lim olardi. Shayx Ozariy Ahmaddagi she’riyatga bo’lgan moyillik, ravon she’r bitishlarini mulohaza qilgach, Ahmadga «Suhayliy» (yorug’ yulduz) so’zini adabiy taxallus sifatida qo’llashni tavsiya etadi. Bu voqea uning 11 yoshida sodir bo’lgan ekan. Shundan so’ng u ham forsiy hamda turkiy tilda bitgan asarlarida Suhayliy so’zini taxallus sifatida qo’llaydi.
Manbalarning ma’lumotiga , xususan Alisher Navoiyning yozganlariga ko’ra Suhayliy forsiy va turkiy tillarda she’r yozishga moyil bo’lib, ulardan devon tuzgan. Ammo hozirgi kunda turkiy she’rlaridan namunalar bo’lsa-da, to’liq devonining taqdiri noma’lum bo’lib qolmoqda. Shoirning forsiy tilda bitgan she’rlaridan iborat devonlarning turli nusxalari bizgacha yetib kelgan. Jumladan, bu devonlardan biri Dushanbeda (Toj FASHI, inv.752) saqlansa, Sulton Ali Mashhadiy tomonidan ko’chirilgan to’liqroq nusxasi Sankt-Peterburgdagi Saltikov-Shedrin nomidagi kutubxonada (inv.№Dorn –452) saqlanmoqda (unda besh ming misradan ko’proq turli janrdagi (g’azal, qasida, marsiya…) asarlar to’plangan). Suhayliyning she’rlari turli bayozlardan (jumladan, «Radoif ul-ash’or») ham o’rin olgan. Shayxim Suhayliyning yana bir asari «Layli va Majnun» dostoni bo’lib , uning hozircha ma’lum bir nusxasi Londonda saqlanadi.
Alisher Navoiy «Layli va Majnun»ini yozayotganda boshqa mualliflarning shu mavzudagi asarlari bilan birga Shayximbek Suhayliyning «Layli Majnun»ini ham tilga oladi va uning haqida jumladan, shunday yozadi:
Afsonalari jahonda nomiy,
Nazm aylab Xusravu Nizomiy.
Kim ishq so’zin rivoyat aylab,
Ham bu ikidin hikoyat aylab.
Andoqki bo’lub demakka mayli,
Nazm avjining axtari Suhayliy.
Kim holati nazm aro erur fard,
Durposh bayoni nazmparvard.
Xusrav ruhig’a yetkurub shayn,
Lekin yana birg’a qurrat ul-ayn.
Har necha qilib biriga bedod,
Ruhin yana birning aylabon shod.
Chun surmish kilki durfishonni,
Tahrir etmish bu dostonni.
Maqsudki bo’yla turfa maqsud,
Yo’q dahr sahifasida mavjud.
(MAT, 9 -tom, 55-bet)
Bu doston Alisher Navoiyga juda ma’qul tushganidan «Majolis un-nafois»da Shayxim Suhayliy to’g’risida ma’lumot berib, uning «Layli va Majnun»idan bir baytni ham keltiradi. Shunday qilib Suhayliyning forsiy devoni, «Layli va Majnun» dostoni hamda o’zbek tilidagi ayrim she’rlari bizgacha yetib kelgan.
Suhayliy she’riyatining asosini ishq , ijtimoiy – axloqiy mavzulardan so’z yuritish tashkil etadi. Shuni ham eslatish joizki, bu mavzularni yoritishda shoirning o’z uslubi bor. Bunga shoirning o’zi ham ishora qilib , jumladan shunday yozadi:
Suhayli, kardaam uslubi suxan nav’i digar, ammo
Nihon dor in hadis az choshnigironi qaydi man.
Mazmuni: Suhayliy , men boshqacha so’z aytish (she’r yozish) uslubini qo’llaganman. Ammo bu so’zlarni mening asarlarimga e’tiroz bildiradiganlardan yashirin saqla.
Suhayliy bunday o’ziga xos uslubning mohiyati nimadan iboratligini sharhlab, shunday yozadi:
Ey, ki abyoti Suhayliro muassir gufta ,
Dur nabvad guftahoi o’ chu hasbi holi o’st.
Mazmuni: Suhayliy she’rlari bunchalik ta’sirli degan kishi yanglishmaydi, chunki ularda (Suhayliyning) hasbi holi ifoda etilgan.
Demak, shoir she’riyatidagi o’ziga xos uslubning sabablaridan birini ulardagi hasbi hollik xususiyati bilan bog’laydi. Ikkinchi tomondan esa, uning she’riyatida badiiy tasvir vositalaridan bo’lgan mubolag’a va uning xillari ayniqsa ko’proq ishlatilgan. Bu holat birinchi xususiyat – hasbi hollik bilan bog’li bo’lib, shoirning boshdan kechirgan turli xildagi kayfiyatlari, xususan safarlarda ko’p bo’lgani sababli shahridan, oilasi va do’stlaridan uzoqlik, farzandlaridan birin-ketin ajralish va ularning dog’i uning she’rlarida chuqur iz qoldirgan edi. Boshqacha aytganda, uning she’rlari shoirning o’zligini namoyon etuvchi bir vosita edi, g’am va alamlarini yorqin ifoda etuvchi mahrami rozi edi. Fikrimizning isboti uchun uning quyidagi misralariga e’tibor qilaylik:
Manam aftoda dur az shahri xeshu shahriyori xud ,
Giriftori baloi g’urbatu hijroni yori xud.
Na ro’i raftan ne roi budan, vah, chi holest in
Mabodo hech kas, yorab , chunin hayroni kori xud.
Mazmuni: Men o’z shahrim va shahriyorimdan uzoqlashib qolib, g’urbat balosi, yor hijroniga giriftorman. Menda na borish, na sabru qaror qilishda toqat bor. Iloho, hech kim mening holimga tushib , o’z ishining chorasini topa olmay, hayron bo’lib qolmasin.
Yana bir misol:
Ba ro’zi g’am kase juz soyai man nest yori man,
Vale o’ ham nadorad toqati shabhoi tori man.
Mazmuni: G’amli kunlarda mening yorim faqat soyamdir, xolos. Ammo qorong’u kechalarda uning ham (soyamning ham) men bilan birga bo’lishga toqati yo’q.
Bu mavzu uning turkiy tilda bitilgan g’azallarida ham o’ziga xos tarzda ifoda etilgan:
Do’stlar, kelmang Suhayliyning mazori boshig’a ,
Kim ko’ngul buzg’uvchidir oning buzilgan turbati.
Suhayliyning bunday o’ziga xos uslubi va mubolag’aga moyil tasvirlari o’sha zamonda ancha mulohaza va mutoyabalarning boisi ham bo’lgan. Ana shunday mutoyaba – hazillardan birini Zahiriddin Muhammad Bobur «Boburnoma»da quyidagicha tasvirlagan:
«[ Shayxim Suhayliy] qo’rqqudek alfoz va maoniy darj qilur edi. Aning abyotidin bir budur:
Shabi g’am girdbodi oham az cho burd gardunro
Furo’ xo’rd ajdahoi seli ashkam rub’i maskunro.
( Mazmuni: G’amli kechalarda ohimning quyuni gardun (dunyo)ni o’rnidan qo’zg’atdi. Ko’z yoshlarimning seli — ajdahosi dunyoning odam yashaydigan qismlarini yutib yubordi, ya’ni yer yuzini suv bosdi).
Mashhurdurkim, bir qatla bu baytni mavlono Abdurahmon Jomiy xizmatida o’qubdur. Mavlono aytibturkim: «Mirzo , she’r aytasiz yo odam qo’rqutasiz?»
Shuning bilan birga Suhayliy she’riyati, jumladan g’azallarida majoziy ishq-muhabbat mavzusi ham qalamga olingan. Ularda oshiq va ma’shuqaning ichki kechinmalari, bir-biriga intilishi, firoq va visol damlaridagi holatlari mahorat bilan tasvirlangan. Shu boisdan ular Alisher Navoiyga ham ma’qul bo’lganlar. Buning natijasida Alisher Navoiy Suhayliyning bir necha g’azallariga javobiyalar yozib, ularni o’zining «Devoni forsi(Foniy)» siga kiritgan. Suhayliy ham , o’z navbatida Alisher Navoiyning asarlariga o’xshatma va javobiyalar bitgan. Ulardan biri Alisher Navoiyning «To’hfat ul-afkor» qasidasiga javoban yozgan qasidasidir.
Alisher Navoiy qasidasining matla’i:
Otashin la’le, ki toji xusravonro zevar ast,
Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast.
Suhayliy qasidasining matla’i:
G’ul-g’uli ko’si jahondori, ki shahro dar sar ast,
Subh yo shom ast, k- in navbat az oni digar ast.
Mazmuni: Shohlarning boshlari jahondorlik nog’orasining g’ul-g’ulasi bilan to’ladir. Ammo bunday g’ulg’ula ertami-kechmi boshqa bir shoh boshiga tushadi. Suhayliy devonida g’azal, qasidalardan tashqari qit’alar ham bor. Ana shulardan biri va uning yozilish tarixi haqida Alisher Navoiyning «Majolis-un-nafois»ida qiziq bir ma’lumot keltirilgan:
«Hazrat Maxdumi Nuran (Abdurahmon Jomiy) Makka safarig’a azimat (tayyorgarlik ko’rayotganda) qilg’onda Vaysiy va Sog’ariy (o’sha davr shoirlari B.V.) ikkalasi mulozamatda borur izhori qildilar. Ammo Vaysiy eshagi yo’q bahonasi bila va Sog’ariy yana bir bahona bila ul safardin qoldilar va Amir Suhayliy bu qit’ani alar uchun aytti va el ichida base shuhrat tuttikim:
Vaysiyu Sog’ariy ba azmi haram ,
Gashta budand har dushon safari.
Lek az-on roh har du vo mondand,
On yak az bexariyu in zi xari»
(MAT, 13-tom, 39-bet)
Mazmuni: Vaysiy bilan Sog’ariy ikkovlari Haram (Makka)ga safar qilmoqchi bo’ldilar. Lekin u biri (Vaysiy) eshagi yo’qligidan va bunisi (Sog’ariy) eshakligidan u yo’ldan qoldilar.
Bu qit’a tarixiy shaxslar va hodisalar asosida yozilgan bo’lib, va’daga vafo qila bilmoq har bir kishiga muyassar bo’lmasligi juda sodda va xalqona uslubda mahorat bilan bayon etilgan. Shuning uchun bu qit’a, Alisher Navoiy ta’biri bilan aytganda , «El ichida base (juda) shuhrat tutgan».
Ko’rinadiki, Suhayliy shoir sifatida o’z asrining daholari bo’lmish Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylarning nazariga tushgan, ularning adabiy muhiti tarbiyasini olgan edi. Bundan tashqari amir Shayxim Suhayliy ustoz va do’stlari singari ma’rifatparvar, ilm va adiblarni qo’llab-quvvatlaguvchi, yangi-yangi asarlarning maydonga kelishida hissa qo’shgan siymolardandir. Jumladan, Suhayliy Sharqda mashhur bo’lgan «Kalila va Dimna» asarini yangitdan tarjima qilishni zamonasining mashhur alloma va adibi Husayn Voiz Koshifiydan iltimos qiladi. Bu taklifni qabul qilgan Husayn Voiz Koshifiy asarning kirish qismida shunday yozadi:
(Mazmuni) Amirlarning izzatlisi, fozillar sardori Nizomiddin Amir shayx Ahmad (Suhayliy) buyurdilarki, bu faqir va haqir, ya’ni Husayn bin Ali al-Voiz Koshifiy jur’at qilib, «Kalila va Dimna» ni yangitdan tarjima qilsam, toki mavjud bo’lgan nusxalardagi mug’laq iboralar yangitdan sayqal topib, undagi nodir ma’nolar yarqirab ko’rinib tursa».
Bu ishning yuzaga kelishida Shayx Ahmad Suhayliy sababchi bo’lganidan unga «Anvori Suhayliy» (Suhayliy nurlari yoki Suhayl yulduzining nurlari) tarzida ot qo’yilgan . Bu asar o’sha davrda juda katta muvaffaqiyatga erishadi, uni ma’qullaydilar. Shuning uchun «Anvori Suhayliy» yozib tugallangach, Koshifiy uni Suhayliy huzuriga olib boradi va unga taqdim etadi. Xuddi ana shu lahza o’sha davr rassomlaridan birining miniatyurasi mavzusini tashkil etganki, bu miniatyura (rasm) bizgacha yetib kelgan.
Shunday qilib, Shayx Ahmad Suhayliy va uning adabiy merosi XV asrning ikkinchi yarmidagi adabiy jarayonda turli ijodiy uslubga ega bo’lgan qalamkashlar mavjudligini aniqlashga ko’maklashadi.
Xulosa qilib aytganda, Sulton Husayn Boyqaro Husayniy hamda Shayx Ahmad Suhayliyning hayoti va adabiy merosi Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiylar sardorligidagi adabiy muhitning mahsulidir. Shuning bilan birga ular Alisher Navoiy hayoti va faoliyatiga daxldor bo’lgan siymolar ekan, ulug’ shoir va mutafakkirning zamondoshlariga bo’lgan samimiy shaxsiy va barakali ijodiy aloqalarini yoritishga ham xizmat qiladi.
DAVOMI BOR
