Асар, гарчи, анъанавий ҳамду наътдан дебоча олган эса-да, унинг мағзи ана шу томчи ва унинг ҳаракатида яширин каби туюлди менга. Чунки теранроқ ўйлаб қарасак, бани башар борки, пайғамбардан бандагача, шоҳдан фуқарогача, барча-барчамиз ўша томчига ўхшаймиз. Денгиз эса Яратгувчимиз.

Улуғбек Ҳамдам
ТОМЧИМАН БИР… ДЕНГИЗГА ТАШНА
Жалолиддин Румийнинг “Мажолиси сабъа” –
“Етти мажлис” асари ҳақида

Бир неча йил муқаддам сув ва унинг айланма ҳаракатига бағишланган ажойиб кўрсатувни кўриб қолдим. Унда бир томчи сувнинг уммондан буғланиб чиқиб, она сайёрамизнинг қайси бир гўшасида ёмғир бўлиб ёғиши, хиёл ўтмай замин қаърига сингишию ҳафталар сўнгра ўсимликлар танасида кўз очиши, кейинроқ эса мева, сабзавот, майса шаклида махлуқот организмига кириши, ундан яна тупроққа иниши ва айни шаклдаги ҳаракатини такрорлай-такрорлай вақти-соати етиб, тағин ўз ватани ҳисобланмиш ўша уммон бағрига қайтиб келиши ҳикоя қилинганди. Бу – томчининг умри ҳақидаги ажойиб саргузашт-ҳикоя эди мен учун. Нима деб ўйлайсиз, унинг умри қанча экан? Яна-да аниқроғи, томчининг уммондан айрилиб яна унга қайта қўшилишига қанча вақт керак бўларкин? Айтсам ишонмайсиз: нақд икки минг йил! Ўшанда мен томчи босиб ўтган йўлни мулоҳаза қила-қила чексиз ҳайратларга ғарқ бўлгандим. Чунки бир томчи сув хаёлимда инсон ўлароқ жонланиб, йўлдошим бўлиб кўз ўнгимда йўл босган эди-да! Унинг ҳам ўз муродига етмоғи учун худди тирик жон – одам боласи янглиғ не-не айрилиқларга таҳаммул этиб, не-не меҳнату заҳматлар чиғириғидан ўтишга маҳкум эканлиги ҳақида ҳатто бир асар қоралаш истаги туғилганди кўнгилда ҳамда бу истак йигитлик давримдаги хотираларимга ҳамоҳанг жимирларди. Ўшанда, талабалик йилларимда, икки-уч ҳамфикр курсдош дўстларим билан тасаввуф таълимотига қизиқиб, устоз Нажмидин ака Комиловнинг этагидан тутиб юрган чоғларимизда “Инсон туғилиши билан уммондан айрилган бир сув томчиси ҳолига келади ва ўлим орқали яна ўз ватанига қайтади” деган ҳикматни бот-бот эшитган, ўқиган, назаримда, бирмунча уққан ҳам эдик. Мана, ниҳоят, бугун, улуғ валий Мавлоно Жалолиддин Румийнинг “Мажолиси сабъа” – “Етти мажлис” асари билан танишгач, ана ўша гапларнинг ҳаммаси бирданига хотирам юзасига қалқиб чиқди ва мен бир томондан томчининг, иккинчи ёқдан эса инсон, яъни ўзимнинг ҳаёт йўлимни мулоҳаза қилиб кетдим… Эсланг:

Кимсаким, тарк айлади ўз аслини,
Қайта излар рўзғорин васлини.

Асар, гарчи, анъанавий ҳамду наътдан дебоча олган эса-да, унинг мағзи ана шу томчи ва унинг ҳаракатида яширин каби туюлди менга. Чунки теранроқ ўйлаб қарасак, бани башар борки, пайғамбардан бандагача, шоҳдан фуқарогача, барча-барчамиз ўша томчига ўхшаймиз. Денгиз эса Яратгувчимиз. Ҳамд Оллоҳга, наъат унинг бандаси, расули бўлмиш Муҳаммад (с.а.в.)га. Энди томчининг ҳаракати қоляпти. Бу ҳаракатнинг бошдан оёғи эса насиҳат, у ҳам бўлса, қолганларга, мўмину ғайридинга, ҳамма-ҳаммага! Чунки Румий ҳазратлари одам ажратмаган, барчага бирдек хитоб қилган. Тафовут кўпинча шаклларда зуҳур топади, моҳиятда эса инсонларнинг истак ва эҳтиёжлари, дунёқараш ва эътиқодлари бир-бирини тўлдиради, бир-бирини ёдга солади. Ҳазрат асарларидан чиқарган хулоса-ўгитларимиздан бири – шу!

Кўҳна дунёдан улуғ зотлар кўп ўтган. Уларнинг аксарияти ўз даврида ва ёхуд китобларда, битикларда, саноқларда қолган. Лекин нечун Мавлоно Румий ҳазратлари сингари зотлар фикрловчи инсонларнинг қалбларида доимо барҳаёт? Нима учун, макони, ҳазрат Навоий лутф қилганидек: “Буюкликнинг кўз илғамас чўққиси”да эса-да, барибир, негадир шундоқ қўл узатсанг, унга етадигандек сезасан ўзингни? Ахир, ҳазрат оловли ва баланд сўзлари билан биздек ҳақиру фақир фуқаролардан жуда-жуда юксакликларда бўлиши керакмасмиди?.. Орий рост! Лекин атрофимизга, замонамизга қарасак, Румий ҳазратларининг инсоният билан биргалигини, унга елкадошу хайрихоҳлигини кўраяпмиз! Демак, у ва инсон ўртасида ўтиб бўлмас чоҳ йўқ. Аксинча, кўприк бор. Чунки у сўз сўзларкан, инсонни афсоналаштириб кўкка олиб чиқиб қўймайди, танқид қилиб эса ернинг тагига киргизиб юбормайди, аксинча, борича қабул қилади, боридан келиб чиқади. Унинг дунёқараши, ахлоқи, илми… булардан келиб чиқадиган ёндашиш андозаси (принципи)нинг оёқлари биз билган заминда мустаҳкам туради. У қолдирган улкан мерос шунга далилки, ҳазрат оламу одамга қанча диний билимлар асосида ёндашса, шунча ўз даврининг табиий фанлари етиб келган даражадан туриб боқади. Инчунун, даражоти авлиё бўлса-да, Румий ҳазрат шундоқ ёнимизда, бани башар билан биргаликда яшаётгандек туюлади. Ўзи истагани, башорат қилгани янглиғ: “Агар ўлсам, мени асло қаро тупроқдин ахтарманг, Яшармен аҳли ориф қалбини мангу макон айлаб”. Албатта, орифлик тасаввуфда улуғ бир мақом. Унга мушарраф бўлиш учун солик кўп риёзатлар чекиши керак бўлган. Лекин бу, замонамизга келиб Румийдек улуғларни тушунадиган битта ҳам қалб қолмади, дегани эмас. Бугун ҳам шундай инсонлар борки, улар учун қайсидир маънода ҳаёт довонларининг ўзи ўша солик босиб ўтган сербосқич ва сермашаққат йўлдек хизмат қилади. Қолаверса, Оллоҳнинг лутфи – ўта кучли савқитабиий деган неъматлар бор бу ёруғ оламда! У исталган макону исталган замонда исталган бир қулига инъом этилиб қолиши мумкин. Хуллас, бу каби сабабларнинг ҳаммаси жам бўлиб, кунимизда ҳам инсон қалб кўзларининг очилиши учун етарлича асослар борлигига ишора қилади. Бошқа томондан, тан олишимиз керак, атрофимизда ақлли бўлиб кўринадиган, олим каби сўзлайдиган, баландпарвоз нутқлар ирод қиладиган зоҳиран бообрў кишилар гуриллаб юришади-ю, сўзнинг том маъносида ақлли, том маъносида билимдон олим, том маъносида олижаноб зотларга ҳар куни ҳам дуч келавермаймиз. Худди Мавлонадек сўфий зотларнинг дунёда ҳар доим туғилмагани янглиғ.

Шундай қилиб, “Етти мажлис” қандай асар? “Номидан англашилганидек, Мавлононинг еттита мажлисининг, улардаги ваъзларнинг ёзиб олинишидан майдонга келган асардир”, дейди асарни форсийдан Туркия туркчасига таржима қилиб, унга изоҳлар ёзиб, 1965 йилда нашр қилдирган забардаст турк олими Абдулбоқий Гулпинарли. Хўш, у қачон ёзилган? А. Гулпинарли “Тақдим” – “Сўзбоши”да келтирган маълумотлар шуни кўрсатадики, асарнинг қачон ёзилгани ҳақида ҳар хил қарашлар бор экан. Кимдир Шамс Табризий билан учрашувдан олдин деса, бошқа киши кейин деган қарашни ёқлаб чиққанлиги айтилади. Аммо типологик ёндашув асосида муайян тахминларни илгари сурса бўладигандек. Яъни, масалан, ҳазрат Румийнинг қолган йирик асарлари билан, хусусан, “Маснавий”, “Девони Кабир” “Ичиндаги ичиндадир” ва ҳатто мактублари ёрдамида, уларда айтилган ҳикоятлар, ҳаётий мисоллар ва бошқаларни қиёслаш, Румий даҳоси чиқараётган хулосаларни мушоҳада этиш орқали маълум илмий фаразларга бориш йўллари ҳар доим очиқ.

Ўрни келганда айтиш жоизки, Абдулбоқий Гулпинарли “Етти мажлис” устида жуда кўп тер тўккан: асарни бошқа асарлар билан қиёсий ўрганиб, номаълумликларни, шеърлар ва қолган иқтибослар муаллифларини аниқлаган, изоҳлар ёзган. Вақт ва имкон тақозосига кўра аниқлай олмаган маълумотларни эса кейинги ишларда рўёбга чиқаришига умидлар қилганки, буларнинг ҳаммаси бир бўлиб, олимга нисбатан қалбимизда эҳтиром туйғусини уйғотади. Асарнинг қўлингиздаги ўзбекча таржимаси ана шу улкан ва заҳматкаш олим тайёрлаган матндан амалга оширилган.

Асар, айтилганидек, томчининг ҳаракатидан бошланиб яна томчи билан, аниқроғи, денгизга томаётган томчи билан якунланади. Томчи ва денгиз ўртасидаги масофа эса қайсидир маънода рамзийлик касб этиб, уни мусулмон инсон тафаккури босиб ўтган роҳ деб ҳам ва ёхуд Ислом оламининг ибтидодан Румий замонига қадар узанган йўли деб ҳам тушуниш мумкин. Яъни “Етти мажлис” пухта ўйланган ана шундай сюжет асосига қурилган. Шуниси билан ҳам асар, гарчи унда турли-туман мавзулар кўтарилган эса-да, бир бутунлик касб этиб туради. Аслида, Мавлоно Румий умри мобайнида мударрис сифатида жуда кўп маъруза ўқиган. Лекин унинг айнан еттита ваъзи ушбу асарда жамланган. Қолган ваъзлари-чи? Нега улар қоғозга тушмаган? Уларда ҳам бизгача етиб келмаган қанчадан-қанча ҳикматлар, тарихлар, ўгитлар, масаллар, мулоҳазалар бўлганлиги хаёлимиздан ўтса, кўз ўнгимизда мазкур асарнинг қиймати янада ортади. Шу билан бирга, ваъз, маъруза, суҳбатлар чоғида айтилган ўтлиғ фикр-мулоҳазаларининг қаймоғи “Фиҳи ма фиҳи”да акс этганлиги манбаларда ёзилганки, бундан кўнгилга бир пайса таскин инади.

Ҳар даврнинг ўз румийлари бўлади, бўлиши шарт. Чунки ҳар даврнинг ўз румийсига эҳтиёжи бор. Улар башарият ўз ҳаёт йўлида эришган барча илоҳийю инсоний ўгитларни замон кишиларига шарҳлаб, тушунтириб бериш учун дунёга келадилар. Йўқса, янги замон яратган шаклдаги тафовут туфайли инсон ва асрлар оша яшаб келаётган йўриқлар ўртасига “бегоналик” пардаси тушиб қолиши мумкин. Ўз даврининг румийлари ўртадан ана шу “бегоналик” пардаларини кўтариб ташлайдилар. Шу билан бирга, барча замонларнинг румийлари ҳам бўлади. Улар ҳам ўз даврларига, ҳам барча замонларга хитоб қила оладилар. Чунки улар инсон ва даврлар табиатидаги универсалликни савқитабиий билан ҳис қиладилар ва илму ирфон ёнида, асосан, ана шу пойдеворга суянадилар. Моҳиятдан сўз очиш дегани ҳам аслида шу. Бани башар мутацияга учраб бутунлай ёт мавжудотга айланиб кетмаса бас, бундай улуғ зотлар башариятнинг ҳар куни (замони)га асқотади. Мавлоно Жалолиддин Румий ана шу муҳтарамлардан бири.

Румий ҳақида сўз борганда, унинг ирқ, миллат, дин, бой ва камбағал ўртасида айирмачилик қилмай, ҳаммага бирдек муносабатда бўлганига кўп урғу берилади. Дарҳақиқат, шундай. Дастлаб, Радий Фишнинг Жамол Камол таржимасидаги “Жалолиддин Румий” романи билан танишганимда, ҳазрат ғазалларию рубоийларидан намуналар ўқиганимда, кейинроқ “Ичиндаги ичиндадир”ни таржима қилаётганимда, яна-да сўнгроқ Асқар Маҳкам ўгирмасидаги “Маснавийи маънавий” ни (яқинда бу асар шоир ва таржимон Одил Икром томонидан ҳам ўгирилди ва «Шарқ юлдузи»да парча эълон қилинди) мутолаасига толганимда кўп бор бунинг гувоҳи бўлганман. Дарвоқе, “Ичиндаги ичиндадир” билан илк танишувим ҳам юқоридаги гап мазмунига ғоят уйғун келар экан. Ўшанда талаба эдим. Кемада икки денгизни бир бирига боғлаган бўғозда дўстларим билан сузиб ўтаётганимизда ўша ерлик қардошлар биз мезбонларга бир боғламдан китоб совға қилишганди. Қарасам, улар орасида “Фиҳи ма фиҳи” – “Ичиндаги ичиндадир” бор экан. Кейинроқ китобни қўлимизга тушиш маконида ҳам ўзимча маъно топганман: ахир, ҳазрат одам, ирқ, мавқе танламас, унинг сўзлари инсондан инсонга, ўлкадан ўлкага, қитъадан қитъага тўсиқ билмай ўтиб кетаверган эди, бас, китоб ҳам худди шунга имо қилаётгандек, кемада, Осиёдан Оврупага сузаётганимизда қўлдан қўлга, бир миллат вакилидан иккинчисига ўтган эди-да. Шунинг ўзида Румий асарларига, уларда акс этган умуминсоний, умумзамоний ва умуммаконий моҳиятига ишора бордек туюлади. Аммо “Етти мажлис”да занжи билан боғлиқ шундай мулоҳазалар ҳам мавжудки, бир қарашда айтилаётган фикрларга зиддек келади. У қандай мулоҳазалар? “…занжи ҳамиша ойнага душмандир. Улги бериб, ваъзхонлик қилганлар ё ойнадир, ё ойначи. Нафсга мафтун бўлганлару дунёнинг ортидан югуриб-елганлар кўримсиз – занжи юзли кишига ўхшайди. “Биз бу дунёда ҳам уларга лаънатни эргаштирдик. Қиёмат кунида ҳам улар (Бизнинг раҳматимиздан) йироқ қилингувчи кимсалардандирлар”. Аммо Зангибор вилоятида хунуклик, қора танлилик қандай қилиб фарқлансин? Ахир, у ерда эркагу аёл бир хил рангда бўлади ва яна уларнинг бари – бир-бировининг жинсидан. Ҳали бироз шошмай тур, аввал улар ажал уловига минсинлар, бу элдан чиқсинлар, маконлари етти қат само бўлмиш нурли малаклар истиқомат қилгувчи “Улуғ, итоатли мирзолар (яъни фаришталар)”, турк ва рум қиёфали гўзаллар ёнига бориб кўрсинлар. Улар ўз разилликларини ўша Рум ўлкасининг руҳонийлари ҳузурида кўрадилару ҳасрат чекадилар, ёниб кул бўладилар, аммо бундан ҳеч қандай наф бўлмас. Мана шунинг учун ҳам, улар ойнага-да душманлар, ойна эгасига-да”. Астойдил тўхтаб, дўппини ечиб қўйиб мулоҳаза қиладиган жумлалар! Шу гапни биз билган Жалолиддин Румий айтганми? Айтган бўлса, қачон? Фикрлари қаймоқ боғлаб, илм ва ҳаёт йўллари кузатувларининг хулосаси ўлароқ айганми ё мударрисликни энди бошлаган пайтида бирон вазият, бирон кайфиятга изоҳ бериш, англатиш чоғида изҳор этганми? Ахир, биз Румийни ирқ танламайди, деб биламиз. Бу гаплар билганимизга терс эмасми? Юқорида келтирилган мулоҳазани ўз маъносида тушунсак, Румийдек зотнинг одамлар, уларнинг ирқи ва ранги, ишонч ва эътиқодлари борасидаги биз билган бағрикенг (замонавий тушунчада: толерант) дунёқарашига соя тушиб қолмайдими! Чунки ҳазрат Румийнинг очиқдан очиқ ҳам, коса тагида ним коса тарзида ҳам Оллоҳ қоратанли қилиб яратган бандасини мазах қилиши мумкин эмас-да! Ҳошо! Гап шундаки, занжини маънони англатиш йўлидаги бир образ, ташбеҳ деб олсак, назаримда, ҳаммаси жойига тушиб кетади. Зеро, қуйироқда Мавлононинг ўзи муқаддас Қуръон оятини эслатади: “(Қиёмат) кунида мўминларнинг юзлари оқ бўлур, (кофирларнинг) юзлари қора бўлур” . Демак, Румий ҳазратлари оқу қора деганда мўминлигу кофирликни назарда тутаяпти. Ҳа, Румийда, бир қараганда, инсон фикрини алғов-далғов қилиб юборадиган ифода усуллари анчагина топилади. Шунда хос ва авом тафаккуридаги айрича хусусиятлар ҳақида ўйларга толасан, киши. Эслайман, “Ичиндаги ичиндадир” таржимасини эълон қилаётган газета Бош муҳаррири масжид имомлари сиймосидаги ўқувчилар эътирозларини менга билдирган эди. Эътирозлар, албатта, ҳаводан олинган эмасди. Чунки матнда “Улуғ Тангри алдовчидир…” деган жумла бўлиб, оддий ўқувчининг ботинида бирданига бомбадек портлаши табиий эди. Лекин матннинг давоми, “берди”си ҳам бор эди. “У (Тангри – изоҳ У.Ҳ) гўзал шакллар кўрсатиб алдайди. Шакллар орасида ёмонлари ҳам бор…” Демак, Румий оддий ўқувчига кўрингани, туюлгани каби шаккокликка йўл қўяётгани йўқ, аксинча, бандаси дунёнинг кўзолғучи оҳанжамасига алдаймай, Яратганга қуллик қилиши кераклиги борасида асосли мулоҳаза юритмоқда. Шуларни ўйлаганда, таржимону олимларимиз олдида ҳали кўп иш турганлиги ойдинлашади.

Таржима, аввало, умуман таржима хусусида икки оғиз сўз айтсам. Дунё адабиёти ва маънавиятига доир, умуман, жамиятнинг олға кетишини таъминлайдиган асарларнинг имкон қадар ҳаммасини таржима этиб, ўқиб ўзлаштириб, ўз мулкимизга айлантириб олишимиз даркор. Янги, оламшумул кашфиётлар, аввало, ҳаёт деб аталган бепоён имкон ва яна таржима дейилган мустаҳкам замин устида барпо этилгуси. Бас, шундай экан, Мавлоно Румий сингари жаҳон маънавияти устунларининг барча асарларидан ўзбек ўқувчиси бохабар бўлиши, ўз она тилида мутолаа қилиши айни муддаодир. Афсуски, айрим уддабурон олимларимиз форсий, арабий ва бошқа дунё тилларида яратилган фундаментал асарларнинг у ер бу еридан “чўқиб”, ўз “мерос”ларини тикламоқчи бўлишадики, бу ҳаракат кулли зоедир, муваққатдир. Чунки эртами-кечми, мутаржимларимиз ўша асл (оригинал) асарларга ҳам етиб боришади ва қойилмақом қилиб ўзбекчага ўгиришади. Шунда “тенгсиз олим” деб юрганларимизнинг миси чиқади. Шу маънода тил ва соҳани яхши биладиган мутахассисларимизки бор, аввало, таржимага қўл урмоқлари лозим, деб ўйлайман. Ахир, иш бошлашдан бурун билайлик-чи, дунёда нималар қилингану нималарга ҳали қўл урилмаган…

Энди бевосита “Етти мажлис”нинг таржимасига келсак. Аввало, матннинг ўзи, масалан, “Ичиндаги ичиндадир”дагига қиёсан олганда, бир мунча мураккаброқ эканлигини айтиш жоиз. Бунинг биринчи сабаби, назаримда, ўқилган ваъзларнинг характерида, улардаги қисса ичида қиссаларнинг сероблигида, услубда, жумлаларнинг узунроқ тузилганида бўлса ажабмас. Асарни форсийдан ўгирган А. Гулпинарлининг услуби ҳам муайян роль ўйнаганлиги бор гап. Лекин таржимон – Раъно Ҳакимжонова ана шу мураккабликларни чиройли бир тарзда ҳал қилиб, олдимизга асар тилидан мумтоз адабиётимиз бўйи эсиб турадиган ўзбекча матнни қўя олган. Айни дамда, Румий услубига хос қирраларни сақлашга эришган. Натижада, таржима бир вақтнинг ўзида ҳам нафису ҳам латиф, ҳам кескину ҳам лўнда моҳият касб этган.

Биламизки, Румий ҳазратларидан катта маънавий мерос қолган. 1. Маънавийи маснавий 2. Девони кабир 3. Фиҳи ма фиҳи 4. Мажолиси сабъа 5. Мактубот. Лекин шуларнинг барчаси ҳам халқимизнинг, зиёсеварларимизнинг маънавий мулкига айланиб улгургани йўқ. Чунки олдинда “Девони кабир” ва “Мактубот” турибди. Уларни ҳам ўз тилимизга ўгириб олсак, ҳазрат Румий меросининг асоси қўлимизда тўлиқ бўлади. Кейин эса, уларни ўзлаштириш саодати билан юзлашамиз.

“Нега Румий асарларига бўлган эҳтиёж, қизиқиш вақтлар, даврлар ўтган сайин ортгандан ортиб бораяпти?” деган саволни фикрловчи инсон умри давомида бир марта бўлса-да ўзига бериб кўради. Дарҳақиқат, бунинг сабаби нимада? Нима учун айрим улуғлар асарларини бир марта ўқиб, қайтиб қўлимизга олмаймиз-у, Румий сингари зотларнинг китоблари столимиздан, демакки, назаримиздан нари тушмайди?.. Бу саволнинг жавоби ягона бўлмаслиги табиий. Қатъи назар, мен уларнинг асосийларидан дея, ҳазрат асарлари бағридан нур сочиб тургувчи УМИД ҚУЁШИНИ алоҳида кўрсатган бўлар эдим. У маърифату маънавият қуёши бўлиб, дунё зулматини қабул қилмайдиган, у билан сира келиша олмайдиган тафаккур ўқувчисини ҳамиша ўзига жалб қилаверади. Келинг, биргаликда кўриб чиқайлик: юқорида эсланганидек, ушбу асарнинг биринчи мажлисида денгизга талпинаётган томчи ҳақида сўз боради. Бир ўринда “Денгизга етмоқ умиди… осонликча сўнмайди”, деган фикр айтилади. Орадан қанчадан-қанча йўллар босиб ўтилади. Улар динлар моҳиятию урушлар сабабини англашга, ишончу гумон, иймону куфр, одам ва олам сирини тушунишга, ўзлик илдизини билишга қаратилган йўллардир. Ниҳоят, якуний, еттинчи мажлисда яна мавзу эсга олинади ва денгизга муносиб қайтиш вазифаси уҳдасига юкланган томчига қарата “Эй, томчи! Уйғон!” дея хитоб қилинадики, беихтиёр кўнглингда умид қуёши балқиб чиқаётганини ҳис қилиб қоласан, киши. Зеро, томчидан мурод инсон бўлса, уйғонмоқдан мурод шу инсон шаънига муносиб яшамоқдир. Буларнинг ҳаммасидан мурод эса денгизга қўшилиш ҳаққи ва бахтини қўлга киритмоқ бўлса, не тонг!

Баъзан ўйлаб қоламан: ёзувчилар, олимлар, таржимонлар умр шамларини ёқиб, кўз нурларини тўкиб китоблар ёзадилар, таржималар қиладилар, сўнг нашр этиб, тарғибу ташвиқ этадилар-у, бу заҳматли меҳнатнинг равшан натижалари қани? Амаллар, риоялар қайда? Нега ҳали-ҳануз ер куррасида зулм давом этмоқда, қонлар тўкилмоқда, одамлар бир-бирлари томонидан таҳқирланмоқда, эзилмоқда, алданмоқда ва ҳ.к.?.. Кейин мулоҳаза қила-қила аввал тушунмаганимни англагандек бўламан: китоблар бағридаги ҳикматлар одамлар қалбларию онгларига сингиб кетган. Шу туфайли ҳам дунё турибди!.. Илло, алмисоқда оламу одам мукаммал ўлароқ яратилганига қарамай, инсон ботинидаги нафс боис гоҳо ана шу камолотга путур етади. Худди шу жойда юксак маънавият акс этган дурдона китоблар бани одамни нафс ботқоғидан халос этгувчи воситалардан, ҳув олдинда шуъла сочиб турган мукаммал очун сари етаклайдиган пиллапоялардан бири бўлса, не ажаб! Бас, ҳиммат камарини белга яна-да маҳкамроқ боғлаб, улуғ асарларни таржима, нашр ва тарғиб қилишда давом этаверишимиз лозим бўлади. Бинобарин, инсоният эртасига ишончу эътиқоди мавжуд, маънавияти бутун, қалбида эзгулик туйғуси ғолиб зиёлики бор, ҳар доимги иши – оламу одамга зиё сочишидан, бир зум бўлсин, тўхтамайди, тўхтамасин экан! “Балиқ билмаса ҳам Холиқ билади” дейди эл. Бу – муҳим! Лекин Холиқ билса, кун келиб, балиққа ҳам албатта хабар келади. Эзгу ва ёруғ ишларнинг тантанасига бўлган инсон ботинидаги ишонч эса ҳаммасидан муҳим!..

2014 йил, сентябрь

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали

Ulug’bek Hamdam
TOMCHIMAN BIR… DENGIZGA TASHNA
Jaloliddin Rumiyning “Majolisi sab’a” –
“Etti majlis” asari haqida

Bir necha yil muqaddam suv va uning aylanma harakatiga bag’ishlangan ajoyib ko’rsatuvni ko’rib qoldim. Unda bir tomchi suvning ummondan bug’lanib chiqib, ona sayyoramizning qaysi bir go’shasida yomg’ir bo’lib yog’ishi, xiyol o’tmay zamin qa’riga singishiyu haftalar so’ngra o’simliklar tanasida ko’z ochishi, keyinroq esa meva, sabzavot, maysa shaklida maxluqot organizmiga kirishi, undan yana tuproqqa inishi va ayni shakldagi harakatini takrorlay-takrorlay vaqti-soati yetib, tag’in o’z vatani hisoblanmish o’sha ummon bag’riga qaytib kelishi hikoya qilingandi. Bu – tomchining umri haqidagi ajoyib sarguzasht-hikoya edi men uchun. Nima deb o’ylaysiz, uning umri qancha ekan? Yana-da aniqrog’i, tomchining ummondan ayrilib yana unga qayta qo’shilishiga qancha vaqt kerak bo’larkin? Aytsam ishonmaysiz: naqd ikki ming yil! O’shanda men tomchi bosib o’tgan yo’lni mulohaza qila-qila cheksiz hayratlarga g’arq bo’lgandim. Chunki bir tomchi suv xayolimda inson o’laroq jonlanib, yo’ldoshim bo’lib ko’z o’ngimda yo’l bosgan edi-da! Uning ham o’z murodiga yetmog’i uchun xuddi tirik jon – odam bolasi yanglig’ ne-ne ayriliqlarga tahammul etib, ne-ne mehnatu zahmatlar chig’irig’idan o’tishga mahkum ekanligi haqida hatto bir asar qoralash istagi tug’ilgandi ko’ngilda hamda bu istak yigitlik davrimdagi xotiralarimga hamohang jimirlardi. O’shanda, talabalik yillarimda, ikki-uch hamfikr kursdosh do’stlarim bilan tasavvuf ta’limotiga qiziqib, ustoz Najmidin aka Komilovning etagidan tutib yurgan chog’larimizda “Inson tug’ilishi bilan ummondan ayrilgan bir suv tomchisi holiga keladi va o’lim orqali yana o’z vataniga qaytadi” degan hikmatni bot-bot eshitgan, o’qigan, nazarimda, birmuncha uqqan ham edik. Mana, nihoyat, bugun, ulug’ valiy Mavlono Jaloliddin Rumiyning “Majolisi sab’a” – “Etti majlis” asari bilan tanishgach, ana o’sha gaplarning hammasi birdaniga xotiram yuzasiga qalqib chiqdi va men bir tomondan tomchining, ikkinchi yoqdan esa inson, ya’ni o’zimning hayot yo’limni mulohaza qilib ketdim… Eslang:

Kimsakim, tark ayladi o’z aslini,
Qayta izlar ro’zg’orin vaslini.

Asar, garchi, an’anaviy hamdu na’tdan debocha olgan esa-da, uning mag’zi ana shu tomchi va uning harakatida yashirin kabi tuyuldi menga. Chunki teranroq o’ylab qarasak, bani bashar borki, payg’ambardan bandagacha, shohdan fuqarogacha, barcha-barchamiz o’sha tomchiga o’xshaymiz. Dengiz esa Yaratguvchimiz. Hamd Ollohga, na’at uning bandasi, rasuli bo’lmish Muhammad (s.a.v.)ga. Endi tomchining harakati qolyapti. Bu harakatning boshdan oyog’i esa nasihat, u ham bo’lsa, qolganlarga, mo’minu g’ayridinga, hamma-hammaga! Chunki Rumiy hazratlari odam ajratmagan, barchaga birdek xitob qilgan. Tafovut ko’pincha shakllarda zuhur topadi, mohiyatda esa insonlarning istak va ehtiyojlari,
dunyoqarash va e’tiqodlari bir-birini to’ldiradi, bir-birini yodga soladi. Hazrat asarlaridan chiqargan xulosa-o’gitlarimizdan biri – shu!

Ko’hna dunyodan ulug’ zotlar ko’p o’tgan. Ularning aksariyati o’z davrida va yoxud kitoblarda, bitiklarda, sanoqlarda qolgan. Lekin nechun Mavlono Rumiy hazratlari singari zotlar fikrlovchi insonlarning qalblarida doimo barhayot? Nima uchun, makoni, hazrat Navoiy lutf qilganidek: “Buyuklikning ko’z ilg’amas cho’qqisi”da esa-da, baribir, negadir shundoq qo’l uzatsang, unga yetadigandek sezasan o’zingni? Axir, hazrat olovli va baland so’zlari bilan bizdek haqirufaqir fuqarolardan juda-juda yuksakliklarda bo’lishi kerakmasmidi?.. Oriy rost! Lekin atrofimizga, zamonamizga qarasak, Rumiy hazratlarining insoniyat bilan birgaligini, unga yelkadoshu xayrixohligini ko’rayapmiz! Demak, u va inson o’rtasida o’tib bo’lmas choh yo’q. Aksincha, ko’prik bor. Chunki u so’z so’zlarkan, insonni afsonalashtirib ko’kka olib chiqib qo’ymaydi, tanqid qilib esa yerning tagiga kirgizib yubormaydi, aksincha, boricha qabul qiladi, boridan kelib chiqadi. Uning dunyoqarashi, axloqi, ilmi… bulardan kelib chiqadigan yondashish andozasi (printsipi)ning oyoqlari biz bilgan zaminda mustahkam turadi. U qoldirgan ulkan meros shunga dalilki, hazrat olamu odamga qancha diniy bilimlar asosida yondashsa, shuncha o’z davrining tabiiy fanlari yetib kelgan darajadan turib boqadi. Inchunun, darajoti avliyo bo’lsa-da, Rumiy hazrat shundoq yonimizda, bani bashar bilan birgalikda yashayotgandek tuyuladi. O’zi istagani, bashorat qilgani yanglig’: “Agar o’lsam, meni aslo qaro tuproqdin axtarmang, Yasharmen ahli orif qalbini mangu makon aylab”. Albatta, oriflik tasavvufda ulug’ bir maqom. Unga musharraf bo’lish uchun solik ko’p riyozatlar chekishi kerak bo’lgan. Lekin bu, zamonamizga kelib Rumiydek ulug’larni tushunadigan bitta ham qalb qolmadi, degani emas. Bugun ham shunday insonlar borki, ular uchun qaysidir ma’noda hayot dovonlarining o’zi o’sha solik bosib o’tgan serbosqich va sermashaqqat yo’ldek xizmat qiladi. Qolaversa, Ollohning lutfi – o’ta kuchli savqitabiiy degan ne’matlar bor bu yorug’ olamda! U istalgan makonu istalgan zamonda istalgan bir quliga in’om etilib qolishi mumkin. Xullas, bu kabi sabablarning hammasi jam bo’lib, kunimizda ham inson qalb ko’zlarining ochilishi uchun yetarlicha asoslar borligiga ishora qiladi. Boshqa tomondan, tan olishimiz kerak, atrofimizda aqlli bo’lib ko’rinadigan, olim kabi so’zlaydigan, balandparvoz nutqlar irod qiladigan zohiran boobro’ kishilar gurillab yurishadi-yu, so’zning tom ma’nosida aqlli, tom ma’nosida bilimdon olim, tom ma’nosida olijanob zotlarga har kuni ham duch kelavermaymiz. Xuddi Mavlonadek so’fiy zotlarning dunyoda har doim tug’ilmagani yanglig’.

Shunday qilib, “Etti majlis” qanday asar? “Nomidan anglashilganidek, Mavlononing yettita majlisining, ulardagi va’zlarning yozib olinishidan maydonga kelgan asardir”, deydi asarni forsiydan Turkiya turkchasiga tarjima qilib, unga izohlar yozib, 1965 yilda nashr qildirgan zabardast turk olimi Abdulboqiy Gulpinarli. Xo’sh, u qachon yozilgan? A. Gulpinarli “Taqdim” – “So’zboshi”da keltirgan ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, asarning qachon yozilgani haqida har xil qarashlar bor ekan. Kimdir Shams Tabriziy bilan uchrashuvdan oldin desa, boshqa kishi keyin degan qarashni yoqlab chiqqanligi aytiladi. Ammo tipologik yondashuv asosida muayyan taxminlarni ilgari sursa bo’ladigandek. Ya’ni, masalan, hazrat Rumiyning qolgan yirik asarlari bilan, xususan, “Masnaviy”, “Devoni Kabir” “Ichindagi ichindadir” va hatto maktublari yordamida, ularda aytilgan hikoyatlar, hayotiy misollar va boshqalarni qiyoslash, Rumiy dahosi chiqarayotgan xulosalarni mushohada etish orqali ma’lum ilmiy farazlarga borish yo’llari har doim ochiq.

O’rni kelganda aytish joizki, Abdulboqiy Gulpinarli “Etti majlis” ustida juda ko’p ter to’kkan: asarni boshqa asarlar bilan qiyosiy o’rganib, noma’lumliklarni, she’rlar va qolgan iqtiboslar mualliflarini aniqlagan, izohlar yozgan. Vaqt va imkon taqozosiga ko’ra aniqlay olmagan ma’lumotlarni esa keyingi ishlarda ro’yobga chiqarishiga umidlar qilganki, bularning hammasi bir bo’lib, olimga nisbatan qalbimizda ehtirom tuyg’usini uyg’otadi. Asarning qo’lingizdagi o’zbekcha tarjimasi ana shu ulkan va zahmatkash olim tayyorlagan matndan amalga oshirilgan.

Asar, aytilganidek, tomchining harakatidan boshlanib yana tomchi bilan, aniqrog’i, dengizga tomayotgan tomchi bilan yakunlanadi. Tomchi va dengiz o’rtasidagi masofa esa qaysidir ma’noda ramziylik kasb etib, uni musulmon inson tafakkuri bosib o’tgan roh deb ham va yoxud Islom olamining ibtidodan Rumiy zamoniga qadar uzangan yo’li deb ham tushunish mumkin. Ya’ni “Etti majlis” puxta o’ylangan ana shunday syujet asosiga qurilgan. Shunisi bilan ham asar, garchi unda turli-tuman mavzular ko’tarilgan esa-da, bir butunlik kasb etib turadi. Aslida, Mavlono Rumiy umri mobaynida mudarris sifatida juda ko’p ma’ruza o’qigan. Lekin uning aynan yettita va’zi ushbu asarda jamlangan. Qolgan va’zlari-chi? Nega ular qog’ozga tushmagan? Ularda ham bizgacha yetib kelmagan qanchadan-qancha hikmatlar, tarixlar, o’gitlar, masallar, mulohazalar bo’lganligi xayolimizdan o’tsa, ko’z o’ngimizda mazkur asarning qiymati yanada ortadi. Shu bilan birga, va’z, ma’ruza, suhbatlar chog’ida aytilgan o’tlig’ fikr-mulohazalarining qaymog’i “Fihi ma fihi”da aks etganligi manbalarda yozilganki, bundan ko’ngilga bir paysa taskin inadi.

Har davrning o’z rumiylari bo’ladi, bo’lishi shart. Chunki har davrning o’z rumiysiga ehtiyoji bor. Ular bashariyat o’z hayot yo’lida erishgan barcha ilohiyyu insoniy o’gitlarni zamon kishilariga sharhlab, tushuntirib berish uchun dunyoga keladilar. Yo’qsa, yangi zamon yaratgan shakldagi tafovut tufayli inson va asrlar osha yashab kelayotgan yo’riqlar o’rtasiga “begonalik” pardasi tushib qolishi mumkin. O’z davrining rumiylari o’rtadan ana shu “begonalik” pardalarini ko’tarib tashlaydilar. Shu bilan birga, barcha zamonlarning rumiylari ham bo’ladi. Ular ham o’z davrlariga, ham barcha zamonlarga xitob qila oladilar. Chunki ular inson va davrlar tabiatidagi universallikni savqitabiiy bilan his qiladilar va ilmu irfon yonida, asosan, ana shu poydevorga suyanadilar. Mohiyatdan so’z ochish degani ham aslida shu. Bani bashar mutatsiyaga uchrab butunlay yot mavjudotga aylanib ketmasa bas, bunday ulug’ zotlar bashariyatning har kuni (zamoni)ga asqotadi. Mavlono Jaloliddin Rumiy ana shu muhtaramlardan biri.

Rumiy haqida so’z borganda, uning irq, millat, din, boy va kambag’al o’rtasida ayirmachilik qilmay, hammaga birdek munosabatda bo’lganiga ko’p urg’u beriladi. Darhaqiqat, shunday. Dastlab, Radiy Fishning Jamol Kamol tarjimasidagi “Jaloliddin Rumiy” romani bilan tanishganimda, hazrat g’azallariyu ruboiylaridan namunalar o’qiganimda, keyinroq “Ichindagi ichindadir”ni tarjima qilayotganimda, yana-da so’ngroq Asqar Mahkam o’girmasidagi “Masnaviyi ma’naviy” ni (yaqinda bu asar shoir va tarjimon Odil Ikrom tomonidan ham o’girildi va «Sharq yulduzi»da parcha e’lon qilindi) mutolaasiga tolganimda ko’p bor buning guvohi bo’lganman. Darvoqe, “Ichindagi ichindadir” bilan ilk tanishuvim ham yuqoridagi gapmazmuniga g’oyat uyg’un kelar ekan. O’shanda talaba edim. Kemada ikki dengizni bir biriga bog’lagan bo’g’ozda do’stlarim bilan suzib o’tayotganimizda o’sha yerlik qardoshlar biz mezbonlarga bir bog’lamdan kitob sovg’a qilishgandi. Qarasam, ular orasida “Fihi ma fihi” – “Ichindagi ichindadir” bor ekan. Keyinroq kitobni qo’limizga tushish makonida ham o’zimcha ma’no topganman: axir, hazrat odam, irq, mavqe tanlamas, uning so’zlari insondan insonga, o’lkadan o’lkaga, qit’adan qit’aga to’siq bilmay o’tib ketavergan edi, bas, kitob ham xuddi shunga imo qilayotgandek, kemada, Osiyodan Ovrupaga suzayotganimizda qo’ldan qo’lga, bir millat vakilidan ikkinchisiga o’tgan edi-da. Shuning o’zida Rumiy asarlariga, ularda aks etgan umuminsoniy, umumzamoniy va umummakoniy mohiyatiga ishora bordek tuyuladi. Ammo “Etti majlis”da zanji bilan bog’liq shunday mulohazalar ham mavjudki, bir qarashda aytilayotgan fikrlarga ziddek keladi. U qanday mulohazalar? “…zanji hamisha oynaga dushmandir. Ulgi berib, va’zxonlik qilganlar yo oynadir, yo oynachi. Nafsga maftun bo’lganlaru dunyoning ortidan yugurib-yelganlar ko’rimsiz – zanji yuzli kishiga o’xshaydi. “Biz bu dunyoda ham ularga la’natni ergashtirdik. Qiyomat kunida ham ular (Bizning rahmatimizdan) yiroq qilinguvchi kimsalardandirlar”. Ammo Zangibor viloyatida xunuklik, qora tanlilik qanday qilib farqlansin? Axir, u yerda erkagu ayol bir xil rangda bo’ladi va yana ularning bari – bir-birovining jinsidan. Hali biroz shoshmay tur, avval ular ajal uloviga minsinlar, bu eldan chiqsinlar, makonlari yetti qat samo bo’lmish nurli malaklar istiqomat qilguvchi “Ulug’, itoatli mirzolar (ya’ni farishtalar)”, turk va rum qiyofali go’zallar yoniga borib ko’rsinlar. Ular o’z razilliklarini o’sha Rum o’lkasining ruhoniylari huzurida ko’radilaru hasrat chekadilar, yonib kul bo’ladilar, ammo bundan hech qanday naf bo’lmas. Mana shuning uchun ham, ular oynaga-da dushmanlar, oyna egasiga-da”. Astoydil to’xtab, do’ppini yechib qo’yib mulohaza qiladigan jumlalar! Shu gapni biz bilgan Jaloliddin Rumiy aytganmi? Aytgan bo’lsa, qachon? Fikrlari qaymoq bog’lab, ilm va hayot yo’llari kuzatuvlarining xulosasi o’laroq ayganmi yo mudarrislikni endi boshlagan paytida biron vaziyat, biron kayfiyatga izoh berish, anglatish chog’ida izhor etganmi? Axir, biz Rumiyni irq tanlamaydi, deb bilamiz. Bu gaplar bilganimizga ters emasmi? Yuqorida keltirilgan mulohazani o’z ma’nosida tushunsak, Rumiydek zotning odamlar, ularning irqi va rangi, ishonch va e’tiqodlari borasidagi biz bilgan bag’rikeng (zamonaviy tushunchada: tolerant) dunyoqarashiga soya tushib qolmaydimi! Chunki hazrat Rumiyning ochiqdan ochiq ham, kosa tagida nim kosa tarzida ham Olloh qoratanli qilib yaratgan bandasini mazax qilishi mumkin emas-da! Hosho! Gap shundaki, zanjini ma’noni anglatish yo’lidagi bir obraz, tashbeh deb olsak, nazarimda, hammasi joyiga tushib ketadi. Zero, quyiroqda Mavlononing o’zi muqaddas Qur’on oyatini eslatadi: “(Qiyomat) kunida mo’minlarning yuzlari oq bo’lur, (kofirlarning) yuzlari qora bo’lur” . Demak, Rumiy hazratlari oqu qora deganda mo’minligu kofirlikni nazarda tutayapti. Ha, Rumiyda, bir qaraganda, inson fikrini alg’ov-dalg’ov qilib yuboradigan ifoda usullari anchagina topiladi. Shunda xos va avom tafakkuridagi ayricha xususiyatlar haqida o’ylarga tolasan, kishi. Eslayman, “Ichindagi ichindadir” tarjimasini e’lon qilayotgan gazeta Bosh muharriri masjid imomlari siymosidagi o’quvchilar e’tirozlarini menga bildirgan edi. E’tirozlar, albatta, havodan olingan emasdi. Chunki matnda “Ulug’ Tangri aldovchidir…” degan jumla bo’lib, oddiy o’quvchining botinida birdaniga bombadek portlashi tabiiy edi. Lekin matnning davomi, “berdi”si ham bor edi. “U (Tangri – izoh U.H) go’zal shakllar ko’rsatib aldaydi. Shakllar orasida yomonlari ham bor…” Demak, Rumiy oddiy o’quvchiga ko’ringani, tuyulgani kabi shakkoklikka yo’l qo’yayotgani yo’q, aksincha, bandasi dunyoning ko’zolg’uchi ohanjamasiga aldaymay, Yaratganga qullik qilishi kerakligi borasida asosli mulohaza yuritmoqda. Shularni o’ylaganda, tarjimonu olimlarimiz oldida hali ko’p ish turganligi oydinlashadi.

Tarjima, avvalo, umuman tarjima xususida ikki og’iz so’z aytsam. Dunyo adabiyoti va ma’naviyatiga doir, umuman, jamiyatning olg’a ketishini ta’minlaydigan asarlarning imkon qadar hammasini tarjima etib, o’qib o’zlashtirib, o’z mulkimizga aylantirib olishimiz darkor. Yangi, olamshumul kashfiyotlar, avvalo, hayot deb atalgan bepoyon imkon va yana tarjima deyilgan mustahkam zamin ustida barpo etilgusi. Bas, shunday ekan, Mavlono Rumiy singari jahon ma’naviyati ustunlarining barcha asarlaridan o’zbek o’quvchisi boxabar bo’lishi, o’z ona tilida mutolaa qilishi ayni muddaodir. Afsuski, ayrim uddaburon olimlarimiz forsiy, arabiy va boshqa dunyo tillarida yaratilgan fundamental asarlarning u yer bu yeridan “cho’qib”, o’z “meros”larini tiklamoqchi bo’lishadiki, bu harakat kulli zoedir, muvaqqatdir. Chunki ertami-kechmi, mutarjimlarimiz o’sha asl (original) asarlarga ham yetib borishadi va qoyilmaqom qilib o’zbekchaga o’girishadi. Shunda “tengsiz olim” deb yurganlarimizning misi chiqadi. Shu ma’noda til va sohani yaxshi biladigan mutaxassislarimizki bor, avvalo, tarjimaga qo’l urmoqlari lozim, deb o’ylayman. Axir, ish boshlashdan burun bilaylik-chi, dunyoda nimalar qilinganu nimalarga hali qo’l urilmagan…

Endi bevosita “Etti majlis”ning tarjimasiga kelsak. Avvalo, matnning o’zi, masalan, “Ichindagi ichindadir”dagiga qiyosan olganda, bir muncha murakkabroq ekanligini aytish joiz. Buning birinchi sababi, nazarimda, o’qilgan va’zlarning xarakterida, ulardagi qissa ichida qissalarning serobligida, uslubda, jumlalarning uzunroq tuzilganida bo’lsa ajabmas. Asarni forsiydan o’girgan A. Gulpinarlining uslubi ham muayyan rol` o’ynaganligi bor gap. Lekin tarjimon – Ra’no Hakimjonova ana shu murakkabliklarni chiroyli bir tarzda hal qilib, oldimizga asar tilidan mumtoz adabiyotimiz bo’yi esib turadigan o’zbekcha matnni qo’ya olgan. Ayni damda, Rumiy uslubiga xos qirralarni saqlashga erishgan. Natijada, tarjima bir vaqtning o’zida ham nafisu ham latif, ham keskinu ham lo’nda mohiyat kasb etgan.

Bilamizki, Rumiy hazratlaridan katta ma’naviy meros qolgan. 1. Ma’naviyi masnaviy 2. Devoni kabir 3. Fihi ma fihi 4. Majolisi sab’a 5. Maktubot. Lekin shularning barchasi ham xalqimizning, ziyosevarlarimizning ma’naviy mulkiga aylanib ulgurgani yo’q. Chunki oldinda “Devoni kabir” va “Maktubot” turibdi. Ularni ham o’z tilimizga o’girib olsak, hazrat Rumiy merosining asosi qo’limizda to’liq bo’ladi. Keyin esa, ularni o’zlashtirish saodati bilan yuzlashamiz.

“Nega Rumiy asarlariga bo’lgan ehtiyoj, qiziqish vaqtlar, davrlar o’tgan sayin ortgandan ortib borayapti?” degan savolni fikrlovchi inson umri davomida bir marta bo’lsa-da o’ziga berib ko’radi. Darhaqiqat, buning sababi nimada? Nima uchun ayrim ulug’lar asarlarini bir marta o’qib, qaytib qo’limizga olmaymiz-u, Rumiy singari zotlarning kitoblari stolimizdan, demakki, nazarimizdan nari tushmaydi?.. Bu savolning javobi yagona bo’lmasligi tabiiy. Qat’i nazar, men ularning asosiylaridan deya, hazrat asarlari bag’ridan nur sochib turguvchi UMID QUYOSHINI alohida ko’rsatgan bo’lar edim. U ma’rifatu ma’naviyat quyoshi bo’lib, dunyo zulmatini qabul qilmaydigan, u bilan sira kelisha olmaydigan tafakkur o’quvchisini hamisha o’ziga jalb qilaveradi. Keling, birgalikda ko’rib chiqaylik: yuqorida eslanganidek, ushbu asarning birinchi majlisida dengizga talpinayotgan tomchi haqida so’z boradi. Bir o’rinda “Dengizga yetmoq umidi… osonlikcha so’nmaydi”, degan fikr aytiladi. Oradan qanchadan-qancha yo’llar bosib o’tiladi. Ular dinlar mohiyatiyu urushlar sababini anglashga, ishonchu gumon, iymonu kufr, odam va olam sirini tushunishga, o’zlik ildizini bilishga qaratilgan yo’llardir. Nihoyat, yakuniy, yettinchi majlisda yana mavzu esga olinadi va dengizga munosib qaytish vazifasi uhdasiga yuklangan tomchiga qarata “Ey, tomchi! Uyg’on!” deya xitob qilinadiki, beixtiyor ko’nglingda umid quyoshi balqib chiqayotganini his qilib qolasan, kishi. Zero, tomchidan murod inson bo’lsa, uyg’onmoqdan murod shu inson sha’niga munosib yashamoqdir. Bularning hammasidan murod esa dengizga qo’shilish haqqi va baxtini qo’lga kiritmoq bo’lsa, ne tong!

Ba’zan o’ylab qolaman: yozuvchilar, olimlar, tarjimonlar umr shamlarini yoqib, ko’z nurlarini to’kib kitoblar yozadilar, tarjimalar qiladilar, so’ng nashr etib, targ’ibu tashviq etadilar-u, bu zahmatli mehnatning ravshan natijalari qani? Amallar, rioyalar qayda? Nega hali-hanuz yer kurrasida zulm davom etmoqda, qonlar to’kilmoqda, odamlar bir-birlari tomonidan tahqirlanmoqda, ezilmoqda, aldanmoqda va h.k.?.. Keyin mulohaza qila-qila avval tushunmaganimni anglagandek bo’laman: kitoblar bag’ridagi hikmatlar odamlar qalblariyu onglariga singib ketgan. Shu tufayli ham dunyo turibdi!.. Illo, almisoqda olamu odam mukammal o’laroq yaratilganiga qaramay, inson botinidagi nafs bois goho ana shu kamolotga putur yetadi. Xuddi shu joyda yuksak ma’naviyat aks etgan durdona kitoblar bani odamni nafs botqog’idan xalos etguvchi vositalardan, huv oldinda shu’la sochib turgan mukammal ochun sari yetaklaydigan pillapoyalardan biri bo’lsa, ne ajab! Bas, himmat kamarini belga yana-da mahkamroq bog’lab, ulug’ asarlarni tarjima, nashr va targ’ib qilishda davom etaverishimiz lozim bo’ladi. Binobarin, insoniyat ertasiga ishonchu e’tiqodi mavjud, ma’naviyati butun, qalbida ezgulik tuyg’usi g’olib ziyoliki bor, har doimgi ishi – olamu odamga ziyo sochishidan, bir zum bo’lsin, to’xtamaydi, to’xtamasin ekan! “Baliq bilmasa ham Xoliq biladi” deydi el. Bu – muhim! Lekin Xoliq bilsa, kun kelib, baliqqa ham albatta xabar keladi. Ezgu va yorug’ ishlarning tantanasiga bo’lgan inson botinidagi ishonch esa hammasidan muhim!..

2014 yil, sentyabr

Manba: «Sharq yulduzi» jurnali