Болаларим улғаяркан, бу кимга тортди экан, қанақа бўларкин деб уларга синчиклаб тикилган пайтларимиз кўп бўлган. Шунда уларнинг яқин сифатларини тез топган, шунингдек, мана бу феъли қай бирига уланаркин деб узоқ ўйлаганмиз. Болаларимиз ана шунақа кузатувлар остида ўсган. Ҳаётимиз ҳам ўтаверган. Мана шундай гоҳ яқин, гоҳ йироқ бўлиб, яъни яшашимизга ортиқча халақит қилмай ўсишганки, бу биздан кўрган меҳрибончиликнинг ўзимизга қайтаришлари керак деган гап.
Миҳаел Крюгер
ОЛТИ ФАРЗАНДИМ МЕНИНГ
Рус тилидан Зоҳир Аълам таржимаси
Таниқли немис адиби,шоири ва таржимони Миҳаел Крюгер (Michael Krueger) 1943 йилнинг 9 декабрида Виттгендорф (Виттгендорф) шаҳарчасида туғилган.Болалиги Берлинда ўтган.Узоқ йиллар нашриётларда ишлаган.1972 йилда унинг шеърлари илк маротиба эълон қилинган. Бугунга келиб у кўплаб адабий мукофотлар соҳибидир. У 4 йил аввал Тошкентга ташриф буюриб, Гёте институтида адабий учрашув ўтказган эди.
Болаларим улғаяркан, бу кимга тортди экан, қанақа бўларкин деб уларга синчиклаб тикилган пайтларимиз кўп бўлган. Шунда уларнинг яқин сифатларини тез топган, шунингдек, мана бу феъли қай бирига уланаркин деб узоқ ўйлаганмиз. Болаларимиз ана шунақа кузатувлар остида ўсган. Ҳаётимиз ҳам ўтаверган. Мана шундай гоҳ яқин, гоҳ йироқ бўлиб, яъни яшашимизга ортиқча халақит қилмай ўсишганки, бу биздан кўрган меҳрибончиликнинг ўзимизга қайтаришлари керак деган гап. Шубҳасиз, эр-хотин иккимизга туққанларимиздан ирсий бир нимарсалар ўтган, биздан эса болаларимизга-да юққан. Бунга қарши фикр билдириб бўлмайди. Аммо бизнинг хотинга бу гап ёқмайди. Баъзи-баъзидаги ваҳимага тушувчи кайфият, сир тутишга мойиллик, даъватчиликка хос кўтаринки гаплар буларнинг бари, хотинимнинг фикрича фақат мендан ўтган эмиш, чунки унинг аждодлари бу камчиликлардан бир неча авлод бурун қутулиб кетганмишлар.
Бироқ, бирмунча вақтдан бери эр-хотинни ташвишга солган ўзгаришлар юз бера бошлади. Бир бўғинли исм қўйилган ўғилларим (Фриц, Франс, Макс) ҳам, икки бўғинли номга эга (Анка, Xанна, Улла) қизларим ҳам: «Сизларнинг маданият деган анъанавий тушунчаларингизни биз инкор этамиз, бундан кейинги ҳаётимизда ундан фойдаланмаймиз», деб ҳеч иккиланмай, ишонч билан баёнот бердилар. Аввалига бу оддий майнавозчилик, ота-она уйидаги рамзий кутубхона ва роял бўлган мумтоз маданиятнинг кучлилигига қарши норозилик қилиғи сифатида туюлди бизларга. Аммо кейин, ҳатто университетни муваффақиятли тугаллаган кенжамиз Макс китоб сотувчига айланиб, газеталардаги адабиёцҳунослик мавзуларини инкор этиб, фақат олди-сотди хабарларига муккасидан кетганда, сўнгра, китобларга эстетик эмас, сотилиш рақобати ва маркетинг нуқтаи назаридангина баҳо бера бошлаганда, сухандонлигида китоб савдосининг стратегияси биринчи ўринга чиққач, биз унга қўл силтадик- қўйдик.
Энг биринчи бўлиб болаларимиздаги ўзгариш тўнғич қизимиз Анкада сезила бошлади. Илгари у рақс театрининг юз фоизли шайдоси, мухлиси эди. Рақс-театрининг премералари қўйиладиган Вена, Вуппертал ёки Эссен шаҳарларига бориб келиш учун неча кунлаб дарсларини қолдирарди. Биз мухлиси бўлган анъанавий драма театрининг «Ҳамлет»дан Xорватнинг песаларигача қамраган репертуарига рақс театрини қарама-қарши қўйиб баҳс этар, жон-жаҳди билан уни ҳимоя қиларди. Синглиси Xанка янги саҳналаштирилган «Торквато Тассо»га мақтов айца, Анка заҳарли қаҳ-қаҳа билан мазах қиларди. Тўғрисини айтиш керак, хотиним иккимиз «Торквато тассо»дан антракт пайтида қочиб қолгандик. Бу воқеадан сўнг Анкага ҳамхона бўлиб яшовчи Xанка, рақс театри шаънига айтилаётган мақтовлар жонига тегиб кетганини рўкач қилиб, Уллининг хонасига кўчиб ўтишга рухсат сўради. Синглисининг хонани бўшатиши эса Анкани хурсанд қилди. Чунки майдон кенгайганди. Энди мактабдан келибоқ ўз гавдасида рақс театрининг алмойи-алжойи, тасқара ҳолатларини жонлантиришига ҳеч ким халақит қилмасди. Унинг бу машғулотлари оиламизга янгидан янги можаролар тайёрлаши тайиндек эди. Йўқ, бир неча ой ичида қизимизнинг рақс театрига қизиқиши совиди-да, маданият соҳасининг иқтисоди ва менежменти хусусида қайнай бошлади. Гапларида рақс театри мавзуси йўқолиб, мабодо чиқиб қолса ҳам доимо ўтган замон феълида айтиларди.
Хотинимнинг фикрича, қизимизнинг рақс театрига бутун вужуди билан берилганлик даври ўтганди. Тўғрисини айцам, илгари Анканинг ғайриоддий силтанишлари, полда ётиб қийшанглаши, нотаниш одамлар ёнида туриб ҳам ваҳшиёна қичқириб юборишларидан қутулганимга хурсанд бўлдим. Ўшанақа вақтларда қизимнинг театр ва рақс-нинг бу ғайриоддий қоришувига бутунлай берилиб кеца-я, деб даҳшатга тушардим. Лекин ҳозир, батамом диққат бўлиб, маданий-менежмент дарсига боргунча битириши лозим бўлган бизнес-режалар устида қийналиб ўтиришларини кўриб, ўша ваҳшиёна қилиқлари ҳам тузук эди шекилли, деб ўйлаб ҳам қоламан. Нима бўлгандаям ҳозир у, росмана маданият менежментига санъат билан бевосита алоқада бўлиш зарарлидир деган гапларни ишонч билан айтиб, рақс театрисиз яшаб юрибди. Санъациз яшаш мумкинлиги хусусида Макс ҳам у билан ҳамжиҳат. Иккови маданий-менежмент лойиҳалари агентлигини тузиб, икки-уч йил ичида уни агентлик аксиядорлик жамиятига айлантириб, уни биржага киргизиб, ўзлари умрларининг қолган қисмини Ўрта денгизнинг биронта оролида роҳат фароғатда ўтказмоқчилар. Эрфуртда уч юзта шоир. Зулсбахда хор конкурси, Тюбингенда «Бадан ва маданият» кўргазмаси. Маданият ҳақида анъанавий тасаввурларга эга хотинимни уларнинг бу каби лойиҳаларию гаплари даҳшатга солади. Нега энди орол? Нимага оролларга интилишади?– деб сўрайди мендан.– Каттакон қитъада жимгина ўтирсалар бўлмайдими?
Хонамиздаги драматик театрга бўлган муҳаббат ҳам ҳавога учиб кетди. Яқингинада бутун оламда Ҳамлет, Тассо, Ричард, Лир гапларидаги эҳтирослар, пафослар, саҳна нутқининг маданияти, ахлоқ, хомхаёл орзулар, чироқ режиссураси, актёрларнинг саҳнада худбинлик билан ўзларини тиқиштириш, кўрпани ўзларига тортиш ҳолларига қарши курашдан бошқа нарса йўқ эди. Унинг аҳволига қараб қизимизни актриса бўлмоқчи деб хотиним саросимага тушганди. Xанканинг косметика, грим анжомларини ишлата туриб ҳиринглаб кулишлари, Виннига[1] ўхшатиб пешонасидаги соч тутамини силкиб қўйишлари, овқатланиб бўлиб талинкани суриб қўйишлари, хуллас, барча-барчаси тез орада қизимизни саҳнада кўриб қолишимиз мумкинлигидан далолат берарди. Эҳтимол яланғоч Дездемона[2] бўлиб чиқар ҳали, деб пўнғилларди хотин.
Бироқ, бир неча ойдан сўнг Xанка учун театр ўлди. Гапига қараганда, театрнинг ривожланиш кучлари сўнган эмиш. Энди Xанка рекрутёр, яъни ишга кираётган кишиларга маслаҳатчилик қилармиш. Ўлиб бўлган санъат, яъни театр билан умрни боғлашнинг зарурати йўқ эмиш. Энг муҳими ўз ролингни яхши бажариб, ўзингни яхши кўрсатиб, яхши сотиш эмиш. Xуллас, Xанка жуда келажаги равнақли иш берадиган «Касблар менежменти» билим юртига ўқиш-га кирди. Xотиним рекрутёр нималигини яхши тушунмаса-да, сал кўнгли жойига тушди: ҳеч бўлмаса ечинмаса керак бу ишида, деб ўйлади у.
Кенжатойимиз Улла оиламизда илгаритдан машмашали бир аъзо эди. Кўп ўйлайдиган, индамас бир қиз бўлиб, овқатни кам ер, кам ухлар, аммо негадир кўп сув ичарди. Мактаб унинг учун деярли йўқ нарса эди. Соатлаб расм чизар, уларни томоша қилар ҳамда узоқ термилиб ўтирарди. Сюрреализмнинг алмойи-алжойи эротикаси қизиқтирарди уни. Қизимнинг акварелларидаги мавжудотларни оёғи осмондан келиб ишлашганига қарамай, хотинимга у тасвирларда жинсий алоқа кўринишлари бордек туюларди. Расмларни гоҳ остин, гоҳ устин қилиб кўришимизга қарамай, ўзимиз чиқарган мазмунларга ўзимизнинг ишончсизлигимиз ортиб бораверарди. Қизимнинг «Туғилаётган ва лаънатланган» деб аталган бир тасвири менга айниқса ёқарди. Нима чизилганлигини англамасак-да, ҳозиргача ўша сурат назаримда жуда антиқа туюларди. Бунинг нималиги ҳақида сўраганимизда қизимиз: «Кўриб турган нарсангиз тасвирланган» деб жавоб берди. Xотиним унинг жавобини сурбетлик деб атади.
Улла тарбияси оғир бола эди-ю, одамлар билан тил топишиши осон кечарди. Ўтган йил баҳорининг бошларида уни гимназиядан ҳайдашди. Аммо май ойидаёқ уни бадиий академияга қабул қилишди. Сабаби, унга устозлик қиладиган профессор Каршга қизимнинг эротик аквареллари маъқул тушган экан. «Худди шу руҳда давом этавер» деган маслаҳати ноябр ойигача давом этди. Сабаби шундаки, профессор ўз ишларининг кўргазмаларини ташкил қилишдан вақт орттиролмасди. Декабр ойининг бошларида Улла профессорнинг Регенсбургда ўтказилаётган кўргазмасини ташкил этишда ёрдам бериш шарафига муяссар бўлди. Унинг ёрдамида атай олиб келинган қизил қумни Галереянинг бурчакларига чиройли тўп-тўп қилиб қўйиб чиқишди. Бу қизил қум Перунинг сейсмик жиҳатдан хавфли ерларидан келтирилган эди. Регенсбургга етиб келгунича қумоқ-қумоқ қотиб қолгани учун уни майдалаш ва элаклашга тўғри келди. Кўргазманинг каталогида Улланинг номи тилга олиниб, миннатдорчилик билдирилганди. Бироқ, Исонинг туғилиш байрамига етмай, Улла бадиий академиядан кетиб бир аслзода аёлнинг Санъат Менежерлиги агентлигига ишга кириб олди. Бу агентлик йирик-йирик фирмаларга офисларининг деворларини безаш учун санъат асарлари сотаркан. Ҳозир қизимнинг маоши меникидан икки баравар ошиқ. Xотиним хурсанд, қизим Регенсбург кўргазмасида ишлатилган қумни машина ишлаб чиқарувчи йирик бизнесменга сотворишни эплади. Бизнесмен қумни ўз мажлислар залининг бурчакларига сепиб, келувчиларнинг уни ушлаб кўриш истакларидан эҳтиётлаб чегаралаб қўйган. Давримиз ишбилармонларининг замонавий санъатга бўлган ҳурматларини кўриб қойил қолади киши. Улла эса худди мана шу соҳада одамларга ёрдам беради, лекин бу ёрдамида қўлини совуқ сувга урмайди.
Хўш, бу ёқда энди Фриц билан Франс қолдими? Икковиям маданият деса бурнини жийириб, Фриц фалсафа билан, Франс эса мусиқа билан шуғулланарди. Фриц ўзи аслида ҳам оиламизда даҳо ҳисобланарди. Синфдошлари Микки-Маусларни томоша қилиб юрганда у «Руҳ феноменологияси»ни ўқияпман деб айтарди. Гим-назияни аъло баҳолар билан битирди. Эвазига унга «Немис халқи фонди» ва «Фраусенгоф номидаги немис жамияти»нинг стипен-диялари берилди. Сўнгра талабалар алмашуви шартномасига тушиб, Гарвард университетида ўқиб келди. Фалсафа журналларида мақолалари, тақризлари босилди. Шунча муваффақиятларга қарамай Фрицнинг бир ишкали борлиги сезилиб турарди. Буни хотиним биринчи бўлиб сезиб, далил сифатида Фриц ўзининг тугалланмаган «Фалсафа тарихининг тугаши» номли докторлик диссертацияси қоғозларининг орқасини қора ишлар ёзувига ишлатилаётганини айтди. Ниҳоят бир куни емакхонада йиғилиб ўтирганимизда Фриц келиб, «Лингвистик бурилишни»[3] қўлдан чиқарганини эълон қилди.
«Қандай қилиб бунга йўл қўйдинг?» деб куюнарди хотиним. Бироқ бўлар иш бўлиб, бўёғи синганди. Яна ойнинг ўн беши қоронғи, ўн беши ёруғ дегандек, Фриц Интернетда ўзига шахсий сайт очиб олиб, у орқали одамларга ҳаётий масалаларда маслаҳатлар бермоқда. «Ҳеч қанақа назария-пазария йўқ. Лўнда аниқ иш», деб қўйди хотиним кўнгли жойига тушиб. Бу ёғини айцам, Фриц университетда «Лингвистик бурилиш» хусусида ишлаётган профессорнинг учта ойлигига тенг маош олади. У, яшашининг мазмуни нималигини йўқотган одамларга кечасию кундузи маслаҳат бериш билан шуғул-ланади. Биз уни деярли кўрмаймиз. Компютер тугмаларининг шиқирлаб туришидан унинг ҳали ҳам тириклигидан хабардор бўламиз, холос. Кечалари баъзан бақириб, ҳайқириб овоз чиқаради. Бунисига кўникиб кетармиз, деган умидимиз бор.
Франс ўғлимиз эса ўзининг узун сочлари, қотма қомати, ўткир кўзлари, доимо киядиган қора палтоси билан ҳамиша кўзимизга санъат оламининг типик вакили бўлиб кўринарди. Карнай ва икки фортепяно учун ёзилган мусиқа асари Барида мукофот олган, «И – XII композиция»сининг премераси Лейпсигда бўлиб ўтган, сўнгра эса Нюрнбергда ўйналганди. Дирижёрлик супасида Франснинг ўзи турганди. «ИХ Композиция»сида дўл устида бураб юргизиладиган ўйинчоқ – ўрдакни сакратиб қўйгани учун уни енгил-елпи самара кетига тушишда айблашди. Аммо у ўз ижодий топилдиғидан қайтишни истамади. Xуллас, у санъат билан яшарди. Айтишича, англаб етиб бўлмас нарсаларни эшиттира оладиган ягона нарса – мусиқа санъати эди. Ҳар бир нота – сукунатнинг совғасидир. Бу каби баёнотлари бизни ҳайратга соларди. Бироқ, бир ярим ой бурун ҳақиқатан ҳам тунушиб бўлмайдиган воқеа юз берди. Нонушта пайтида «Кимда-ким биттагина бўлса ҳам мусиқа нотаси яратган бўлса уни жинни деб ҳисоблаш керак», деб «баёнот» берди. Xотиним юм-юм оқаётган ёшини ютиб, ўзига келгунча ўғил емак-хонадан чиқиб кетди. Ҳамма мусиқа асбобларини пуллади, сочларини кестирди, «Армани»дан костюм, сўнгра «ролекс» соат сотиб олди. Кейин хусусий телевизион каналга мусиқа таҳри-риятининг раҳбари бўлиб ишга кирди. »Мусиқа консерва»ларини бошқаради. Ҳозир мен ушбу сатрларни ёзарканман, телевизорда ўғлимнинг «Жаҳон овози» деган дастури кетаётир, унда тўрт яшар болакай, духоба айиқчасини ушлаганча «Аё, Марям»ни куйламоқда. Xотинимнинг оғзи қулоғида.
Исонинг туғилиш байрамига Фрицдан бўлак барчамиз йиғилганмиз. Фрицда айни шу кунларда сайтига боғлиқлиги кўпайиб қолганди. Дастурхонга тортилган ғозни тугатганимиздан кейин ҳаммаси ўзининг кичкина компютерига ёпишиб олди. Бири электрон почта орқали таниш-билишлари ила хат ёзиша бошлади, иккинчиси майда-чуйда нарсаларни харид қилишга тушиб кетди. Ҳаёт давом этарди. Исонинг туғилиш байрами билан янги йил орасида, хотиним иккимиз ўттиз йилдан бери адабиётдаги янгиликлар билан қувонтириб келадиган китоб клубига бир марта кириб чиқдик, холос. Болаларимизнинг фикрига кўра, ҳозир «боокс он деманд» тизими билан ҳамкорлик қилиш фойдалироқ эмиш: китобларни уйга келтириб бериш текин экан. Франс бизга компютер орқали мусиқаларни «кўчириб олишни» ўргатиб қўйгач эса, филармония консертларига оладиган абонентлардан воз кечдик.
Театрни умуман унутиш керак, деб тинмай уқтирарди Xанка қизимиз. Рақс театридаги янгиликларни билиб қўйсак бўларди, деган фикримизни айтгандик, Анкамизни кулги жиниси тутиб босиб анчагача қўйвормади. Улла эса уйимиз деворларини Базелиц расмларидан кўчирма қилинган видеопроексия билан безатишни маслаҳат берди. Ёқмаса истаган пайтда ўчириб қўйиш мумкинлиги билан қулай экан. Оилавий зиёфатимизнинг охиридаги ширинлик-кагина чиққан, озиб ранглари оқариб кетган Фриц эса, оддий маданий маънавият етишмовчилигидан туғилажак эҳтимоли бор танглик келса маслаҳат учун унга мурожаат қилишимиз мумкинлигини айтди.
Хуллас, болаларимиз ғамхўр, ҳар нарсани таъминлаб туришади. Шунга қарамай, хотиним унга нимадир етишмаётганлигидан шикоятланиб туради. Кечқурунлари мен пианино чалишга ўтираман, хотиним найда жўр бўлади. Иккаламиз болаларимиз ҳақида узоқ-узоқ мириқиб суҳбатлашамиз.
—————————-
Винни – афтидан гап театр, кино, телесериалларда кўп ролларни ўйнаган атоқли ва таниқли актриса Винни Маркус (1921–2001)ҳақида бормоқда.
Берлиндаги «Фрае фолксброне» театрида жанжал ва баҳсларга сабаб бўлган «Отелло»нинг саҳналаштирилишига (1977 й.) шама.
Гап янги фалсафий оламга асос солган Америка файласуфи Ричард Рортининг «Лингвистик бурилиш» асари ҳақида кетмоқда.
Mixael Kryuger
OLTI FARZANDIM MENING
Rus tilidan Zohir A’lam tarjimasi
Taniqli nemis adibi,shoiri va tarjimoni Mihael Kryuger (Michael Krueger) 1943 yilning 9 dekabrida Vittgendorf (Vittgendorf) shaharchasida tug’ilgan.Bolaligi Berlinda o’tgan.Uzoq yillar nashriyotlarda ishlagan.1972 yilda uning she’rlari ilk marotiba e’lon qilingan. Bugunga kelib u ko’plab adabiy mukofotlar sohibidir. U 4 yil avval Toshkentga tashrif buyurib, Gyote institutida adabiy uchrashuv o’tkazgan edi.
Bolalarim ulgʻayarkan, bu kimga tortdi ekan, qanaqa boʻlarkin deb ularga sinchiklab tikilgan paytlarimiz koʻp boʻlgan. Shunda ularning yaqin sifatlarini tez topgan, shuningdek, mana bu fe’li qay biriga ulanarkin deb uzoq oʻylaganmiz. Bolalarimiz ana shunaqa kuzatuvlar ostida oʻsgan. Hayotimiz ham oʻtavergan. Mana shunday goh yaqin, goh yiroq boʻlib, ya’ni yashashimizga ortiqcha xalaqit qilmay oʻsishganki, bu bizdan koʻrgan mehribonchilikning oʻzimizga qaytarishlari kerak degan gap. Shubhasiz, er-xotin ikkimizga tuqqanlarimizdan irsiy bir nimarsalar oʻtgan, bizdan esa bolalarimizga-da yuqqan. Bunga qarshi fikr bildirib boʻlmaydi. Ammo bizning xotinga bu gap yoqmaydi. Ba’zi-ba’zidagi vahimaga tushuvchi kayfiyat, sir tutishga moyillik, da’vatchilikka xos koʻtarinki gaplar bularning bari, xotinimning fikricha faqat mendan oʻtgan emish, chunki uning ajdodlari bu kamchiliklardan bir necha avlod burun qutulib ketganmishlar.
Biroq, birmuncha vaqtdan beri er-xotinni tashvishga solgan oʻzgarishlar yuz bera boshladi. Bir boʻgʻinli ism qoʻyilgan oʻgʻillarim (Frits, Frans, Maks) ham, ikki boʻgʻinli nomga ega (Anka, Xanna, Ulla) qizlarim ham: «Sizlarning madaniyat degan an’anaviy tushunchalaringizni biz inkor etamiz, bundan keyingi hayotimizda undan foydalanmaymiz», deb hech ikkilanmay, ishonch bilan bayonot berdilar. Avvaliga bu oddiy maynavozchilik, ota-ona uyidagi ramziy kutubxona va royal boʻlgan mumtoz madaniyatning kuchliligiga qarshi norozilik qiligʻi sifatida tuyuldi bizlarga. Ammo keyin, hatto universitetni muvaffaqiyatli tugallagan kenjamiz Maks kitob sotuvchiga aylanib, gazetalardagi adabiyotshunoslik mavzularini inkor etib, faqat oldi-sotdi xabarlariga mukkasidan ketganda, soʻngra, kitoblarga estetik emas, sotilish raqobati va marketing nuqtai nazaridangina baho bera boshlaganda, suxandonligida kitob savdosining strategiyasi birinchi oʻringa chiqqach, biz unga qoʻl siltadik- qoʻydik.
Eng birinchi boʻlib bolalarimizdagi oʻzgarish toʻngʻich qizimiz Ankada sezila boshladi. Ilgari u raqs teatrining yuz foizli shaydosi, muxlisi edi. Raqs-teatrining premeralari qoʻyiladigan Vena, Vuppertal yoki Essen shaharlariga borib kelish uchun necha kunlab darslarini qoldirardi. Biz muxlisi boʻlgan an’anaviy drama teatrining «Hamlet»dan Xorvatning pesalarigacha qamragan repertuariga raqs teatrini qarama-qarshi qoʻyib bahs etar, jon-jahdi bilan uni himoya qilardi. Singlisi Xanka yangi sahnalashtirilgan «Torkvato Tasso»ga maqtov aytsa, Anka zaharli qah-qaha bilan mazax qilardi. Toʻgʻrisini aytish kerak, xotinim ikkimiz «Torkvato tasso»dan antrakt paytida qochib qolgandik. Bu voqeadan soʻng Ankaga hamxona boʻlib yashovchi Xanka, raqs teatri sha’niga aytilayotgan maqtovlar joniga tegib ketganini roʻkach qilib, Ullining xonasiga koʻchib oʻtishga ruxsat soʻradi. Singlisining xonani boʻshatishi esa Ankani xursand qildi. Chunki maydon kengaygandi. Endi maktabdan keliboq oʻz gavdasida raqs teatrining almoyi-aljoyi, tasqara holatlarini jonlantirishiga hech kim xalaqit qilmasdi. Uning bu mashgʻulotlari oilamizga yangidan yangi mojarolar tayyorlashi tayindek edi. Yoʻq, bir necha oy ichida qizimizning raqs teatriga qiziqishi sovidi-da, madaniyat sohasining iqtisodi va menejmenti xususida qaynay boshladi. Gaplarida raqs teatri mavzusi yoʻqolib, mabodo chiqib qolsa ham doimo oʻtgan zamon fe’lida aytilardi.
Xotinimning fikricha, qizimizning raqs teatriga butun vujudi bilan berilganlik davri oʻtgandi. Toʻgʻrisini aytsam, ilgari Ankaning gʻayrioddiy siltanishlari, polda yotib qiyshanglashi, notanish odamlar yonida turib ham vahshiyona qichqirib yuborishlaridan qutulganimga xursand boʻldim. Oʻshanaqa vaqtlarda qizimning teatr va raqs-ning bu gʻayrioddiy qorishuviga butunlay berilib ketsa-ya, deb dahshatga tushardim. Lekin hozir, batamom diqqat boʻlib, madaniy-menejment darsiga borguncha bitirishi lozim boʻlgan biznes-rejalar ustida qiynalib oʻtirishlarini koʻrib, oʻsha vahshiyona qiliqlari ham tuzuk edi shekilli, deb oʻylab ham qolaman. Nima boʻlgandayam hozir u, rosmana madaniyat menejmentiga san’at bilan bevosita aloqada boʻlish zararlidir degan gaplarni ishonch bilan aytib, raqs teatrisiz yashab yuribdi. San’atsiz yashash mumkinligi xususida Maks ham u bilan hamjihat. Ikkovi madaniy-menejment loyihalari agentligini tuzib, ikki-uch yil ichida uni agentlik aksiyadorlik jamiyatiga aylantirib, uni birjaga kirgizib, oʻzlari umrlarining qolgan qismini Oʻrta dengizning bironta orolida rohat farogʻatda oʻtkazmoqchilar. Erfurtda uch yuzta shoir. Zulsbaxda xor konkursi, Tyubingenda «Badan va madaniyat» koʻrgazmasi. Madaniyat haqida an’anaviy tasavvurlarga ega xotinimni ularning bu kabi loyihalariyu gaplari dahshatga soladi. Nega endi orol? Nimaga orollarga intilishadi?– deb soʻraydi mendan.– Kattakon qit’ada jimgina oʻtirsalar boʻlmaydimi?
Xonamizdagi dramatik teatrga boʻlgan muhabbat ham havoga uchib ketdi. Yaqinginada butun olamda Hamlet, Tasso, Richard, Lir gaplaridagi ehtiroslar, pafoslar, sahna nutqining madaniyati, axloq, xomxayol orzular, chiroq rejissurasi, aktyorlarning sahnada xudbinlik bilan oʻzlarini tiqishtirish, koʻrpani oʻzlariga tortish hollariga qarshi kurashdan boshqa narsa yoʻq edi. Uning ahvoliga qarab qizimizni aktrisa boʻlmoqchi deb xotinim sarosimaga tushgandi. Xankaning kosmetika, grim anjomlarini ishlata turib hiringlab kulishlari, Vinniga[1] oʻxshatib peshonasidagi soch tutamini silkib qoʻyishlari, ovqatlanib boʻlib talinkani surib qoʻyishlari, xullas, barcha-barchasi tez orada qizimizni sahnada koʻrib qolishimiz mumkinligidan dalolat berardi. Ehtimol yalangʻoch Dezdemona[2] boʻlib chiqar hali, deb poʻngʻillardi xotin.
Biroq, bir necha oydan soʻng Xanka uchun teatr oʻldi. Gapiga qaraganda, teatrning rivojlanish kuchlari soʻngan emish. Endi Xanka rekrutyor, ya’ni ishga kirayotgan kishilarga maslahatchilik qilarmish. Oʻlib boʻlgan san’at, ya’ni teatr bilan umrni bogʻlashning zarurati yoʻq emish. Eng muhimi oʻz rolingni yaxshi bajarib, oʻzingni yaxshi koʻrsatib, yaxshi sotish emish. Xullas, Xanka juda kelajagi ravnaqli ish beradigan «Kasblar menejmenti» bilim yurtiga oʻqish-ga kirdi. Xotinim rekrutyor nimaligini yaxshi tushunmasa-da, sal koʻngli joyiga tushdi: hech boʻlmasa yechinmasa kerak bu ishida, deb oʻyladi u.
Kenjatoyimiz Ulla oilamizda ilgaritdan mashmashali bir a’zo edi. Koʻp oʻylaydigan, indamas bir qiz boʻlib, ovqatni kam yer, kam uxlar, ammo negadir koʻp suv ichardi. Maktab uning uchun deyarli yoʻq narsa edi. Soatlab rasm chizar, ularni tomosha qilar hamda uzoq termilib oʻtirardi. Syurrealizmning almoyi-aljoyi erotikasi qiziqtirardi uni. Qizimning akvarellaridagi mavjudotlarni oyogʻi osmondan kelib ishlashganiga qaramay, xotinimga u tasvirlarda jinsiy aloqa koʻrinishlari bordek tuyulardi. Rasmlarni goh ostin, goh ustin qilib koʻrishimizga qaramay, oʻzimiz chiqargan mazmunlarga oʻzimizning ishonchsizligimiz ortib boraverardi. Qizimning «Tugʻilayotgan va la’natlangan» deb atalgan bir tasviri menga ayniqsa yoqardi. Nima chizilganligini anglamasak-da, hozirgacha oʻsha surat nazarimda juda antiqa tuyulardi. Buning nimaligi haqida soʻraganimizda qizimiz: «Koʻrib turgan narsangiz tasvirlangan» deb javob berdi. Xotinim uning javobini surbetlik deb atadi.
Ulla tarbiyasi ogʻir bola edi-yu, odamlar bilan til topishishi oson kechardi. Oʻtgan yil bahorining boshlarida uni gimnaziyadan haydashdi. Ammo may oyidayoq uni badiiy akademiyaga qabul qilishdi. Sababi, unga ustozlik qiladigan professor Karshga qizimning erotik akvarellari ma’qul tushgan ekan. «Xuddi shu ruhda davom etaver» degan maslahati noyabr oyigacha davom etdi. Sababi shundaki, professor oʻz ishlarining koʻrgazmalarini tashkil qilishdan vaqt orttirolmasdi. Dekabr oyining boshlarida Ulla professorning Regensburgda oʻtkazilayotgan koʻrgazmasini tashkil etishda yordam berish sharafiga muyassar boʻldi. Uning yordamida atay olib kelingan qizil qumni Galereyaning burchaklariga chiroyli toʻp-toʻp qilib qoʻyib chiqishdi. Bu qizil qum Peruning seysmik jihatdan xavfli yerlaridan keltirilgan edi. Regensburgga yetib kelgunicha qumoq-qumoq qotib qolgani uchun uni maydalash va elaklashga toʻgʻri keldi. Koʻrgazmaning katalogida Ullaning nomi tilga olinib, minnatdorchilik bildirilgandi. Biroq, Isoning tugʻilish bayramiga yetmay, Ulla badiiy akademiyadan ketib bir aslzoda ayolning San’at Menejerligi agentligiga ishga kirib oldi. Bu agentlik yirik-yirik firmalarga ofislarining devorlarini bezash uchun san’at asarlari sotarkan. Hozir qizimning maoshi menikidan ikki baravar oshiq. Xotinim xursand, qizim Regensburg koʻrgazmasida ishlatilgan qumni mashina ishlab chiqaruvchi yirik biznesmenga sotvorishni epladi. Biznesmen qumni oʻz majlislar zalining burchaklariga sepib, keluvchilarning uni ushlab koʻrish istaklaridan ehtiyotlab chegaralab qoʻygan. Davrimiz ishbilarmonlarining zamonaviy san’atga boʻlgan hurmatlarini koʻrib qoyil qoladi kishi. Ulla esa xuddi mana shu sohada odamlarga yordam beradi, lekin bu yordamida qoʻlini sovuq suvga urmaydi.
Xoʻsh, bu yoqda endi Frits bilan Frans qoldimi? Ikkoviyam madaniyat desa burnini jiyirib, Frits falsafa bilan, Frans esa musiqa bilan shugʻullanardi. Frits oʻzi aslida ham oilamizda daho hisoblanardi. Sinfdoshlari Mikki-Mauslarni tomosha qilib yurganda u «Ruh fenomenologiyasi»ni oʻqiyapman deb aytardi. Gim-naziyani a’lo baholar bilan bitirdi. Evaziga unga «Nemis xalqi fondi» va «Frausengof nomidagi nemis jamiyati»ning stipen-diyalari berildi. Soʻngra talabalar almashuvi shartnomasiga tushib, Garvard universitetida oʻqib keldi. Falsafa jurnallarida maqolalari, taqrizlari bosildi. Shuncha muvaffaqiyatlarga qaramay Fritsning bir ishkali borligi sezilib turardi. Buni xotinim birinchi boʻlib sezib, dalil sifatida Frits oʻzining tugallanmagan «Falsafa tarixining tugashi» nomli doktorlik dissertatsiyasi qogʻozlarining orqasini qora ishlar yozuviga ishlatilayotganini aytdi. Nihoyat bir kuni yemakxonada yigʻilib oʻtirganimizda Frits kelib, «Lingvistik burilishni»[3] qoʻldan chiqarganini e’lon qildi.
«Qanday qilib bunga yoʻl qoʻyding?» deb kuyunardi xotinim. Biroq boʻlar ish boʻlib, boʻyogʻi singandi. Yana oyning oʻn beshi qorongʻi, oʻn beshi yorugʻ degandek, Frits Internetda oʻziga shaxsiy sayt ochib olib, u orqali odamlarga hayotiy masalalarda maslahatlar bermoqda. «Hech qanaqa nazariya-pazariya yoʻq. Loʻnda aniq ish», deb qoʻydi xotinim koʻngli joyiga tushib. Bu yogʻini aytsam, Frits universitetda «Lingvistik burilish» xususida ishlayotgan professorning uchta oyligiga teng maosh oladi. U, yashashining mazmuni nimaligini yoʻqotgan odamlarga kechasiyu kunduzi maslahat berish bilan shugʻul-lanadi. Biz uni deyarli koʻrmaymiz. Kompyuter tugmalarining shiqirlab turishidan uning hali ham tirikligidan xabardor boʻlamiz, xolos. Kechalari ba’zan baqirib, hayqirib ovoz chiqaradi. Bunisiga koʻnikib ketarmiz, degan umidimiz bor.
Frans oʻgʻlimiz esa oʻzining uzun sochlari, qotma qomati, oʻtkir koʻzlari, doimo kiyadigan qora paltosi bilan hamisha koʻzimizga san’at olamining tipik vakili boʻlib koʻrinardi. Karnay va ikki fortepyano uchun yozilgan musiqa asari Barida mukofot olgan, «I – XII kompozitsiya»sining premerasi Leypsigda boʻlib oʻtgan, soʻngra esa Nyurnbergda oʻynalgandi. Dirijyorlik supasida Fransning oʻzi turgandi. «IX Kompozitsiya»sida doʻl ustida burab yurgiziladigan oʻyinchoq – oʻrdakni sakratib qoʻygani uchun uni yengil-elpi samara ketiga tushishda ayblashdi. Ammo u oʻz ijodiy topildigʻidan qaytishni istamadi. Xullas, u san’at bilan yashardi. Aytishicha, anglab yetib boʻlmas narsalarni eshittira oladigan yagona narsa – musiqa san’ati edi. Har bir nota – sukunatning sovgʻasidir. Bu kabi bayonotlari bizni hayratga solardi. Biroq, bir yarim oy burun haqiqatan ham tunushib boʻlmaydigan voqea yuz berdi. Nonushta paytida «Kimda-kim bittagina boʻlsa ham musiqa notasi yaratgan boʻlsa uni jinni deb hisoblash kerak», deb «bayonot» berdi. Xotinim yum-yum oqayotgan yoshini yutib, oʻziga kelguncha oʻgʻil yemak-xonadan chiqib ketdi. Hamma musiqa asboblarini pulladi, sochlarini kestirdi, «Armani»dan kostyum, soʻngra «roleks» soat sotib oldi. Keyin xususiy televizion kanalga musiqa tahri-riyatining rahbari boʻlib ishga kirdi. »Musiqa konserva»larini boshqaradi. Hozir men ushbu satrlarni yozarkanman, televizorda oʻgʻlimning «Jahon ovozi» degan dasturi ketayotir, unda toʻrt yashar bolakay, duxoba ayiqchasini ushlagancha «Ayo, Maryam»ni kuylamoqda. Xotinimning ogʻzi qulogʻida.
Isoning tugʻilish bayramiga Fritsdan boʻlak barchamiz yigʻilganmiz. Fritsda ayni shu kunlarda saytiga bogʻliqligi koʻpayib qolgandi. Dasturxonga tortilgan gʻozni tugatganimizdan keyin hammasi oʻzining kichkina kompyuteriga yopishib oldi. Biri elektron pochta orqali tanish-bilishlari ila xat yozisha boshladi, ikkinchisi mayda-chuyda narsalarni xarid qilishga tushib ketdi. Hayot davom etardi. Isoning tugʻilish bayrami bilan yangi yil orasida, xotinim ikkimiz oʻttiz yildan beri adabiyotdagi yangiliklar bilan quvontirib keladigan kitob klubiga bir marta kirib chiqdik, xolos. Bolalarimizning fikriga koʻra, hozir «books on demand» tizimi bilan hamkorlik qilish foydaliroq emish: kitoblarni uyga keltirib berish tekin ekan. Frans bizga kompyuter orqali musiqalarni «koʻchirib olishni» oʻrgatib qoʻygach esa, filarmoniya konsertlariga oladigan abonentlardan voz kechdik.
Teatrni umuman unutish kerak, deb tinmay uqtirardi Xanka qizimiz. Raqs teatridagi yangiliklarni bilib qoʻysak boʻlardi, degan fikrimizni aytgandik, Ankamizni kulgi jinisi tutib bosib anchagacha qoʻyvormadi. Ulla esa uyimiz devorlarini Bazelits rasmlaridan koʻchirma qilingan videoproyeksiya bilan bezatishni maslahat berdi. Yoqmasa istagan paytda oʻchirib qoʻyish mumkinligi bilan qulay ekan. Oilaviy ziyofatimizning oxiridagi shirinlik-kagina chiqqan, ozib ranglari oqarib ketgan Frits esa, oddiy madaniy ma’naviyat yetishmovchiligidan tugʻilajak ehtimoli bor tanglik kelsa maslahat uchun unga murojaat qilishimiz mumkinligini aytdi.
Xullas, bolalarimiz gʻamxoʻr, har narsani ta’minlab turishadi. Shunga qaramay, xotinim unga nimadir yetishmayotganligidan shikoyatlanib turadi. Kechqurunlari men pianino chalishga oʻtiraman, xotinim nayda joʻr boʻladi. Ikkalamiz bolalarimiz haqida uzoq-uzoq miriqib suhbatlashamiz.
——————————
Vinni – aftidan gap teatr, kino, teleseriallarda koʻp rollarni oʻynagan atoqli va taniqli aktrisa Vinni Markus (1921–2001)haqida bormoqda.
Berlindagi «Fraye folksbrone» teatrida janjal va bahslarga sabab boʻlgan «Otello»ning sahnalashtirilishiga (1977 y.) shama.
Gap yangi falsafiy olamga asos solgan Amerika faylasufi Richard Rortining «Lingvistik burilish» asari haqida ketmoqda.
