30 апрел — машҳур чех ёзувчиси Ярослав Гашек таваллуд топган кун.
Қайси қилган айби учун осишлари керак, Патялга энди бунинг қизиғи йўқ эди. Қатл олдидаги оқшомда содир этган жиноятлари тўғрисида хаёл суриб ўтирар экан, назоратчи қамоқхона ҳужрасига бир шиша май ҳамда бузоқ гўштидан тайёрланган бир бўлак қовурма таомни кўтариб кириб келганида, у ўзини кулимсирашдан тия олмади.
Ярослав Гашек
ИККИ ҲИКОЯ
Таниқли чех ёзувчиси Ярослав Гашек 1883 йилнинг 30 апрелида Прага шаҳрида туғилган. Унинг ижодида ижтимоий сатира асосий ўринни эгаллайди. У ўзидан 1500 дан ортиқ ҳикоя, фелетон ва бошқа асарларни қолдирган. Биринчи жаҳон уруши арафасида «Шоввоз аскар Швейк ва бошқа ажойиб воқеалар» (1911) ҳикоялар тўплами унга катта шуҳрат келтиради. «Шоввоз аскар Швейкнинг жаҳон урушидаги саргузаштлари» ҳажвий-реалистик романи (1921—23, асар тугалланмай қолган) урушга ва миллий зулмга қарши ёзилган. Унда халқнинг оғир турмуши ёрқин образларда акс эттирилган.
Бу асар кўплаб хорижий тилларга, шунингдек «Шоввоз Швейкнинг бошидан кечирганлари» номи билан ўзбек тилига таржима қилинган (1971).
Ярослав Гашек 1323 йили Липницеда вафот этган.
УМРНИНГ УЗАЙИШИ
Қайси қилган айби учун осишлари керак, Патялга энди бунинг қизиғи йўқ эди. Қатл олдидаги оқшомда содир этган жиноятлари тўғрисида хаёл суриб ўтирар экан, назоратчи қамоқхона ҳужрасига бир шиша май ҳамда бузоқ гўштидан тайёрланган бир бўлак қовурма таомни кўтариб кириб келганида, у ўзини кулимсирашдан тия олмади.
— Бунинг ҳаммаси менгами?
— Ҳа-да, — таъзия оҳангида сўзланди назоратчи. — Охирги марта бир хумордан чиқиб, тўйиб овқатланинг. Ҳозир мен сизга бодрингдан газак ҳам келтираман, барчасини биратўласига олиб келишни уддалай олмадим.
Патял уни мамнуният билан тинглади. Кейин курсига бамайлихотир ўрнашиб олди-да, кинояомуз жилмайиб, қовурдоқни паққос тушира бошлади. Кўриниб турибдики, у борича фикрлайдиган беор бир кимса эди, ҳатто умрининг охирги соатларида ҳам, ҳаёт ўзига ниманики раво кўрган бўлса, уларнинг ҳеч бирини қўлдан чиқаришни истамасди.
Фақат битта ўй Патялнинг иштаҳасига озроқ панд берарди: унинг шафқат сўраб қилган ўтинчи бугун тонгда рад этилиб, ҳукмнинг ижроси атиги йигирма тўрт соатга кечиктирилгани тўғрисида унга хабар етказган кишилар, ҳукмнинг ижро этилиши олдидан уни ўлимга кўнгилдагидай ҳозирлаш учун жонини жабборга бераётган мана шу одамлар уни осишади ва мурдасини томоша қилишади. Ўзлари бўлса, эртага, эртадан кейин ва яна анча-мунча йиллар яшайверишади, оқшомлари, гўё айтарли бирон кори ҳол рўй бермагандай, хотиржам оилалари бағрига ошиқишади, лекин Патял… бу оламда бошқа бўлмайди.
Кўнглида шундай ўйлар кезар экан, Патял дилгир аҳволда бузоқ гўштидан тайёрланган қовурдоқни астойдил туширарди. Бодрингдан қилинган газак ҳамда булка нон келтиришганда эса, у ҳомуза тортди ва сархил тамакидан топилса, бир мириқиб трубка тортиш истаги йўқ эмаслигини изҳор этди.
Маҳбусга энг аъло навли тамаки харид қилинди. Назоратчининг шахсан ўзи гугурт чақиб тутди ва гап орасида Патялга Худонинг марҳамати чексиз эканлигини эслатди. Мабодо, ердан насибаси узилганида ҳам, айтиб бўлмайди, балки осмонда…
Маҳбус шундан кейин яна бир тўйимли дудланган чўчқа гўшти ҳамда май келтиришларини сўради.
— Бугун кўнглингиз тусаганини муҳайё қиламиз, — куюнчаклик билан деди назоратчи. — Сизнинг аҳволингиздаги одамлардан ҳеч нарсани аямаймиз.
— Агар ундай бўлса, — деди бундай илтифотдан кўнгли яйраб Патял, — менга яна икки тўйимли, ўпка-жигар аралашмасидан тайёрланган колбаса келтирсангиз. Тағин бир литр қорамтир пиво бўлса, қани эди…
— Ҳозир буюраман, келтиришади, — деди назоратчи. — Нега энди вақтингизни чоғ қилмас эканмиз? Ҳаёт дегани жуда қисқа, ундан имкон қадар улгурганингни олиб қолишинг керак.
Назоратчи буюртмаларни келтиргач, Патял ундан беҳад рози эканлигини маълум қилди.
Бироқ нафсини, қани энди, нафсини жиловлай олса!
— Энди, қулоқ солинг, — деди у барча идиш-товоқларни ялаб-тозалаб бўлгач, — шу топда негадир қовурилган қуён гўшти, пишлоқ, анави, горгонзола дейишадими — ўшандан, жиққа ёғли сардинка ва яна енгил ҳазм бўладиган ул-бул егуликлар топилса, зўр бўларди…
— Ҳеч ҳам тортинманг, хоҳлаганингизни топамиз. Очиғини айтсам, сизнинг киройи иштаҳангизни кўриб, дилим яйраяпти. Умид қиламанки, менинг ихтиёримда экансиз, тонггача ўзингизни осиб қўймайсиз? Кўриниб турибди, эсли-ҳушли кишисиз. Бунинг устига, жаноб Патял, сизни ҳукумат осишидан олдин ўзингизни осиб қўйишингиздан кимга нима наф бор? Ростгўй бир одам сифатида шуни айтмоқчиманки, сиз бунга қобил эмассиз, зинҳор. Бу тўғрида ўйлаб ҳам ўтирманг. Қани, яхшиси, пивони ичинг. Қаранг, сиз билан ишимиз хамирдан қил суғургандай силлиқ битаяпти! Горгонзоладан олдин пивони бир сипқориб юборинг — оҳ-оҳ, бундан ҳам лаззатли оби-замзам бўладими? Мен сизга яна икки кружкасини келтираман, сардин ва қовурилган қуённи эса, азиз дўстим, май билан тановул қиласиз.
Тез орада келтирилган хушхўр таомларнинг ёқимли ҳиди қамоқхона ҳужрасини тутиб кетди. Патял таомларни столга бирин-кетин жойлаштирар экан, пишлоқ ва сардинкани астойдил газак қилиб, гоҳ пивони, гоҳида майни, қай бири қўлига аввал илинса, ўшани ютоқиб симира бошлади.
Шу топда, ногаҳонда, ҳали озодликда юрганида шаҳар четидаги бир рестораннинг очиқ айвонида мана шундай тўйиб ва мириқиб кечки зиёфатда ўтирган дамлари ёдига тушди. Дарахтларнинг барглари ой ёруғида нафис жилваланиб турар, қаршисида эса рестораннинг бақалоқ соҳиби — ана шу жаннат бурчагининг хўжайини ястаниб ўтирар, тўхтовсиз валақлар ва Патялга иззат-икром кўрсатар эди…
— Менга бирон латифа айтиб берсангиз, — сўраб қолди Патял хаёлини йиғиштириб олиб.
Назоратчи унга қандайдир, Патялнинг ўз таъбири билан айтадиган бўлсак, исқирт бир мазмунли латифани бошлади.
Овқатланиб бўлгач, Патял ҳазми таом учун мевалар ва тақсимчада печенье билан қора кофе келтиришларини буюрди.
Унинг истаги тўла бажо этилди. Патял сўнгги буюртма таомларни еб-ичиб бўлгач, ниҳоят, маҳбусга кўнгил хотиржамлигини ато этиш учун ҳужрага қамоқхона руҳонийси ташриф буюрди.
Руҳоний хушчақчақ, одми муомалали ва айни шу кезда Патялни ўраб олиб, қўлларидан келганича ғамхўрлик кўрсатаётган, уни ўлимга ҳукм этишган ва эрта тонгдаёқ осишга чоғланаётган барча бошқаларга ўхшаш, кўриниши ёқимтой бир одам эди. Чеҳрасида ўктамлик барқ уриб турарди, ўзаро мулоқотнинг ҳавосини олган бу инсон билан Патял бир пасда киришиб кетди.
— Яратган Эгамнинг ўзи сабр берсин, — деди қамоқхона попи Патялнинг елкасига қўл ташлаб. Эртага тонгда сиз учун барчаси тугайди, бироқ зинҳор изтиробга берилманг. Тавба қилинг ва Аллоҳ яратган бу ёруғ оламга дилкаш назар ташланг. Парвардигорга топинсангиз, у ҳар бир осий бандасининг тавба-тазарруларини қабул қилади. Кимки, тавба-тазаррудан бўйин товласа, бутун тунни азобда ўтказади. Қамоқхона ҳужрасида ўзини қўярга жой топа олмайди, йиғи-сиғидан бўшамайди. Бунинг сизга нима кераги бор, а? Беҳудага бошингиз оғригани қолади. Ва кимки тавба-тазарру қилса, бу сўнгги кечани баайни тақводор зотдай тинч уйқуда ўтказади. Такрорлайман, қароғим, дилингизни ғуборлардан фориғ этсангиз, енгил тортасиз.
Патялнинг бирдан ранги оқарди. Унинг кўнгли айний бошлади, ичида ичак-чавоғи ағдарилиб кетгандай туюлди, аммо қайт қилмади. Танасини даҳшатли бир тутқаноқ исканжага ола бошлади, у эгилиб-буралар, оғриқдан афтлари буришиб кетган эди, пешонасидан совуқ тер томчилай бошлади.
Руҳонийни ҳазилакамига қўрқув босмади. Назоратчилар елиб-югуриб қолишди ва Патялни қамоқхонанинг шифохонасига жўнатишди. Қамоқхона ҳакимлари унинг аҳволини кўриб, бош чайқашди. Кечга яқинлашиб, беморнинг ҳарорати кескин кўтарилди, тун ярмидан оққанда эса шифокорлар гуруҳи унинг ҳаёти таҳлика остида эканлигини маълум қилишди ва барчаси якдил равишда ташхис қўйишди: ўткир заҳарланиш.
Оғир беморларни эса қатл қилиб бўлмайди, шу сабабдан ўша тунда қамоқхона майдонида Патял учун дор қурилмади.
Бунинг ўрнига, унинг ошқозонини ҳафсала билан тозалашди. Қайт қилинган овқатнинг ҳазм бўлмаган қолдиғи таҳлили кўрсатдики, ўпка-жигар аралашмасидан қилинган колбаса ачиб-айниган ва заҳарга айланган экан.
Колбаса сотилган дўконни комиссия босди, маълум бўлишича, дўкондор санитария қонун-қоидаларига парво ҳам қилмаган, колбасани музлаткичда эмас, балки дим-иссиқ жойда сақлаган. Комиссия баённома тузди ҳамда ишни прокурорга оширди, прокурор эса сотувчини маҳсулотни ғайри санитариявий шароитда сақлаганликда айблаб, уни жавобгарликка тортди.
Патялни даволаган қамоқхона шифокорлари орасида ёш, диёнатли, навқирон бир йигит бор эди, у бемор маҳбуснинг каровати ёнидан бир қадам ҳам жилмади ва ҳаётини сақлаб қолишга бор билим-тажрибасини бағишлади. Негаки, бу хасталик камёб, мураккаб ва қизиқарли бир дард эди. Ёш ҳаким кечани-кеча, кундузни-кундуз демасдан Патялга ғамхўрлик кўрсатди ва орадан икки ҳафта ўтгач, унинг елкасига қоқиб, деди:
— Мана, сизни қутқариб қолдик!
Эртасига Патялни барча қонун-қоидаларга риоя қилган ҳолда осишди. Негаки, у дорга осса бўладиган даражада соғайган эди.
Айби билан Патялнинг умри икки ҳафтага узайишига сабабчи бўлган колбасафуруш эса уч йил муддатга қамалди, Патялнинг ҳаётини дор учун асраб қолган ёш шифокор бошлиқларнинг астойдил мақтов ва таърифларига сазовор бўлди.
Рус тилидан Михли Сафаров таржимаси
ТОҒЛИКНИНГ ЎЛИМИ
Михаэл Питала қамоқхонадан қочди. Қуюқ ўрмонлар ва буғдойзорларда яшириниб у жануб томон юрди, тоққа яқинлашди. Деҳқонлар унинг қорнини тўйғизишди, йўл учун озиқ-овқат ва кийим-бош беришди. Кеч тушди. Оппоқ илонизи йўл тоғ ёнбағирлаб буралиб кетган эди. Довонда хоч турарди. Қочоқ чанг йўлдан аста кўтарила бошлади. У Галициянинг Тарновск ўлкасилик деҳқонлар киядиган узун, чанг босган кўйлагига тиришган қалтироқ қўли билан ул-бул егулик солинган кичкина тугун қистириб олганди.
У атрофни қўрқа-писа кузатди, унинг юзида соқчи кўриниши биланоқ ўзини тик қияликдан водийга ташлаш журъати намоён эди. Ва ниҳоят у этагида яримчириган ўриндиқ турган, ёғоч хоч жойлашган довонга етиб келди. Михаэл Питала чўқинди ва ўриндиққа ҳорғин ўтирди. Тугунни ёнига, майсага қўйди ва атрофга назар ташлади. Икки томондан ҳам йўл нишабликка қараб кетарди. Унинг кўз ўнгида ўрмонли водий гавдаланди. Атроф қандай гўзал! Узоқда, кулранг чўққилар орасида азим Боботоғ қад кўтариб турибди. Ундан нарироқда Тақиртоғ, унинг ён-верида эса Михаэлнинг ота жойлари… Шунча йиллардан кейин, икки-уч кун ўтиб у ўрмоннинг ёқасига қадар ёйилган қўралар, мўъжаз ибодатхона жойлашган она қишлоғини кўради.
Тоғлар орасига аста ботаётган қуёшнинг нурлари сўниб борарди. Қочоқ оппоқ қиров қўнган бошини қуйи эгганича кечмиш ҳаётини эслади. Кўп йиллар аввал у иш қидириб хотини ва бола-чақасини олиб Германияга отланди. У ерда тер тўкиб ҳолдан тойгунча меҳнат қилишди, ҳаётнинг аччиқ-чучугига сабр қилишди. Қиш ойларидан бирида у ишсиз қолди ва бутун оила очлик домида қолди. У яқинларининг қийналганларига чидай олмади ва аввал уларни, сўнг ўзини заҳарлаб ўлдиришни ўйлаб қолди. Оғуни тайёрлаб, мудҳиш режасини амалга оширди. Хотини ва болалари ўлди, лекин у тирик қолди. Тузалиб кетганидан сўнг уни узоқ йилга озодликдан маҳрум этишди. Кўп йиллар иш давомида олисдаги булутли тоғларга ҳавас ила қараб, яна ўша ерга боришни орзу қиларди. Ниҳоят, у қамоқдан қочишга эришди. Мана, ҳозир шу ерда…
Михаэл Питала яна атрофга назар солди. Қуёш тобора пастлаб ботиб борарди. Боботоғ чўққиси шафақ бағрига сингиб кетди. Шафақ. Мағриб томонда тўқ-қизил оловли шар аста тоғ ортига ботди. Кечки қизил шуълалар тоғ бағрида эриб кетди. Ундан кейин гоҳ парчаланиб, гоҳ яна қўшилиб туман пардаси кўтарилди. Қандайдир ўзгача ғира-шира қоронғулик ўрмонни буркаб олди. Илиқ шамол эса игнабарг ҳидини атрофга сочди. Пастда катта тошлари замбуруғ билан қопланган тоғ нишаблиги ястаниб ётибди. Сершовқин сой тошдан тошга ва илдизи билан қўпорилган дарахтларга урилиб оқар, баланд тилоғоч ва қарағайлар орасида кўринмай кетарди.
Қочоқ соқол қоплаган юзини қуйи индирган кўйи пинакка кетди. Тушига уйи кирибди. Лекин у оқсоқол қария эмас, навқирон йигитча эди. У ҳозиргина ўрмондан қайтганди. Мана, ўчоқдан чиқаётган тутун ўрлаган кулбадаги ўзининг кичкина хоначаси. Мана, отаси, онаси, бутун оиласи. «Михалек, сен қаерда бунча кўп қолиб кетдинг?» деб сўрашяпти. Сўнг ҳаммалари хонтахтага ўтириб овқатланишади, гурунглашиб ўтириб қўй сутидан ичишади. Қўшнилар чиқади. Ўрмонда ўртоғи Коничкани айиқ қандай қўрқитганини айтиб беришади. У ўчоққа ўтин ташлайди. Ўтин чарсиллаб ёниб, қурум босган хонани ёритади. Ташқаридаги қўрага қайтаётган молларнинг маърашини эшитиб ўтириш қанчалик ёқимли. Ибодатхона қўнғироғи чалинади. Ҳаммалари туришади, чўқиниб, баланд овозда ибодат қилишади. Олов эса чарсиллаб ёнади… Бирдан оғир қадамлар қочоқнинг тушини бузиб юборади.
Ўрнидан тураркан, ердан чиқдими, осмондан тушдими, қаердандир пайдо бўлган миршабни кўрди. Унинг милтиқ найзаси туннинг сўнгги шуълаларида даҳшатли ялтирарди. Михаэл Питала тугунини олиб, бир сакрашда нариги йўлга ўтиб, тоғ нишаблигига қараб югурди. Уч марта «Тўхта, тўхта, тўхта!» буйруғидан сўнг ғира-шира ўрмоннинг тун сокинлигида кўп марта ўқ овози акс-садо берди. Ўқ еган бошини эгганича қочоқ олдинга ва юқорига интиларди. Охирги марта ботаётган қуёшни ва тоғлар тизмасини кўриб қолишга ҳаракат қиларди. Қуёш ботди.
Водийнинг аллақаерида кечки ибодатга чақирувчи черков қўнғироғи чалинди. Юқорида, йўлдаги ёғоч хоч ёнида турган миршаб қалпоғини ечди ва ибодат қила бошлади: «Тангри малаклари…»
Милтиқнинг оғзидан осмонга кўтарилаётган тутун сўроқ белгиси шаклини эслатарди. Ўрмон осмонида ой чиқиб, қияликда ётган қочоқнинг мурдасини хира нурлари билан ёритаётганда, унинг кўкарган лаблари аста пичирлади: «Ватан! Ватан!»
Рус тилидан Давронбек Тожиалиев таржимаси
30 APREL — MASHHUR CHEX YOZUVCHISI YAROSLAV GASHEK TAVALLUD TOPGAN KUN
Qaysi qilgan aybi uchun osishlari kerak, Patyalga endi buning qizig’i yo’q edi. Qatl oldidagi oqshomda sodir etgan jinoyatlari to’g’risida xayol surib o’tirar ekan, nazoratchi qamoqxona hujrasiga bir shisha may hamda buzoq go’shtidan tayyorlangan bir bo’lak qovurma taomni ko’tarib kirib kelganida, u o’zini kulimsirashdan tiya olmadi.
Yaroslav Gashek
IKKI HIKOYA
Taniqli chex yozuvchisi Yaroslav Gashek 1883 yilning 30 aprelida Praga shahrida tug’ilgan. Uning ijodida ijtimoiy satira asosiy o’rinni egallaydi. U o’zidan 1500 dan ortiq hikoya, feleton va boshqa asarlarni qoldirgan. Birinchi jahon urushi arafasida «Shovvoz askar Shveyk va boshqa ajoyib voqealar» (1911) hikoyalar to’plami unga katta shuhrat keltiradi. «Shovvoz askar Shveykning jahon urushidagi sarguzashtlari» hajviy-realistik romani (1921—23, asar tugallanmay qolgan) urushga va milliy zulmga qarshi yozilgan. Unda xalqning og’ir turmushi yorqin obrazlarda aks ettirilgan.
Bu asar ko’plab xorijiy tillarga, shuningdek «Shovvoz Shveykning boshidan kechirganlari» nomi bilan o’zbek tiliga tarjima qilingan (1971). Yaroslav Gashek 1323 yili Lipnitseda vafot etgan.
UMRNING UZAYISHI
Qaysi qilgan aybi uchun osishlari kerak, Patyalga endi buning qizig’i yo’q edi. Qatl oldidagi oqshomda sodir etgan jinoyatlari to’g’risida xayol surib o’tirar ekan, nazoratchi qamoqxona hujrasiga bir shisha may hamda buzoq go’shtidan tayyorlangan bir bo’lak qovurma taomni ko’tarib kirib kelganida, u o’zini kulimsirashdan tiya olmadi.
— Buning hammasi mengami?
— Ha-da, — ta’ziya ohangida so’zlandi nazoratchi. — Oxirgi marta bir xumordan chiqib, to’yib ovqatlaning. Hozir men sizga bodringdan gazak ham keltiraman, barchasini birato’lasiga olib kelishni uddalay olmadim.
Patyal uni mamnuniyat bilan tingladi. Keyin kursiga bamaylixotir o’rnashib oldi-da, kinoyaomuz jilmayib, qovurdoqni paqqos tushira boshladi. Ko’rinib turibdiki, u boricha fikrlaydigan beor bir kimsa edi, hatto umrining oxirgi soatlarida ham, hayot o’ziga nimaniki ravo ko’rgan bo’lsa, ularning hech birini qo’ldan chiqarishni istamasdi.
Faqat bitta o’y Patyalning ishtahasiga ozroq pand berardi: uning shafqat so’rab qilgan o’tinchi bugun tongda rad etilib, hukmning ijrosi atigi yigirma to’rt soatga kechiktirilgani to’g’risida unga xabar yetkazgan kishilar, hukmning ijro etilishi oldidan uni o’limga ko’ngildagiday hozirlash uchun jonini jabborga berayotgan mana shu odamlar uni osishadi va murdasini tomosha qilishadi. O’zlari bo’lsa, ertaga, ertadan keyin va yana ancha-muncha yillar yashayverishadi, oqshomlari, go’yo aytarli biron kori hol ro’y bermaganday, xotirjam oilalari bag’riga oshiqishadi, lekin Patyal… bu olamda boshqa bo’lmaydi.
Ko’nglida shunday o’ylar kezar ekan, Patyal dilgir ahvolda buzoq go’shtidan tayyorlangan qovurdoqni astoydil tushirardi. Bodringdan qilingan gazak hamda bulka non keltirishganda esa, u homuza tortdi va sarxil tamakidan topilsa, bir miriqib trubka tortish istagi yo’q emasligini izhor etdi.
Mahbusga eng a’lo navli tamaki xarid qilindi. Nazoratchining shaxsan o’zi gugurt chaqib tutdi va gap orasida Patyalga Xudoning marhamati cheksiz ekanligini eslatdi. Mabodo, yerdan nasibasi uzilganida ham, aytib bo’lmaydi, balki osmonda…
Mahbus shundan keyin yana bir to’yimli dudlangan cho’chqa go’shti hamda may keltirishlarini so’radi.
— Bugun ko’nglingiz tusaganini muhayyo qilamiz, — kuyunchaklik bilan dedi nazoratchi. — Sizning ahvolingizdagi odamlardan hech narsani ayamaymiz.
— Agar unday bo’lsa, — dedi bunday iltifotdan ko’ngli yayrab Patyal, — menga yana ikki to’yimli, o’pka-jigar aralashmasidan tayyorlangan kolbasa keltirsangiz. Tag’in bir litr qoramtir pivo bo’lsa, qani edi…
— Hozir buyuraman, keltirishadi, — dedi nazoratchi. — Nega endi vaqtingizni chog’ qilmas ekanmiz? Hayot degani juda qisqa, undan imkon qadar ulgurganingni olib qolishing kerak.
Nazoratchi buyurtmalarni keltirgach, Patyal undan behad rozi ekanligini ma’lum qildi.
Biroq nafsini, qani endi, nafsini jilovlay olsa!
— Endi, quloq soling, — dedi u barcha idish-tovoqlarni yalab-tozalab bo’lgach, — shu topda negadir qovurilgan quyon go’shti, pishloq, anavi, gorgonzola deyishadimi — o’shandan, jiqqa yog’li sardinka va yana yengil hazm bo’ladigan ul-bul yeguliklar topilsa, zo’r bo’lardi…
— Hech ham tortinmang, xohlaganingizni topamiz. Ochig’ini aytsam, sizning kiroyi ishtahangizni ko’rib, dilim yayrayapti. Umid qilamanki, mening ixtiyorimda ekansiz, tonggacha o’zingizni osib qo’ymaysiz? Ko’rinib turibdi, esli-hushli kishisiz. Buning ustiga, janob Patyal, sizni hukumat osishidan oldin o’zingizni osib qo’yishingizdan kimga nima naf bor? Rostgo’y bir odam sifatida shuni aytmoqchimanki, siz bunga qobil emassiz, zinhor. Bu to’g’rida o’ylab ham o’tirmang. Qani, yaxshisi, pivoni iching. Qarang, siz bilan ishimiz xamirdan qil sug’urganday silliq bitayapti! Gorgonzoladan oldin pivoni bir sipqorib yuboring — oh-oh, bundan ham lazzatli obi-zamzam bo’ladimi? Men sizga yana ikki krujkasini keltiraman, sardin va qovurilgan quyonni esa, aziz do’stim, may bilan tanovul qilasiz.
Tez orada keltirilgan xushxo’r taomlarning yoqimli hidi qamoqxona hujrasini tutib ketdi. Patyal taomlarni stolga birin-ketin joylashtirar ekan, pishloq va sardinkani astoydil gazak qilib, goh pivoni, gohida mayni, qay biri qo’liga avval ilinsa, o’shani yutoqib simira boshladi.
Shu topda, nogahonda, hali ozodlikda yurganida shahar chetidagi bir restoranning ochiq ayvonida mana shunday to’yib va miriqib kechki ziyofatda o’tirgan damlari yodiga tushdi. Daraxtlarning barglari oy yorug’ida nafis jilvalanib turar, qarshisida esa restoranning baqaloq sohibi — ana shu jannat burchagining xo’jayini yastanib o’tirar, to’xtovsiz valaqlar va Patyalga izzat-ikrom ko’rsatar edi…
— Menga biron latifa aytib bersangiz, — so’rab qoldi Patyal xayolini yig’ishtirib olib.
Nazoratchi unga qandaydir, Patyalning o’z ta’biri bilan aytadigan bo’lsak, isqirt bir mazmunli latifani boshladi.
Ovqatlanib bo’lgach, Patyal hazmi taom uchun mevalar va taqsimchada pechen`e bilan qora kofe keltirishlarini buyurdi.
Uning istagi to’la bajo etildi. Patyal so’nggi buyurtma taomlarni yeb-ichib bo’lgach, nihoyat, mahbusga ko’ngil xotirjamligini ato etish uchun hujraga qamoqxona ruhoniysi tashrif buyurdi.
Ruhoniy xushchaqchaq, odmi muomalali va ayni shu kezda Patyalni o’rab olib, qo’llaridan kelganicha g’amxo’rlik ko’rsatayotgan, uni o’limga hukm etishgan va erta tongdayoq osishga chog’lanayotgan barcha boshqalarga o’xshash, ko’rinishi yoqimtoy bir odam edi. Chehrasida o’ktamlik barq urib turardi, o’zaro muloqotning havosini olgan bu inson bilan Patyal bir pasda kirishib ketdi.
— Yaratgan Egamning o’zi sabr bersin, — dedi qamoqxona popi Patyalning yelkasiga qo’l tashlab. Ertaga tongda siz uchun barchasi tugaydi, biroq zinhor iztirobga berilmang. Tavba qiling va Alloh yaratgan bu yorug’ olamga dilkash nazar tashlang. Parvardigorga topinsangiz, u har bir osiy bandasining tavba-tazarrularini qabul qiladi. Kimki, tavba-tazarrudan bo’yin tovlasa, butun tunni azobda o’tkazadi. Qamoqxona hujrasida o’zini qo’yarga joy topa olmaydi, yig’i-sig’idan bo’shamaydi. Buning sizga nima keragi bor, a? Behudaga boshingiz og’rigani qoladi. Va kimki tavba-tazarru qilsa, bu so’nggi kechani baayni taqvodor zotday tinch uyquda o’tkazadi. Takrorlayman, qarog’im, dilingizni g’uborlardan forig’ etsangiz, yengil tortasiz.
Patyalning birdan rangi oqardi. Uning ko’ngli ayniy boshladi, ichida ichak-chavog’i ag’darilib ketganday tuyuldi, ammo qayt qilmadi. Tanasini dahshatli bir tutqanoq iskanjaga ola boshladi, u egilib-buralar, og’riqdan aftlari burishib ketgan edi, peshonasidan sovuq ter tomchilay boshladi.
Ruhoniyni hazilakamiga qo’rquv bosmadi. Nazoratchilar yelib-yugurib qolishdi va Patyalni qamoqxonaning shifoxonasiga jo’natishdi. Qamoqxona hakimlari uning ahvolini ko’rib, bosh chayqashdi. Kechga yaqinlashib, bemorning harorati keskin ko’tarildi, tun yarmidan oqqanda esa shifokorlar guruhi uning hayoti tahlika ostida ekanligini ma’lum qilishdi va barchasi yakdil ravishda tashxis qo’yishdi: o’tkir zaharlanish. Og’ir bemorlarni esa qatl qilib bo’lmaydi, shu sababdan o’sha tunda qamoqxona maydonida Patyal uchun dor qurilmadi.
Buning o’rniga, uning oshqozonini hafsala bilan tozalashdi. Qayt qilingan ovqatning hazm bo’lmagan qoldig’i tahlili ko’rsatdiki, o’pka-jigar aralashmasidan qilingan kolbasa achib-aynigan va zaharga aylangan ekan.
Kolbasa sotilgan do’konni komissiya bosdi, ma’lum bo’lishicha, do’kondor sanitariya qonun-qoidalariga parvo ham qilmagan, kolbasani muzlatkichda emas, balki dim-issiq joyda saqlagan. Komissiya bayonnoma tuzdi hamda ishni prokurorga oshirdi, prokuror esa sotuvchini mahsulotni g’ayri sanitariyaviy sharoitda saqlaganlikda ayblab, uni javobgarlikka tortdi.
Patyalni davolagan qamoqxona shifokorlari orasida yosh, diyonatli, navqiron bir yigit bor edi, u bemor mahbusning karovati yonidan bir qadam ham jilmadi va hayotini saqlab qolishga bor bilim-tajribasini bag’ishladi. Negaki, bu xastalik kamyob, murakkab va qiziqarli bir dard edi. Yosh hakim kechani-kecha, kunduzni-kunduz demasdan Patyalga g’amxo’rlik ko’rsatdi va oradan ikki hafta o’tgach, uning yelkasiga qoqib, dedi:
— Mana, sizni qutqarib qoldik!
Ertasiga Patyalni barcha qonun-qoidalarga rioya qilgan holda osishdi. Negaki, u dorga ossa bo’ladigan darajada sog’aygan edi.
Aybi bilan Patyalning umri ikki haftaga uzayishiga sababchi bo’lgan kolbasafurush esa uch yil muddatga qamaldi, Patyalning hayotini dor uchun asrab qolgan yosh shifokor boshliqlarning astoydil maqtov va ta’riflariga sazovor bo’ldi.
Rus tilidan Mixli Safarov tarjimasi
TOG’LIKNING O’LIMI
Mixael Pitala qamoqxonadan qochdi. Quyuq o’rmonlar va bug’doyzorlarda yashirinib u janub tomon yurdi, toqqa yaqinlashdi. Dehqonlar uning qornini to’yg’izishdi, yo’l uchun oziq-ovqat va kiyim-bosh berishdi. Kech tushdi. Oppoq ilonizi yo’l tog’ yonbag’irlab buralib ketgan edi. Dovonda xoch turardi. Qochoq chang yo’ldan asta ko’tarila boshladi. U Galitsiyaning Tarnovsk o’lkasilik dehqonlar kiyadigan uzun, chang bosgan ko’ylagiga tirishgan qaltiroq qo’li bilan ul-bul yegulik solingan kichkina tugun qistirib olgandi.
U atrofni qo’rqa-pisa kuzatdi, uning yuzida soqchi ko’rinishi bilanoq o’zini tik qiyalikdan vodiyga tashlash jur’ati namoyon edi. Va nihoyat u etagida yarimchirigan o’rindiq turgan, yog’och xoch joylashgan dovonga yetib keldi. Mixael Pitala cho’qindi va o’rindiqqa horg’in o’tirdi. Tugunni yoniga, maysaga qo’ydi va atrofga nazar tashladi. Ikki tomondan ham yo’l nishablikka qarab ketardi. Uning ko’z o’ngida o’rmonli vodiy gavdalandi. Atrof qanday go’zal! Uzoqda, kulrang cho’qqilar orasida azim Bobotog’ qad ko’tarib turibdi. Undan nariroqda Taqirtog’, uning yon-verida esa Mixaelning ota joylari… Shuncha yillardan keyin, ikki-uch kun o’tib u o’rmonning yoqasiga qadar yoyilgan qo’ralar, mo»jaz ibodatxona joylashgan ona qishlog’ini ko’radi.
Tog’lar orasiga asta botayotgan quyoshning nurlari so’nib borardi. Qochoq oppoq qirov qo’ngan boshini quyi egganicha kechmish hayotini esladi. Ko’p yillar avval u ish qidirib xotini va bola-chaqasini olib Germaniyaga otlandi. U yerda ter to’kib holdan toyguncha mehnat qilishdi, hayotning achchiq-chuchugiga sabr qilishdi. Qish oylaridan birida u ishsiz qoldi va butun oila ochlik domida qoldi. U yaqinlarining qiynalganlariga chiday olmadi va avval ularni, so’ng o’zini zaharlab o’ldirishni o’ylab qoldi. Og’uni tayyorlab, mudhish rejasini amalga oshirdi. Xotini va bolalari o’ldi, lekin u tirik qoldi. Tuzalib ketganidan so’ng uni uzoq yilga ozodlikdan mahrum etishdi. Ko’p yillar ish davomida olisdagi bulutli tog’larga havas ila qarab, yana o’sha yerga borishni orzu qilardi. Nihoyat, u qamoqdan qochishga erishdi. Mana, hozir shu yerda…
Mixael Pitala yana atrofga nazar soldi. Quyosh tobora pastlab botib borardi. Bobotog’ cho’qqisi shafaq bag’riga singib ketdi. Shafaq. Mag’rib tomonda to’q-qizil olovli shar asta tog’ ortiga botdi. Kechki qizil shu’lalar tog’ bag’rida erib ketdi. Undan keyin goh parchalanib, goh yana qo’shilib tuman pardasi ko’tarildi. Qandaydir o’zgacha g’ira-shira qorong’ulik o’rmonni burkab oldi. Iliq shamol esa ignabarg hidini atrofga sochdi. Pastda katta toshlari zamburug’ bilan qoplangan tog’ nishabligi yastanib yotibdi. Sershovqin soy toshdan toshga va ildizi bilan qo’porilgan daraxtlarga urilib oqar, baland tilog’och va qarag’aylar orasida ko’rinmay ketardi.
Qochoq soqol qoplagan yuzini quyi indirgan ko’yi pinakka ketdi. Tushiga uyi kiribdi. Lekin u oqsoqol qariya emas, navqiron yigitcha edi. U hozirgina o’rmondan qaytgandi. Mana, o’choqdan chiqayotgan tutun o’rlagan kulbadagi o’zining kichkina xonachasi. Mana, otasi, onasi, butun oilasi. «Mixalek, sen qaerda buncha ko’p qolib ketding?» deb so’rashyapti. So’ng hammalari xontaxtaga o’tirib ovqatlanishadi, gurunglashib o’tirib qo’y sutidan ichishadi. Qo’shnilar chiqadi. O’rmonda o’rtog’i Konichkani ayiq qanday qo’rqitganini aytib berishadi. U o’choqqa o’tin tashlaydi. O’tin charsillab yonib, qurum bosgan xonani yoritadi. Tashqaridagi qo’raga qaytayotgan mollarning ma’rashini eshitib o’tirish qanchalik yoqimli. Ibodatxona qo’ng’irog’i chalinadi. Hammalari turishadi, cho’qinib, baland ovozda ibodat qilishadi. Olov esa charsillab yonadi… Birdan og’ir qadamlar qochoqning tushini buzib yuboradi.
O’rnidan turarkan, yerdan chiqdimi, osmondan tushdimi, qaerdandir paydo bo’lgan mirshabni ko’rdi. Uning miltiq nayzasi tunning so’nggi shu’lalarida dahshatli yaltirardi. Mixael Pitala tugunini olib, bir sakrashda narigi yo’lga o’tib, tog’ nishabligiga qarab yugurdi. Uch marta «To’xta, to’xta, to’xta!» buyrug’idan so’ng g’ira-shira o’rmonning tun sokinligida ko’p marta o’q ovozi aks-sado berdi. O’q yegan boshini egganicha qochoq oldinga va yuqoriga intilardi. Oxirgi marta botayotgan quyoshni va tog’lar tizmasini ko’rib qolishga harakat qilardi. Quyosh botdi.
Vodiyning allaqaerida kechki ibodatga chaqiruvchi cherkov qo’ng’irog’i chalindi. Yuqorida, yo’ldagi yog’och xoch yonida turgan mirshab qalpog’ini yechdi va ibodat qila boshladi: «Tangri malaklari…»
Miltiqning og’zidan osmonga ko’tarilayotgan tutun so’roq belgisi shaklini eslatardi. O’rmon osmonida oy chiqib, qiyalikda yotgan qochoqning murdasini xira nurlari bilan yoritayotganda, uning ko’kargan lablari asta pichirladi: «Vatan! Vatan!»
Rus tilidan Davronbek Tojialiev tarjimasi
