Яқинда Нодира ижодига мурожаат қилиш асносида Андижон вилоят адабиёт ва санъат музейи жамғармаси кўздан кечирилганда, унда сақланувчи ИНВ № 5045 рақамли қўлёзма “Баёз”да шоиранинг ҳалигача номаълум бўлган, Комила тахаллусида ёзилган, унинг девонида учрамайдиган бир ғазали борлиги аниқланди.
ОТАШҚАЛБ ШОИРАНИНГ ЯНГИ
ТОПИЛГАН ҒАЗАЛИ
Искандар МАДҒОЗИЕВ
Ўзбек адабиётида ўзининг бетакрор ижоди билан алоҳида ўрин тутувчи ижодкорлар кўпчиликни ташкил этади. Айниқса, мумтоз адабиётимиз хазинасини бойитган ижодкорлар қаторида бир қанча шоираларимиз ҳам борки, уларнинг жозибали шеър-ғазаллари аллақачон халқ кўнгил мулкига айланиб улгурган. Ҳалигача ёшу қарининг тилидан тушмайдиган:
Ёрнинг васли эмас озорсиз,
Гулшан ичра гул топилмас хорсиз.
Ёки,
На гул сайр айла, на фикри баҳор эт,
Жаҳондин кеч, ҳаёли васли ёр эт.
Муҳаббатсиз киши одам эмасдур,
Гар одамсен муҳаббат ихтиёр эт.
каби мисралар қулоққа чалинганда, беихтиёр оташқалб шоира Нодирабегим кўз олдимизга келади. Қалб ҳарорати, нозик туйғулар ифодаси, кўнгил торларини чертувчи мусиқий оҳанг, покиза ишқнинг нафис жилваланиши кишига ўзгача кайфият бахш этади.
Дарҳақиқат, Андижон фарзанди, Қўқон маликаси Моҳларойим Нодиранинг ижоди, унинг бетакрор адабий мероси мана салкам икки асрдирки, ўзининг бадиий қийматини, жозибасини йўқотмай келмоқда.
Нодиранинг ярим аср давом этган ҳаёти нисбатан оғир кечди. Ўттиз ёшида турмуш ўртоғидан айрилгач, ҳали балоғатга етмаган ўғли Мадалихонга давлат бошқарувида кўмакдош бўлди, давлатда ҳукм сурган турли жараёнларни изга солишда, муаммоларни бартараф этишда ўғлига елкадош бўлди. Шундай бухронли давр шароитида ўзининг севимли машғулоти бўлган бадиий ижодни бир зум бўлса-да тўхтатмади. Комила, Нодира тахаллусида ўзбек тилида, Макнуна тахаллуси билан форс тилида қалам юргизди. Кўплаб шеър-ғазаллар ижод этди. Ўзидан бой адабий мерос қолдирди.
Нодира ижоди ўтган асрнинг 20-йилларидан буён ўрганиб келинади. 1960-йилларда эса Абдулаҳад Анисий ва Маҳбуба Қодировалар шоиранинг ўзбек ва форс тилларидаги барча асарларини тўплаб, 2 марта нашр этдилар. Нодира ижоди ҳақида бир қатор илмий тадқиқот ишлари ҳам амалга оширилди.
Яқинда Нодира ижодига мурожаат қилиш асносида Андижон вилоят адабиёт ва санъат музейи жамғармаси кўздан кечирилганда, унда сақланувчи ИНВ № 5045 рақамли қўлёзма “Баёз”да шоиранинг ҳалигача номаълум бўлган, Комила тахаллусида ёзилган, унинг девонида учрамайдиган бир ғазали борлиги аниқланди. Шу боисдан бу йил Нодира таваллудига 225 йил тўлиши муносабати билан улуғ шоирамизни хотирлаб, Нодира ижоди мухлисларига ушбу ғазални армуғон қиламиз.
Ишқ аро бахтим менга бир илтифоте қилмади,
Бахтсизлиғ офати мендин сира айрилмади.
Лола жомида лабо-лаб қон ичиб ўтдим мудом,
Қат-бақат қонлиғ бу кўнглим ғунчаси очилмади.
Ваҳ насибим ҳажр ўлуб пешонама ёзилди, лек
Васл жомидин хумори фурқатим ёзилмади.
Булҳаваслиғни намойиш қилди ким, қилди ҳавас,
Ишқ уни не билмади, то кўксида ёқилмади?
Ким ҳақиқий ошиқ ўлди билди севги қадрини,
Ўзга қадрдин билмади, ўз қадрини то билмади.
Ёшим айлабдур таним лой, ўйла бир тун йўқдурур,
Ким қадам қўйганда уйқу кўзима тойилмади.
Комила, мен ишқ майдонида жавлон айладим,
Ёрлиққа ишқ аро бир комиле топилмади.
ЮКСАК КАМОЛОТ КУЙЧИСИ
Иқболой Адизова
Етук шоира, ноёб истеъдод соҳибаси Нодирабегим 1792 йилда Андижон ҳокими Раҳмонқулибий оиласида дунёга келди. Асл исми Моҳларойим. Қўқон хони амир Умархонга турмушга чиқиб, 1810 йилдан бошлаб Қўқонда умр кечиради. Халқ орасида уларнинг ибратли ҳаёти, ижодкорлар оиласи сифатидаги юксак маънавий муносабатлари ҳақида кўплаб ривоятлар сақланиб қолган.
1822 йилда амир Умархон – шоиранинг Амирий тахаллуси билан шеърлар ёзган турмуш ўртоғи вафот этгач, у 14 ёшли ўғли Муҳаммадалихон билан биргаликда Қўқон хонлигини бошқара бошлайди. Нодира оқила, доно ва тадбиркор аёл эди. Мадраса, масжид, ҳаммом, карвонсаройлар қурдиради. Илм аҳлига раҳнамолик, фақирларга ҳомийлик қилади. Жамият тараққиётида адабиёт, санъат, илм ва маданиятнинг ўрнини тўғри белгилайди. Кўплаб ноёб китобларни кўчиртириб, омманинг маънавий дунёсини бойитишга эътибор қаратади. Шоиранинг бу борадаги хизматлари беқиёс.
Нодиранинг сиёсий ва адабий фаолиятига ўзига замондош алломалар юксак баҳо беришган. Жуда кўплаб тарихий, бадиий асарларда у ҳақда маълумотлар етиб келган. Айниқса, Увайсийнинг “Воқеоти Муҳаммадалихон” ва Нодирнинг “Ҳафт гулшан” номли достонларида шоиранинг ижодкор, давлат арбоби ва оддий ўзбек аёли сифатидаги қиёфаси қисқагина парчадаёқ муфассал ёритиб берилган:
Ҳама бошдин аёғи эрди идрок,
Жаҳон ичра анингдек келмагай пок.
Агар ҳар ишни ул этса ирода,
Карам бобида юз эрдин зиёда.
Анингдек келмагай даҳр ичра ойим,
Анинг кўнгли саховат ичра доим.
Жаҳон гулзорида андоғ сифатлик,
Топилмас хотун ичра оқибатлик.
Нодирадан ўн минг мисрага яқин шеърий мерос қолиб, девонларининг бир неча қўлёзма нусхалари орқали бизгача етиб келган. Нодира – зуллисонайн шоира. У ўз асарларини икки тилда, ўзбек ва форс-тожик тилларида яратган.
Шоира мумтоз адабиётимиздаги ғазал, мухаммас, рубоий, фард каби кўплаб жанрларда ижод қилган. Навоий, Фузулий, Бедилни ўзига устоз деб билган. Уларнинг асарларидан таъсирланган, ижод сирларини ўрганган. Асарларига кўплаб мухаммаслар боғлаб, устозлари фикру ғояларини ривожлантирган.Нодира умр йўлдоши Амир Умархонни ҳам ўзига устоз деб билган. Камтаринлик билан шеър ёзиш сиру услубини ундан ўрганиб, назм салтанатига қадам қўйганлигини эътироф этади: “Мен ҳам алар мутобаатида назм услубидин баҳра топиб “Ас- суҳбату муассиратун” натижаси бирла кам-кам шеър қонунидин хабардор бўлур, гоҳо бирор мисра ва гоҳо бирор байт тақлид бирла айтур эрдим”.
Нодира – ишқ ва вафо куйчиси. Ҳамфикр устози Умархоннинг фожиали вафоти шоира кўнглига, ҳаётига катта зарба бўлди. Унинг шеъриятида маҳзунлик кучайди. Шеърлари ғамгин изтироблар, мунгли наволар ифодасига айланди. Аммо Нодира шеъриятини фақат Саййид Умархондан айрилиқ изҳорлари деб баҳоласак, бирёқлама тушунган бўламиз. Чунки шоира шеъриятининг илдизи чуқур. Маъно-моҳияти жуда теран.
Фироқ ғамида ёлғизланган кўнгил бир ғамгусорга эҳтиёж сезади. Ана шу эҳтиёж шоира шеъриятини тафаккурнинг юқори босқичига кўтаради. Яъни, ҳаётий заминдаги ошиқлик илоҳий ишқ сари юксалиб боради. Нодира замонасида мажозий ишқни куйлаш ҳам, ҳақиқий муҳаббатни васф этиш ҳам аёл киши учун осон бўлмаган. Мана бу оташин байт шундан нишона:
Манъи муҳаббат на қилурсан менга,
Рамзи ҳақиқат эрур ишқи мажоз.
Шоира юраги турли маломатлардан куюниб, “эй замондош, менга муҳаббат навосини маън этма. Ахир, Ҳақ ишқини куйлашим учун бу дунё ишқи фақат рамзу тимсолдир, холос”, дея надомат чекади.
Шоира наздида илоҳий ишқ инсонни камолотга етаклайди. Ундан бехабарлик эса тубанликка элтади. Эзгу фазилатлардан маҳрум этади:
Муҳаббатсиз киши одам эмасдур,
Гар одамсан – муҳаббат ихтиёр эт.
Нодира ижодида, айниқса, юксак эътиқод ифодасининг мукаммал тасвирига дуч келамиз. У шариат талаблари ва амалиётига шоирона теран тафаккур мезонидан туриб муносабатда бўлади:
Кўнгилни хоби ғафлатдин даме бе дор қил, ё раб,
Оқорғон кўзларимни маҳрами дийдор қил, ё раб.
Инсон ҳаёти ҳамиша қарама- қаршиликлар исканжасида кечади. Кўнгил хоҳишлари, мақсадлари турлича бўлган кишиларнинг дунёқараши ўзаро тўқнашади. Нодира шеъриятида ҳам бепарво, такаббур замондошлари зарбаларидан захмдор дил нолалари эшитилади. Шоира лоқайд, ошиқликнинг файзосор муждаларидан бебаҳра, бепарво кимсалар мавжудлигидан таассуфлар чекади. Бундайлар билан ҳамқадам бўлиш туйғуларни ўлдириши, руҳни қашшоқ этишидан куйинади:
Бевафолар меҳрини тарк айла, эй шайдо кўнгул,
Йўқса бу йўлда алингда ҳар на вор алдин кетар.
Нодира ана шундай замондошлари кўнглига дунё, ҳаётнинг моҳияти борасидаги ўзи англаб етган ҳақиқатларни сингдиришга эҳтиёж сезади. Уларни ҳаёт неъматларини ғанимат билишга, ундан баҳраманд бўлишга даъват этади. Олам ва одамнинг мазмуни, бир-бирига муносабати хусусидаги фалсафий хулосаларни ошкор этади. Натижада, асарлари теран мазмунли ирфоний мактаб даражасига кўтарилади.
Қадим-қадимдан намозга ўзликни ва кўнгилни покловчи муқаддас восита сифатида эҳтиром билан қаралган. Нодира бир ғазалида намоз туфайли муқаддас мартабага эришишни орзулаган эди:
Нодира, жоми муҳаббатни лабо-лаб ичибон,
Мастлиқ бирла қилай ишқ намозини адо.
“Жоми муҳаббатни ичиш ва мастлик билан ишқ намозини адо этиш…” Бу ўз вужудини, ўзлигини буткул унутиб, бехудлик ва сархушлик ила Оллоҳ билан суҳбат қуриш мартабасини орзулашдир.
Тасаввуф – бу инсоннинг ўзини таниши орқали Оллоҳни таниш ва севиш илмидир. У “Инсоннинг ички олами, яъни ботинини тадқиқ этувчи илмдир”*. Инсон умри тадрижи икки қарама-қарши қутб – эзгулик ва ёвузликнинг курашидан иборат. Тасаввуф таълимотининг моҳияти одамзодга ўз вужудида мавжуд нафсоний интилишларни фош этиш, уларни енгиш йўлларини кўрсатиш, руҳидаги илоҳий фазилатларни уйғотиш, тараққий топтиришдан иборатдир. Чунки инсоннинг яшашдан бош мақсади илоҳийлашиш, асл моҳиятга етишдир. Бунинг йўли эса битта – ўзини енгиш, ўзидан ўтиш ва ўзига етиш.
Бу борада “Насойим ул-муҳаббат”да келтирилган Боязид Бистомийнинг хулосаси ибратлидир: “…Боязид дедики, Оллоҳ таолони туш кўрдум, сўрдумки, бор худоё, йўл санга не навъдур? Дедиким, ўзунгдин ўттунг, еттинг”**.
Нодиранинг ҳам висолга етиш йўли борасидаги қарашлари ана шундай улуғ алломалар нуқтаи назарига мутаносиб:
Васлин топмоғи ўзлук била не мумкиндур,
Етмагай анга, агар кимса ўзин гум қилмаса.
Нодира шеъриятидан кўринадики, шоиранинг фалсафий дунёқараши ва эътиқоди асарларидаги ирфоний, маърифий хулосаларига, тасаввуфий ғояларнинг равнақига асос бўлган. Шоира меросидаги ахлоқий-фалсафий хулосаларнинг маърифий аҳамиятини таъминлаган. Унинг донишманд, ориф бир сиймо даражасига кўтарилишига ҳаётий замин яратган.
Нодира шеърияти мазмун жиҳатдан ҳам, бадиийлик жиҳатидан ҳам баркамол асарлардир. У қарашларини ўзига хос янгича топилмалар, қиёслар билан ифодалайди. Кузатишларига аёлларга хос нозиклик ва синчковлик билан муқоясалар топа олади. Натижада, тазод, тажоҳул ул-ориф, талмеҳ, ҳусни таълил, ташбеҳ каби бадиий санъатлар билан музайян янгича талқинлар, янгича образлар, янгича ифодалар яратишга эришади.
Кўринадики, Нодира лирик қаҳрамони ислом софлиги ва тасаввуф равнақи йўлида жонфидолик кўрсатган. Миллат, ватан тақдири, келажаги учун қайғурган. Шунинг учун унинг самимий туйғулар тасвиридан иборат асарлари бугунги кунимиз учун ҳам ардоқли ва муҳимдир.
——————————————
* Н.Комилов. Тасаввуф 2-китоб. Т., 1999, 194-б.
** Алишер Навоий. Асарлар, 15 томлик, 15-том, 79-б.
Манба: “Жаҳон адабиёти”, 2013, № 12
НОДИРА
ҒАЗАЛЛАР
* * *
Васл ўйин обод қилдим, бузди ҳижрон оқибат
Сели ғамдин бу иморат бўлди вайрон оқибат
Қилди чоки пираҳан доғи дилимни ошкор,
Қолмади кўнглимда захми ишқ пинҳон оқибат.
Аҳду паймонлар қилиб эрди, вафо қилғум дебои,
Айлади тарки вафо ул аҳди ялғон оқибат.
Орзу қилдим тутармен деб висоли доманин,
Пора бўлди ҳажр илгида гирибон оқибат.
Зоҳидо, ишқу муҳаббат аҳлини маъзур тут,
Ёр кўйида на бўлди шайх Санъон оқибат.
Баски қон бўлди юрогим гавҳари ашк ўрниға,
Қатра-қатра кўзларимдин томди маржон оқибат.
Оҳким бўлди яна субҳи нашотим шоми ғам,
Чеҳра пинҳон этти ул хуршиди тобон оқибат.
Гарчи бор эрди мусаххар девлар фармонида,
Поймоли хайли мўр ўлди Сулаймон оқибат.
Нодира, булбул каби то нола иншо айладим,
Навбаҳор ўтти, хазон ўлди гулистон оқибат.
ТУШИМДА КЎРСАМ ЭДИ
Нигори гулбаданимни тушумда кўрсам эди,
Лаби шакаршиканимни тушумда кўрсам эди.
Кўз очмайин ғамида рўзғорим ўтқучидур,
Ки ёри сиймтанимни тушумда кўрсам эди.
Чу даври роҳатим ўтти зиҳи саодат эди,
Муроди жону танимни тушумда кўрсам эди.
Ғамида шона каби чок-чокдур кўнглим,
Ки, кокили Хўтанимни тушумда кўрсам эди.
Юзи гулу қади шамшод, кўзлари наргис,
Баҳори ёсуманимни тушумда кўрсам эди.
Жафои ҳажр била кўксуми нигор қилай,
Нигоҳи сеҳр фанимни тушумда кўрсам эди.
Лабимға келди анинг васлини тилаб жоним,
Бало ўти фиганимни тушумда кўрсам эди.
Ҳамиша булбули табъим фиғону зор этар,
Ки,орази чаманимни тушумда кўрсам эди.
Фироқи Нодира кўнглумға доғлар қўйди,
Амири сафшиканимни тушумда кўрсам эди
* * *
Фарҳод агар урса менга лофи муҳаббат,
Бир оҳ ила айларман уни доғи хижолат.
Ҳарчандки бемори ғами ишқ эди Мажнун,
Дардимни кўриб тишлади ангишти надомат.
Фарҳодда бўлсайди менинг ғайрати ишқим,
Бир оҳ ила айлар эди ул тоғни ғорат.
Мажнунда агар бўлса эди сабру таҳаммул,
Қилмасму эди мен каби шаҳр ичра иқомат.
Гар бўлса Зулайхода менинг заррача ишқим,
Қолмас эди Юсуфни фироқида саломат.
Ишқ офатига тоғ таҳаммул қила олмас,
Ман манки қилурман бу ғаму дардиға тоқат.
Дарду аламу ғуссаки ҳажрида чекарман
Бу меҳнату ғам кимдадур, эй аҳли муҳаббат.
Юздин бири Мажнунда агар бўлса ғамимни,
Бир оҳ ила оламға солур шўри қиёмат.
Ҳар ҳолда, эй Нодира, шукр айла худоға,
Ким берди сенга ишқу муҳаббат ила давлат.
* * *
Баҳор келди кўзим гулга боқмади асло,
Надинки, гулшан аро гулрухим эмас пайдо.
Юзимга бўлди юзинг муқтарин, биҳамдиллоҳ,
Очилди меҳру вафо боғида гули раъно.
Сариғ юзимда қизил ашкими таровати бор,
Нучукки, соғари заррин аро майи ҳумро.
Лабидин айру менга бода тутма, эй соқий,
Хумор кулфатиға мониъ ўлмади саҳбо.
Бу жони хастаки, васлингни орзу айлар,
Хаёл туррасидин бошида узун савдо.
Фироқ лашкари туғёнидин маозаллоҳ,
Ки қилди сабру таҳаммул диёрини яғмо.
Юзинг назораси ушшоқларни фирдавси,
Ҳарими даргоҳинг аҳбоба жаннат-ул-маъно.
Сенинг салосили зулфингга мубталодурман,
Ки бўлди аҳли хирад қушлариға доми бало.
Фалакдин ўтди фиғоним, қуёшга етди уним,
Ҳануз, Нодира, кам бўлмади бу оҳу наво.
* * *
Эй сарви сиҳи бўйлуғим, эй қомати зебо,
Келким, кўзим ойнаси муштоқи тамошо.
Ул кунки, висолинг чаманин сайр этар эрдим,
Манзури назар эрди менга ул қади боло.
Айдимки, қачон бўлғуси куйингда маконим,
Ошиққа, деди, ҳожат эмас манзилу маъво.
Куйдурди чаман гулларини рашк ўти бирла
Ул ғунчаи хандон ила ул наргиси шаҳло.
Ул зулфи дил овиз муанбар гириҳидин
Ҳар кимни тушиб бошиға бир ўзгача савдо.
Ҳар сабзаи сунбулки, бу гулшанда чекар бош
Муйи сари Мажнундуру, ё турраи Лайло.
Вайронада оқилға иқомат на муносиб
Сарманзили осойиш эмас арсаи дунё.
Ҳижрон ғамидин ташна лабу, ҳаста жигармен,
Соқий, карам айлаб менга тут соғари саҳбо.
Кўзгу каби ҳайронларингга арзу хаёл эт,
Дийдоринг учун Нодирадур волаи шайдо.
* * *
Фиғонким, гардиши даврон айирди шаҳсуворимдин,
Ғамим кўп, эй кўнгул, сен бехабарсен ҳоли зоримдин.
Ғуборим ишқ водийсида барбод ўлди андоғким,
Биёбонларда Мажнун тўтиё излар ғуборимдин.
Қизил қондур сиришким, заъфарондур чеҳраи зардим,
Мени ким кўрса фарқ этмас, хазон бирла баҳоримдин,
Бузулди рўзгорим, хонаи айшим хароб ўлди,
На роҳат кўргамен эмди бузулғон рўзгоримдин.
Биёбонларни излаб топмадим ёрим сўроғини,
Берурман жон, сабо ногаҳ хабар келтурса ёримдин.
Диёрим аҳли мендин ёрсиз бегона бўлмишлар,
Ки мен ҳам ёрсиз озурдамен ёру диёримдин.
Гаҳи йиртиб яқо, гаҳ қон ютуб, гоҳи фиғон эттим,
Налар ўтди бу ахшом, Нодира, жони фигоримдин.
* * *
Ғазаб бирла нигорим ўтди ёнимдин шитоб айлаб,
Юзин кўргунча ўлдурди мени ҳажри азоб айлаб.
Пари янглиғ назардин чеҳра пинҳон этди ул маҳваш,
Фироқу ҳажр жомидин мени масту-хароб айлаб.
Кўнгул шодоб эрди журъаи жоми висолидин,
Солиб ҳижрон ўтиға кетти бағримни кабоб айлаб.
Мурувват айла, жоно, сендин айру тийрадир айшим,
Прут кулбамни бир тун оразингни офтоб айлаб.
Ичармен май дамо-дам ёр лаълини хуморидин,
Мени майхонадин манъ этма зоҳид иҳтисоб айлаб.
Ҳнсоб этмоққа чарх анжумларин бор эҳтимол анда,
Менинг доғи дилимни лек бўлмайдур ҳисоб айлаб.
Лабидин айру қон ютмоқ ишимдур борғил, эй соқий,
Менга беҳуда кулфат берма таклифи шароб айлаб.
Дариғо, кетти охир гавҳари мақсуд илгимдин,
Топиб эрдим сени маҳбублардии интихоб айлаб.
Вафо сарлавҳи узра Нодира мавзун каломини
Ёзар таҳсини шеъри хисрави олий жаноб айлаб.
Yaqinda Nodira ijodiga murojaat qilish asnosida Andijon viloyat adabiyot va san’at muzeyi jamg‘armasi ko‘zdan kechirilganda, unda saqlanuvchi INV № 5045 raqamli qo‘lyozma “Bayoz”da shoiraning haligacha noma’lum bo‘lgan, Komila taxallusida yozilgan, uning devonida uchramaydigan bir g‘azali borligi aniqlandi.
OTASHQALB SHOIRANING YANGI
TOPILGAN G‘AZALI
Iskandar MADG‘OZIYEV
O‘zbek adabiyotida o‘zining betakror ijodi bilan alohida o‘rin tutuvchi ijodkorlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ayniqsa, mumtoz adabiyotimiz xazinasini boyitgan ijodkorlar qatorida bir qancha shoiralarimiz ham borki, ularning jozibali she’r-g‘azallari allaqachon xalq ko‘ngil mulkiga aylanib ulgurgan. Haligacha yoshu qarining tilidan tushmaydigan:
Yorning vasli emas ozorsiz,
Gulshan ichra gul topilmas xorsiz.
Yoki,
Na gul sayr ayla, na fikri bahor et,
Jahondin kech, hayoli vasli yor et.
Muhabbatsiz kishi odam emasdur,
Gar odamsen muhabbat ixtiyor et.
kabi misralar quloqqa chalinganda, beixtiyor otashqalb shoira Nodirabegim ko‘z oldimizga keladi. Qalb harorati, nozik tuyg‘ular ifodasi, ko‘ngil torlarini chertuvchi musiqiy ohang, pokiza ishqning nafis jilvalanishi kishiga o‘zgacha kayfiyat baxsh etadi.
Darhaqiqat, Andijon farzandi, Qo‘qon malikasi Mohlaroyim Nodiraning ijodi, uning betakror adabiy merosi mana salkam ikki asrdirki, o‘zining badiiy qiymatini, jozibasini yo‘qotmay kelmoqda.
Nodiraning yarim asr davom etgan hayoti nisbatan og‘ir kechdi. O‘ttiz yoshida turmush o‘rtog‘idan ayrilgach, hali balog‘atga yetmagan o‘g‘li Madalixonga davlat boshqaruvida ko‘makdosh bo‘ldi, davlatda hukm surgan turli jarayonlarni izga solishda, muammolarni bartaraf etishda o‘g‘liga yelkadosh bo‘ldi. Shunday buxronli davr sharoitida o‘zining sevimli mashg‘uloti bo‘lgan badiiy ijodni bir zum bo‘lsa-da to‘xtatmadi. Komila, Nodira taxallusida o‘zbek tilida, Maknuna taxallusi bilan fors tilida qalam yurgizdi. Ko‘plab she’r-g‘azallar ijod etdi. O‘zidan boy adabiy meros qoldirdi.
Nodira ijodi o‘tgan asrning 20-yillaridan buyon o‘rganib kelinadi. 1960-yillarda esa Abdulahad Anisiy va Mahbuba Qodirovalar shoiraning o‘zbek va fors tillaridagi barcha asarlarini to‘plab, 2 marta nashr etdilar. Nodira ijodi haqida bir qator ilmiy tadqiqot ishlari ham amalga oshirildi.
Yaqinda Nodira ijodiga murojaat qilish asnosida Andijon viloyat adabiyot va san’at muzeyi jamg‘armasi ko‘zdan kechirilganda, unda saqlanuvchi INV № 5045 raqamli qo‘lyozma “Bayoz”da shoiraning haligacha noma’lum bo‘lgan, Komila taxallusida yozilgan, uning devonida uchramaydigan bir g‘azali borligi aniqlandi. Shu boisdan bu yil Nodira tavalludiga 225 yil to‘lishi munosabati bilan ulug‘ shoiramizni xotirlab, Nodira ijodi muxlislariga ushbu g‘azalni armug‘on qilamiz.
Ishq aro baxtim menga bir iltifote qilmadi,
Baxtsizlig‘ ofati mendin sira ayrilmadi.
Lola jomida labo-lab qon ichib o‘tdim mudom,
Qat-baqat qonlig‘ bu ko‘nglim g‘unchasi ochilmadi.
Vah nasibim hajr o‘lub peshonama yozildi, lek
Vasl jomidin xumori furqatim yozilmadi.
Bulhavaslig‘ni namoyish qildi kim, qildi havas,
Ishq uni ne bilmadi, to ko‘ksida yoqilmadi?
Kim haqiqiy oshiq o‘ldi bildi sevgi qadrini,
O‘zga qadrdin bilmadi, o‘z qadrini to bilmadi.
Yoshim aylabdur tanim loy, o‘yla bir tun yo‘qdurur,
Kim qadam qo‘yganda uyqu ko‘zima toyilmadi.
Komila, men ishq maydonida javlon ayladim,
Yorliqqa ishq aro bir komile topilmadi.
YUKSAK KAMOLOT KUYCHISI
Iqboloy Adizova
Yetuk shoira, noyob iste’dod sohibasi Nodirabegim 1792 yilda Andijon hokimi Rahmonqulibiy oilasida dunyoga keldi. Asl ismi Mohlaroyim. Qo‘qon xoni amir Umarxonga turmushga chiqib, 1810 yildan boshlab Qo‘qonda umr kechiradi. Xalq orasida ularning ibratli hayoti, ijodkorlar oilasi sifatidagi yuksak ma’naviy munosabatlari haqida ko‘plab rivoyatlar saqlanib qolgan.
1822 yilda amir Umarxon – shoiraning Amiriy taxallusi bilan she’rlar yozgan turmush o‘rtog‘i vafot etgach, u 14 yoshli o‘g‘li Muhammadalixon bilan birgalikda Qo‘qon xonligini boshqara boshlaydi. Nodira oqila, dono va tadbirkor ayol edi. Madrasa, masjid, hammom, karvonsaroylar qurdiradi. Ilm ahliga rahnamolik, faqirlarga homiylik qiladi. Jamiyat taraqqiyotida adabiyot, san’at, ilm va madaniyatning o‘rnini to‘g‘ri belgilaydi. Ko‘plab noyob kitoblarni ko‘chirtirib, ommaning ma’naviy dunyosini boyitishga e’tibor qaratadi. Shoiraning bu boradagi xizmatlari beqiyos.
Nodiraning siyosiy va adabiy faoliyatiga o‘ziga zamondosh allomalar yuksak baho berishgan. Juda ko‘plab tarixiy, badiiy asarlarda u haqda ma’lumotlar yetib kelgan. Ayniqsa, Uvaysiyning “Voqeoti Muhammadalixon” va Nodirning “Haft gulshan” nomli dostonlarida shoiraning ijodkor, davlat arbobi va oddiy o‘zbek ayoli sifatidagi qiyofasi qisqagina parchadayoq mufassal yoritib berilgan:
Hama boshdin ayog‘i erdi idrok,
Jahon ichra aningdek kelmagay pok.
Agar har ishni ul etsa iroda,
Karam bobida yuz erdin ziyoda.
Aningdek kelmagay dahr ichra oyim,
Aning ko‘ngli saxovat ichra doim.
Jahon gulzorida andog‘ sifatlik,
Topilmas xotun ichra oqibatlik.
Nodiradan o‘n ming misraga yaqin she’riy meros qolib, devonlarining bir necha qo‘lyozma nusxalari orqali bizgacha yetib kelgan. Nodira – zullisonayn shoira. U o‘z asarlarini ikki tilda, o‘zbek va fors-tojik tillarida yaratgan.
Shoira mumtoz adabiyotimizdagi g‘azal, muxammas, ruboiy, fard kabi ko‘plab janrlarda ijod qilgan. Navoiy, Fuzuliy, Bedilni o‘ziga ustoz deb bilgan. Ularning asarlaridan ta’sirlangan, ijod sirlarini o‘rgangan. Asarlariga ko‘plab muxammaslar bog‘lab, ustozlari fikru g‘oyalarini rivojlantirgan.Nodira umr yo‘ldoshi Amir Umarxonni ham o‘ziga ustoz deb bilgan. Kamtarinlik bilan she’r yozish siru uslubini undan o‘rganib, nazm saltanatiga qadam qo‘yganligini e’tirof etadi: “Men ham alar mutobaatida nazm uslubidin bahra topib “As- suhbatu muassiratun” natijasi birla kam-kam she’r qonunidin xabardor bo‘lur, goho biror misra va goho biror bayt taqlid birla aytur erdim”.
Nodira – ishq va vafo kuychisi. Hamfikr ustozi Umarxonning fojiali vafoti shoira ko‘ngliga, hayotiga katta zarba bo‘ldi. Uning she’riyatida mahzunlik kuchaydi. She’rlari g‘amgin iztiroblar, mungli navolar ifodasiga aylandi. Ammo Nodira she’riyatini faqat Sayyid Umarxondan ayriliq izhorlari deb baholasak, biryoqlama tushungan bo‘lamiz. Chunki shoira she’riyatining ildizi chuqur. Ma’no-mohiyati juda teran.
Firoq g‘amida yolg‘izlangan ko‘ngil bir g‘amgusorga ehtiyoj sezadi. Ana shu ehtiyoj shoira she’riyatini tafakkurning yuqori bosqichiga ko‘taradi. Ya’ni, hayotiy zamindagi oshiqlik ilohiy ishq sari yuksalib boradi. Nodira zamonasida majoziy ishqni kuylash ham, haqiqiy muhabbatni vasf etish ham ayol kishi uchun oson bo‘lmagan. Mana bu otashin bayt shundan nishona:
Man’i muhabbat na qilursan menga,
Ramzi haqiqat erur ishqi majoz.
Shoira yuragi turli malomatlardan kuyunib, “ey zamondosh, menga muhabbat navosini ma’n etma. Axir, Haq ishqini kuylashim uchun bu dunyo ishqi faqat ramzu timsoldir, xolos”, deya nadomat chekadi.
Shoira nazdida ilohiy ishq insonni kamolotga yetaklaydi. Undan bexabarlik esa tubanlikka eltadi. Ezgu fazilatlardan mahrum etadi:
Muhabbatsiz kishi odam emasdur,
Gar odamsan – muhabbat ixtiyor et.
Nodira ijodida, ayniqsa, yuksak e’tiqod ifodasining mukammal tasviriga duch kelamiz. U shariat talablari va amaliyotiga shoirona teran tafakkur mezonidan turib munosabatda bo‘ladi:
Ko‘ngilni xobi g‘aflatdin dame be dor qil, yo rab,
Oqorg‘on ko‘zlarimni mahrami diydor qil, yo rab.
Inson hayoti hamisha qarama- qarshiliklar iskanjasida kechadi. Ko‘ngil xohishlari, maqsadlari turlicha bo‘lgan kishilarning dunyoqarashi o‘zaro to‘qnashadi. Nodira she’riyatida ham beparvo, takabbur zamondoshlari zarbalaridan zaxmdor dil nolalari eshitiladi. Shoira loqayd, oshiqlikning fayzosor mujdalaridan bebahra, beparvo kimsalar mavjudligidan taassuflar chekadi. Bundaylar bilan hamqadam bo‘lish tuyg‘ularni o‘ldirishi, ruhni qashshoq etishidan kuyinadi:
Bevafolar mehrini tark ayla, ey shaydo ko‘ngul,
Yo‘qsa bu yo‘lda alingda har na vor aldin ketar.
Nodira ana shunday zamondoshlari ko‘ngliga dunyo, hayotning mohiyati borasidagi o‘zi anglab yetgan haqiqatlarni singdirishga ehtiyoj sezadi. Ularni hayot ne’matlarini g‘animat bilishga, undan bahramand bo‘lishga da’vat etadi. Olam va odamning mazmuni, bir-biriga munosabati xususidagi falsafiy xulosalarni oshkor etadi. Natijada, asarlari teran mazmunli irfoniy maktab darajasiga ko‘tariladi.
Qadim-qadimdan namozga o‘zlikni va ko‘ngilni poklovchi muqaddas vosita sifatida ehtirom bilan qaralgan. Nodira bir g‘azalida namoz tufayli muqaddas martabaga erishishni orzulagan edi:
Nodira, jomi muhabbatni labo-lab ichibon,
Mastliq birla qilay ishq namozini ado.
“Jomi muhabbatni ichish va mastlik bilan ishq namozini ado etish…” Bu o‘z vujudini, o‘zligini butkul unutib, bexudlik va sarxushlik ila Olloh bilan suhbat qurish martabasini orzulashdir.
Tasavvuf – bu insonning o‘zini tanishi orqali Ollohni tanish va sevish ilmidir. U “Insonning ichki olami, ya’ni botinini tadqiq etuvchi ilmdir”*. Inson umri tadriji ikki qarama-qarshi qutb – ezgulik va yovuzlikning kurashidan iborat. Tasavvuf ta’limotining mohiyati odamzodga o‘z vujudida mavjud nafsoniy intilishlarni fosh etish, ularni yengish yo‘llarini ko‘rsatish, ruhidagi ilohiy fazilatlarni uyg‘otish, taraqqiy toptirishdan iboratdir. Chunki insonning yashashdan bosh maqsadi ilohiylashish, asl mohiyatga yetishdir. Buning yo‘li esa bitta – o‘zini yengish, o‘zidan o‘tish va o‘ziga yetish.
Bu borada “Nasoyim ul-muhabbat”da keltirilgan Boyazid Bistomiyning xulosasi ibratlidir: “…Boyazid dediki, Olloh taoloni tush ko‘rdum, so‘rdumki, bor xudoyo, yo‘l sanga ne nav’dur? Dedikim, o‘zungdin o‘ttung, yetting”**.
Nodiraning ham visolga yetish yo‘li borasidagi qarashlari ana shunday ulug‘ allomalar nuqtai nazariga mutanosib:
Vaslin topmog‘i o‘zluk bila ne mumkindur,
Yetmagay anga, agar kimsa o‘zin gum qilmasa.
Nodira she’riyatidan ko‘rinadiki, shoiraning falsafiy dunyoqarashi va e’tiqodi asarlaridagi irfoniy, ma’rifiy xulosalariga, tasavvufiy g‘oyalarning ravnaqiga asos bo‘lgan. Shoira merosidagi axloqiy-falsafiy xulosalarning ma’rifiy ahamiyatini ta’minlagan. Uning donishmand, orif bir siymo darajasiga ko‘tarilishiga hayotiy zamin yaratgan.
Nodira she’riyati mazmun jihatdan ham, badiiylik jihatidan ham barkamol asarlardir. U qarashlarini o‘ziga xos yangicha topilmalar, qiyoslar bilan ifodalaydi. Kuzatishlariga ayollarga xos noziklik va sinchkovlik bilan muqoyasalar topa oladi. Natijada, tazod, tajohul ul-orif, talmeh, husni ta’lil, tashbeh kabi badiiy san’atlar bilan muzayyan yangicha talqinlar, yangicha obrazlar, yangicha ifodalar yaratishga erishadi.
Ko‘rinadiki, Nodira lirik qahramoni islom sofligi va tasavvuf ravnaqi yo‘lida jonfidolik ko‘rsatgan. Millat, vatan taqdiri, kelajagi uchun qayg‘urgan. Shuning uchun uning samimiy tuyg‘ular tasviridan iborat asarlari bugungi kunimiz uchun ham ardoqli va muhimdir.
——————————————
* N.Komilov. Tasavvuf 2-kitob. T., 1999, 194-b.
** Alisher Navoiy. Asarlar, 15 tomlik, 15-tom, 79-b.
Manba: “Jahon adabiyoti”, 2013, № 12
NODIRA
G‘AZALLAR
* * *
Vasl o‘yin obod qildim, buzdi hijron oqibat
Seli g‘amdin bu imorat bo‘ldi vayron oqibat
Qildi choki pirahan dog‘i dilimni oshkor,
Qolmadi ko‘nglimda zaxmi ishq pinhon oqibat.
Ahdu paymonlar qilib erdi, vafo qilg‘um deboi,
Ayladi tarki vafo ul ahdi yalg‘on oqibat.
Orzu qildim tutarmen deb visoli domanin,
Pora bo‘ldi hajr ilgida giribon oqibat.
Zohido, ishqu muhabbat ahlini ma’zur tut,
Yor ko‘yida na bo‘ldi shayx San’on oqibat.
Baski qon bo‘ldi yurogim gavhari ashk o‘rnig‘a,
Qatra-qatra ko‘zlarimdin tomdi marjon oqibat.
Ohkim bo‘ldi yana subhi nashotim shomi g‘am,
Chehra pinhon etti ul xurshidi tobon oqibat.
Garchi bor erdi musaxxar devlar farmonida,
Poymoli xayli mo‘r o‘ldi Sulaymon oqibat.
Nodira, bulbul kabi to nola insho ayladim,
Navbahor o‘tti, xazon o‘ldi guliston oqibat.
TUSHIMDA KO‘RSAM EDI
Nigori gulbadanimni tushumda ko‘rsam edi,
Labi shakarshikanimni tushumda ko‘rsam edi.
Ko‘z ochmayin g‘amida ro‘zg‘orim o‘tquchidur,
Ki yori siymtanimni tushumda ko‘rsam edi.
Chu davri rohatim o‘tti zihi saodat edi,
Murodi jonu tanimni tushumda ko‘rsam edi.
G‘amida shona kabi chok-chokdur ko‘nglim,
Ki, kokili Xo‘tanimni tushumda ko‘rsam edi.
Yuzi gulu qadi shamshod, ko‘zlari nargis,
Bahori yosumanimni tushumda ko‘rsam edi.
Jafoi hajr bila ko‘ksumi nigor qilay,
Nigohi sehr fanimni tushumda ko‘rsam edi.
Labimg‘a keldi aning vaslini tilab jonim,
Balo o‘ti figanimni tushumda ko‘rsam edi.
Hamisha bulbuli tab’im fig‘onu zor etar,
Ki,orazi chamanimni tushumda ko‘rsam edi.
Firoqi Nodira ko‘nglumg‘a dog‘lar qo‘ydi,
Amiri safshikanimni tushumda ko‘rsam edi
* * *
Farhod agar ursa menga lofi muhabbat,
Bir oh ila aylarman uni dog‘i xijolat.
Harchandki bemori g‘ami ishq edi Majnun,
Dardimni ko‘rib tishladi angishti nadomat.
Farhodda bo‘lsaydi mening g‘ayrati ishqim,
Bir oh ila aylar edi ul tog‘ni g‘orat.
Majnunda agar bo‘lsa edi sabru tahammul,
Qilmasmu edi men kabi shahr ichra iqomat.
Gar bo‘lsa Zulayxoda mening zarracha ishqim,
Qolmas edi Yusufni firoqida salomat.
Ishq ofatiga tog‘ tahammul qila olmas,
Man manki qilurman bu g‘amu dardig‘a toqat.
Dardu alamu g‘ussaki hajrida chekarman
Bu mehnatu g‘am kimdadur, ey ahli muhabbat.
Yuzdin biri Majnunda agar bo‘lsa g‘amimni,
Bir oh ila olamg‘a solur sho‘ri qiyomat.
Har holda, ey Nodira, shukr ayla xudog‘a,
Kim berdi senga ishqu muhabbat ila davlat.
* * *
Bahor keldi ko‘zim gulga boqmadi aslo,
Nadinki, gulshan aro gulruxim emas paydo.
Yuzimga bo‘ldi yuzing muqtarin, bihamdilloh,
Ochildi mehru vafo bog‘ida guli ra’no.
Sarig‘ yuzimda qizil ashkimi tarovati bor,
Nuchukki, sog‘ari zarrin aro mayi humro.
Labidin ayru menga boda tutma, ey soqiy,
Xumor kulfatig‘a moni’ o‘lmadi sahbo.
Bu joni xastaki, vaslingni orzu aylar,
Xayol turrasidin boshida uzun savdo.
Firoq lashkari tug‘yonidin maozalloh,
Ki qildi sabru tahammul diyorini yag‘mo.
Yuzing nazorasi ushshoqlarni firdavsi,
Harimi dargohing ahboba jannat-ul-ma’no.
Sening salosili zulfingga mubtalodurman,
Ki bo‘ldi ahli xirad qushlarig‘a domi balo.
Falakdin o‘tdi fig‘onim, quyoshga yetdi unim,
Hanuz, Nodira, kam bo‘lmadi bu ohu navo.
* * *
Ey sarvi sihi bo‘ylug‘im, ey qomati zebo,
Kelkim, ko‘zim oynasi mushtoqi tamosho.
Ul kunki, visoling chamanin sayr etar erdim,
Manzuri nazar erdi menga ul qadi bolo.
Aydimki, qachon bo‘lg‘usi kuyingda makonim,
Oshiqqa, dedi, hojat emas manzilu ma’vo.
Kuydurdi chaman gullarini rashk o‘ti birla
Ul g‘unchai xandon ila ul nargisi shahlo.
Ul zulfi dil oviz muanbar girihidin
Har kimni tushib boshig‘a bir o‘zgacha savdo.
Har sabzai sunbulki, bu gulshanda chekar bosh
Muyi sari Majnunduru, yo turrai Laylo.
Vayronada oqilg‘a iqomat na munosib
Sarmanzili osoyish emas arsai dunyo.
Hijron g‘amidin tashna labu, hasta jigarmen,
Soqiy, karam aylab menga tut sog‘ari sahbo.
Ko‘zgu kabi hayronlaringga arzu xayol et,
Diydoring uchun Nodiradur volai shaydo.
* * *
Fig‘onkim, gardishi davron ayirdi shahsuvorimdin,
G‘amim ko‘p, ey ko‘ngul, sen bexabarsen holi zorimdin.
G‘uborim ishq vodiysida barbod o‘ldi andog‘kim,
Biyobonlarda Majnun to‘tiyo izlar g‘uborimdin.
Qizil qondur sirishkim, za’farondur chehrai zardim,
Meni kim ko‘rsa farq etmas, xazon birla bahorimdin,
Buzuldi ro‘zgorim, xonai ayshim xarob o‘ldi,
Na rohat ko‘rgamen emdi buzulg‘on ro‘zgorimdin.
Biyobonlarni izlab topmadim yorim so‘rog‘ini,
Berurman jon, sabo nogah xabar keltursa yorimdin.
Diyorim ahli mendin yorsiz begona bo‘lmishlar,
Ki men ham yorsiz ozurdamen yoru diyorimdin.
Gahi yirtib yaqo, gah qon yutub, gohi fig‘on ettim,
Nalar o‘tdi bu axshom, Nodira, joni figorimdin.
* * *
G‘azab birla nigorim o‘tdi yonimdin shitob aylab,
Yuzin ko‘rguncha o‘ldurdi meni hajri azob aylab.
Pari yanglig‘ nazardin chehra pinhon etdi ul mahvash,
Firoqu hajr jomidin meni mastu-xarob aylab.
Ko‘ngul shodob erdi jur’ai jomi visolidin,
Solib hijron o‘tig‘a ketti bag‘rimni kabob aylab.
Muruvvat ayla, jono, sendin ayru tiyradir ayshim,
Prut kulbamni bir tun orazingni oftob aylab.
Icharmen may damo-dam yor la’lini xumoridin,
Meni mayxonadin man’ etma zohid ihtisob aylab.
Hnsob etmoqqa charx anjumlarin bor ehtimol anda,
Mening dog‘i dilimni lek bo‘lmaydur hisob aylab.
Labidin ayru qon yutmoq ishimdur borg‘il, ey soqiy,
Menga behuda kulfat berma taklifi sharob aylab.
Darig‘o, ketti oxir gavhari maqsud ilgimdin,
Topib erdim seni mahbublardii intixob aylab.
Vafo sarlavhi uzra Nodira mavzun kalomini
Yozar tahsini she’ri xisravi oliy janob aylab.
