ХОЖА БАҲОУДДИН НАҚШБАНД ТАВАЛЛУДИНИНГ 700 ЙИЛЛИГИГА БАҒИШЛАНАДИ

Хожа Муҳаммад Бобойи Самосий ўз муриди Саййид Мир Кулол билан Қасри Ҳиндувондан ўтаётганда: «Бу тупроқдан бир эр иси келмоқдадир. Шу зоти шариф барокатидин Қасри Ҳиндувон Қасри Орифонга айлангай” дебди. Ўша пайтда ҳали Муҳаммад Баҳоуддин туғилмаган, балки онасининг қорнида экан. Бир неча вақтдан кейин яна ўша ердан ўтиб: «Ҳалиги эрнинг иси ортиқроқ бўлубдур», дейди. Дарҳақиқат, шу вақтларда Муҳаммад Баҳоуддин туғилади. Туғилганига уч кун тўлганда Баҳоуддинни Бобойи Самосий маънавий фарзандликка қабул қилиб, Мир Кулолга Баҳоуддин тарбияси билан жиддий шуғулланишни топширади.

 

ҲАЗРАТ БАҲОУДДИН НАҚШБАНД
Садриддин Салим Бухорий
«Дилда ёр» китобидан,Тошкент, 1993

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим

  Ҳазрат Саййид Муҳаммад Баҳол-ҳақ вал-миллат вад-дунё уд-дин Нақшбанд ибн Саййид Жалолиддин нақшбандия тариқатининг улуғ машойихларидандир. Бу киши соҳиби каромат ва олими раббоний, Қуръони Карим ва пайғамбар алайҳиссаломнинг буюрганларини халққа етказиб, ислом дини ривожига муҳим ҳисса қўшган валиюллоҳ ҳисобланадилар.

Ҳазратнинг исми шарифи Муҳаммад, отасининг исми Муҳаммад Жалолиддин, лекин Ғарбу Шарқда Ҳазрат Баҳоуддин, Хожа Бузург (Буюк Хожа), Шоҳи Нақшбанд номлари билан машҳурдир.

Ҳазрат Баҳоуддин 1318 йил Бухоро шаҳри яқинидаги Қасри Орифон қишлоғи (Когон тумани)да туғилади. Баҳоуддин туғилган жой Қасри Ҳиндувон аталиб, ке-йин эса у зот шарофатидан Қасри Орифонга айланди.

Абулҳасан Муҳаммад Боқир бин Муҳаммад Алининг «Мақомоти шоҳи Нақшбанд» китобида ёзилишича, Баҳоуддинга бевосита Саййид Мир Кулол устозлик қилган.

Хожа Муҳаммад Бобойи Самосий ўз муриди Саййид Мир Кулол билан Қасри Ҳиндувондан ўтаётганда: «Бу тупроқдан бир эр иси келмоқдадир. Шу зоти шариф барокатидин Қасри Ҳиндувон Қасри Орифонга айлангай” дебди. Ўша пайтда ҳали Муҳаммад Баҳоуддин туғилмаган, балки онасининг қорнида экан. Бир неча вақтдан кейин яна ўша ердан ўтиб: «Ҳалиги эрнинг иси ортиқроқ бўлубдур», дейди. Дарҳақиқат, шу вақтларда Муҳаммад Баҳоуддин туғилади. Туғилганига уч кун тўлганда Баҳоуддинни Бобойи Самосий маънавий фарзандликка қабул қилиб, Мир Кулолга Баҳоуддин тарбияси билан жиддий шуғулланишни топширади.

Носириддин ал Бухорийнинг «Туҳфат аз-Зоирин» («Зиёратчиларга туҳфа») китобида ёзилишича, Хожа Муҳаммад Бобойи Самосий улуғ пир Хожа Али Рометаний (Хожаи Азизон) нинг энг етук шогирдларидан бўлган. Бобойи Самосий Бухоро вилоятининг Рометан тумани Самос (Симос) қишлоғида туғилган. Қабри ҳам худди шу қишлоқдадир.

Бобойи Самосий Ҳазрат Баҳоуддиннинг дунёга келаётганини олдиндан қандай билган? Аллоҳ таоло тариқат пирларига каромат қувватини ато этган экан. Улар ёзда дарё сувларини музлатар, бир зумда Мағрибдан Машриққа бориб келиш қудратига эга бўларкан. Шунингдек, олдиндан кўрмаган киши келишини ҳис қила билмоқ, дарёлардан кўприксиз ўтмоқ, сув юзасида юрмоқ, гулхан устида бемалол турмоқ, осмонда кезмоқ, қушлар, ҳайвонлар билан сўзлашмоқ, қалъаларни бармоқ ишорати билан яксон этмоқ каби инсон ақли бовар қилмайдиган ишларни бажармоқ пирларга хосдир. Бобойи Самосий ҳам Аллоҳ берган каромат ила олдиндан Баҳоуддиннинг дунёга келаётганини билган ва ўз муридларига айтган экан.

“Туҳфатул ансоб”да Баҳоуддин насаблари ҳақида шундай маълумот берилади: Ҳазрат Баҳоуд ҳақ вад-дин Саййид Муҳаммад ибн Саййид Муҳаммад Жалолиддин Бухорий ибн Саййид Бурҳониддин Холдор ибн Саййид Абдуллоҳ ибн Саййид Зайнулобиддин ибн Саййид Шаъбон ибн Саййид Бурҳон ибн Саййид Маҳмуд Румий ибн Саййид Исҳоқ ибн Саййид Тақи ибн Саййид Маҳмуд Жоме ибн Саййид Али Акбар ибн Ҳазрат Имом Ҳасан Аскарий ибн Ҳазрат Имом Али Тақи ибн Имом Муҳаммад Тақи ибн Ҳазрат имом Али Мусо ар Ризо ибн Зайнулобиддин ибн Ҳусайн ибн Али ибн Абу Толиб.

Ҳазрат она томонидан Сиддиқийдир, яъни насаблари Абу Бакр Сиддиққа бориб тақалади.

«Туҳфат аз-Зоирин»да Саййид Мир Кулолнинг бир юз ўн тўртта халифа (ўринбосар)лари бўлгани, уларнинг етуги Мавлоно Ориф Деҳа-Деггароний, Хожа Баҳоуддин Нақшбанд, Хожа Жамол Деҳаи Осиёий, Шайх Шамсуддин Кулол, Шайх Ёдгор, Хожа Шайх Дарзуний ва Мавлоно Жамолиддин Кеший деб ёзилган.

Саййид Мир Кулолнинг Амир Бурҳон, Амир Ҳамза, Амир Шоҳ, Амир Умар исмли фарзандлари бўлган.

“Темур тузуклари”да хабар берилишича, Саййид Мир Кулолнинг шогирдлари Шамсуддин Кулол асли қаршилик бўлиб, Амир Темурнинг отаси Амир Тарағайнинг пири, шунингдек, Саййид Барака ва Зайниддин Тойибодий қатори Амир Темурга пир бўлган.

Тарихий манбаларда таъкидланишича, Саййид Мир Кулол Баҳоуддинга тариқат сулуки (йўли) ва одобни, зикр талқинини ўргатган. Зикр сўзининг маъноси «ёд-лаш», «эслаш», яъни Аллоҳни ёд қилиш демакдир.

Зикр этиш Қуръони Каримдаги «Аъло» сурасининг қуйидаги оятлари асосида шаклланган: «Саббиҳисма роббикал аълаа» (1-оят), яъни: «Поклаб ёд эт ҳаммадан олий қадр бўлган Раббинг исмини». «Ва закара исма роббиҳи ва солла» (15-оят), яъни: «Ва (тили қалби билан) Раббисининг исмини зикр қилса, намоз ўқиса (ютуқ ўшаники)» (Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф «Тафсири Ҳилол» 30 жуъз.).

Ҳазрат Баҳоуддиннинг пирига ихлосу эътиқодини қуйидаги ривоятдан билса бўлади. Пирлари Мир Кулол хумдонга ўт ёқишни буюрибди. Ҳаво иссиқ, саратон пайти экан. Баҳоуддин хумдонга ўтин қалаб туриб, эгнидаги бор давлати ҳисобланмиш пўстинни ечиб оловга ташлабди. Бу ҳолни кўриб Мир Кулол: «Эй фарзанд, хумдонга кириб пўстинингизни олинг, ҳали у сизга кўп даркор бўлади!», дебди. Баҳоуддин эса эътироз билдирган: «Агар у тош ёки темир бўлганда ҳам хумдонда аллақачон эриб кетарди. Менинг пўстинимдан ном-нишон қолмагандир». Мир Кулол: «Эй Баҳоуддин! Ҳақ Субҳанаҳу таоло ишқи оташида неча йилдан бери куйиб келяпсиз, лекин бу пўстинингизга ул оташ таъсир қилмади. Ваҳоланки, эгнингизда доимо шу пўстин бор эди. Хумдондаги олов зинҳор-зинҳор ул пўстинни куйдиролмагай. Зеро машойихлар: «Каси сўхтаро ду бора бирён накунанд», яъни,куйган одамни иккинчи маротаба ўтга ташламаслар, деганлар. Қўрқмай хумдонга киринг!» дебди. Баҳоуддин бисмиллоҳ, деб лов-лов ёниб турган хумдон ичига кирса, пўстинининг ҳатто бир тукига ҳам олов таъсир қилмаган экан. Шунда Мир Кулол: «Эй фарзанд! Дарвешлар зоҳирида бўлган нарсаларга дунё оташи таъсир этмас. Сиз дарвешлар қалбидан жой олмоққа саъй-ҳаракат айланг, шунда дўзах оташи сизни куйдиролмас», деган экан.

“Мақомоти Амир Кулол”да бу кишининг кароматлари ҳақида ажойиб ҳикоятлар бор. Бир куни Саййид Мир Кулол асҳоб (суҳбатдош)ларига Каъбатуллоҳ ҳақида ҳикоя қилиб, Каъба кўз олдиларида бор бўйи билан тургани каби ғоят тиниқ тасвирлабди. Муридларидан бирининг кўнглига: «Каъба ҳақида гапирадиган киши уни ҳеч бўлмаса умрида бир бор кўриши керак-ку! Пиримиз Мир Кулол эса Каъба зиёратига борган эмаслар. Тахмин билан гапиряптилар!» деган фикр келибди.

Бир соатдан сўнг суҳбат тугаб, Мир Кулол асҳоблари билан кўчага чиқиб, ҳалиги муриднинг қўлидан тутиб: «Эй нодон! Кўнгил кўзини оч ва юқорига қара, тамошо қил!» дебди. Кўнглидан шубҳа ўтган мурид юқорига қараса, Каъбатуллоҳ Амир Кулолнинг боши тепасида жилва қилиб турибди.
Рубойи:

Ин дида бипўш, то дилат дида шавад,
З-он дида жаҳони дигаре дида шавад.
Гар равзани дил ба зикри Ҳақ бикшойи,
Дар жоми фалакҳар чи бувад дида шавад.

Мазмуни: Кўзларингни юм, то кўнгил кўзлари очилсин, зеро кўнгил кўзи ила ўзга жаҳонни кўриб бўлади. Агар кўнгил равзани (даричаси) Ҳақ зикри ила очилса, фалак комида не иш бўлса, ҳаммасини кўрса бўлади.

Нақл қилинишича, Мир Кулол ўз асҳоблари билан бирга даштда кетаётганида, асҳоблар у кишидан олдинга ўтган, Мир Кулол эса орқада қолган экан. Тўсатдан асҳоблар олдидан бир баҳайбат шер чиқиб, йўлни тўсади. Асҳоблар не қилишни билмай, Ҳазрат Мир Кулол томон югурадилар. Мир Кулол шернинг ёнига бориб, филҳол унинг бўйнидан олиб, йўлнинг чеккасига чиқариб қўяди. Шер то асҳоблар ўтиб кетгунча таъзим қилиб туради.
Баҳоуддин ўн саккизга кирганида онаси у кишини уйлантирмоқчи бўлади. Баҳоуддин никоҳ маросимига Бобойи Самосийни таклиф этиш учун Самосга боради. У ерда шайхнинг суҳбатидан файз олиб, хурсандликдан масжидга бориб, икки ракаат намоз ўқийди ва Аллоҳга дуо айтиб: «Ё Раб! Бало юкин тортишга қувват бер! Менга эҳсон қил?!» дейди. Бу дуо Бобойи Самосийга маълум бўлади ва ул зот: «Аллоҳ, сенинг ризонг не бўлса, бу заиф бандангни анда тутгил. Фазлу карамингни мендан дариғ тутма, деб дуо этди. Зеро, Худои таоло ҳар дўстига бало юборса, ўз инояти билан бало юкини тортарга қувват бергай. Банда ўз ихтиёри билан балони ўзига талаб қилиши мумкин эмас. Бу густоҳлик (беадаблик) ҳисобланади», дебдилар.

Нақл қилинишича, Баҳоуддин уйланган. Бухоролик шоир, олим Ҳасанхожа Нисорийнинг (1516—1597) «Музаккири аҳбоб» («Дўстлар ёдномаси») асарида Ҳазрат Баҳоуддиннинг наслларидан бўлган Ҳасанхожа Нақшбандий ҳақида маълумот бор. «…Ҳасанхожа Нақшбандий — қутбул восилин Хожа Баҳоуд-давлат вал ҳақ вал-ҳақиқат вад дунёуддиннинг киром насли ва улуғ авлодидан. Олқиш олган хулк-атвори ва таҳсинга сазовор кирдикори бор… Олий ва шон-шавкатли, юмушларининг улуғлигига қарамай, камтарлик ва ниёзмандлик йўлини ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ адо этиб, жисмоний лаззат, моддий манфаатларга илтифот қилмай, ҳамиша маънавий ҳузур ортидан юрувчи экан, авзун табъи матонат девонининг матлаъи ва фатонат қасидасининг байти бўлиб, гоҳо шеър айтишга ҳам майл билдирар ва бу матлаъ унинг шариф сўзларидандир:

Дил бурда зи мая чашм сиёҳе баногоҳ
Ширин даҳане, лаб шакаре, рўй чу моҳ.

Мазмуни: Тўсатдан дилим элитди тус қора кўзи, ширин оғзию шаккор лабию ой унинг юзи («Ёшлик». 1-2-сон, 1992 йил. Форсчадан И. Бекжон таржимаси.).

«Мақомот»да зикр қилинишича, «Нақшбандия тариқати пирларининг айримлари увайсийдир. Жумладан, Боязид Бастомий, Абулҳасан Харақоний, Ҳазрат Баҳоуддин Нақшбанд увайсий ҳисобланадилар.

Увайсий сўзининг мазмуни нима? Алишер Навоий ушбу саволга қуйидагича жавоб берганлар: «…ҳар кишики, бу тоифадин зоҳир юзидин пири маълум бўлмаса ва машойихдин бирининг руҳи они тарбият қилган бўлса, они увайсий дерлар». Демак, ўтмиш улуғлардан бирининг руҳи қайси кишини тарбия қилса, ундай шахс увайсий бўлар экан.

Илк увайсийлардан Шайх Султон Увайс Қараний ҳисобланади. Чунки Султон Увайс тобеинлардан, яъни пайғамбар алайҳиссаломни кўрмай, у кишининг саҳобалари билан ҳамсуҳбат бўлган.

Муҳаммад алайҳиссаломнинг руҳи шайх Увайсни тарбия этган. Шу сабаб, кейинги тобеинлар увайсий аталганлар. Демак, муридни кўрмай тарбия этиш анъанаси ҳам пайғамбар алайҳиссаломдан қолган экан.

Баҳоуддин Нақшбандга Хожа Абдухолиқ Ғиждувоний руҳлари тариқат сабоғини ўргатади. Ваҳоланки, Абдухолиқ Ғиждувоний вафотларидан 139 йил ўтгандан кейин Баҳоуддин туғилади.

Хўш, руҳ ўзи нима? Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуфнинг ёзишича, руҳ мавзуси илмда ҳам, фалсафада ҳам қадимдан энг мураккаб муаммолардан ҳисобланади. Бу муаммонинг энг тўғри ечимини Қуръонда кўрамиз. Жумладан, «Исро» сурасида шундай дейилади: «Сендан руҳ ҳақида сўрайдилар. Айтгин, руҳ Аллоҳнинг иши, сизларга фақат озгина илм берилган, холос» (85-оят).

Бир кеча Баҳоуддин Бухорои шарифдаги учта мозористонга боради. Ҳар мозорда биттадан чироғдон бўлиб, ичи тўла ёғ, лекин фатилалари, яъни пилиги ёғ ичига ботган, шу сабаб чироғлар милт-милт этиб ёнаётган экан. Ул фатилаларга андак ҳаракат берилиб, тузатилса, чироқ ёруғроқ нур сочиши муқаррар. Шундай манзарани кўриб, Баҳоуддин мушоҳада этади. Учинчи муборак мозористонга етишганида, қибла девори ёрилиб, бир улуғ тахт пайдо бўлади. Тахт олди парда билан тўсилган экан. Тахт устида бир улуғ зот ва у кишининг атрофида бир неча нуроний пирлар ўтирганини Баҳоуддин кўриб, уларнинг орасидан Бобойи Самосийнинг руҳларини танийди. Даврадагилардан бири улуғ тахтда ўтирган пир Ҳазрат Абдухолиқ Ғиждувоний эканлигини ва атрофдагилар эса Ғиждувонийнинг асҳобларидан Хожа Аҳмад Сиддиқ, Хожа Авлиёи Кабир (Авлиёи Калон), Хожа Ориф Ревгарий (Хожа Орифи Моҳи Тобон), Хожа Маҳмуд Анжир Фағнавий, Хожа Али Рометаний, Хожа Муҳаммад Бобойи Самосийлигини билади.

«Баҳоуддин: «Ул жамоатдин илтимос қилдимки, ҳазрат Хожа (Абдухолиқ Ғиждувоний)га салом қилай ва муборак дийдорларига мушарраф бўлай. Яшил пардани шайхдан олдилар. Пире кўрдум нуроний. Салом қилдим, жавоб бердилар ва сўзларки, сулук мабдаи (бошланиши) ва васатий (ўртаси) ва охирида кераклиларни манга баён қилдилар ва дедилар, ул чароғларки, ул кайфият бирла санга кўргуздилар, ишорат ва башоратдур санга бул йўл қобилияти ва истеъдодидин.. Аммо истеъдод фатилаларни ҳаракат келтурмак керак, то ёруғай ва асрор зуҳур қилғай…».

Шундан сўнг Абдухолиқ Ғиждувоний Баҳоуддинга насиҳат этиб, пайғамбар алайҳиссалом суннатларига амал қилиш, ҳар қандай бидъатдан йироқ юриш, Му-хаммад алайҳиссалом ҳадисларини дастуруламал деб билиш ва Саййид Мир Кулол хизматларига бориш кераклигини уқтиради.

Абдухолиқ Ғиждувоний Баҳоуддинга зикри хуфияни ўргатган. Хуфия зикр, яъни овоз чиқармай Аллоҳ таоло номини юракда зикр этиш таълимини Абдухолиқ Ғиждувоний Хизр алайҳиссаломдан ўрганган экан.

Нақл қилинишича, бир кун Абдухолиқ Ғиждувоний Қуръони карим тафсирини мутолаа этаётганларида қуйидаги оятга дуч келган: «Сен ўз Парвардигорингга ёлвор ва махфий ҳолда дуо қил, чунки у ҳаддан ошувчиларни ёқтирмайди». Абдухолиқ Ғиждувоний бу оят мазмунини устози Имом Садриддиндан сўрайди: «Агар зокир (зикр этувчи киши) овоз чиқарса, бу ҳол бошқаларга аён бўлади. Мабодо дилда, яъни товуш чиқармай зикр этса, шайтон воқиф бўлур. Чунки, шайтон одам фарзандиниг ичида қондек оқиб юради, деган ҳадис шунга ишорадур. Хўш, унда хуфия зикр этиш қоидаси ва тартиби қай тарзда бўлур?» Имом Садриддин: «Сен сўраётган илм «илми ладуний»дир, яъни Аллоҳ таоло томонидан ато қилинган илм. Агар Аллоҳ ладуний илмини сенга маълум қилмоқни хоҳласа, албатта аҳлуллоҳ (Аллоҳ одамлари)дан бирини ёнингга юборади, у сени бу илмдан огоҳ этади», деб жавоб берибдилар.

Ладуний илм ҳақида «Ғиёсул луғот» да шундай хабар бор: «…Аллоҳ таоло томонидан ато қилинган илм. Ундай илмга уриниш, саъй-ҳаракат, риёзат чекиш иатижасида, Аллоҳ таоло хоҳласа, эга бўлиш мумкин. Чунки бу Аллоҳ хоҳлаган кишиларгагина берилувчи илоҳий илмдур».

Ладуний илм учга бўлинади: ваҳий, илҳом, фаросат (интуиция). Ваҳий пайғамбарларга, илҳом авлиёларга, фаросат орқали билиш эса сўфийларга Аллоҳ изни (рухсати) билан берилади.

Имом Садриддин билан бўлган суҳбатдан бир неча муддат ўтгандан сўнг Хизр алайҳиссалом келиб, Абдухолиқ Ғиждувонийга хуфия зикрдан таълим берадилар ва фарзандликка қабул қиладилар.

Хожа Абдухолиқ Ғиждувоний ёзадики: «Йигирма икки ёшимда уйғоқ қалбларнинг хожаси Хизр алайҳиссалом мени шайхи раббоний Юсуф Ҳамадоний қўлига топширдилар ва мени тарбият қилишга васият қилдилар, улар (яъни Юсуф Ҳамадоний) Мовароуннаҳрда эканликларида мен хизматларини қилдим ва кўп ман-фаатлар топдим».

Юсуф Ҳамадоний Абдухолиқ Ғиждувонийга сўфийлик хирқасини кийгизган. Абдулло Барқий, Хожа Ҳасан Андоқий, Хожа Аҳмад Яссавий, Абдухолиқ Ғижду-воний Юсуф Ҳамадонийнинг шогирдларидир.

Юсуф Ҳамадонийнинг қадамжолари Бухорои шарифда ҳозир ҳам бор. Бу қадамжо Корхона (Узбекистон) гузарида жойлашган. Бундан ўттиз йилча муқаддам Корхона гузарида ҳовуз, масжид, кичкина мақбара бор эди. Ҳовуз кўмилди, масжид эса йиқитилиб, унинг ўрнида ҳовли-жой қилинди. Лекин ҳовуз шимолидаги мақбара, яъни Юсуф Ҳамадоний қадамжолари шарафига қурилган бино қолган. Худди шу ерда Юсуф Ҳамадоний бир неча йил яшаб, Андоқий, Барқий, Яссавий, Ғиждувоний ва бошқа шогирдларга дарс берган. Дарвоқе, мақбара оёқости бўлмасин деб бир мусулмон ўз уйига қўшиб олган. Агар шундай этилмаганда эди, юзлаб алломаларимиз мозорлари каби бу зиёратгоҳ ҳам аллақачон ер юзидан йўқотилган бўларди. Айни шу кунларда бу зиёратгоҳ яна обод этилмоқда.

Кексаларнинг айтишича, қай бир пок одам жума куни саҳарда Корхона гузаридаги ҳовуз ёнига чўк тушиб, ихлос билан қулоқ солса, Юсуф Ҳамадоний корхоналаридан чиқаётган товушни эшитар экан. Мазкур гузар аҳолисининг кўпи матога нақш солиш касби билан шуғуллангани тарихдан маълум.

Биз юқорида зикр этиш ҳақида маълумот бердик. Хўш, нега зикр этиш машғулоти тариқатда асос қилиб олинган? Тўғри, зикр Аллоҳни ёдлаш ҳисобланади. Ошиқ ўз маъшуқини эслаган каби, зокир ўз маҳбубини муҳаббат билан ёдлайди.

Муҳаббат — тасаввуфнинг асосий рукнларидан бири. Жуда кўп ирфоннй тушунча — истилоҳларнинг шарҳи муҳаббатга боғланади. Умуман, тасаввуфни илоҳий муҳаббат ҳақидаги илм, дейиш мумкин. Чунки, тасаввуф илоҳий маърифатни эгаллаш, Аллоҳнинг сифат ва исмлари орқали Унинг зотини билиш ва танишни талаб қилар экан, буни ақл ва назарий — тафаккурий билимлар билан эмас, балки яширин бир ички туйғу, ботиний басират, яъни муҳаббат воситасида амалга ошириш мумкин, деб таълим беради (Нажмиддин Комилов).

Ҳазрат Баҳоуддин «кимхога нақш боғламоққа машҳурлар» (Алишер Навоий). Маълум бўляптики, Хожа Баҳоуддиннинг касблари кимхога, яъни матога нақш солиш экан.Чунки тариқат пирлари маълум бир касбни ўрганиб, ҳаёт кечирганлар. Зеро,пайғамбар алайҳиссаломнинг: «Қуръонни ўқиб, унга амал қилинглар. Ундан узоқлашиб ҳам кетманглар, унинг маъносига чуқур етаман, деб хато ва муболағага берилиб кетманглар, уни тирикчилик воситаси қилиб олиб, молу дунё орттиришга ҳам ўтманглар», деган ҳадисларига тариқат пирлари амал қилганлар. «Арқон олиб тоғдан ўтин териб, уни сотиб еб ва садақа қилган одам, тиланчилик билан кун кечиргандан яхшироқдир», деган ҳадис текинхўрлик, таъмагирликка қаршидир. Жумладан, шайхул-машойих Абу Саид Ғарроз маҳсидўз, шайхулислом Хожа Абдуллоҳ Ансорий этикдўз, шайх Муҳаммад Саккок пичоқчи, шайх Абулфайз Ҳаддод темирчи, ўз замони қутби (замонасининг, ягона авлиёси, валиюллоҳ) ва ғавси (мададкори) ҳисобланган шайх Абул Аббос Омилий ҳаммол, шайх Абулҳасан Нажжор дурадгорлик билан шуғулланган. Уларнинг лақаблари ҳам касбу корини билдириб турибди: харроз — маҳсидўз, саккок — пичоқчи, хаддод — темирчи, нажжор — дурадгор демакдир.

Ҳазрат Баҳоуддин таълимотлари ҳам худди шунга, яъни ўз қўл кучи билан ҳалол луқма топмоқ, кўнгил эса Аллоҳ таоло ёди билан бўлмоққа асосланган. Зеро, Ҳазрат Баҳоуддиннинг: «Дил ба ёру даст ба кор!» яъни, кўнгил ёр (Аллоҳ) ёди билан, қўл эса иш билан банд бўлсин, деган шиори бутун мусулмон оламига маш-хурдир.

Манбаъларда қайд қилинишича, Баҳоуддин Саййид Мир Кулолдан етти йил таълим олган, кейин устоз шогирдга ижозат бериб: «Ҳар қандай ройи ҳаё (хуш бўй) димоғингизга етса, талабда зинҳор тақсир қилманг!», деб тайинлаганлар.

Шундан сўнг Ҳазрат Баҳоуддин Халил Ота ва Қусам Шайхлардан ҳам сабоқ олганлар.

Бир кеча Ҳазрат Баҳоуддин тушларида турк шайхларидан Халил Отани кўрибдилар ва бу туш таъбирини бувиларидан сўрабдилар. Донишманд буви: «Эй фарзанд! Сенга турк машойихидан насиба бўлгай» дебди. Дарҳақиқат, маълум фурсатдан сўнг Ҳазрат Баҳоуддин Халил Отани бозорда учратадилар.

«Мақомат»да ёзилишича, Ҳазрат Баҳоуддин турк шайхларидан яна бири Қусам Шайх билан биринчи маротаба учрашган пайтда, ҳазрат Қусам Шайх қовун еб, пўчоғини Баҳоуддин томон отибдилар. Ҳазрат Баҳоуддин қовун қолдиғини пўчоғи билан бирга тановул қилган. Бу ҳолат икки-уч бор такрорланибди. Бир вақт шайхнинг ходими уч туя ва бир отнинг йўқолгани ҳақидаги хабарни келтиради. Шайх дарҳол: «Мана шу йигитни қаттиқ тутинг!», деб ишорат қилибдилар. Му-ридлар Хожа Баҳоуддинни тутиб, анча қийнабдилар. Баҳоуддин дуолари туфайли шом намозидан сўнг йўқолган уч туя ва от ўз-ўзидан пайдо бўлибди.

Мазкур ривоятдан бир неча хулосага келиш мумкин. Биринчидан, шайх Қусам Баҳоуддиннинг Ҳаққа яқинлигини сезган. Иккинчидан, Баҳоуддин биринчи кунда-ноқ шайхнинг имтиҳонидан ўтган. Учинчидан, ҳазрат Баҳоуддин шайх Қусам хизматига келганда вояга етиб, турли-туман илмлардан хабардор бўлган экан.

«Туҳфат аз-Зоирин» да ёзилганки, Баҳоуддин икки-уч ой Қусам Шайхга ихлос билан хизмат этиб, ул зотдан сабоқ олган. Шайх Қусам ҳазрат Баҳоуддинга: «Менинг тўққиз ўғлим бор, сен эса ўнинчи ўғлим ҳисобланасан, лекин ҳамма фарзандларимдан сен аълороқ », дебди.

Юқорида Баҳоуддин турк шайхларидан Халил Отани тушида кўриб, сўнг Бухоро бозорида учрашганларини эслатган эдик. «Туҳфат азлорин» да бу ҳақда ҳам маълумот бор. Ҳазрат Баҳоуддин Халил Ота билан илк бор бозорда учрашганларида, дарҳол шайхни танийди. Лекин шайх у кишига илтифот этмай ўтиб кетади. Кечаси бир дарвеш келиб, ҳазрат Баҳоуддинни Халил Ота ҳузурига олиб боради. Бир неча вақт ҳазрат Баҳоуддин Халил Ота суҳбатларидан баҳраманд бўлиб, сабоқ олади.

Анча муддатдан сўнг Халил Ота Мовароуннаҳрда султон бўлади. Ҳазрат Баҳоуддин устозга садоқат билан хизмат этади. Халил Ота доим Баҳоуддинга қа-раб: «Ҳар ким Ҳақ таоло ризолиги учун менга хизмат қилса, халқ орасида буюк бўлгай!», дер экан.

Халил Ота султонлик баҳридан кечгандан сўнг, Баҳоуддиннинг ҳам дунёвий ишлардан кўнгиллари совуб, Самарқанддан Бухорога қайтади.

Халил Ота мозори Нахшаб туманидаги Деҳаи Шул-луко мавзеидадир.

Бир ривоятда Ҳазрат Баҳоуддин қўлларидан бир неча йил тупроқ ҳиди аримаганлиги ҳақида хабар берилган. Негаки, ул зоти шариф кечалари кўча-кўйларни кафтлари билан сийпалаб, ўнқир-чўнқирларни текислаб, йўлда ётган хас-хашак, тиканларни териб юрарканлар. Бундан мақсад, йўлдан ўтаётиб бирон намозхон ё сўқир киши тўқиниб йиқилмасин, азият чекмасин экан. Бундай ишларни кечаси қилганлигига сабаб шуки, ҳеч ким кўрмасин. Зеро Аллоҳ йўлида қилинадиган хизматни ёлғиз Аллоҳ билмоғи жоиз. Пайғамбар алайҳиссаломнинг: «Йўлда ётган тикан шохларини олиб ташлаган одамнинг олдингию кейинги гуноҳларини Тангри кечади» деган ҳадисларига мувофиқ Ҳазрат Баҳоуддин ана шу хизматларни бажарган.

Нақл қилинишича, Баҳоуддин Қасри Орифонда қурилаётган масжидда хизмат қилиб, масжид томига тупроқни бошининг устига қўйиб ташиб, қуйидаги байтни замзама қилади:

Ба жон мекунам кори ту, чаро накунам,
Ба сар мекашам бори ту, чаро накашам?!

Мазмуни: Аллоҳ, сенинг хизматингни жоним билан адо қиламан, нега уни адо этмасканман? Сенинг юкингни бошимда кўтараман, нега кўтармас эканман?!

Нақл қилинишича, Баҳоуддин Нақшбанд йўлда кетаётиб, бир итни кўриб қолади ва ит ўтиб кетгандан кейин чўкка тушиб, ит оёқларининг изини ўпиб йиғлайди. Сўфий ана шу итдан сабоқ олиши керак, дейди. Ҳаққа етган мўътабар зот Ҳазрат Баҳоуддин Тангри таоло муҳаббатига ит каби содиқ бўлишни орзу қилганлар.

Навоий «Лисонут-тайр» да ушбу ҳикоятни келтириб, Ҳазрат Баҳоуддин тилидан қуйидагича баён этганлар:

Деди: «Мен ортуқ эканму ё бу ит,
Яна ўзи деди: «Ки эй инсофсиз,
Ул вафо аҳли аёғидин нишон,
Сен вафосизлик сари домон кашон».
Хатм қилди чу маънига сўзин,
Ер ўпиб, ул из уза қўйди кўзин».
(Н. Комилов, «Севганимизнинг севгани ҳам севимлидир»).

Баҳоуддин жуда кўп шаҳар, мамлакатларда жумладан, Макка, Мадина, Нишопур, Ҳирот, Марв, Самарқанд, Насафда булган. Лекин қаерда бўлмасин ҳамма жойда Қуръони Карим ва Ҳадиси шариф каломларини халққа етказмоқ, бидъатдан эл онгини покиза этмоқ учун саъй-ҳаракат қилган.

Ҳазрат Баҳоуддиннинг халифа (ўринбосар)си Хўжа Муҳаммад Порсонинг ёзишича, ўз пири билан биринчи маротаба муборак ҳаж сафарига чиққанида Марвга борган карвон иккига бўлинади. Бир гуруҳ Машҳад, бошқаси Ҳирот томон йўл олиб, Нишопурда яна қўшилмоқчи бўлишади. Ҳазрат Баҳоуддин Ҳиротга бориб мавлоно Зайниддин Абу Бакр Тайбодий билан учрашмоқни ният қилади, лекин Хожа Порсо эса Машҳадга қараб йўл олади. Хожа Порсо кейин бу ишидан бир умр афсусланиб юрган.

Ҳазрат Баҳоуддин Мавлоно Зайниддин Абу Бакр билан учрашади. Мавлоно ҳазратнинг исми шарифини билганидан сўнг: «Биз учун бир нақше боғланг!» деб илтимос қилади. Ҳазрат Баҳоуддин эса: «Келибмизки, Сиздин нақше элтгайбиз», деб жавоб берган. Мавлоно икки-уч кун ҳамсуҳбат бўлгандан сўнг, Баҳоуддинни ўз уйига элтиб, ҳаж сафарига ижозат берган.

Нақшбандия таълимотича, «нақш банд бир дил банд», яъни кўнглингда Аллоҳ таоло зикрини нақш айла демакдур. Демак, нақшбанднинг маъноси юракда Аллоҳ номини нақш айлаш ҳисобланади.

Ривоят қилинишича, Ҳирот шоҳларидан бири ҳазрат Баҳоуддин шарафига зиёфат уюштирибди. Лекин шоҳ зиёфатига қатнашган Баҳоуддин дастурхондан ҳатто нон ушоғини ҳам олиб оғизига солмабди. Бунинг сабабини шоҳ сўраганда: «Жанобларининг касблари не?», дебди. Шоҳ ҳайрон бўлиб: «Ҳазрат, мен шаҳаншоҳмен! Касбим шу!» деб жавоб берганда, Хожа Баҳоуддин: «Шоҳлик касб эмас. Довуд алайҳиссалом темирчилик қилиб кун кўрган. Сизнинг дастурхонингиздаги ноз-неъматлар пешона тери билан топилганда эди, ҳалол ҳисобланарди. Узр, бизга бу дастурхондан овқат тановвул қилмоқ жоиз эрмас» деб шоҳ зиёфатидан чиқиб кетади.

Дарвоқе, ҳазрат ҳар муридга албатта бир касбни ўрганишни тавсия этар экан.

Ҳазрат Баҳоуддин вафотидан бир кун олдин муридларининг ҳаммаси Хожа Муҳаммад Порсога тобеъ бўлишини васият қилган. 1389 йил Баҳоуддин Бухорои шариф яқинидаги Қасри Орифон (Когон тумани)да вафот этган. Жуда кўп шоирлар ҳазрат вафотига атаб тарих битганлар, лекин энг машҳури мана бу:

«Рафт шоҳи Нақшбандон Хожаи дунёву дин,
Он ки буди шоҳи роҳи дину давлат миллаташ.
Маскану маъвои чун буд Қасри Орифон,
«Қасри ирфон» зин сабаб омад ҳисоби реҳлаташ».

Мазмуни: Дунёда диннинг хожаси шоҳи Нақшбанд (Баҳоуддин) вафот қилди, у дину давлатнинг шоҳи эди. Унинг маскану маъвоси Қасри Орифон бўлган, шу са-баб вафоти тарихи «Қасри ирфон»дан чикади.

«Қасри ирфон»нинг абжад ҳисоби хижрий 791 (1389) йил бўлиб, шу йили Ҳазрат Нақшбандий вафоти қайд этилган.

Баҳоуддин Нақшбанд «Ҳаётнома», «Далелул ошиқин» номли китобларнинг муаллифидир.

Ҳазрат Баҳоуддиннинг биринчи ва етук халифалари Хожа Алоуддин Аттор (Муҳаммад ибн Муҳаммад ал Бухорий) бўлганлар. Баҳоуддин Хожа Алоуддин Атторни маънавий фарзандликка қабул қилган. Хожа Алоуддин Аттор 1400 йил вафот этган, қабри Ҳисори Шодмон (Душанбе шаҳри) вилояти, Чағониён тумани, Деҳинав қишлоғидадир.

Нақл қилинишича, Хожа Алоуддин Аттор вафотидан етти йил олдин Улуғ Хожа (Ҳазрат Баҳоуддин) қабрларини зиёрат қилади. Дарвешлардан бири туш кўрадики, Улуғ Хожа ва Алоуддин Аттор шоҳона бир қаср ёнига борибдилар. Мазкур қаср Муҳаммад алайҳиссаломга тегишли экан. Улуғ Хожа қасрга кириб, бир неча муддатдан сўнг ғоят севиниб чиқибди ва: «Аллоҳ таоло изни билан менга Муҳаммад алайҳиссалом шундай кароматни ато қилдилар: сулукимдаги қай бир муридим менинг қабримдан (хоҳ шарқу хоҳ ғарб, хоҳ жанубу хоҳ шимолда) юз фарсаҳ масофада бўлса, мен унга шафоат этурман» дебди. Алоуддин Атторнинг қабрлари 40 фарсанглик масофада жойлашган, шу сабаб шафоат мартабасига етган экан.

Хожа Муҳаммад Порсо (1419 йил вафот этган) ҳазрат Баҳоуддиннинг иккинчи халифасидир. Бу зоти шарифнинг исмлари Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Ҳофиз ал-Бухорий.

Хожа Алоуддин Ғиждувоний Баҳоуддиннинг учинчи халифаси ҳисобланади. Шайх Сирож Пирмастий, Хожа Абул Қосим Бухорийлар Баҳоуддиннинг асҳобидирлар.

Ҳазрат Баҳоуддиндан сизнинг тариқатингиз қай тартибда, деб сўралганда:

«Аз дарун шав ошнову ваз берун бегонаваш,
Ин чунин зебо равиш кам мебувад анлар жаҳон».

Мазмуни: Ичдан (яъни кўнгил билан) Аллоҳга ошно бўл, лекин ташқаридан бегонадай ўзни тут. Бундай гўзал равиш дунёда жуда кам учрайди, «Анжуманда хилват; зоҳир юзидин халқ билан ва ботин тарафидин Ҳақ Субҳанаху ва Таоло билан» деган байтлар билан жавоб берган.

Ҳазрат Баҳоуддин «ла илаҳа» ўзга маъбуднинг инкори, «иллаллоҳ» Аллоҳнинг борлиги исботи, «Муҳаммадун расулуллоҳ» зса «менинг изимдан юринглар» мақомига кирмоқ деб изоҳлаган.

Ҳазрат Баҳоуддин тариқатлари ботиний, яъни ички оламни баркамол этишга қаратилган.

Тариқатда зикр икки хил: жаҳрия (овоз чиқариб) ва хуфия (ичда — овоз чиқармай) тарзда адо қилиниши қайд этилади. Абдухолик Ғиждувоний ва у кишининг таълимини олган Баҳоуддин Нақшбанд хуфия зикрни тарғиб қилган. Бундай зикрда нафас чиқарганда «ла илоҳа», нафас олаётганда эса «иллаллоҳ» дейилади. Агар шу тарзда зикр қилинса, Аллоҳ номи юракда нақш каби боғланади.

Тариқатда самоъ — мусиқа ёрдамида куйлаб, Аллоҳни зикр этиш йўли ҳам бор. Мавлоно Жалолиддин Румий асос солган мавлавия йўлида зикру самоъ мавжуд. Лекин Абдухолиқ Ғиждувоний самоъни манъ қилиб айтади:

«Эй сўфии соф, ки куни майли самоъ,
Ҳосил зи самоъ, чун нифоқ асту видоъ.
Ё тарки самоъ кун, ки софи гарди,
Ё он ки Ҳаёти дили худ соз видоъ».

Мазмуни: Эй покиза сўфий, сен самоъга майл кўрсатсанг, ундан фақат нифоқ ва низо ҳосилини олажаксан. Ё самоъни тарк қилиб, тўғри йўлни танла, ёхуд ҳаётинг хавф остида қолади, шундан эҳтиёт бўл. (Муаллиф таржимаси)

Баҳоуддин уйларида хизматкор ҳам, қул ҳам бўлмаган. «Қачон бу бандалиг хожалиғ билан рост бўлур» деган жумлаларни у зоти шариф такрорлашни яхши кў-рарди. Дарвоқе, ҳаммамиз Аллоҳ таолонинг қулларимиз, Аллоҳ таоло йўлида хизматдамиз. Қулга қул тутмоқ, хизматкорга хизматкор тутмоқ эса жоиз эмас.

Хожаи Азизон номи билан машҳур бўлган Шайх Хожа Али Рометаний: «Ер бу тоифа кўзида бир суфра (дастурхон) дур» деган, яъни дастурхон устидаги барча нарса, дастурхон атрофидаги бор воқеа кўзга қандай аён кўринса, улуғ шайхлар кўзига бутун ер юзидаги воқеа, нарсалар ҳам худди шундай аён бўлиб туради. Ҳазрат Баҳоуддин эса: «Ер юзи бу тоифа кўзига тирноғ юзичаликдур», деб машойихлар назаридан ердаги бирор воқеа пинҳон бўлиб қолмаслигини билдирган.

Амир Темур, Хожа Исматуллоҳ, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Мирзо Бобур ва Бухоронинг кўп амирлари нақшбандия тариқатига эътиқод қўйганлари, мурид бўлганлари маълумдир.

Мавлоно Жалолиддин Холидийдан кейинги тариқат пирларидан қай бирининг даражаси Ҳазрат Баҳоуддин даражасига яқинлашгани ҳақида сураса, ул зот: «…бу навъ осори валоят (Худога яқинлик) зуҳурики (кўриниши), ҳазрати Хожа (Баҳоуддин)да Тангри таоло иноятидин воқеъ бўлубтур, тариқат машойихига мутааххирлардин (кейингилардин) ҳеч кимга бўлмайдур», деб жавоб берибдилар. Демак, ҳазрат Баҳоуддин шундай бир улуғликка етганларки, кейинги авлиёларнинг бирортасига бу даража муяссар бўлмаган.

Шайх Шабустарий таъкидлайди: «Боргил, сен кўнгил уйингни ораста қил, маъшуқанг келиши учун жой тузат. Қачон сен чиқиб кетсанг (яъни ўзлигингни тарк этсанг), шундан сўнг маъшуқанг у ерга киради ва жамолини сенга сенсиз зоҳир этади» (И. Ҳаққул, «Тасаввуф ва шеърият»). Кўнгил назаргоҳи Ҳақдур. Имом Ғаззолий ёзганларки: «Улуғлик эгаси, буюк Аллоҳ ҳаққи ҳурмати, мен Исо алайҳиссаломга нозил бўлган Инжилда кўрдим: «Мурдани жанозага қўйилган вақтдан то қабр бошига элтгунча Аллоҳ ўз улуғлиги билан қирқ савол сўрайди. Энг биринчи савол, Аллоҳ айтади: «Эй бандам, сен неча йиллар давомида бандалар назари тушадиган жойларни поклаб, тозалаб юрдингу, аммо менинг назарим тушадиган қалбингни ақалли бирон соат ҳам пок тутмадинг. Мен эса умидвор бўлиб, ҳар кун сенинг қалбингга қарайман. Эй бандам, эҳсону карамларимга ўраниб олиб, мендан бошқалар билан нималар қилмадинг. Ҳолбуки, мендан бошқанинг ёди билан нафас олиш ҳам лойиқ иш эмас. Гапир ё бир сўз эшита олмайдиган кармисан?!» (Имом Ғаззолий «Охиратнома»).

Нақшбандийга нисбат бериладиган қуйидаги байт ҳам ғоят ибратли:

«Ки то кай гўри мардоно парасти,
Ба гирди кори мардум гарди расти».

Мазмуни: Улуғ одамларнинг гўрига сиғингунча, уларнинг ишларига (улар айтган гапларга) амал қил, шундан сўнггина мақсадингга етасан.

Нега Баҳоуддинни «балогардон», яъни балони қайтарувчи, деб атайдилар? Жомийнинг «Нафоҳатул-унс» асарида ёзилишича, Бобойи Самосий ўз кулоҳларини Баҳоуддинга берган экан. Аллоҳ шу кулоҳ шарофатидан Баҳоуддинга балогардонлик кароматини ато этгани ҳақида «Мақомот»да ҳам хабар бор.

Агар қалб кўзини очиб, мушоҳада этсак, Баҳоуддин таълимотлари моҳиятидан қуйидаги хулосага келамиз. Ҳазрат таълимотлари Қуръони карим ва Ҳадиси шарифга асосланади. Демак, Қуръони карим ва Ҳадиси шарифдаги кўрсатмаларга риоя қилган одам балога дуч келмайди.

Аниқроғи, Қуръони карим ва Ҳадиси шариф балогардондир.У зот «Менинг таълимотимга эргашинг, амал қилинг, сиздан бало даф бўлур» деганда, шуни назарда тутган. Ҳазрат Баҳоуддин таълимотларини ўрганиб, унга амал қилмоқ фурсати етди.

Аллоҳ тавфиқ берсин, ҳаммамизни илмига амал этувчилар тоифасидан этсин. Омин!

Xoja Bahouddin Naqshband  tavalludining 700 yilligiga bag’ishlanadi 

Xoja Muhammad Boboyi Samosiy oʻz muridi Sayyid Mir Kulol bilan Qasri Hinduvondan oʻtayotganda: “Bu tuproqdan bir er isi kelmoqdadir. Shu zoti sharif barokatidin Qasri Hinduvon Qasri Orifonga aylangay” debdi. Oʻsha paytda hali Muhammad Bahouddin tugʻilmagan, balki onasining qornida ekan. Bir necha vaqtdan keyin yana oʻsha yerdan oʻtib: «Haligi erning isi ortiqroq boʻlubdur”, deydi. Darhaqiqat, shu vaqtlarda Muhammad Bahouddin tugʻiladi. Tugʻilganiga uch kun toʻlganda Bahouddinni Boboyi Samosiy maʼnaviy farzandlikka qabul qilib, Mir Kulolga Bahouddin tarbiyasi bilan jiddiy shugʻullanishni topshiradi.

HAZRAT BAHOUDDIN NAQSHBAND
Sadriddin Salim Buxoriy
“Dilda yor” kitobidan,Toshkent, 1993

Bismillahir Rohmanir Rohim

 Hazrat Sayyid Muhammad Bahol-haq val-millat vad-dunyo ud-din Naqshband ibn Sayyid Jaloliddin naqshbandiya tariqatining ulugʻ mashoyixlaridandir. Bu kishi sohibi karomat va olimi rabboniy, Qurʼoni Karim va paygʻambar alayhissalomning buyurganlarini xalqqa yetkazib, islom dini rivojiga muhim hissa qoʻshgan valiyulloh hisoblanadilar.

Hazratning ismi sharifi Muhammad, otasining ismi Muhammad Jaloliddin, lekin Gʻarbu Sharqda Hazrat Bahouddin, Xoja Buzurg (Buyuk Xoja), Shohi Naqshband nomlari bilan mashhurdir.

Hazrat Bahouddin 1318 yil Buxoro shahri yaqinidagi Qasri Orifon qishlogʻi (Kogon tumani)da tugʻiladi. Bahouddin tugʻilgan joy Qasri Hinduvon atalib, ke-yin esa u zot sharofatidan Qasri Orifonga aylandi.

Abulhasan Muhammad Boqir bin Muhammad Alining “Maqomoti shohi Naqshband” kitobida yozilishicha, Bahouddinga bevosita Sayyid Mir Kulol ustozlik qilgan.

Xoja Muhammad Boboyi Samosiy oʻz muridi Sayyid Mir Kulol bilan Qasri Hinduvondan oʻtayotganda: “Bu tuproqdan bir er isi kelmoqdadir. Shu zoti sharif barokatidin Qasri Hinduvon Qasri Orifonga aylangay” debdi. Oʻsha paytda hali Muhammad Bahouddin tugʻilmagan, balki onasining qornida ekan. Bir necha vaqtdan keyin yana oʻsha yerdan oʻtib: «Haligi erning isi ortiqroq boʻlubdur”, deydi. Darhaqiqat, shu vaqtlarda Muhammad Bahouddin tugʻiladi. Tugʻilganiga uch kun toʻlganda Bahouddinni Boboyi Samosiy maʼnaviy farzandlikka qabul qilib, Mir Kulolga Bahouddin tarbiyasi bilan jiddiy shugʻullanishni topshiradi.

Nosiriddin al Buxoriyning “Tuhfat az-Zoirin” (“Ziyoratchilarga tuhfa”) kitobida yozilishicha, Xoja Muhammad Boboyi Samosiy ulugʻ pir Xoja Ali Rometaniy (Xojai Azizon) ning eng yetuk shogirdlaridan boʻlgan. Boboyi Samosiy Buxoro viloyatining Rometan tumani Samos (Simos) qishlogʻida tugʻilgan. Qabri ham xuddi shu qishloqdadir.

Boboyi Samosiy Hazrat Bahouddinning dunyoga kelayotganini oldindan qanday bilgan? Alloh taolo tariqat pirlariga karomat quvvatini ato etgan ekan. Ular yozda daryo suvlarini muzlatar, bir zumda Magʻribdan Mashriqqa borib kelish qudratiga ega boʻlarkan. Shuningdek, oldindan koʻrmagan kishi kelishini his qila bilmoq, daryolardan koʻpriksiz oʻtmoq, suv yuzasida yurmoq, gulxan ustida bemalol turmoq, osmonda kezmoq, qushlar, hayvonlar bilan soʻzlashmoq, qalʼalarni barmoq ishorati bilan yakson etmoq kabi inson aqli bovar qilmaydigan ishlarni bajarmoq pirlarga xosdir. Boboyi Samosiy ham Alloh bergan karomat ila oldindan Bahouddinning dunyoga kelayotganini bilgan va oʻz muridlariga aytgan ekan.

“Tuhfatul ansob”da Bahouddin nasablari haqida shunday maʼlumot beriladi: Hazrat Bahoud haq vad-din Sayyid Muhammad ibn Sayyid Muhammad Jaloliddin Buxoriy ibn Sayyid Burhoniddin Xoldor ibn Sayyid Abdulloh ibn Sayyid Zaynulobiddin ibn Sayyid Shaʼbon ibn Sayyid Burhon ibn Sayyid Mahmud Rumiy ibn Sayyid Isʼhoq ibn Sayyid Taqi ibn Sayyid Mahmud Jome ibn Sayyid Ali Akbar ibn Hazrat Imom Hasan Askariy ibn Hazrat Imom Ali Taqi ibn Imom Muhammad Taqi ibn Hazrat imom Ali Muso ar Rizo ibn Zaynulobiddin ibn Husayn ibn Ali ibn Abu Tolib.

Hazrat ona tomonidan Siddiqiydir, yaʼni nasablari Abu Bakr Siddiqqa borib taqaladi.

“Tuhfat az-Zoirin”da Sayyid Mir Kulolning bir yuz oʻn toʻrtta xalifa (oʻrinbosar)lari boʻlgani, ularning yetugi Mavlono Orif Deha-Deggaroniy, Xoja Bahouddin Naqshband, Xoja Jamol Dehai Osiyoiy, Shayx Shamsuddin Kulol, Shayx Yodgor, Xoja Shayx Darzuniy va Mavlono Jamoliddin Keshiy deb yozilgan.
Sayyid Mir Kulolning Amir Burhon, Amir Hamza, Amir Shoh, Amir Umar ismli farzandlari boʻlgan.

“Temur tuzuklari”da xabar berilishicha, Sayyid Mir Kulolning shogirdlari Shamsuddin Kulol asli qarshilik boʻlib, Amir Temurning otasi Amir Taragʻayning piri, shuningdek, Sayyid Baraka va Zayniddin Toyibodiy qatori Amir Temurga pir boʻlgan.

Tarixiy manbalarda taʼkidlanishicha, Sayyid Mir Kulol Bahouddinga tariqat suluki (yoʻli) va odobni, zikr talqinini oʻrgatgan. Zikr soʻzining maʼnosi “yod-lash”, “eslash”, yaʼni Allohni yod qilish demakdir.

Zikr etish Qurʼoni Karimdagi “Aʼlo” surasining quyidagi oyatlari asosida shakllangan: “Sabbihisma robbikal aʼlaa” (1-oyat), yaʼni: “Poklab yod et hammadan oliy qadr boʻlgan Rabbing ismini”. “Va zakara isma robbihi va solla” (15-oyat), yaʼni: “Va (tili qalbi bilan) Rabbisining ismini zikr qilsa, namoz oʻqisa (yutuq oʻshaniki)” (Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf “Tafsiri Hilol” 30 juʼz.).

Hazrat Bahouddinning piriga ixlosu eʼtiqodini quyidagi rivoyatdan bilsa boʻladi. Pirlari Mir Kulol xumdonga oʻt yoqishni buyuribdi. Havo issiq, saraton payti ekan. Bahouddin xumdonga oʻtin qalab turib, egnidagi bor davlati hisoblanmish poʻstinni yechib olovga tashlabdi. Bu holni koʻrib Mir Kulol: “Ey farzand, xumdonga kirib poʻstiningizni oling, hali u sizga koʻp darkor boʻladi!”, debdi. Bahouddin esa eʼtiroz bildirgan: “Agar u tosh yoki temir boʻlganda ham xumdonda allaqachon erib ketardi. Mening poʻstinimdan nom-nishon qolmagandir”. Mir Kulol: “Ey Bahouddin! Haq Subhanahu taolo ishqi otashida necha yildan beri kuyib kelyapsiz, lekin bu poʻstiningizga ul otash taʼsir qilmadi. Vaholanki, egningizda doimo shu poʻstin bor edi. Xumdondagi olov zinhor-zinhor ul poʻstinni kuydirolmagay. Zero mashoyixlar: «Kasi soʻxtaro du bora biryon nakunand”, yaʼni,kuygan odamni ikkinchi marotaba oʻtga tashlamaslar, deganlar. Qoʻrqmay xumdonga kiring!» debdi. Bahouddin bismilloh, deb lov-lov yonib turgan xumdon ichiga kirsa, poʻstinining hatto bir tukiga ham olov taʼsir qilmagan ekan. Shunda Mir Kulol: “Ey farzand! Darveshlar zohirida boʻlgan narsalarga dunyo otashi taʼsir etmas. Siz darveshlar qalbidan joy olmoqqa saʼy-harakat aylang, shunda doʻzax otashi sizni kuydirolmas”, degan ekan.

“Maqomoti Amir Kulol”da bu kishining karomatlari haqida ajoyib hikoyatlar bor. Bir kuni Sayyid Mir Kulol asʼhob (suhbatdosh)lariga Kaʼbatulloh haqida hikoya qilib, Kaʼba koʻz oldilarida bor boʻyi bilan turgani kabi gʻoyat tiniq tasvirlabdi. Muridlaridan birining koʻngliga: “Kaʼba haqida gapiradigan kishi uni hech boʻlmasa umrida bir bor koʻrishi kerak-ku! Pirimiz Mir Kulol esa Kaʼba ziyoratiga borgan emaslar. Taxmin bilan gapiryaptilar!” degan fikr kelibdi.

Bir soatdan soʻng suhbat tugab, Mir Kulol asʼhoblari bilan koʻchaga chiqib, haligi muridning qoʻlidan tutib: “Ey nodon! Koʻngil koʻzini och va yuqoriga qara, tamosho qil!” debdi. Koʻnglidan shubha oʻtgan murid yuqoriga qarasa, Kaʼbatulloh Amir Kulolning boshi tepasida jilva qilib turibdi.
Ruboyi:

In dida bipoʻsh, to dilat dida shavad,
Z-on dida jahoni digare dida shavad.
Gar ravzani dil ba zikri Haq bikshoyi,
Dar jomi falakhar chi buvad dida shavad.

Mazmuni: Koʻzlaringni yum, to koʻngil koʻzlari ochilsin, zero koʻngil koʻzi ila oʻzga jahonni koʻrib boʻladi. Agar koʻngil ravzani (darichasi) Haq zikri ila ochilsa, falak komida ne ish boʻlsa, hammasini koʻrsa boʻladi.

Naql qilinishicha, Mir Kulol oʻz asʼhoblari bilan birga dashtda ketayotganida, asʼhoblar u kishidan oldinga oʻtgan, Mir Kulol esa orqada qolgan ekan. Toʻsatdan asʼhoblar oldidan bir bahaybat sher chiqib, yoʻlni toʻsadi. Asʼhoblar ne qilishni bilmay, Hazrat Mir Kulol tomon yuguradilar. Mir Kulol sherning yoniga borib, filhol uning boʻynidan olib, yoʻlning chekkasiga chiqarib qoʻyadi. Sher to asʼhoblar oʻtib ketguncha taʼzim qilib turadi.

Bahouddin oʻn sakkizga kirganida onasi u kishini uylantirmoqchi boʻladi. Bahouddin nikoh marosimiga Boboyi Samosiyni taklif etish uchun Samosga boradi. U yerda shayxning suhbatidan fayz olib, xursandlikdan masjidga borib, ikki rakaat namoz oʻqiydi va Allohga duo aytib: “Yo Rab! Balo yukin tortishga quvvat ber! Menga ehson qil?!” deydi. Bu duo Boboyi Samosiyga maʼlum boʻladi va ul zot: “Alloh, sening rizong ne boʻlsa, bu zaif bandangni anda tutgil. Fazlu karamingni mendan darigʻ tutma, deb duo etdi. Zero, Xudoi taolo har doʻstiga balo yuborsa, oʻz inoyati bilan balo yukini tortarga quvvat bergay. Banda oʻz ixtiyori bilan baloni oʻziga talab qilishi mumkin emas. Bu gustohlik (beadablik) hisoblanadi”, debdilar.

Naql qilinishicha, Bahouddin uylangan. Buxorolik shoir, olim Hasanxoja Nisoriyning (1516—1597) “Muzakkiri ahbob” (“Doʻstlar yodnomasi”) asarida Hazrat Bahouddinning nasllaridan boʻlgan Hasanxoja Naqshbandiy haqida maʼlumot bor. «…Hasanxoja Naqshbandiy — qutbul vosilin Xoja Bahoud-davlat val haq val-haqiqat vad dunyouddinning kirom nasli va ulugʻ avlodidan. Olqish olgan xulk-atvori va tahsinga sazovor kirdikori bor… Oliy va shon-shavkatli, yumushlarining ulugʻligiga qaramay, kamtarlik va niyozmandlik yoʻlini har qachongidan ham koʻproq ado etib, jismoniy lazzat, moddiy manfaatlarga iltifot qilmay, hamisha maʼnaviy huzur ortidan yuruvchi ekan, avzun tabʼi matonat devonining matlaʼi va fatonat qasidasining bayti boʻlib, goho sheʼr aytishga ham mayl bildirar va bu matlaʼ uning sharif soʻzlaridandir:

Dil burda zi maya chashm siyohe banogoh
Shirin dahane, lab shakare, roʻy chu moh.

Mazmuni: Toʻsatdan dilim elitdi tus qora koʻzi, shirin ogʻziyu shakkor labiyu oy uning yuzi (“Yoshlik”. 1-2-son, 1992 yil. Forschadan I. Bekjon tarjimasi.).

“Maqomot”da zikr qilinishicha, «Naqshbandiya tariqati pirlarining ayrimlari uvaysiydir. Jumladan, Boyazid Bastomiy, Abulhasan Xaraqoniy, Hazrat Bahouddin Naqshband uvaysiy hisoblanadilar.

Uvaysiy soʻzining mazmuni nima? Alisher Navoiy ushbu savolga quyidagicha javob berganlar: “…har kishiki, bu toifadin zohir yuzidin piri maʼlum boʻlmasa va mashoyixdin birining ruhi oni tarbiyat qilgan boʻlsa, oni uvaysiy derlar”. Demak, oʻtmish ulugʻlardan birining ruhi qaysi kishini tarbiya qilsa, unday shaxs uvaysiy boʻlar ekan.

Ilk uvaysiylardan Shayx Sulton Uvays Qaraniy hisoblanadi. Chunki Sulton Uvays tobeinlardan, yaʼni paygʻambar alayhissalomni koʻrmay, u kishining sahobalari bilan hamsuhbat boʻlgan.

Muhammad alayhissalomning ruhi shayx Uvaysni tarbiya etgan. Shu sabab, keyingi tobeinlar uvaysiy atalganlar. Demak, muridni koʻrmay tarbiya etish anʼanasi ham paygʻambar alayhissalomdan qolgan ekan.

Bahouddin Naqshbandga Xoja Abduxoliq Gʻijduvoniy ruhlari tariqat sabogʻini oʻrgatadi. Vaholanki, Abduxoliq Gʻijduvoniy vafotlaridan 139 yil oʻtgandan keyin Bahouddin tugʻiladi.

Xoʻsh, ruh oʻzi nima? Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning yozishicha, ruh mavzusi ilmda ham, falsafada ham qadimdan eng murakkab muammolardan hisoblanadi. Bu muammoning eng toʻgʻri yechimini Qurʼonda koʻramiz. Jumladan, “Isro” surasida shunday deyiladi: “Sendan ruh haqida soʻraydilar. Aytgin, ruh Allohning ishi, sizlarga faqat ozgina ilm berilgan, xolos” (85-oyat).

Bir kecha Bahouddin Buxoroi sharifdagi uchta mozoristonga boradi. Har mozorda bittadan chirogʻdon boʻlib, ichi toʻla yogʻ, lekin fatilalari, yaʼni piligi yogʻ ichiga botgan, shu sabab chirogʻlar milt-milt etib yonayotgan ekan. Ul fatilalarga andak harakat berilib, tuzatilsa, chiroq yorugʻroq nur sochishi muqarrar. Shunday manzarani koʻrib, Bahouddin mushohada etadi. Uchinchi muborak mozoristonga yetishganida, qibla devori yorilib, bir ulugʻ taxt paydo boʻladi. Taxt oldi parda bilan toʻsilgan ekan. Taxt ustida bir ulugʻ zot va u kishining atrofida bir necha nuroniy pirlar oʻtirganini Bahouddin koʻrib, ularning orasidan Boboyi Samosiyning ruhlarini taniydi. Davradagilardan biri ulugʻ taxtda oʻtirgan pir Hazrat Abduxoliq Gʻijduvoniy ekanligini va atrofdagilar esa Gʻijduvoniyning asʼhoblaridan Xoja Ahmad Siddiq, Xoja Avliyoi Kabir (Avliyoi Kalon), Xoja Orif Revgariy (Xoja Orifi Mohi Tobon), Xoja Mahmud Anjir Fagʻnaviy, Xoja Ali Rometaniy, Xoja Muhammad Boboyi Samosiyligini biladi.

“Bahouddin: «Ul jamoatdin iltimos qildimki, hazrat Xoja (Abduxoliq Gʻijduvoniy)ga salom qilay va muborak diydorlariga musharraf boʻlay. Yashil pardani shayxdan oldilar. Pire koʻrdum nuroniy. Salom qildim, javob berdilar va soʻzlarki, suluk mabdai (boshlanishi) va vasatiy (oʻrtasi) va oxirida keraklilarni manga bayon qildilar va dedilar, ul charogʻlarki, ul kayfiyat birla sanga koʻrguzdilar, ishorat va bashoratdur sanga bul yoʻl qobiliyati va isteʼdodidin.. Ammo isteʼdod fatilalarni harakat kelturmak kerak, to yorugʻay va asror zuhur qilgʻay…”.

Shundan soʻng Abduxoliq Gʻijduvoniy Bahouddinga nasihat etib, paygʻambar alayhissalom sunnatlariga amal qilish, har qanday bidʼatdan yiroq yurish, Mu-xammad alayhissalom hadislarini dasturulamal deb bilish va Sayyid Mir Kulol xizmatlariga borish kerakligini uqtiradi.

Abduxoliq Gʻijduvoniy Bahouddinga zikri xufiyani oʻrgatgan. Xufiya zikr, yaʼni ovoz chiqarmay Alloh taolo nomini yurakda zikr etish taʼlimini Abduxoliq Gʻijduvoniy Xizr alayhissalomdan oʻrgangan ekan.

Naql qilinishicha, bir kun Abduxoliq Gʻijduvoniy Qurʼoni karim tafsirini mutolaa etayotganlarida quyidagi oyatga duch kelgan: “Sen oʻz Parvardigoringga yolvor va maxfiy holda duo qil, chunki u haddan oshuvchilarni yoqtirmaydi”. Abduxoliq Gʻijduvoniy bu oyat mazmunini ustozi Imom Sadriddindan soʻraydi: “Agar zokir (zikr etuvchi kishi) ovoz chiqarsa, bu hol boshqalarga ayon boʻladi. Mabodo dilda, yaʼni tovush chiqarmay zikr etsa, shayton voqif boʻlur. Chunki, shayton odam farzandinig ichida qondek oqib yuradi, degan hadis shunga ishoradur. Xoʻsh, unda xufiya zikr etish qoidasi va tartibi qay tarzda boʻlur?” Imom Sadriddin: “Sen soʻrayotgan ilm «ilmi laduniy”dir, yaʼni Alloh taolo tomonidan ato qilingan ilm. Agar Alloh laduniy ilmini senga maʼlum qilmoqni xohlasa, albatta ahlulloh (Alloh odamlari)dan birini yoningga yuboradi, u seni bu ilmdan ogoh etadi», deb javob beribdilar.

Laduniy ilm haqida “Gʻiyosul lugʻot” da shunday xabar bor: “…Alloh taolo tomonidan ato qilingan ilm. Unday ilmga urinish, saʼy-harakat, riyozat chekish iatijasida, Alloh taolo xohlasa, ega boʻlish mumkin. Chunki bu Alloh xohlagan kishilargagina beriluvchi ilohiy ilmdur”.

Laduniy ilm uchga boʻlinadi: vahiy, ilhom, farosat (intuitsiya). Vahiy paygʻambarlarga, ilhom avliyolarga, farosat orqali bilish esa soʻfiylarga Alloh izni (ruxsati) bilan beriladi.

Imom Sadriddin bilan boʻlgan suhbatdan bir necha muddat oʻtgandan soʻng Xizr alayhissalom kelib, Abduxoliq Gʻijduvoniyga xufiya zikrdan taʼlim beradilar va farzandlikka qabul qiladilar.

Xoja Abduxoliq Gʻijduvoniy yozadiki: “Yigirma ikki yoshimda uygʻoq qalblarning xojasi Xizr alayhissalom meni shayxi rabboniy Yusuf Hamadoniy qoʻliga topshirdilar va meni tarbiyat qilishga vasiyat qildilar, ular (yaʼni Yusuf Hamadoniy) Movarounnahrda ekanliklarida men xizmatlarini qildim va koʻp man-faatlar topdim”.

Yusuf Hamadoniy Abduxoliq Gʻijduvoniyga soʻfiylik xirqasini kiygizgan. Abdullo Barqiy, Xoja Hasan Andoqiy, Xoja Ahmad Yassaviy, Abduxoliq Gʻijdu-voniy Yusuf Hamadoniyning shogirdlaridir.

Yusuf Hamadoniyning qadamjolari Buxoroi sharifda hozir ham bor. Bu qadamjo Korxona (Uzbekiston) guzarida joylashgan. Bundan oʻttiz yilcha muqaddam Korxona guzarida hovuz, masjid, kichkina maqbara bor edi. Hovuz koʻmildi, masjid esa yiqitilib, uning oʻrnida hovli-joy qilindi. Lekin hovuz shimolidagi maqbara, yaʼni Yusuf Hamadoniy qadamjolari sharafiga qurilgan bino qolgan. Xuddi shu yerda Yusuf Hamadoniy bir necha yil yashab, Andoqiy, Barqiy, Yassaviy, Gʻijduvoniy va boshqa shogirdlarga dars bergan. Darvoqe, maqbara oyoqosti boʻlmasin deb bir musulmon oʻz uyiga qoʻshib olgan. Agar shunday etilmaganda edi, yuzlab allomalarimiz mozorlari kabi bu ziyoratgoh ham allaqachon yer yuzidan yoʻqotilgan boʻlardi. Ayni shu kunlarda bu ziyoratgoh yana obod etilmoqda.

Keksalarning aytishicha, qay bir pok odam juma kuni saharda Korxona guzaridagi hovuz yoniga choʻk tushib, ixlos bilan quloq solsa, Yusuf Hamadoniy korxonalaridan chiqayotgan tovushni eshitar ekan. Mazkur guzar aholisining koʻpi matoga naqsh solish kasbi bilan shugʻullangani tarixdan maʼlum.

Biz yuqorida zikr etish haqida maʼlumot berdik. Xoʻsh, nega zikr etish mashgʻuloti tariqatda asos qilib olingan? Toʻgʻri, zikr Allohni yodlash hisoblanadi. Oshiq oʻz maʼshuqini eslagan kabi, zokir oʻz mahbubini muhabbat bilan yodlaydi.

Muhabbat — tasavvufning asosiy ruknlaridan biri. Juda koʻp irfonny tushuncha — istilohlarning sharhi muhabbatga bogʻlanadi. Umuman, tasavvufni ilohiy muhabbat haqidagi ilm, deyish mumkin. Chunki, tasavvuf ilohiy maʼrifatni egallash, Allohning sifat va ismlari orqali Uning zotini bilish va tanishni talab qilar ekan, buni aql va nazariy — tafakkuriy bilimlar bilan emas, balki yashirin bir ichki tuygʻu, botiniy basirat, yaʼni muhabbat vositasida amalga oshirish mumkin, deb taʼlim beradi (Najmiddin Komilov).

Hazrat Bahouddin “kimxoga naqsh bogʻlamoqqa mashhurlar” (Alisher Navoiy). Maʼlum boʻlyaptiki, Xoja Bahouddinning kasblari kimxoga, yaʼni matoga naqsh solish ekan.Chunki tariqat pirlari maʼlum bir kasbni oʻrganib, hayot kechirganlar. Zero,paygʻambar alayhissalomning: “Qurʼonni oʻqib, unga amal qilinglar. Undan uzoqlashib ham ketmanglar, uning maʼnosiga chuqur yetaman, deb xato va mubolagʻaga berilib ketmanglar, uni tirikchilik vositasi qilib olib, molu dunyo orttirishga ham oʻtmanglar”, degan hadislariga tariqat pirlari amal qilganlar. “Arqon olib togʻdan oʻtin terib, uni sotib yeb va sadaqa qilgan odam, tilanchilik bilan kun kechirgandan yaxshiroqdir”, degan hadis tekinxoʻrlik, taʼmagirlikka qarshidir. Jumladan, shayxul-mashoyix Abu Said Gʻarroz mahsidoʻz, shayxulislom Xoja Abdulloh Ansoriy etikdoʻz, shayx Muhammad Sakkok pichoqchi, shayx Abulfayz Haddod temirchi, oʻz zamoni qutbi (zamonasining, yagona avliyosi, valiyulloh) va gʻavsi (madadkori) hisoblangan shayx Abul Abbos Omiliy hammol, shayx Abulhasan Najjor duradgorlik bilan shugʻullangan. Ularning laqablari ham kasbu korini bildirib turibdi: xarroz — mahsidoʻz, sakkok — pichoqchi, xaddod — temirchi, najjor — duradgor demakdir.

Hazrat Bahouddin taʼlimotlari ham xuddi shunga, yaʼni oʻz qoʻl kuchi bilan halol luqma topmoq, koʻngil esa Alloh taolo yodi bilan boʻlmoqqa asoslangan. Zero, Hazrat Bahouddinning: “Dil ba yoru dast ba kor!” yaʼni, koʻngil yor (Alloh) yodi bilan, qoʻl esa ish bilan band boʻlsin, degan shiori butun musulmon olamiga mash-xurdir.

Manbaʼlarda qayd qilinishicha, Bahouddin Sayyid Mir Kuloldan yetti yil taʼlim olgan, keyin ustoz shogirdga ijozat berib: “Har qanday royi hayo (xush boʻy) dimogʻingizga yetsa, talabda zinhor taqsir qilmang!”, deb tayinlaganlar.

Shundan soʻng Hazrat Bahouddin Xalil Ota va Qusam Shayxlardan ham saboq olganlar.

Bir kecha Hazrat Bahouddin tushlarida turk shayxlaridan Xalil Otani koʻribdilar va bu tush taʼbirini buvilaridan soʻrabdilar. Donishmand buvi: “Ey farzand! Senga turk mashoyixidan nasiba boʻlgay” debdi. Darhaqiqat, maʼlum fursatdan soʻng Hazrat Bahouddin Xalil Otani bozorda uchratadilar.

“Maqomat”da yozilishicha, Hazrat Bahouddin turk shayxlaridan yana biri Qusam Shayx bilan birinchi marotaba uchrashgan paytda, hazrat Qusam Shayx qovun yeb, poʻchogʻini Bahouddin tomon otibdilar. Hazrat Bahouddin qovun qoldigʻini poʻchogʻi bilan birga tanovul qilgan. Bu holat ikki-uch bor takrorlanibdi. Bir vaqt shayxning xodimi uch tuya va bir otning yoʻqolgani haqidagi xabarni keltiradi. Shayx darhol: “Mana shu yigitni qattiq tuting!”, deb ishorat qilibdilar. Mu-ridlar Xoja Bahouddinni tutib, ancha qiynabdilar. Bahouddin duolari tufayli shom namozidan soʻng yoʻqolgan uch tuya va ot oʻz-oʻzidan paydo boʻlibdi.

Mazkur rivoyatdan bir necha xulosaga kelish mumkin. Birinchidan, shayx Qusam Bahouddinning Haqqa yaqinligini sezgan. Ikkinchidan, Bahouddin birinchi kunda-noq shayxning imtihonidan oʻtgan. Uchinchidan, hazrat Bahouddin shayx Qusam xizmatiga kelganda voyaga yetib, turli-tuman ilmlardan xabardor boʻlgan ekan.

“Tuhfat az-Zoirin” da yozilganki, Bahouddin ikki-uch oy Qusam Shayxga ixlos bilan xizmat etib, ul zotdan saboq olgan. Shayx Qusam hazrat Bahouddinga: “Mening toʻqqiz oʻgʻlim bor, sen esa oʻninchi oʻgʻlim hisoblanasan, lekin hamma farzandlarimdan sen aʼloroq ”, debdi.

Yuqorida Bahouddin turk shayxlaridan Xalil Otani tushida koʻrib, soʻng Buxoro bozorida uchrashganlarini eslatgan edik. “Tuhfat azlorin” da bu haqda ham maʼlumot bor. Hazrat Bahouddin Xalil Ota bilan ilk bor bozorda uchrashganlarida, darhol shayxni taniydi. Lekin shayx u kishiga iltifot etmay oʻtib ketadi. Kechasi bir darvesh kelib, hazrat Bahouddinni Xalil Ota huzuriga olib boradi. Bir necha vaqt hazrat Bahouddin Xalil Ota suhbatlaridan bahramand boʻlib, saboq oladi.

Ancha muddatdan soʻng Xalil Ota Movarounnahrda sulton boʻladi. Hazrat Bahouddin ustozga sadoqat bilan xizmat etadi. Xalil Ota doim Bahouddinga qa-rab: “Har kim Haq taolo rizoligi uchun menga xizmat qilsa, xalq orasida buyuk boʻlgay!”, der ekan.

Xalil Ota sultonlik bahridan kechgandan soʻng, Bahouddinning ham dunyoviy ishlardan koʻngillari sovub, Samarqanddan Buxoroga qaytadi.

Xalil Ota mozori Naxshab tumanidagi Dehai Shul-luko mavzeidadir.

Bir rivoyatda Hazrat Bahouddin qoʻllaridan bir necha yil tuproq hidi arimaganligi haqida xabar berilgan. Negaki, ul zoti sharif kechalari koʻcha-koʻylarni kaftlari bilan siypalab, oʻnqir-choʻnqirlarni tekislab, yoʻlda yotgan xas-xashak, tikanlarni terib yurarkanlar. Bundan maqsad, yoʻldan oʻtayotib biron namozxon yo soʻqir kishi toʻqinib yiqilmasin, aziyat chekmasin ekan. Bunday ishlarni kechasi qilganligiga sabab shuki, hech kim koʻrmasin. Zero Alloh yoʻlida qilinadigan xizmatni yolgʻiz Alloh bilmogʻi joiz. Paygʻambar alayhissalomning: “Yoʻlda yotgan tikan shoxlarini olib tashlagan odamning oldingiyu keyingi gunohlarini Tangri kechadi” degan hadislariga muvofiq Hazrat Bahouddin ana shu xizmatlarni bajargan.

Naql qilinishicha, Bahouddin Qasri Orifonda qurilayotgan masjidda xizmat qilib, masjid tomiga tuproqni boshining ustiga qoʻyib tashib, quyidagi baytni zamzama qiladi:

Ba jon mekunam kori tu, charo nakunam,
Ba sar mekasham bori tu, charo nakasham?!

Mazmuni: Alloh, sening xizmatingni jonim bilan ado qilaman, nega uni ado etmaskanman? Sening yukingni boshimda koʻtaraman, nega koʻtarmas ekanman?!
Naql qilinishicha, Bahouddin Naqshband yoʻlda ketayotib, bir itni koʻrib qoladi va it oʻtib ketgandan keyin choʻkka tushib, it oyoqlarining izini oʻpib yigʻlaydi. Soʻfiy ana shu itdan saboq olishi kerak, deydi. Haqqa yetgan moʻtabar zot Hazrat Bahouddin Tangri taolo muhabbatiga it kabi sodiq boʻlishni orzu qilganlar.
Navoiy “Lisonut-tayr” da ushbu hikoyatni keltirib, Hazrat Bahouddin tilidan quyidagicha bayon etganlar:

Dedi: «Men ortuq ekanmu yo bu it,
Yana oʻzi dedi: «Ki ey insofsiz,
Ul vafo ahli ayogʻidin nishon,
Sen vafosizlik sari domon kashon».
Xatm qildi chu maʼniga soʻzin,
Yer oʻpib, ul iz uza qoʻydi koʻzin».
(N. Komilov, “Sevganimizning sevgani ham sevimlidir”).

Bahouddin juda koʻp shahar, mamlakatlarda jumladan, Makka, Madina, Nishopur, Hirot, Marv, Samarqand, Nasafda bulgan. Lekin qayerda boʻlmasin hamma joyda Qurʼoni Karim va Hadisi sharif kalomlarini xalqqa yetkazmoq, bidʼatdan el ongini pokiza etmoq uchun saʼy-harakat qilgan.

Hazrat Bahouddinning xalifa (oʻrinbosar)si Xoʻja Muhammad Porsoning yozishicha, oʻz piri bilan birinchi marotaba muborak haj safariga chiqqanida Marvga borgan karvon ikkiga boʻlinadi. Bir guruh Mashhad, boshqasi Hirot tomon yoʻl olib, Nishopurda yana qoʻshilmoqchi boʻlishadi. Hazrat Bahouddin Hirotga borib mavlono Zayniddin Abu Bakr Taybodiy bilan uchrashmoqni niyat qiladi, lekin Xoja Porso esa Mashhadga qarab yoʻl oladi. Xoja Porso keyin bu ishidan bir umr afsuslanib yurgan.

Hazrat Bahouddin Mavlono Zayniddin Abu Bakr bilan uchrashadi. Mavlono hazratning ismi sharifini bilganidan soʻng: “Biz uchun bir naqshe bogʻlang!” deb iltimos qiladi. Hazrat Bahouddin esa: “Kelibmizki, Sizdin naqshe eltgaybiz”, deb javob bergan. Mavlono ikki-uch kun hamsuhbat boʻlgandan soʻng, Bahouddinni oʻz uyiga eltib, haj safariga ijozat bergan.

Naqshbandiya taʼlimoticha, “naqsh band bir dil band”, yaʼni koʻnglingda Alloh taolo zikrini naqsh ayla demakdur. Demak, naqshbandning maʼnosi yurakda Alloh nomini naqsh aylash hisoblanadi.

Rivoyat qilinishicha, Hirot shohlaridan biri hazrat Bahouddin sharafiga ziyofat uyushtiribdi. Lekin shoh ziyofatiga qatnashgan Bahouddin dasturxondan hatto non ushogʻini ham olib ogʻiziga solmabdi. Buning sababini shoh soʻraganda: “Janoblarining kasblari ne?”, debdi. Shoh hayron boʻlib: “Hazrat, men shahanshohmen! Kasbim shu!” deb javob berganda, Xoja Bahouddin: “Shohlik kasb emas. Dovud alayhissalom temirchilik qilib kun koʻrgan. Sizning dasturxoningizdagi noz-neʼmatlar peshona teri bilan topilganda edi, halol hisoblanardi. Uzr, bizga bu dasturxondan ovqat tanovvul qilmoq joiz ermas” deb shoh ziyofatidan chiqib ketadi.

Darvoqe, hazrat har muridga albatta bir kasbni oʻrganishni tavsiya etar ekan.

Hazrat Bahouddin vafotidan bir kun oldin muridlarining hammasi Xoja Muhammad Porsoga tobeʼ boʻlishini vasiyat qilgan. 1389 yil Bahouddin Buxoroi sharif yaqinidagi Qasri Orifon (Kogon tumani)da vafot etgan. Juda koʻp shoirlar hazrat vafotiga atab tarix bitganlar, lekin eng mashhuri mana bu:

«Raft shohi Naqshbandon Xojai dunyovu din,
On ki budi shohi rohi dinu davlat millatash.
Maskanu maʼvoi chun bud Qasri Orifon,
“Qasri irfon” zin sabab omad hisobi rehlatash».

Mazmuni: Dunyoda dinning xojasi shohi Naqshband (Bahouddin) vafot qildi, u dinu davlatning shohi edi. Uning maskanu maʼvosi Qasri Orifon boʻlgan, shu sa-bab vafoti tarixi “Qasri irfon”dan chikadi.

“Qasri irfon”ning abjad hisobi xijriy 791 (1389) yil boʻlib, shu yili Hazrat Naqshbandiy vafoti qayd etilgan.

Bahouddin Naqshband “Hayotnoma”, “Dalelul oshiqin” nomli kitoblarning muallifidir.

Hazrat Bahouddinning birinchi va yetuk xalifalari Xoja Alouddin Attor (Muhammad ibn Muhammad al Buxoriy) boʻlganlar. Bahouddin Xoja Alouddin Attorni maʼnaviy farzandlikka qabul qilgan. Xoja Alouddin Attor 1400 yil vafot etgan, qabri Hisori Shodmon (Dushanbe shahri) viloyati, Chagʻoniyon tumani, Dehinav qishlogʻidadir.

Naql qilinishicha, Xoja Alouddin Attor vafotidan yetti yil oldin Ulugʻ Xoja (Hazrat Bahouddin) qabrlarini ziyorat qiladi. Darveshlardan biri tush koʻradiki, Ulugʻ Xoja va Alouddin Attor shohona bir qasr yoniga boribdilar. Mazkur qasr Muhammad alayhissalomga tegishli ekan. Ulugʻ Xoja qasrga kirib, bir necha muddatdan soʻng gʻoyat sevinib chiqibdi va: “Alloh taolo izni bilan menga Muhammad alayhissalom shunday karomatni ato qildilar: sulukimdagi qay bir muridim mening qabrimdan (xoh sharqu xoh gʻarb, xoh janubu xoh shimolda) yuz farsah masofada boʻlsa, men unga shafoat eturman” debdi. Alouddin Attorning qabrlari 40 farsanglik masofada joylashgan, shu sabab shafoat martabasiga yetgan ekan.

Xoja Muhammad Porso (1419 yil vafot etgan) hazrat Bahouddinning ikkinchi xalifasidir. Bu zoti sharifning ismlari Muhammad ibn Mahmud al-Hofiz al-Buxoriy.

Xoja Alouddin Gʻijduvoniy Bahouddinning uchinchi xalifasi hisoblanadi. Shayx Siroj Pirmastiy, Xoja Abul Qosim Buxoriylar Bahouddinning asʼhobidirlar.

Hazrat Bahouddindan sizning tariqatingiz qay tartibda, deb soʻralganda:

«Az darun shav oshnovu vaz berun begonavash,
In chunin zebo ravish kam mebuvad anlar jahon».

Mazmuni: Ichdan (yaʼni koʻngil bilan) Allohga oshno boʻl, lekin tashqaridan begonaday oʻzni tut. Bunday goʻzal ravish dunyoda juda kam uchraydi, “Anjumanda xilvat; zohir yuzidin xalq bilan va botin tarafidin Haq Subhanaxu va Taolo bilan” degan baytlar bilan javob bergan.

Hazrat Bahouddin “la ilaha” oʻzga maʼbudning inkori, “illalloh” Allohning borligi isboti, “Muhammadun rasululloh” zsa “mening izimdan yuringlar” maqomiga kirmoq deb izohlagan.

Hazrat Bahouddin tariqatlari botiniy, yaʼni ichki olamni barkamol etishga qaratilgan.

Tariqatda zikr ikki xil: jahriya (ovoz chiqarib) va xufiya (ichda — ovoz chiqarmay) tarzda ado qilinishi qayd etiladi. Abduxolik Gʻijduvoniy va u kishining taʼlimini olgan Bahouddin Naqshband xufiya zikrni targʻib qilgan. Bunday zikrda nafas chiqarganda “la iloha”, nafas olayotganda esa “illalloh” deyiladi. Agar shu tarzda zikr qilinsa, Alloh nomi yurakda naqsh kabi bogʻlanadi.

Tariqatda samoʼ — musiqa yordamida kuylab, Allohni zikr etish yoʻli ham bor. Mavlono Jaloliddin Rumiy asos solgan mavlaviya yoʻlida zikru samoʼ mavjud. Lekin Abduxoliq Gʻijduvoniy samoʼni manʼ qilib aytadi:

«Ey soʻfii sof, ki kuni mayli samoʼ,
Hosil zi samoʼ, chun nifoq astu vidoʼ.
Yo tarki samoʼ kun, ki sofi gardi,
Yo on ki Hayoti dili xud soz vidoʼ».

Mazmuni: Ey pokiza soʻfiy, sen samoʼga mayl koʻrsatsang, undan faqat nifoq va nizo hosilini olajaksan. Yo samoʼni tark qilib, toʻgʻri yoʻlni tanla, yoxud hayoting xavf ostida qoladi, shundan ehtiyot boʻl. (Muallif tarjimasi)

Bahouddin uylarida xizmatkor ham, qul ham boʻlmagan. “Qachon bu bandalig xojaligʻ bilan rost boʻlur” degan jumlalarni u zoti sharif takrorlashni yaxshi koʻ-rardi. Darvoqe, hammamiz Alloh taoloning qullarimiz, Alloh taolo yoʻlida xizmatdamiz. Qulga qul tutmoq, xizmatkorga xizmatkor tutmoq esa joiz emas.

Xojai Azizon nomi bilan mashhur boʻlgan Shayx Xoja Ali Rometaniy: “Yer bu toifa koʻzida bir sufra (dasturxon) dur” degan, yaʼni dasturxon ustidagi barcha narsa, dasturxon atrofidagi bor voqea koʻzga qanday ayon koʻrinsa, ulugʻ shayxlar koʻziga butun yer yuzidagi voqea, narsalar ham xuddi shunday ayon boʻlib turadi. Hazrat Bahouddin esa: “Yer yuzi bu toifa koʻziga tirnogʻ yuzichalikdur”, deb mashoyixlar nazaridan yerdagi biror voqea pinhon boʻlib qolmasligini bildirgan.

Amir Temur, Xoja Ismatulloh, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Mirzo Bobur va Buxoroning koʻp amirlari naqshbandiya tariqatiga eʼtiqod qoʻyganlari, murid boʻlganlari maʼlumdir.

Mavlono Jaloliddin Xolidiydan keyingi tariqat pirlaridan qay birining darajasi Hazrat Bahouddin darajasiga yaqinlashgani haqida surasa, ul zot: “…bu navʼ osori valoyat (Xudoga yaqinlik) zuhuriki (koʻrinishi), hazrati Xoja (Bahouddin)da Tangri taolo inoyatidin voqeʼ boʻlubtur, tariqat mashoyixiga mutaaxxirlardin (keyingilardin) hech kimga boʻlmaydur”, deb javob beribdilar. Demak, hazrat Bahouddin shunday bir ulugʻlikka yetganlarki, keyingi avliyolarning birortasiga bu daraja muyassar boʻlmagan.

Shayx Shabustariy taʼkidlaydi: “Borgil, sen koʻngil uyingni orasta qil, maʼshuqang kelishi uchun joy tuzat. Qachon sen chiqib ketsang (yaʼni oʻzligingni tark etsang), shundan soʻng maʼshuqang u yerga kiradi va jamolini senga sensiz zohir etadi” (I. Haqqul, “Tasavvuf va sheʼriyat”). Koʻngil nazargohi Haqdur. Imom Gʻazzoliy yozganlarki: “Ulugʻlik egasi, buyuk Alloh haqqi hurmati, men Iso alayhissalomga nozil boʻlgan Injilda koʻrdim: «Murdani janozaga qoʻyilgan vaqtdan to qabr boshiga eltguncha Alloh oʻz ulugʻligi bilan qirq savol soʻraydi. Eng birinchi savol, Alloh aytadi: «Ey bandam, sen necha yillar davomida bandalar nazari tushadigan joylarni poklab, tozalab yurdingu, ammo mening nazarim tushadigan qalbingni aqalli biron soat ham pok tutmading. Men esa umidvor boʻlib, har kun sening qalbingga qarayman. Ey bandam, ehsonu karamlarimga oʻranib olib, mendan boshqalar bilan nimalar qilmading. Holbuki, mendan boshqaning yodi bilan nafas olish ham loyiq ish emas. Gapir yo bir soʻz eshita olmaydigan karmisan?!” (Imom Gʻazzoliy “Oxiratnoma”).
Naqshbandiyga nisbat beriladigan quyidagi bayt ham gʻoyat ibratli:

«Ki to kay goʻri mardono parasti,
Ba girdi kori mardum gardi rasti».

Mazmuni: Ulugʻ odamlarning goʻriga sigʻinguncha, ularning ishlariga (ular aytgan gaplarga) amal qil, shundan soʻnggina maqsadingga yetasan.

Nega Bahouddinni “balogardon”, yaʼni baloni qaytaruvchi, deb ataydilar? Jomiyning “Nafohatul-uns” asarida yozilishicha, Boboyi Samosiy oʻz kulohlarini Bahouddinga bergan ekan. Alloh shu kuloh sharofatidan Bahouddinga balogardonlik karomatini ato etgani haqida “Maqomot”da ham xabar bor.

Agar qalb koʻzini ochib, mushohada etsak, Bahouddin taʼlimotlari mohiyatidan quyidagi xulosaga kelamiz. Hazrat taʼlimotlari Qurʼoni karim va Hadisi sharifga asoslanadi. Demak, Qurʼoni karim va Hadisi sharifdagi koʻrsatmalarga rioya qilgan odam baloga duch kelmaydi.

Aniqrogʻi, Qurʼoni karim va Hadisi sharif balogardondir.U zot “Mening taʼlimotimga ergashing, amal qiling, sizdan balo daf boʻlur” deganda, shuni nazarda tutgan. Hazrat Bahouddin taʼlimotlarini oʻrganib, unga amal qilmoq fursati yetdi.

Alloh tavfiq bersin, hammamizni ilmiga amal etuvchilar toifasidan etsin. Omin!