Менинг таваллуд топган йилларим мамлакатимиз тарихининг энг алғов-далғовли кезларига тўғ­ри келди. Яъни, 1929 йили камина ёруғ дунёга келган даврда қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш тадбири авж олган экан. Ундан буёғи очарчилик (1930-33), мамлакатни ёт унсурлардан тозалаш баҳонасида қама-қама (1937-38), Иккинчи жаҳон уруши (1941-45) йиллари… Бундан кейинги даврларда ҳам одамларимизнинг кундалик ҳаёти анча йилларгача вайроналигича қолаверди. Урушдан чарчаб чиққан мамлакатни қайта тиклаш, (1950) тағин мамлакатни ёт унсурлардан тозалаш баҳонасида миллатимизнинг гули ҳисобланмиш зиёлиларни қатағон қилишди. Мана шу суронли давр­ларга қараб, бизнинг болалигимиз қандай кечганини тасаввур қилсангиз бўлади.

Носир Фозилов
АДАБИЁТ ЯСАЛМАЙДИ, ЯРАТИЛАДИ

Менинг таваллуд топган йилларим мамлакатимиз тарихининг энг алғов-далғовли кезларига тўғ­ри келди. Яъни, 1929 йили камина ёруғ дунёга келган даврда қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш тадбири авж олган экан. Ундан буёғи очарчилик (1930-33), мамлакатни ёт унсурлардан тозалаш баҳонасида қама-қама (1937-38), Иккинчи жаҳон уруши (1941-45) йиллари… Бундан кейинги даврларда ҳам одамларимизнинг кундалик ҳаёти анча йилларгача вайроналигича қолаверди. Урушдан чарчаб чиққан мамлакатни қайта тиклаш, (1950) тағин мамлакатни ёт унсурлардан тозалаш баҳонасида миллатимизнинг гули ҳисобланмиш зиёлиларни қатағон қилишди. Мана шу суронли давр­ларга қараб, бизнинг болалигимиз қандай кечганини тасаввур қилсангиз бўлади.

Мен туғилган Кориз қишлоғи шундоққина Туркистон шаҳрининг биқингинасида. Қишлоғимиз ша­ҳарга, бозорга яқин бўлгани учун одамлари­ни “бозорликлар” деб аташади. Мен ўн ёшга тўлганимда, яъни 1932-33 йиллари қишлоғимизнинг ярим аҳо­лисини илгарилари чорвамиз ёйиладиган ёйилма жойга кўчириб, колхозлаштирилди. Жумладан, бизнинг оиламиз ўша яйдоқ далалар бағрига кучиб ўтди. Ўша пайтдан бошлаб менинг болалигим шаҳардан йигирма чақиримлар узоқдаги бийдай далада кечди. Бошланғич таълимни ҳам шу ерда олдим.

Биз кўчиб ўтган Ёйилма деган қишлоқдаги 70-80 чоғли хонадон аҳли чорва билан шуғулланарди. У пайтларда одамлар ўқиш-ёзишга ҳавас қўйишдан ҳам кўпроқ қорин қайғуси билан қаттиқ боғланган эди. Қишлоғимизда фақат битта – Қаҳҳор деган одамда патефон бўлиб, салгина бўлса-да диллардан ғамларни қувиб, сени узоқларга олиб ке­та оларди. Бироқ китобхонлик туйғуси кучли эди. Одамлар ўқиш-ёзишни деярли билмасалар-да, менга ўхшаган 7-8 ёшдан мактабга бориб, шариллатиб ўқишни қойиллатадиган болаларга кечалари халқ достонлари – “Гўрўғли” туркумидан “Ҳасанхон”, “Рав­шанхон”, “Авазхон” достонларини такрор ва так­рор ўқитишдан, сел бўлиб тинглашдан чарчашмасди. Кейинчалик англадимки, улар шу достонларда ушалмаган армонларини кўришар, улар билан бирга туғилиб, бирга яшаб, ғам-ҳасратларини унутишар экан. Адабиётнинг кучини қаранг-а!

Ўқиган мактабим худди кечагидай кўз ўнгимда. Қишлоқ четидаги қўрғон, бир томони сомонхона, бир четида дўконча, бир ёнида сомон тўкиладиган кунгай жой. Худди шу ерда тенгқурларим билан офтобрўяда, сомонлар устида ўтириб, илк сабоқни чиқардим. Биринчи ўқитувчим, амаким Поччахон Қудратов ҳамма синфларга бир ўзи дарс берарди. У пайтларда ҳамма учун – 1-4-синфгача битта ўқитувчи ажратилар эди. Қурби етганлар шаҳарга – ўқишни давом эттиришга кетар, етмаганлар далада, оилада қолишарди.

Бобом мени Туркистон шаҳридаги мактабга жойлади. Бу мактаб шўролар ҳукумати томонидан миллатчи деб айбланган, уй-жойи мусодара қилинган, Туркистоннинг маърифатли бойларидан бири – Саидносирбойнинг уйи бўлиб, у биринчилардан бўлиб рус тилида таҳсил олган, биринчи ўзбек олимаси сифатида кимё фанига муҳим ҳисса қўшган, кимё дарслиги ёзган, Ойбекдек забардаст ўзбек адиби билан умргузаронлик қилган Зарифа Саидносированинг болалиги, ёшлиги кечган уй эди. Аммо шаҳарда ўқишнинг ўзи бўлмас эди. Биз ўқиймиз деб қишлоқдан чиққан беш-олти нафар боладан охири бир ўзим қолдим. У пайтларда ётоқхона йўқ, уч чақирим жойдан яёв қатнаймиз. Қишнинг совуғи, ёзнинг иссиғи, шамол, ёмғирлар билан олишиб бўлса ҳам ортга қайтмадим. Шу ерда мактабни тугатдим. Адабиётга, ижодга бўлган ихлос, иштиёқим шу ерда кучли муҳаббатга айланди. Робия опа Иброҳимова деган адабиёт ўқитувчимизни эҳтиром билан эслайман.

Тенгқурларим билан ўқишдан бўш пайтларимизда қўш ҳайдадик, сувчилик қилдик, ғўза чопдик, ёзги жазирамада ўроқ ўриб, хирмон янчдик. Эшак карвонлар тузиб, шаҳарга ғалла ташидик. Кейинчалик табелчилик ҳам қилдим. Хуллас, қилмаган ишим қолмади.

Тағин, бу одам ўзининг кечмишидан, болали­гидан нега бунча нолийди, деб ўйламанг. Мен ҳеч ҳам нолиётганим йўқ. Тўғри, биз уруш даври фарзандлари болаликнинг барча имтиёзларидан бебаҳра ўсдик. Шу туфайли ўқишларимиз ҳам ўлда-жўлда, узуқ-юлуқ бўлди. Гўдаклигимиз ҳам, болалигимиз ҳам, ўсмирлигимиз ҳам ўша даврларнинг турмуш ташвишлари билан омухта кечди. Кўрган-билганларимиз мурғак қалбларимизда бир умрга муҳрланиб қолди. Озми-кўпми ҳаётнинг қадрига етадиган, уни эъзозлайдиган одамлар бўлиб ул­ғай­ганимиз учун ўша даврларнинг машаққатли са­­­боқларидан миннатдор бўлишимиз зарур. Негаки, болаликда чеккан азиятларимиз-у, кўрган-бил­ганларимиз – ҳаммаси ёзган ва ёзилажак асарлари­мизга материал бўлиб хизмат қиляпти ва бундан кейин ҳам шундай бўлажак.

Отам Фозил Йўлдош ўғли ўқимаган бўлсалар ҳам уққан одам эдилар. Кўп йиллар колхозда ферма мудири, пахтачилик бригадасининг бригадири лавозимларида ишлади. Ўша пайтларда мен отамнинг бригадир бўлатуриб баъзан акушник ҳайдаб юрганларини кўриб: “Ё тавба, бригадир ҳам акушник ҳайдайдими?” деб ажабланардим. Шунда отам бунга изоҳ берардилар: “Болам, сен ҳайрон бўлма, мен Абдувойитнинг ўрнига ишлаяпман. Абдуво­йит эса менинг ҳисоб-китобимни тўғирлаб беради. Ўзинг биласан, менинг саводим йўқ, ўқимаганман. Ҳисоб-китобни тугатгач, акушкасини қайтариб бераман, ўзи ҳайдайверади”. Отамнинг бу гаплари ҳанузгача эсимдан чиқмайди.

Онам Жаҳонбиби Абдулла қизи эса бир умр деҳқончилигу уй юмушлари, фарзанд тарбияси билан шуғулланиб ўтдилар. Ёйилмада тўртинчи синфгача ўқиганимдан сўнг мени Йўлдош бобом Коризга олиб кетиб, шаҳар марказидаги ўрта ўзбек мактабига ўқишга берди. У киши ўқиган, обрў-эътиборли зот эдилар. Яқин-йироқ қишлоқларда биронта дов-жанжал бобомнинг иштирокисиз битимга келмаган, дейишади. Шунинг учун туркистонликлар у кишини “Йўлдош оқсоқол” деб аташар экан. Мен кўпроқ бобом билан Мастура бувимнинг тарбиясида бўлганман. “Сен Фозилнинг эмас, менинг боламсан. Мен сени ҳув анави қандак ўрикнинг тепасида туққанман”, деб эркалардилар мени Мастура бувим. Шунинг учун бўлса керак, оиламиздаги бошқа ука-сингилларимнинг исм-шарифлари Йўлдошев, меники эса Фозилов бўлиб қолган.

Энди адабиётга, ижодга бўлган иш­тиёқим қа­чондан бошлангани-ю, қандай қилиб болалар адабиётига қизиқиш пайдо бўлгани ҳақида айтсам.

Аввало, болалик бу – беғуборлик. Болалар учун асар ёзган ва бутун умрини шунга бағишлаган адиб ҳам бу беғуборликдан бебаҳра қолмайди. Негаки, болага ёзган адибнинг ўзи бола табиатли бўлади. Яъни, ёзувчи ўзининг табиатига мос, кўнглига яқин мавзуни қаламга олади. Иккинчидан, болаларни чин дилдан севган ёзувчигина болалар адабиётига содиқ бўлиб қолади. Болалар ҳаёти кўнглидан йироқ бўлган ёзувчи ўзини мажбурлаб бир-иккита нимарса ёзган бўлади-ю, бир юмалаб катталар адабиётига ўтади-кетади. Бундайлар адабиётимизда тўлиб-тошиб ётибди. Мен уларнинг исм-шарифларини айтмасам ҳам ўқувчиларнинг ўзлари уларни аниқ-тиниқ билишади. Бунинг устига, бир умр бола табиат бўлиб юриш ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди. Бола билан гаплашганингда бола бўлиб гаплашишинг, болаларга асар ёзаётганингда бола бўлиб, яъни боланинг назари билан ёзишинг керак бўлади. Шундай қилмасанг ёзган асарингни болалар ўқимайди. Бола асарингдан ўзини топа олсагина, ҳар куни ўзи бирга ўйнаб юрган ўртоқларининг феъл-атворларию, қилиқларини кўра олсагина қи­зиқиб ўқийди.

Болалар адабиёти – нозик адабиёт. Боланинг биринчи адабиёти – онасининг алласи. Қо­лаверса, содда, равон, қувноқ, маъноли, ритмик шеърлар, халқ эртаклари, ҳикоялар, қиссалар бола учун жуда зарур. Болалар ёзувчилари ўз асарлари билан болаларни катта адабиётга бошловчи дарғалардир. Бу адабиёт – ҳурматталаб адабиёт, эъзозталаб адабиёт. Чунки болалар учун ёзилаётган ҳар бир асарда ўзинг болага айлана олмас экансан, у жонсиз танага айланади. Қаттиқроқ қилиб айтганда, бировникини олиб ёпиштирсангиз, ёпишмай туради, ямоқ бўлади. Боланинг кўнгли ҳам худди шундай. Уни синдириб бўлмайди. Унга ҳамиша эътибор даркор. Унга меҳр берсангизгина унинг кўнгли тўлиб ўсади. У – меҳрталаб. Шундагина, у муҳаббатингиз мевасига айланади, изингизни босади.

Адабиёт дарсликлари, болалар адабиёти дарс­­ликлари алоҳида катта мавзу деб ўйлайман. Дарс­ликларга киритилган адибларимиз, шоирлари­мизнинг китоблари қўшимча адабиёт сифати­да мунтазам чоп этилиб турилиши, айниқса, лотин ёзувида бериб борилиши муҳимлигини таъкидлаб ўтмоқчиман. Айни кунларда худди шунга эҳ­тиёжимиз жуда кучли. Бунинг учун ноширлик фаолиятлари марказлашган ҳолда олиб борилса, учраётган савиясиз, пала-партиш, китоб деб аташга ҳам тил бормайдиган нохушликлардан ҳоли бўлинар эди. Адабиёт яратилади, уни “ясаб” бўлмайди. Бу том маънода, ҳам болалар, ҳам катталар адабиётига тааллуқлидир.

Мени болалар адабиётига бошлаб келган омиллардан яна бири боя айтиб ўтганимдек, болалигим билан ўсмирлигимнинг уруш йилларига тўғри келганлигидан, деб биламан.

Отам билан онам холавачча, иккаласининг ҳам бобоси битта – ўша катта бобомнинг бир қи­зи­­­дан отам, иккинчи қизидан онам туғилганлар. Кат­­та бобом Туркистонда катта уламо ўтган. У ки­­шини Турсунмуҳаммад Аълам домла аташаркан. Ғурбатий тахаллуси билан Тошкентда у киши­нинг тўртта шеърий тўплами чоп этилган. Тошкент­лик шоирлар Камий, Хислат домла, Сидқий Хон­дай­ли­қийлар билан дўст тутиниб, борди-келди қи­ли­шиб, но­малар ёзишиб, мулоқотда бўлиб турар эканлар. Менга ўша катта бобомдан нимадир ўтган бўлса ажаб эмас, деб ўйлайман.

Хуллас, 1949 йили ўрта мактабни битириб Тошкентга йўл олдим. Ўрта Осиё давлат дорилфунунининг филология куллиётига ўқишга кириб, уни 1954 йили тугатдим. Сўнг “Гулхан” журналида, “Ёш гвардия”, Ғафур Ғулом номидаги нашриётларда, “Шарқ юлдузи” журналида турли лавозимларда ишладим. Адабий ходим, катта муҳаррир, бўлим мудири бўлдим, журналларда масъул котиблик вазифасида фаолият олиб бордим.

Дорилфунунда ўқиб юрган кезларимда ўз курс­дошларимдан икки-уч ёш улуғроқ эдим. Негаки, боя айтиб ўтганимдек, ҳам ўқиб, ҳам ишлаганим учун олий ўқув даргоҳига кечроқ келдим. Ёзиш-чизиш машқларини ҳам кечроқ бошладим. Матбуотга ҳам эллигинчи йиллардан бошлаб иштирок эта бошладим. Дастлаб танқидий мақолалар ёздим, сўнг бадиий лавҳалар, кейин эса аста-секин ҳикояларга ўтдим. Қозоқ адибларининг йирик-йирик асарларини ўзбек тилига таржима қила бошладим. Таржима соҳасидаги саъй-ҳаракатларим ижодимда ҳам таржима, ҳам тажриба ролини ўтади десам хато қилмайман. Таржима қилиш асносида, шубҳасиз, жуда кўп нарсани ўргандим.

Биринчи китобим 1959 йили “Ирмоқ” деган ном билан босилиб чиқди. Шундан сўнг кетма-кет “Оқим” (1962), “Робинзонлар” (1964), “Қуш қаноти билан” (1965), “Қор хат” (1968), “Кўклам қиссалари” (1970), “Саратон” (1975), “Кичкина деманг бизни” (1977), “Дийдор” (1979), танланган асарларимнинг икки жилдлиги (1983-84), “Шум боланинг набиралари” (1885), “Устозлар даврасида” (1988), “Болалигим – пошшолигим” (1989), “Бир отар тўппонча” (1995) каби китобларим чоп этилди. Нашр этилган китобларим ўзга тилларга таржима қилинганлари билан қўшилганда ўттизтадан ошиб кетади. Бошқа тиллардан таржима қилганларим ва ўзим ёзганларимни қўшганда етмиш бешдан кўпроқ.

Ҳа, айтгандек, мен қозоқ адибларидан Абай, Мухтор Авезов, Собит Муқонов, Ғабит Мусрепов, Ғабиден Мустафин, Абдулла Тожибоев, Абдижамил Нурпеисов, Шерхон Муртазоев, Тахани Ахтанов, Қалтой Муҳаммаджонов, Қалнубек Турсунқулов, Хол­дорбек Найманбоев, Сайн Муродбеков кабиларнинг машҳур асарларини, булардан ташқари талайгина қирғиз, қорақалпоқ ёзувчиларининг китобларини ўзбек тилига ағдариб китобхонларга ҳадя этдим.

Камина шунинг учун ҳам бахтлиманки, ўзимга яраша ўқувчиларим бор. Жамоатчилик ва ҳу­ку­мат ардоғидан ҳам четда қолмадим – ижодий меҳ­натларимни муносиб тақдирлашди. 1985 йили “Шум боланинг набиралари” деган китобим учун Ғафур Ғулом номидаги мукофотга, 1986 йили қозоқ адабиётидан қилган таржималарим учун Бейимбет Майлин номидаги мукофотга, 1990 йили “Устозлар даврасида” номли китобим учун Ҳамза номидаги Ўзбекистон Давлат мукофотига сазовор бўлдим. 1984 йили ўзбек ва қозоқ адабий алоқаларини ривожлантиришдаги фаол иштироким учун “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби” деган юксак унвон билан, 1994 йили эса, халқаро маданий алоқаларга қўшган ҳиссам, қозоқ адабиётининг етук асарларини мунтазам таржима қилганим ҳамда мазкур халқлар ўртасидаги дўстликни ривожлантириш борасидаги хизматларим учун Қозоғистон Президенти мукофоти билан тақдирландим.

1999 йили “Эл-юрт ҳурмати” ордени билан, 2003 йили Қозоғистон Ёзувчилар уюшмасининг “Алам” номли халқаро мукофоти билан, 2011 йили эса “Топдиму йўқотмадим” деган китобим учун Давлат мукофоти билан тақдирландим.

Бунчалик эътибор, бу қадар эътироф мени ўқувчиларим олдида яна ҳам бурчдор, яна ҳам келажакдан умидвор қилиб қўяди. Ўзни ўқувчилар олдида бурчдор, келажакдан умидвор ҳис этмак туйғуси ҳамиша меҳнатга чорлаб туради. Шу муқаддас туйғу йўлдошим бўлиб турар экан, камина элу юрт хизмати учун қамишдан бел боғлаб ижод қилавераман.

“Ёшлик” журнали, 2013 йил, 7-8-сон.

Nosir Fozilov
ADABIYOT YASALMAYDI, YARATILADI

Mening tavallud topgan yillarim mamlakatimiz tarixining eng alg‘ov-dalg‘ovli kezlariga to‘g‘­ri keldi. Ya’ni, 1929 yili kamina yorug‘ dunyoga kelgan davrda qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirish tadbiri avj olgan ekan. Undan buyog‘i ocharchilik (1930-33), mamlakatni yot unsurlardan tozalash bahonasida qama-qama (1937-38), Ikkinchi jahon urushi (1941-45) yillari… Bundan keyingi davrlarda ham odamlarimizning kundalik hayoti ancha yillargacha vayronaligicha qolaverdi. Urushdan charchab chiqqan mamlakatni qayta tiklash, (1950) tag‘in mamlakatni yot unsurlardan tozalash bahonasida millatimizning guli hisoblanmish ziyolilarni qatag‘on qilishdi. Mana shu suronli davr­larga qarab, bizning bolaligimiz qanday kechganini tasavvur qilsangiz bo‘ladi.

Men tug‘ilgan Koriz qishlog‘i shundoqqina Turkiston shahrining biqinginasida. Qishlog‘imiz sha­harga, bozorga yaqin bo‘lgani uchun odamlari­ni “bozorliklar” deb atashadi. Men o‘n yoshga to‘lganimda, ya’ni 1932-33 yillari qishlog‘imizning yarim aho­lisini ilgarilari chorvamiz yoyiladigan yoyilma joyga ko‘chirib, kolxozlashtirildi. Jumladan, bizning oilamiz o‘sha yaydoq dalalar bag‘riga kuchib o‘tdi. O‘sha paytdan boshlab mening bolaligim shahardan yigirma chaqirimlar uzoqdagi biyday dalada kechdi. Boshlang‘ich ta’limni ham shu yerda oldim.

Biz ko‘chib o‘tgan Yoyilma degan qishloqdagi 70-80 chog‘li xonadon ahli chorva bilan shug‘ullanardi. U paytlarda odamlar o‘qish-yozishga havas qo‘yishdan ham ko‘proq qorin qayg‘usi bilan qattiq bog‘langan edi. Qishlog‘imizda faqat bitta – Qahhor degan odamda patefon bo‘lib, salgina bo‘lsa-da dillardan g‘amlarni quvib, seni uzoqlarga olib ke­ta olardi. Biroq kitobxonlik tuyg‘usi kuchli edi. Odamlar o‘qish-yozishni deyarli bilmasalar-da, menga o‘xshagan 7-8 yoshdan maktabga borib, sharillatib o‘qishni qoyillatadigan bolalarga kechalari xalq dostonlari – “Go‘ro‘g‘li” turkumidan “Hasanxon”, “Rav­shanxon”, “Avazxon” dostonlarini takror va tak­ror o‘qitishdan, sel bo‘lib tinglashdan charchashmasdi. Keyinchalik angladimki, ular shu dostonlarda ushalmagan armonlarini ko‘rishar, ular bilan birga tug‘ilib, birga yashab, g‘am-hasratlarini unutishar ekan. Adabiyotning kuchini qarang-a!

O‘qigan maktabim xuddi kechagiday ko‘z o‘ngimda. Qishloq chetidagi qo‘rg‘on, bir tomoni somonxona, bir chetida do‘koncha, bir yonida somon to‘kiladigan kungay joy. Xuddi shu yerda tengqurlarim bilan oftobro‘yada, somonlar ustida o‘tirib, ilk saboqni chiqardim. Birinchi o‘qituvchim, amakim Pochchaxon Qudratov hamma sinflarga bir o‘zi dars berardi. U paytlarda hamma uchun – 1-4-sinfgacha bitta o‘qituvchi ajratilar edi. Qurbi yetganlar shaharga – o‘qishni davom ettirishga ketar, yetmaganlar dalada, oilada qolishardi.

Bobom meni Turkiston shahridagi maktabga joyladi. Bu maktab sho‘rolar hukumati tomonidan millatchi deb ayblangan, uy-joyi musodara qilingan, Turkistonning ma’rifatli boylaridan biri – Saidnosirboyning uyi bo‘lib, u birinchilardan bo‘lib rus tilida tahsil olgan, birinchi o‘zbek olimasi sifatida kimyo faniga muhim hissa qo‘shgan, kimyo darsligi yozgan, Oybekdek zabardast o‘zbek adibi bilan umrguzaronlik qilgan Zarifa Saidnosirovaning bolaligi, yoshligi kechgan uy edi. Ammo shaharda o‘qishning o‘zi bo‘lmas edi. Biz o‘qiymiz deb qishloqdan chiqqan besh-olti nafar boladan oxiri bir o‘zim qoldim. U paytlarda yotoqxona yo‘q, uch chaqirim joydan yayov qatnaymiz. Qishning sovug‘i, yozning issig‘i, shamol, yomg‘irlar bilan olishib bo‘lsa ham ortga qaytmadim. Shu yerda maktabni tugatdim. Adabiyotga, ijodga bo‘lgan ixlos, ishtiyoqim shu yerda kuchli muhabbatga aylandi. Robiya opa Ibrohimova degan adabiyot o‘qituvchimizni ehtirom bilan eslayman.

Tengqurlarim bilan o‘qishdan bo‘sh paytlarimizda qo‘sh haydadik, suvchilik qildik, g‘o‘za chopdik, yozgi jaziramada o‘roq o‘rib, xirmon yanchdik. Eshak karvonlar tuzib, shaharga g‘alla tashidik. Keyinchalik tabelchilik ham qildim. Xullas, qilmagan ishim qolmadi.

Tag‘in, bu odam o‘zining kechmishidan, bolali­gidan nega buncha noliydi, deb o‘ylamang. Men hech ham noliyotganim yo‘q. To‘g‘ri, biz urush davri farzandlari bolalikning barcha imtiyozlaridan bebahra o‘sdik. Shu tufayli o‘qishlarimiz ham o‘lda-jo‘lda, uzuq-yuluq bo‘ldi. Go‘dakligimiz ham, bolaligimiz ham, o‘smirligimiz ham o‘sha davrlarning turmush tashvishlari bilan omuxta kechdi. Ko‘rgan-bilganlarimiz murg‘ak qalblarimizda bir umrga muhrlanib qoldi. Ozmi-ko‘pmi hayotning qadriga yetadigan, uni e’zozlaydigan odamlar bo‘lib ul­g‘ay­ganimiz uchun o‘sha davrlarning mashaqqatli sa­­­boqlaridan minnatdor bo‘lishimiz zarur. Negaki, bolalikda chekkan aziyatlarimiz-u, ko‘rgan-bil­ganlarimiz – hammasi yozgan va yozilajak asarlari­mizga material bo‘lib xizmat qilyapti va bundan keyin ham shunday bo‘lajak.

Otam Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li o‘qimagan bo‘lsalar ham uqqan odam edilar. Ko‘p yillar kolxozda ferma mudiri, paxtachilik brigadasining brigadiri lavozimlarida ishladi. O‘sha paytlarda men otamning brigadir bo‘laturib ba’zan akushnik haydab yurganlarini ko‘rib: “Yo tavba, brigadir ham akushnik haydaydimi?” deb ajablanardim. Shunda otam bunga izoh berardilar: “Bolam, sen hayron bo‘lma, men Abduvoyitning o‘rniga ishlayapman. Abduvo­yit esa mening hisob-kitobimni to‘g‘irlab beradi. O‘zing bilasan, mening savodim yo‘q, o‘qimaganman. Hisob-kitobni tugatgach, akushkasini qaytarib beraman, o‘zi haydayveradi”. Otamning bu gaplari hanuzgacha esimdan chiqmaydi.

Onam Jahonbibi Abdulla qizi esa bir umr dehqonchiligu uy yumushlari, farzand tarbiyasi bilan shug‘ullanib o‘tdilar. Yoyilmada to‘rtinchi sinfgacha o‘qiganimdan so‘ng meni Yo‘ldosh bobom Korizga olib ketib, shahar markazidagi o‘rta o‘zbek maktabiga o‘qishga berdi. U kishi o‘qigan, obro‘-e’tiborli zot edilar. Yaqin-yiroq qishloqlarda bironta dov-janjal bobomning ishtirokisiz bitimga kelmagan, deyishadi. Shuning uchun turkistonliklar u kishini “Yo‘ldosh oqsoqol” deb atashar ekan. Men ko‘proq bobom bilan Mastura buvimning tarbiyasida bo‘lganman. “Sen Fozilning emas, mening bolamsan. Men seni huv anavi qandak o‘rikning tepasida tuqqanman”, deb erkalardilar meni Mastura buvim. Shuning uchun bo‘lsa kerak, oilamizdagi boshqa uka-singillarimning ism-shariflari Yo‘ldoshev, meniki esa Fozilov bo‘lib qolgan.

Endi adabiyotga, ijodga bo‘lgan ish­tiyoqim qa­chondan boshlangani-yu, qanday qilib bolalar adabiyotiga qiziqish paydo bo‘lgani haqida aytsam.

Avvalo, bolalik bu – beg‘uborlik. Bolalar uchun asar yozgan va butun umrini shunga bag‘ishlagan adib ham bu beg‘uborlikdan bebahra qolmaydi. Negaki, bolaga yozgan adibning o‘zi bola tabiatli bo‘ladi. Ya’ni, yozuvchi o‘zining tabiatiga mos, ko‘ngliga yaqin mavzuni qalamga oladi. Ikkinchidan, bolalarni chin dildan sevgan yozuvchigina bolalar adabiyotiga sodiq bo‘lib qoladi. Bolalar hayoti ko‘nglidan yiroq bo‘lgan yozuvchi o‘zini majburlab bir-ikkita nimarsa yozgan bo‘ladi-yu, bir yumalab kattalar adabiyotiga o‘tadi-ketadi. Bundaylar adabiyotimizda to‘lib-toshib yotibdi. Men ularning ism-shariflarini aytmasam ham o‘quvchilarning o‘zlari ularni aniq-tiniq bilishadi. Buning ustiga, bir umr bola tabiat bo‘lib yurish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Bola bilan gaplashganingda bola bo‘lib gaplashishing, bolalarga asar yozayotganingda bola bo‘lib, ya’ni bolaning nazari bilan yozishing kerak bo‘ladi. Shunday qilmasang yozgan asaringni bolalar o‘qimaydi. Bola asaringdan o‘zini topa olsagina, har kuni o‘zi birga o‘ynab yurgan o‘rtoqlarining fe’l-atvorlariyu, qiliqlarini ko‘ra olsagina qi­ziqib o‘qiydi.

Bolalar adabiyoti – nozik adabiyot. Bolaning birinchi adabiyoti – onasining allasi. Qo­laversa, sodda, ravon, quvnoq, ma’noli, ritmik she’rlar, xalq ertaklari, hikoyalar, qissalar bola uchun juda zarur. Bolalar yozuvchilari o‘z asarlari bilan bolalarni katta adabiyotga boshlovchi darg‘alardir. Bu adabiyot – hurmattalab adabiyot, e’zoztalab adabiyot. Chunki bolalar uchun yozilayotgan har bir asarda o‘zing bolaga aylana olmas ekansan, u jonsiz tanaga aylanadi. Qattiqroq qilib aytganda, birovnikini olib yopishtirsangiz, yopishmay turadi, yamoq bo‘ladi. Bolaning ko‘ngli ham xuddi shunday. Uni sindirib bo‘lmaydi. Unga hamisha e’tibor darkor. Unga mehr bersangizgina uning ko‘ngli to‘lib o‘sadi. U – mehrtalab. Shundagina, u muhabbatingiz mevasiga aylanadi, izingizni bosadi.

Adabiyot darsliklari, bolalar adabiyoti dars­­liklari alohida katta mavzu deb o‘ylayman. Dars­liklarga kiritilgan adiblarimiz, shoirlari­mizning kitoblari qo‘shimcha adabiyot sifati­da muntazam chop etilib turilishi, ayniqsa, lotin yozuvida berib borilishi muhimligini ta’kidlab o‘tmoqchiman. Ayni kunlarda xuddi shunga eh­tiyojimiz juda kuchli. Buning uchun noshirlik faoliyatlari markazlashgan holda olib borilsa, uchrayotgan saviyasiz, pala-partish, kitob deb atashga ham til bormaydigan noxushliklardan holi bo‘linar edi. Adabiyot yaratiladi, uni “yasab” bo‘lmaydi. Bu tom ma’noda, ham bolalar, ham kattalar adabiyotiga taalluqlidir.

Meni bolalar adabiyotiga boshlab kelgan omillardan yana biri boya aytib o‘tganimdek, bolaligim bilan o‘smirligimning urush yillariga to‘g‘ri kelganligidan, deb bilaman.

Otam bilan onam xolavachcha, ikkalasining ham bobosi bitta – o‘sha katta bobomning bir qi­zi­­­dan otam, ikkinchi qizidan onam tug‘ilganlar. Kat­­ta bobom Turkistonda katta ulamo o‘tgan. U ki­­shini Tursunmuhammad A’lam domla atasharkan. G‘urbatiy taxallusi bilan Toshkentda u kishi­ning to‘rtta she’riy to‘plami chop etilgan. Toshkent­lik shoirlar Kamiy, Xislat domla, Sidqiy Xon­day­li­qiylar bilan do‘st tutinib, bordi-keldi qi­li­shib, no­malar yozishib, muloqotda bo‘lib turar ekanlar. Menga o‘sha katta bobomdan nimadir o‘tgan bo‘lsa ajab emas, deb o‘ylayman.

Xullas, 1949 yili o‘rta maktabni bitirib Toshkentga yo‘l oldim. O‘rta Osiyo davlat dorilfununining filologiya kulliyotiga o‘qishga kirib, uni 1954 yili tugatdim. So‘ng “Gulxan” jurnalida, “Yosh gvardiya”, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyotlarda, “Sharq yulduzi” jurnalida turli lavozimlarda ishladim. Adabiy xodim, katta muharrir, bo‘lim mudiri bo‘ldim, jurnallarda mas’ul kotiblik vazifasida faoliyat olib bordim.

Dorilfununda o‘qib yurgan kezlarimda o‘z kurs­doshlarimdan ikki-uch yosh ulug‘roq edim. Negaki, boya aytib o‘tganimdek, ham o‘qib, ham ishlaganim uchun oliy o‘quv dargohiga kechroq keldim. Yozish-chizish mashqlarini ham kechroq boshladim. Matbuotga ham elliginchi yillardan boshlab ishtirok eta boshladim. Dastlab tanqidiy maqolalar yozdim, so‘ng badiiy lavhalar, keyin esa asta-sekin hikoyalarga o‘tdim. Qozoq adiblarining yirik-yirik asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qila boshladim. Tarjima sohasidagi sa’y-harakatlarim ijodimda ham tarjima, ham tajriba rolini o‘tadi desam xato qilmayman. Tarjima qilish asnosida, shubhasiz, juda ko‘p narsani o‘rgandim.

Birinchi kitobim 1959 yili “Irmoq” degan nom bilan bosilib chiqdi. Shundan so‘ng ketma-ket “Oqim” (1962), “Robinzonlar” (1964), “Qush qanoti bilan” (1965), “Qor xat” (1968), “Ko‘klam qissalari” (1970), “Saraton” (1975), “Kichkina demang bizni” (1977), “Diydor” (1979), tanlangan asarlarimning ikki jildligi (1983-84), “Shum bolaning nabiralari” (1885), “Ustozlar davrasida” (1988), “Bolaligim – poshsholigim” (1989), “Bir otar to‘pponcha” (1995) kabi kitoblarim chop etildi. Nashr etilgan kitoblarim o‘zga tillarga tarjima qilinganlari bilan qo‘shilganda o‘ttiztadan oshib ketadi. Boshqa tillardan tarjima qilganlarim va o‘zim yozganlarimni qo‘shganda yetmish beshdan ko‘proq.

Ha, aytgandek, men qozoq adiblaridan Abay, Muxtor Avezov, Sobit Muqonov, G‘abit Musrepov, G‘abiden Mustafin, Abdulla Tojiboev, Abdijamil Nurpeisov, Sherxon Murtazoev, Taxani Axtanov, Qaltoy Muhammadjonov, Qalnubek Tursunqulov, Xol­dorbek Naymanboev, Sayn Murodbekov kabilarning mashhur asarlarini, bulardan tashqari talaygina qirg‘iz, qoraqalpoq yozuvchilarining kitoblarini o‘zbek tiliga ag‘darib kitobxonlarga hadya etdim.

Kamina shuning uchun ham baxtlimanki, o‘zimga yarasha o‘quvchilarim bor. Jamoatchilik va hu­ku­mat ardog‘idan ham chetda qolmadim – ijodiy meh­natlarimni munosib taqdirlashdi. 1985 yili “Shum bolaning nabiralari” degan kitobim uchun G‘afur G‘ulom nomidagi mukofotga, 1986 yili qozoq adabiyotidan qilgan tarjimalarim uchun Beyimbet Maylin nomidagi mukofotga, 1990 yili “Ustozlar davrasida” nomli kitobim uchun Hamza nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldim. 1984 yili o‘zbek va qozoq adabiy aloqalarini rivojlantirishdagi faol ishtirokim uchun “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi” degan yuksak unvon bilan, 1994 yili esa, xalqaro madaniy aloqalarga qo‘shgan hissam, qozoq adabiyotining yetuk asarlarini muntazam tarjima qilganim hamda mazkur xalqlar o‘rtasidagi do‘stlikni rivojlantirish borasidagi xizmatlarim uchun Qozog‘iston Prezidenti mukofoti bilan taqdirlandim.

1999 yili “El-yurt hurmati” ordeni bilan, 2003 yili Qozog‘iston Yozuvchilar uyushmasining “Alam” nomli xalqaro mukofoti bilan, 2011 yili esa “Topdimu yo‘qotmadim” degan kitobim uchun Davlat mukofoti bilan taqdirlandim.

Bunchalik e’tibor, bu qadar e’tirof meni o‘quvchilarim oldida yana ham burchdor, yana ham kelajakdan umidvor qilib qo‘yadi. O‘zni o‘quvchilar oldida burchdor, kelajakdan umidvor his etmak tuyg‘usi hamisha mehnatga chorlab turadi. Shu muqaddas tuyg‘u yo‘ldoshim bo‘lib turar ekan, kamina elu yurt xizmati uchun qamishdan bel bog‘lab ijod qilaveraman.

“Yoshlik” jurnali, 2013 yil, 7-8-son.