1991 йил февралида бўлиб ўтган мазкур суҳбатда адабиётшунос олим Талъат Солиҳов ва ёзувчи Олим Отахонов ҳозирги замон жаҳон адабиётида роман жанри тараққиёти ва ўзбек романчилиги муаммолари ҳақида фикр юритадилар.
ЎКИНЧ ВА УМИД
Талъат Солиҳов ва Олим Отахонов суҳбати
О. ОТАХОНОВ: – Ҳар бир китобхонни ўзга халқларнинг адабиёти ва бу адабиётлар ҳаётни қай даражада акс эттираётгани қизиқтиради, ўқувчи бу адабиётларга хос бўлган кўплаб жумбоқларга жавоб топгиси келади, шунга интилади ва бу табиийдир. Тили, дини, удумлари турли-туман халқларнинг адабиёти ҳам турлича. Шу ранг-баранг адабиёт боғида, таъбир жоиз бўлса, ўзбек адабиёти деб аталмиш ниҳолнинг ўсиши қандай? Бошқа дарахтлар сингари у ҳам мева бераяптими? Суҳбатимиз аввалида сизга шу савол билан мурожаат этмоқчиман. Лекин шуни айтиб ўтмай иложим йўқ: суҳбатдан мақсадимиз шу масалаларга тўла-тўкис жавоб бериш эмас. Балки адабий фикр ихлосмандларининг эътиборини озгина бўлсин озиқлантиришдир.
Талъат СОЛИҲОВ: – Олимжон, тўғри, бир суҳбат доирасида сиз қўйган муаммоларга жавоб бериш, албатта, қийин. Қийингина эмас, иложи ҳам йўқ. Шунинг учун ҳозирги суҳбатимиз балким умумий муаммолар ҳақида бўлар, адабиётимизнинг умумий ҳолати ҳақида бўлар, лекин мен бир нарсани таъкидламоқчи эдим. Биз ўзбек адабиётидаги ютуқларни танқид қилиш ёки инкор этиш мақсадида бу суҳбатни уюштираётганимиз йўқ. Лекин бу – ўзбек адабиётининг муаммоларидан кўз юмиш, улардан четга чиқиш мумкин ёки лозим, деган гап ҳам эмас. Ҳозир ҳаёт шундайки, аввалги муаммоларнинг устига янги-янги муаммолар қўшиляпти. Бу муаммолар фақат ҳаётий ёки ижтимоий эмас, балки эстетик тафаккуримизга, эстетик дидимизга, адабиётга муносабатимизга, адабиётни, санъатни тушунишимизга боғлиқ. Шунинг учун бу муаммолардан, бу мунозаралардан четга чиқолмаймиз ва бунга ҳақимиз ҳам йўқ. Айтмоқчиманки, ўзбек роман-чилиги тўғрисида сиз айтган муаммолар атрофида суҳбат қилсак жуда яхши бўларди.
О. ОТАХОНОВ: – Ҳозир биз яшаётган дунё қиёфаси, мисли кўрилмаган даражада деса ҳам бўлади, тез ўзгараяпти. Илм-фан тараққиётининг шиддатли оқими инсоннинг тафаккурига бағоят кучли таъсир этаяпти. Бугунги кунда адабиётнинг, романнинг вазифаси нимадан иборат бўлиши керак? Ёки бу жанр муайян вазифани ўз зиммасига олиши керакми? Бугунги адабиёт ижтимоий тараққиёт натижаларини илғаб олмасданоқ илм-фанда янги-янги кашфиётлар қилиняпти. Бу кашфиётлар башариятнинг ҳаётига, инсоният тафаккурининг ўзгаришига олиб келаяпти. Ғарб адабиётида кўплаб оқимлар мавжуд. Уларда адабий намуналар яратилмоқда. Нисбатан илгарироқ, тажриба сифатида дунёга келган адабий мактаблар эса бугун шаклланиб, янги йўллар изламоқда. Ўтган асрнинг буюк даҳолари – Балзак, Толстой, Диккенс сингари ижодкорларнинг мерос сифатида қолган адабий қуролларининг «эскиргани», бугунги адабий жараёнда «яроқсиз» ҳолга келиб қолганлиги ҳақида турли хил фикрлар айтиляпти, мунозаралар кетаяпти. Мана шундай даврда ўзбек романчилигида аҳвол қандай? У, борингки, кейинги 30 йил ичидами, 20 йил ичидами нималарга эришди? Унинг ҳозирги мавқеи-даражаси, кўлами, ранг-баранглиги қониқарлими?
Т.СОЛИҲОВ: – Эсингизда бўлса, бир суҳбатимизда бадиий тафаккур, ижтимоий тафаккур ва ана шу тафаккурлар ўртасидаги муносабат, бизнинг миллий адабиётимиздаги тафаккур жаҳон бадиий тафаккури даражасига кўтарилганми, йўқми – шулар ҳақида гаплашгандик. Мен фақат бир нарсани эслатишни истар эдим. Жамиятда бўлаётган янгиликлар, ўзгаришлар – буларнинг ҳаммаси тафаккуримизнинг тараққиётига, шу тараққиётнинг тезлашишига сабаб бўлаяпти, дедингиз. Бу тўғри гап, лекин қисман тўғри. Чунки, бахтга қарши, ижтимоий тафаккурнинг тараққиёти, иқтисодий тафаккурнинг тараққиёти, айниқса, сиёсий тафаккурнинг тараққиёти ҳозир бизда, мамлакатимизда шу даражада тезки, бадиий тафаккур ана шу тафаккур орқасидан етиб боролаётгани йўқ. Анча орқада қолаяпти. Бунга адабиётнинг ўзидан мисоллар келтириш мумкин. Фақат ўзбек адабиёти эмас, умуман, кўп миллатли совет адабиёти ана шу тезкор ўзгаришларни, инқилобий ҳодисаларни бадиий акс эттиришда муайян даражада заифлик кўрсатаяпти. Лекин чин асарлар жуда кам. Ҳозир шов-шув бўлган асарларнинг кўпчилиги, рус адабиётида бўладими, грузин ёки украин адабиётида бўладими, 20–30- йилларда ёзилган А.Платоновнинг «Чевенгур» романи ёки М.Булгаковнинг «Уста ва Маргарита» романи ва бошқа, бугунги кунда юксак даражада баҳоланаётган асарлар шу имкониятлар, ўша тафаккур доирасида юзага келган эди. Булар ўша пайтдаги жаҳон адабиётининг энг сара романлари эди. Булар энди бизга бир кашфиёт бўлиб кўриняпти. Чунки, аввало, биз у пайтда яшамаганмиз, билмаймиз. Қолаверса, бу романлар ўша пайтда кўпчиликка маълум бўлмаган. Энди нашр этилаётир. Кўриб турибсизки, бизнинг ҳозирги тараққиётимиз даражасига мос келадиган, ана шу тезкорликни ўзида мужассам қилган, янги бадиий тафаккурни ўзида жамлаган асарлар ўша пайтда – кўп фикрлиликка, ҳур фикрлиликка муайян даражада имкон бўлган даврда яратилган. Вақт ўтиши билан бу асарлар тақиқланиб, адабиётнинг тараққиётига ҳеч қандай таъсир кўрсата олмади, чунки уларга чек қўйилган эди. Бизда, ўзбек адабиётида ўша пайтда ҳам бунақа асарлар ёзилган эмас. Фақат Чўлпоннинг шеърлари ва «Кеча ва кундуз» романи, Фитратнинг драмалари ва илмий мақолалари бундан мустасно. Булар бармоқ билан санарли даражада. Бахтга қарши, шуларни ҳам ҳозир китоб ҳолида чиқараётганимиз йўқ. Кўриниб турибдики, мана шу сиз айтган тезкорлик шу куннинг адабиётида, шу куннинг бадиий тафаккурида ҳали ўзининг аксини топмаётир. Бу эса жуда катта камчилик.
О. ОТАХОНОВ: – Гапингиздан шундай хулоса келиб чиқадики, эртанги адабиётнинг тамал тошини, асосини бугун қўйиш керак бўлади. Биз эртага кечаги адабиётни таҳлил қилиб, кечаги адабиётии ўрганиб юрамиз. Демак, бизда ҳали йиллар ўтган сари, ўн йиллар ўтган сари бугунги ва эртанги адабиёт жаҳон адабиёти олдида тунов кунги, ўтган кунги адабиёт бўлиб қолаверар эканда. Шу йўллардан чиқиш, адабий-бадиий тафаккурнинг ривожланишига ҳисса қўшадиган асарлар яратиб, китобхонни ҳам шунга тарбиялаб, савиясини шундай романларни тушунадиган даражага олиб чиқиш учун қандай ҳаракатлар қилиш керак бўлади? Фақатгина шундай асарлар яратишнинг ўзи етарлими?
Т. СОЛИҲОВ: – ХХИ аср адабиёти, деб аталадиган ҳодисанинг пойдевори ҳозир қўйилиши керак. ХХИ аср адабиётининг пойдевори ХХИ аср келгандан кейин қўйилиши мумкин эмас. Чунки адабиётда муҳим бир нарса борки, уни анъана деб аташади. Лекин анъананинг иккинчи бир нозик томони шундан иборатки, баъзан биз буюк анъаналарнинг атрофида ўралашиб қолиб, ўша анъаналарга ёпишиб олиб, бундан бошқа нарса йўқ, бундан бошқа нарса бўлмаслиги керак, деган фикрга келиб қоламиз. Назаримда, ХХИ аср адабиётининг пойдеворида иккита муҳим нарса бўлиши керак: бири – миллий анъана – адабиётимиз, санъатимиз соҳасидаги миллий анъана ва иккинчиси – жаҳон адабиётининг даражаси, жаҳон бадиий тафаккурининг даражаси ва жаҳон адабиётида эришилган тажриба. Ана шу нарсалар пойдеворнинг асоси бўлади, пойдеворнинг пойдевори бўлади, агар хоҳласангиз, пойдеворнинг ғишти ҳам, лойи ҳам шундан иборат бўлади.
Биласизми, мен ҳозир бир нарсани эсладим. Турғунлик даври деб аталган пайтда (у пайтда студент эдик) мен бир мақолани ўқиган эдим. Унинг муаллифи ҳозир эсимда йўқ, қаерда чоп бўлганини, сарлавҳасини ҳам эслолмайман. Лекин унда адабиётнинг тараққиётини тушуниш учун, ада-биётнинг тараққиётини амалга ошириш учун унинг келажаги ҳақида фикр (прогноз) бериш керак, яъни унинг келажагини пайғамбарона назар билан кўра олиш зарур, деган фикр бор эди. Бахтга қарши, шу нарса бизда умуман амалга ошгани йўқ. Мана шу фикр ўша мақолада учқунга ўхшаб бир йилт этдию, сўнди-кетди. Бироқ адабиётнинг келажаги ҳақида башорат зарур, бу социологик тадқиқотлар асосида юзага келадими, шахсий-индивидуал тафаккурнинг ёки умумтафаккурнинг тараққиёти, хусусиятларига таяниладими ёхуд танқидчининг, адабиётшуноснинг ўз шахсидан келиб чиқадими, ҳар қалай, бадиий тафаккур тараққиёти шуни тақозо этади. Келажакни олдиндан кўра билишга ҳаракат қилишдан чўчимаслик керак. Хўп, янглишсак янглишибмизда, бу катта гуноҳми жуда! Мана шу нарса керак, жуда зарур.
Ғарб адабиётшунослигида структурал адабиётшунослик деб аталадиган бир йўналиш бор. Бу бизнинг умумий адабиётшунослигимиз доирасидан – биз кўникиб қолган адабиётшунослик доирасидан четга чиқадиган структурали йўналиш. Ана шу йўналишда прогноз деган нарса мавжуд. Ба-шорат қилишга ҳаракат, ҳеч бўлмаганда ҳаракатнинг ўзи жуда муҳим нарса. Сиз жуда яхши кўрадиган ҳодиса – экспериментал адабиёт ҳам шунга ўхшаган нарса. Башорат ҳам эксперимент. Балки муваффақиятли чиқар, балки муваффақиятсиз. Лекин муваффақиятсиз чиққан пайтда ҳам биз нима қилмаслик кераклигини ўрганиб оламиз. Муваффақиятли чиқса, нур устига нур.
О. ОТАХОНОВ: – Талъат ака, назаримда, ўзбек совет романчилиги, агар ўхшатиш жоиз бўлса, ўзига тўқ кишининг узоқ давр мобайнида секин-аста камбағаллашиб, қашшоқлашиб бориш жараёнини эслатади. Бу билан нима демоқчиман. Мана, қаранг, Қодирий асос солган, янги йўналишдаги адабиёт, деб тан олинган роман жанрининг илк намунаси – «Ўтган кунлар» романи. Айтиш лозимки, бу роман муваффақиятли чиққан. Яратилганига озми-кўпми 60 йилдан ошди. Аммо шу 60 йил ичида инсоният тафаккури ма-даният соҳасида, илм-фан бобида ҳар қандай зиддиятли мураккаб йўлни босиб ўтган бўлсада, олға силжиди, илгарилади. Бироқ, эҳтимол бу шаккокликдай туюлар, ўзбек романчилигида жиддий силжиш бўлди, деёлмаймиз. Мана, ўзбек романи бадиий жиҳатдан шаклланиб боришини мисоллар орқали кузатинг: «Кеча ва кундуз», шундан кейин ёзилган романлар: «Сароб», «Навоий», «Уч илдиз», «Ўқитувчи», «Наврўз», «Уфқ», «Умид», «Сўнгги бекат», «Икки эшик ораси», «Лолазор»… Менимча, шу пайтда, айтайлик, Асқад Мухторнинг «Чинор», Одил Ёқубовнинг «Улуғбек хазинаси», Пиримқул Қодировнинг «Қора кўзлар» романлари орқага кетиш жараёнини бироз секинлаштирди. Таъбир жоиз бўлса, жанр сифатида роман-нинг обрўсини сақлаб турди. Лекин, афсуски, бу вақтинчалик экан. Ҳолбуки, шу турғунлик деб аталаётган даврда ҳам бошқа жумҳуриятлардаги халқ-ларнинг адабиёти озми-кўпми яхши асарларнинг ҳам эгаси бўлиб чиқди. Ўша жойларда эсда қоладиган, бармоқ билан саналгудек бўлса ҳам, яхши, пухта асарлар эълон қилинди – Болтиқбўйи адабиёти, грузин адабиёти, озарбойжон адабиёти, қирғиз адабиёти… Бизда эса шу ҳодиса жуда секин юзага чиқаяпти. Буни қандай изоҳлаш мумкин?
Т. СОЛИҲОВ: – Бу жуда мураккаб савол. Чунки бу муаммонинг ўзи жуда зиддиятли. Аммо бунақа саволларга жавоб берадиган вақт келди. Ҳозир биз жавоб бермасак, биздан кейин келадиганлар беш йил, ўн йилдан кейин жавоб бермайди ва шу тариқа жавоб беришга ҳам кеч бўлади.
Тўғри айтдингиз, сталинча қатағон йиллари, ундан кейин турғунлик йиллари совет миллий адабиётларида кам бўлсада, ажойиб асарлар яратилди. Расмий сиёсатга, расмий системага, расмий бадиий тафаккурга ва адабиёт сиёсатига қарама-қарши ўлароқ шундай асарлар яратилди. Масалан, Й. Авижюснинг «Йўқолган гўша» романи. Қаранг, бу бутунлай янги тафаккурдаги бадиий асар эди. Ҳолбуки, 60 йилларда яратилган. Ҳатто мажбур бўлишган шу асарга Ленин мукофотини беришга. Чунки «Йўқолган гўша» Совет Иттифоқи адабиётидагина эмас, балки жаҳон адабиётидаги энг бақувват роман эди.
О. ОТАХОНОВ: – Нодар Думбадзенинг жажжигина қиссаси – «Қуёшни кўраяпман» асари ҳам ўша йилларда чоп этилиб, Бутуниттифоқ Ленин комсомоли мукофотига сазовор бўлган эди. Қаранг, шу кичкина қиссада ниҳоятда ўзига хос бир халқнинг уруш йилларидаги ҳам аламли, ғамгин, ҳам қувноқ кунлари ҳақида ҳикоя қилинади… Ўша йиллари Чингиз Айтматов қиссалари, сал кейинроқ Ч.Амирежибининг «Дата Туташхиа» каби романлари яратилди. Бизда шундай асарларнинг яратилишига нима монелик қилди?
Т. СОЛИҲОВ: – Мен студентларга лекция ўқиётган пайтимда бир нарсани кўп таъкидлайман, чунки мен ўзим шунга қаттиқ ишонаман: ёзувчида табиий, катта кўламдаги бақувват истеъдоддан ташқари ҳақиқий жасорат ҳам бўлиши керак. Жасоратнинг эса турли поғоналари бор: паст поғонаси, ўрта поғонаси ва юқори поғонаси. Паст поғонаси шундан иборатки, ёзувчи ҳам ўзимиз қатори одам. Бола-чақасини боқиши, оиласини таъминлаши керак. Болаларига бир бурда нон топиб бериши лозим. Ана шуни ўйлаб у баъзан айтмоқчи бўлган гапларни айтмайди. 6у биринчидан. Иккинчидан, сиз юқорида айтиб ўтган ёзувчилар жаҳон адабиёти билан бевосита алоқадаги ижодкорлар. Улар бир қоронғу хонага ўзини қамаб қўйган эмас, ўз хоҳиши билан ўзини тутқунликка солган ёки узлатга чекинган ёзувчилар ҳам эмас. Такрор айтаман, улар жаҳон адабиётидан хабардор ёзувчилар. Чингиз Айтматовнинг бир машҳур немис танқидчиси билан бўлган суҳбатидан Томас Манн ҳақида ва Томас Манннинг адабиётга мифни олиб кирганлиги, роман-мифни яратганлиги тўғрисидаги гапларини ўқиб, мутахассис сифатида ҳайратга тушдим. Қаранг, шу гапларни Авижюс ҳақида ҳам гапирса бўлади. Чингиз Айтматовнинг ўзи ҳақида ҳам гапирса бўлади, бошқа баъзи ёзувчилар ҳақида гапирса ҳам бўлади. Бизнинг юксак анъаналаримиз бор, деймиз. Шунинг ўзи гўё етарлидай бизга. Мана – иккинчи сабаб. Мен яна бир сабаб ҳақида тўхталмоқчиман. Балки бу одамларнинг кўнглига бироз ботмайдиган мулоҳазадир.
Бизни ўстирмай турган касаллик, умуман инсонга хос бир хусусият – дангасалик, интеллектуал дангасалик, тафаккур дангасалиги. Шу сабабли биз кўп китобларни ўқимаймиз. Мен фақат бадиий китобларни назарда тутаётганим йўқ, балки фалсафий китобларни, тарихга, психологияга оид китобларни кўп ўқимаймиз. Одатда, озгина билиб олсак бўлди, кейин ҳаммасидан хабардордай юраверамиз. Энди мана шу нуқсонларни енгиб ўтиш учун жасорат, оғир меҳнат, ҳур хаёл керак. Яна такрорлайман: бизга етишмайдиган нарса – жасорат. Бошқа яна кўп сабаблар борку, лекин муҳими шу.
Ўзбек романининг турли даврлардаги тараққиётини сиз Абдулла Қодирийдан бошладингиз. Гап шундаки, «Ўтган кунлар» романи ёзилган, босилиб чиққан пайтда ўзининг поэтикаси нуқтаи назаридан жаҳон адабиётининг, жаҳон романчилигининг энг юқори тараққиёт нуқтасига кўтарилган асар эди. Жаҳон адабиётида машҳур бўлган, мавжуд бўлган биронта асардан «Ўтган кунлар» романи паст турмайди. Лекин унинг бошига кулфат тушди. Роман тақиққа учради. Абдулла Қодирийнинг ўзини қатл қилишган бўлса, романни ҳам қатл этишди. Лекин роман ўлмаслиги керак эди, ўлмади. Натижада ўзбек адабиёти роман жанрини қайтадан кашф қилишга мажбур бўлди. Тушунасизми, ўзбек романи тараққиёти етиб келган жойдан, ўзбек адабиёти юксалган жойдан давом этгани йўқ, балки янгидан кашф қилинди. Ойбекнинг «Қутлуғ қон»ида, «Сароб»да роман жанр сифатида янгидан кашф қилинди. Лекин орадан яна бир муддат ўтди. Энди «Сароб» қатағон қилинди. «Навоий» романининг бошига тушган кулфатларчи. Мана, яна тўсиқ қўйилди романнинг тараққиёти йўлига. Бахтга қарши, баъзи бир ёзувчиларимиз ҳам бунга катта ҳиссасини қўшишди.
Янги романчилигимизнинг энг яхши намуналаридан бири «Улуғбек хазинаси»идир. Бу традицион роман. Роман структураси нуқтаи назаридан, жанрнинг тараққиёти нуқтаи назаридан бақувват роман, пишиқ роман, ўқиладиган роман. Романда янги поэтика яратилган эмас. Янги структура яратилган эмас. Тўғри, айни чоқда бу камчилик ҳам эмас. Бу – романнинг ўзига хослиги. Лекин романда бир янгилик бор. Мен мана шу янгиликни Фрейдга, Кафкага олиб бориб боғлардим. Шундай бир воқеа бор асарда. Эсингиздами, Абдуллатифнинг психологик ҳолати. Улуғбекнинг – отасини ўлдиргандан кейинги ҳолати. Унинг ўз қилмишидан даҳшатга тушиши… босинқирашлари, ботиний онг… Мана шу онгда рўй бераётган ҳодисалар. Ярим мистик, ярим фантастик ҳодисалар… Лекин ҳаммаси реал ҳодисалар. Бу нарса бизнинг романчилик учун янгилик эди. Бу ажойиб бир нарса. Биз учун ажойиб бир кашфиёт. Тўғри, жаҳон романчилигида бундай кашфиёт бўлиб ўтган, лекин биз учун барибир кашфиёт. Бироқ, ҳамма гап шундаки, биз учун кашфиёт бўлган романнинг структурасидаги мана шу янгиликни ким давом эттирди? Ҳеч ким. Ҳатто, Одил Ёқубовнинг ўзи ҳам бу бадиий кашфиётига қайтмади. Унинг кейинги романларидан бири – «Кўҳна дунё»да бунақа нарсалар йўқ. Ёки шунга ўхшаган бошқа бир ҳолатни олайлик. Пиримқул Қодировнинг янги «Авлодлар довони» романида шоҳ Акбарнинг узлатга чекиниши, ўрмон ичига кириб кетиб, тарки дунё қилишида – ўша жойда ажойиб бир психологик тасвир бор. Шу даражадаги тасвир адабиётимизда йўқ эди. «Улуғбек хазинаси»даги бошқа, бу бошқа. Лекин бу ҳам бадиий кашфиётдир. Савол туғилади: нима учун бизнинг романнависларимиз шу кашфиётлардан фойдаланишмайди. Қудрати етмайдими? Билими етмайдими? Қудрати етмайди, дейиш бир ҳисобдан баҳслироқ, албатта, чунки бизда истеъдодли романнавислар етарли. Балки, билими етмас. Билими етмайдиган бўлса ўқиб-ўрганиш мумкин. Хуллас, кўраяпсизки, кашфиётлар бор. Ҳаммаси шу жойнинг ўзида бўлган кашфиётлар. Менда шундай тасаввур туғиладики, ҳар битта роман, жилла қурса, ҳаммаси бўлмаса ҳам, муайян даврнинг романи ўз ҳолича кашфиёт бўла олади. Лекин кейин ёзилган романларда олдин эришилган тажрибалар давом эттирилиши керак.
О. ОТАХОНОВ: – Айтмоқчисизки, бамисли қўриқ ер очилиб, экин экилмай, шундайлигича қолиб кетгандай…
Т. СОЛИҲОВ: – Ҳа, шундай. Роман – бу бир система. Ҳозирги суҳбатимизда айтилаётган роман деган тушунчада мен фақат ўзбек романини тушунмайман. Жаҳон романчилиги – бу система. Ҳар қандай яхши ёзилган миллий роман жаҳон романчилиги системасидан тушиб қолиши, элакнинг тўридан тушиб кетиши – бу фожиа. Мана шуни тушунишимиз керак. Жаҳон адабиётида мавжуд бўлган романнинг савиясига интилиш керак. Мен жаҳон адабиёти бўйича иш олиб бораман, Ғарб адабиётининг табиати, тажрибаси ҳақида мутахассис сифатида гапираман, бу ўринда мен совет адабиёти ёки ўзбек адабиётини жаҳон адабиётига қарама-қарши қўймоқчи эмасман. Бил’-акс, романчилигимиз мана шу даражага кўтарилиши кераклигини айтмоқчиман, холос. Стендалнинг бир гапи бор: «Адабиёт – катта йўлга қўйилган кўзгудир». Адабиёт ана шу кўзгуни сизнинг юзингизга рўбарў қўяди. Кўзгуда сиз қандай кўринаяпсиз – мана шу реал ҳақиқат. Мақсад адабиётшуносликни ўзбек адабиётшунослиги даражасидан жаҳон адабиётшунослиги даражасига кўтариш. Шуни тушунсак, жаҳон адабиётига хос бўлган муаммолар – бу бизнинг адабиётимиздаги муаммолар ва бизнинг адабиётимиз муаммолари – бу жаҳон адабиётининг муаммолари даражасига чиқариш мумкин.
О. ОТАХОНОВ: – Яқин-яқингача жаҳон адабиётига хос бўлган муаммоларни ўрганиб, шу ўрганиш жараёнида айрим жиҳатларни ўзимизнинг адабиётимизга олиб кириш учун ҳаракат қилинса, гўё Ғарб адабиётининг айрим жиҳатларини эмас, балки Ғарб мафкурасини олиб кираётгандек туюларди. Бу ерда эса сиз, мафкурани эмас, роман структурасини, роман поэтикасини, жаҳон адабиётидаги тажрибада синалган ранг-баранг роман шаклларини ўрганиш ва ўзимизда қўллаш асосида адабиётимизни ривожлантиришга ҳисса қўшиш ҳақида гапираяпсиз. Бизда бу мафкура, деб қаралади.
Т. СОЛИҲОВ: – Мен қаттиқ ишонаманки, жаҳон адабиётидаги ўша умумий йўналишлар, умумий муаммолар ва умумий тажрибалар биз учун ёт нарсалар эмас. Улар бизни инкор қилмайди ҳеч қачон. Қолаверса, мафкурани ҳам ўрганайлик, яхшиси бўлса олайлик, ёмонини инкор қилиб, ташлаб юборайлик. Масалан, бир пайтлар Горкийнинг гапидан келиб чиқиб, адабиёт – яратувчилик, адабиёт фақат қаҳрамонликни, қаҳрамонларнинг қаҳрамонлигини акс эттириши керак, дейиларди. Шафқатга чақирадиган асарларни ҳатто реакцион адабиёт деб келдик. Хўш, нега Аҳмад Яссавийни шу чоққача инкор қилиб келдик? Сўфи Оллоёрни инкор қилиб келдик. Ахир уларнинг ҳаммасида: руҳи, борлиғи, асарларига сингиб кетган бир нарса бор – бу раҳм-шафқат. Жаҳон адабиётидаги жуда катта ёзувчиларнинг асарларида мана шу раҳм-шафқат мафкураси узилмас ип бўлиб ўтади. Нима учун ўз адабиётимиздаги бу нодир намуналарни тикламаслигимиз керак? Демак, мафкурани ҳам тўғридан-тўғри, бекордан-бекорга инкор қилишимиз маъқул эмас экан… Бу худди ўз бойлигимизни ўзимиз ўғирлаётгандек гапку! Албатта, реакцион мафкуралар бор, миллий тафаккуримизга, миллий ҳаётимизга, психологиямизга тўғри келмайдиган нарсалар бор. Уларни албатта инкор этиш керак. Айтайлик, фашизм… Айтайлик, шовинизм…
О. ОТАХОНОВ: – Адабиётда прогноз ҳақида сўзлашдик. Сизнингча, ўзбек романининг эртаси қандай бўларкан? Назаримда, ҳар бир жараён ҳақида, ҳаётда юз берган ҳар бир ҳодиса ҳақида биз турли-туман фикрлар юритишга, ўзимизнинг мустақил қарашларимизни ифода этишга, уларни собитлик билан ҳимоя қилишга одатланишимиз керак. Ҳозиргача шу жиҳатдан оқсаб келдик.
Т. СОЛИҲОВ: – Олимжон, башорат қилиш қийин муаммо ва самара бериши ҳам амри маҳол. Назаримда, романнинг келажаги ҳақидаги гап юқорида сўзлашганларимизга боғлиқ. Келажакнинг романи миллий адабий-маданий анъаналардан, жаҳон адабиёти тажрибаларини ижодий ўзлаштиришдан дунёга келади. Эксперимент бўлмаса – илм-фан йўқ. Ёзувчилар ўз ижодларида қанчалар кенг йўл очсалар, шунчалик яхши. Шу йўллардан ўтиб балки ўзбек романчилиги ҳам жаҳондаги Лотин Америкаси романчилиги мактаби, япон, турк, рус романи мактаби, франтсуз романи мактабига ўхшаган ўзининг мактабига эга бўлади.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати». 1991 йил, 1 февраль
Яна шу мавзуда ўқинг:
Талъат Солиҳов. Қобиқни ёриб чиқиш саодати & Улуғбек Ҳамдам. Янгиланишлар аввалидаги одам
Хуршид Дўстмуҳаммад. Беминнат муҳаббат
Mazkur suhbatda adabiyotshunos olim Tal’at SOLIHOV va yozuvchi Olim OTAXONOV hozirgi zamon jahon adabiyotida roman janri taraqqiyoti va o‘zbek romanchiligi muammolari haqida fikr yuritadilar.
O‘KINCH VA UMID
Tal’at Solihov va Olim Otaxonov suhbati
O. OTAXONOV: – Har bir kitobxonni o‘zga xalqlarning adabiyoti va bu adabiyotlar hayotni qay darajada aks ettirayotgani qiziqtiradi, o‘quvchi bu adabiyotlarga xos bo‘lgan ko‘plab jumboqlarga javob topgisi keladi, shunga intiladi va bu tabiiydir. Tili, dini, udumlari turli-tuman xalqlarning adabiyoti ham turlicha. Shu rang-barang adabiyot bog‘ida, ta’bir joiz bo‘lsa, o‘zbek adabiyoti deb atalmish niholning o‘sishi qanday? Boshqa daraxtlar singari u ham meva berayaptimi? Suhbatimiz avvalida sizga shu savol bilan murojaat etmoqchiman. Lekin shuni aytib o‘tmay ilojim yo‘q: suhbatdan maqsadimiz shu masalalarga to‘la-to‘kis javob berish emas. Balki adabiy fikr ixlosmandlarining e’tiborini ozgina bo‘lsin oziqlantirishdir.
Tal’at SOLIHOV: – Olimjon, to‘g‘ri, bir suhbat doirasida siz qo‘ygan muammolarga javob berish, albatta, qiyin. Qiyingina emas, iloji ham yo‘q. Shuning uchun hozirgi suhbatimiz balkim umumiy muammolar haqida bo‘lar, adabiyotimizning umumiy holati haqida bo‘lar, lekin men bir narsani ta’kidlamoqchi edim. Biz o‘zbek adabiyotidagi yutuqlarni tanqid qilish yoki inkor etish maqsadida bu suhbatni uyushtirayotganimiz yo‘q. Lekin bu – o‘zbek adabiyotining muammolaridan ko‘z yumish, ulardan chetga chiqish mumkin yoki lozim, degan gap ham emas. Hozir hayot shundayki, avvalgi muammolarning ustiga yangi-yangi muammolar qo‘shilyapti. Bu muammolar faqat hayotiy yoki ijtimoiy emas, balki estetik tafakkurimizga, estetik didimizga, adabiyotga munosabatimizga, adabiyotni, san’atni tushunishimizga bog‘liq. Shuning uchun bu muammolardan, bu munozaralardan chetga chiqolmaymiz va bunga haqimiz ham yo‘q. Aytmoqchimanki, o‘zbek roman-chiligi to‘g‘risida siz aytgan muammolar atrofida suhbat qilsak juda yaxshi bo‘lardi.
O. OTAXONOV: – Hozir biz yashayotgan dunyo qiyofasi, misli ko‘rilmagan darajada desa ham bo‘ladi, tez o‘zgarayapti. Ilm-fan taraqqiyotining shiddatli oqimi insonning tafakkuriga bag‘oyat kuchli ta’sir etayapti. Bugungi kunda adabiyotning, romanning vazifasi nimadan iborat bo‘lishi kerak? Yoki bu janr muayyan vazifani o‘z zimmasiga olishi kerakmi? Bugungi adabiyot ijtimoiy taraqqiyot natijalarini ilg‘ab olmasdanoq ilm-fanda yangi-yangi kashfiyotlar qilinyapti. Bu kashfiyotlar bashariyatning hayotiga, insoniyat tafakkurining o‘zgarishiga olib kelayapti. G‘arb adabiyotida ko‘plab oqimlar mavjud. Ularda adabiy namunalar yaratilmoqda. Nisbatan ilgariroq, tajriba sifatida dunyoga kelgan adabiy maktablar esa bugun shakllanib, yangi yo‘llar izlamoqda. O‘tgan asrning buyuk daholari – Balzak, Tolstoy, Dikkens singari ijodkorlarning meros sifatida qolgan adabiy qurollarining «eskirgani», bugungi adabiy jarayonda «yaroqsiz» holga kelib qolganligi haqida turli xil fikrlar aytilyapti, munozaralar ketayapti. Mana shunday davrda o‘zbek romanchiligida ahvol qanday? U, boringki, keyingi 30 yil ichidami, 20 yil ichidami nimalarga erishdi? Uning hozirgi mavqei-darajasi, ko‘lami, rang-barangligi qoniqarlimi?
T.SOLIHOV: – Esingizda bo‘lsa, bir suhbatimizda badiiy tafakkur, ijtimoiy tafakkur va ana shu tafakkurlar o‘rtasidagi munosabat, bizning milliy adabiyotimizdagi tafakkur jahon badiiy tafakkuri darajasiga ko‘tarilganmi, yo‘qmi – shular haqida gaplashgandik. Men faqat bir narsani eslatishni istar edim. Jamiyatda bo‘layotgan yangiliklar, o‘zgarishlar – bularning hammasi tafakkurimizning taraqqiyotiga, shu taraqqiyotning tezlashishiga sabab bo‘layapti, dedingiz. Bu to‘g‘ri gap, lekin qisman to‘g‘ri. Chunki, baxtga qarshi, ijtimoiy tafakkurning taraqqiyoti, iqtisodiy tafakkurning taraqqiyoti, ayniqsa, siyosiy tafakkurning taraqqiyoti hozir bizda, mamlakatimizda shu darajada tezki, badiiy tafakkur ana shu tafakkur orqasidan yetib borolayotgani yo‘q. Ancha orqada qolayapti. Bunga adabiyotning o‘zidan misollar keltirish mumkin. Faqat o‘zbek adabiyoti emas, umuman, ko‘p millatli sovet adabiyoti ana shu tezkor o‘zgarishlarni, inqilobiy hodisalarni badiiy aks ettirishda muayyan darajada zaiflik ko‘rsatayapti. Lekin chin asarlar juda kam. Hozir shov-shuv bo‘lgan asarlarning ko‘pchiligi, rus adabiyotida bo‘ladimi, gruzin yoki ukrain adabiyotida bo‘ladimi, 20–30- yillarda yozilgan A.Platonovning «Chevengur» romani yoki M.Bulgakovning «Usta va Margarita» romani va boshqa, bugungi kunda yuksak darajada baholanayotgan asarlar shu imkoniyatlar, o‘sha tafakkur doirasida yuzaga kelgan edi. Bular o‘sha paytdagi jahon adabiyotining eng sara romanlari edi. Bular endi bizga bir kashfiyot bo‘lib ko‘rinyapti. Chunki, avvalo, biz u paytda yashamaganmiz, bilmaymiz. Qolaversa, bu romanlar o‘sha paytda ko‘pchilikka ma’lum bo‘lmagan. Endi nashr etilayotir. Ko‘rib turibsizki, bizning hozirgi taraqqiyotimiz darajasiga mos keladigan, ana shu tezkorlikni o‘zida mujassam qilgan, yangi badiiy tafakkurni o‘zida jamlagan asarlar o‘sha paytda – ko‘p fikrlilikka, hur fikrlilikka muayyan darajada imkon bo‘lgan davrda yaratilgan. Vaqt o‘tishi bilan bu asarlar taqiqlanib, adabiyotning taraqqiyotiga hech qanday ta’sir ko‘rsata olmadi, chunki ularga chek qo‘yilgan edi. Bizda, o‘zbek adabiyotida o‘sha paytda ham bunaqa asarlar yozilgan emas. Faqat Cho‘lponning she’rlari va «Kecha va kunduz» romani, Fitratning dramalari va ilmiy maqolalari bundan mustasno. Bular barmoq bilan sanarli darajada. Baxtga qarshi, shularni ham hozir kitob holida chiqarayotganimiz yo‘q. Ko‘rinib turibdiki, mana shu siz aytgan tezkorlik shu kunning adabiyotida, shu kunning badiiy tafakkurida hali o‘zining aksini topmayotir. Bu esa juda katta kamchilik.
O. OTAXONOV: – Gapingizdan shunday xulosa kelib chiqadiki, ertangi adabiyotning tamal toshini, asosini bugun qo‘yish kerak bo‘ladi. Biz ertaga kechagi adabiyotni tahlil qilib, kechagi adabiyotii o‘rganib yuramiz. Demak, bizda hali yillar o‘tgan sari, o‘n yillar o‘tgan sari bugungi va ertangi adabiyot jahon adabiyoti oldida tunov kungi, o‘tgan kungi adabiyot bo‘lib qolaverar ekanda. Shu yo‘llardan chiqish, adabiy-badiiy tafakkurning rivojlanishiga hissa qo‘shadigan asarlar yaratib, kitobxonni ham shunga tarbiyalab, saviyasini shunday romanlarni tushunadigan darajaga olib chiqish uchun qanday harakatlar qilish kerak bo‘ladi? Faqatgina shunday asarlar yaratishning o‘zi yetarlimi?
T. SOLIHOV: – XXI asr adabiyoti, deb ataladigan hodisaning poydevori hozir qo‘yilishi kerak. XXI asr adabiyotining poydevori XXI asr kelgandan keyin qo‘yilishi mumkin emas. Chunki adabiyotda muhim bir narsa borki, uni an’ana deb atashadi. Lekin an’ananing ikkinchi bir nozik tomoni shundan iboratki, ba’zan biz buyuk an’analarning atrofida o‘ralashib qolib, o‘sha an’analarga yopishib olib, bundan boshqa narsa yo‘q, bundan boshqa narsa bo‘lmasligi kerak, degan fikrga kelib qolamiz. Nazarimda, XXI asr adabiyotining poydevorida ikkita muhim narsa bo‘lishi kerak: biri – milliy an’ana – adabiyotimiz, san’atimiz sohasidagi milliy an’ana va ikkinchisi – jahon adabiyotining darajasi, jahon badiiy tafakkurining darajasi va jahon adabiyotida erishilgan tajriba. Ana shu narsalar poydevorning asosi bo‘ladi, poydevorning poydevori bo‘ladi, agar xohlasangiz, poydevorning g‘ishti ham, loyi ham shundan iborat bo‘ladi.
Bilasizmi, men hozir bir narsani esladim. Turg‘unlik davri deb atalgan paytda (u paytda student edik) men bir maqolani o‘qigan edim. Uning muallifi hozir esimda yo‘q, qayerda chop bo‘lganini, sarlavhasini ham eslolmayman. Lekin unda adabiyotning taraqqiyotini tushunish uchun, ada-biyotning taraqqiyotini amalga oshirish uchun uning kelajagi haqida fikr (prognoz) berish kerak, ya’ni uning kelajagini payg‘ambarona nazar bilan ko‘ra olish zarur, degan fikr bor edi. Baxtga qarshi, shu narsa bizda umuman amalga oshgani yo‘q. Mana shu fikr o‘sha maqolada uchqunga o‘xshab bir yilt etdiyu, so‘ndi-ketdi. Biroq adabiyotning kelajagi haqida bashorat zarur, bu sotsiologik tadqiqotlar asosida yuzaga keladimi, shaxsiy-individual tafakkurning yoki umumtafakkurning taraqqiyoti, xususiyatlariga tayaniladimi yoxud tanqidchining, adabiyotshunosning o‘z shaxsidan kelib chiqadimi, har qalay, badiiy tafakkur taraqqiyoti shuni taqozo etadi. Kelajakni oldindan ko‘ra bilishga harakat qilishdan cho‘chimaslik kerak. Xo‘p, yanglishsak yanglishibmizda, bu katta gunohmi juda! Mana shu narsa kerak, juda zarur.
G‘arb adabiyotshunosligida struktural adabiyotshunoslik deb ataladigan bir yo‘nalish bor. Bu bizning umumiy adabiyotshunosligimiz doirasidan – biz ko‘nikib qolgan adabiyotshunoslik doirasidan chetga chiqadigan strukturali yo‘nalish. Ana shu yo‘nalishda prognoz degan narsa mavjud. Ba-shorat qilishga harakat, hech bo‘lmaganda harakatning o‘zi juda muhim narsa. Siz juda yaxshi ko‘radigan hodisa – eksperimental adabiyot ham shunga o‘xshagan narsa. Bashorat ham eksperiment. Balki muvaffaqiyatli chiqar, balki muvaffaqiyatsiz. Lekin muvaffaqiyatsiz chiqqan paytda ham biz nima qilmaslik kerakligini o‘rganib olamiz. Muvaffaqiyatli chiqsa, nur ustiga nur.
O. OTAXONOV: – Tal’at aka, nazarimda, o‘zbek sovet romanchiligi, agar o‘xshatish joiz bo‘lsa, o‘ziga to‘q kishining uzoq davr mobaynida sekin-asta kambag‘allashib, qashshoqlashib borish jarayonini eslatadi. Bu bilan nima demoqchiman. Mana, qarang, Qodiriy asos solgan, yangi yo‘nalishdagi adabiyot, deb tan olingan roman janrining ilk namunasi – «O‘tgan kunlar» romani. Aytish lozimki, bu roman muvaffaqiyatli chiqqan. Yaratilganiga ozmi-ko‘pmi 60 yildan oshdi. Ammo shu 60 yil ichida insoniyat tafakkuri ma-daniyat sohasida, ilm-fan bobida har qanday ziddiyatli murakkab yo‘lni bosib o‘tgan bo‘lsada, olg‘a siljidi, ilgariladi. Biroq, ehtimol bu shakkoklikday tuyular, o‘zbek romanchiligida jiddiy siljish bo‘ldi, deyolmaymiz. Mana, o‘zbek romani badiiy jihatdan shakllanib borishini misollar orqali kuzating: «Kecha va kunduz», shundan keyin yozilgan romanlar: «Sarob», «Navoiy», «Uch ildiz», «O‘qituvchi», «Navro‘z», «Ufq», «Umid», «So‘nggi bekat», «Ikki eshik orasi», «Lolazor»… Menimcha, shu paytda, aytaylik, Asqad Muxtorning «Chinor», Odil Yoqubovning «Ulug‘bek xazinasi», Pirimqul Qodirovning «Qora ko‘zlar» romanlari orqaga ketish jarayonini biroz sekinlashtirdi. Ta’bir joiz bo‘lsa, janr sifatida roman-ning obro‘sini saqlab turdi. Lekin, afsuski, bu vaqtinchalik ekan. Holbuki, shu turg‘unlik deb atalayotgan davrda ham boshqa jumhuriyatlardagi xalq-larning adabiyoti ozmi-ko‘pmi yaxshi asarlarning ham egasi bo‘lib chiqdi. O‘sha joylarda esda qoladigan, barmoq bilan sanalgudek bo‘lsa ham, yaxshi, puxta asarlar e’lon qilindi – Boltiqbo‘yi adabiyoti, gruzin adabiyoti, ozarboyjon adabiyoti, qirg‘iz adabiyoti… Bizda esa shu hodisa juda sekin yuzaga chiqayapti. Buni qanday izohlash mumkin?
T. SOLIHOV: – Bu juda murakkab savol. Chunki bu muammoning o‘zi juda ziddiyatli. Ammo bunaqa savollarga javob beradigan vaqt keldi. Hozir biz javob bermasak, bizdan keyin keladiganlar besh yil, o‘n yildan keyin javob bermaydi va shu tariqa javob berishga ham kech bo‘ladi.
To‘g‘ri aytdingiz, stalincha qatag‘on yillari, undan keyin turg‘unlik yillari sovet milliy adabiyotlarida kam bo‘lsada, ajoyib asarlar yaratildi. Rasmiy siyosatga, rasmiy sistemaga, rasmiy badiiy tafakkurga va adabiyot siyosatiga qarama-qarshi o‘laroq shunday asarlar yaratildi. Masalan, Y. Avijyusning «Yo‘qolgan go‘sha» romani. Qarang, bu butunlay yangi tafakkurdagi badiiy asar edi. Holbuki, 60 yillarda yaratilgan. Hatto majbur bo‘lishgan shu asarga Lenin mukofotini berishga. Chunki «Yo‘qolgan go‘sha» Sovet Ittifoqi adabiyotidagina emas, balki jahon adabiyotidagi eng baquvvat roman edi.
O. OTAXONOV: – Nodar Dumbadzening jajjigina qissasi – «Quyoshni ko‘rayapman» asari ham o‘sha yillarda chop etilib, Butunittifoq Lenin komsomoli mukofotiga sazovor bo‘lgan edi. Qarang, shu kichkina qissada nihoyatda o‘ziga xos bir xalqning urush yillaridagi ham alamli, g‘amgin, ham quvnoq kunlari haqida hikoya qilinadi… O‘sha yillari Chingiz Aytmatov qissalari, sal keyinroq Ch.Amirejibining «Data Tutashxia» kabi romanlari yaratildi. Bizda shunday asarlarning yaratilishiga nima monelik qildi?
T. SOLIHOV: – Men studentlarga leksiya o‘qiyotgan paytimda bir narsani ko‘p ta’kidlayman, chunki men o‘zim shunga qattiq ishonaman: yozuvchida tabiiy, katta ko‘lamdagi baquvvat iste’doddan tashqari haqiqiy jasorat ham bo‘lishi kerak. Jasoratning esa turli pog‘onalari bor: past pog‘onasi, o‘rta pog‘onasi va yuqori pog‘onasi. Past pog‘onasi shundan iboratki, yozuvchi ham o‘zimiz qatori odam. Bola-chaqasini boqishi, oilasini ta’minlashi kerak. Bolalariga bir burda non topib berishi lozim. Ana shuni o‘ylab u ba’zan aytmoqchi bo‘lgan gaplarni aytmaydi. 6u birinchidan. Ikkinchidan, siz yuqorida aytib o‘tgan yozuvchilar jahon adabiyoti bilan bevosita aloqadagi ijodkorlar. Ular bir qorong‘u xonaga o‘zini qamab qo‘ygan emas, o‘z xohishi bilan o‘zini tutqunlikka solgan yoki uzlatga chekingan yozuvchilar ham emas. Takror aytaman, ular jahon adabiyotidan xabardor yozuvchilar. Chingiz Aytmatovning bir mashhur nemis tanqidchisi bilan bo‘lgan suhbatidan Tomas Mann haqida va Tomas Mannning adabiyotga mifni olib kirganligi, roman-mifni yaratganligi to‘g‘risidagi gaplarini o‘qib, mutaxassis sifatida hayratga tushdim. Qarang, shu gaplarni Avijyus haqida ham gapirsa bo‘ladi. Chingiz Aytmatovning o‘zi haqida ham gapirsa bo‘ladi, boshqa ba’zi yozuvchilar haqida gapirsa ham bo‘ladi. Bizning yuksak an’analarimiz bor, deymiz. Shuning o‘zi go‘yo yetarliday bizga. Mana – ikkinchi sabab. Men yana bir sabab haqida to‘xtalmoqchiman. Balki bu odamlarning ko‘ngliga biroz botmaydigan mulohazadir.
Bizni o‘stirmay turgan kasallik, umuman insonga xos bir xususiyat – dangasalik, intellektual dangasalik, tafakkur dangasaligi. Shu sababli biz ko‘p kitoblarni o‘qimaymiz. Men faqat badiiy kitoblarni nazarda tutayotganim yo‘q, balki falsafiy kitoblarni, tarixga, psixologiyaga oid kitoblarni ko‘p o‘qimaymiz. Odatda, ozgina bilib olsak bo‘ldi, keyin hammasidan xabardorday yuraveramiz. Endi mana shu nuqsonlarni yengib o‘tish uchun jasorat, og‘ir mehnat, hur xayol kerak. Yana takrorlayman: bizga yetishmaydigan narsa – jasorat. Boshqa yana ko‘p sabablar borku, lekin muhimi shu.
O‘zbek romanining turli davrlardagi taraqqiyotini siz Abdulla Qodiriydan boshladingiz. Gap shundaki, «O‘tgan kunlar» romani yozilgan, bosilib chiqqan paytda o‘zining poetikasi nuqtai nazaridan jahon adabiyotining, jahon romanchiligining eng yuqori taraqqiyot nuqtasiga ko‘tarilgan asar edi. Jahon adabiyotida mashhur bo‘lgan, mavjud bo‘lgan bironta asardan «O‘tgan kunlar» romani past turmaydi. Lekin uning boshiga kulfat tushdi. Roman taqiqqa uchradi. Abdulla Qodiriyning o‘zini qatl qilishgan bo‘lsa, romanni ham qatl etishdi. Lekin roman o‘lmasligi kerak edi, o‘lmadi. Natijada o‘zbek adabiyoti roman janrini qaytadan kashf qilishga majbur bo‘ldi. Tushunasizmi, o‘zbek romani taraqqiyoti yetib kelgan joydan, o‘zbek adabiyoti yuksalgan joydan davom etgani yo‘q, balki yangidan kashf qilindi. Oybekning «Qutlug‘ qon»ida, «Sarob»da roman janr sifatida yangidan kashf qilindi. Lekin oradan yana bir muddat o‘tdi. Endi «Sarob» qatag‘on qilindi. «Navoiy» romanining boshiga tushgan kulfatlarchi. Mana, yana to‘siq qo‘yildi romanning taraqqiyoti yo‘liga. Baxtga qarshi, ba’zi bir yozuvchilarimiz ham bunga katta hissasini qo‘shishdi.
Yangi romanchiligimizning eng yaxshi namunalaridan biri «Ulug‘bek xazinasi»idir. Bu traditsion roman. Roman strukturasi nuqtai nazaridan, janrning taraqqiyoti nuqtai nazaridan baquvvat roman, pishiq roman, o‘qiladigan roman. Romanda yangi poetika yaratilgan emas. Yangi struktura yaratilgan emas. To‘g‘ri, ayni choqda bu kamchilik ham emas. Bu – romanning o‘ziga xosligi. Lekin romanda bir yangilik bor. Men mana shu yangilikni Freydga, Kafkaga olib borib bog‘lardim. Shunday bir voqea bor asarda. Esingizdami, Abdullatifning psixologik holati. Ulug‘bekning – otasini o‘ldirgandan keyingi holati. Uning o‘z qilmishidan dahshatga tushishi… bosinqirashlari, botiniy ong… Mana shu ongda ro‘y berayotgan hodisalar. Yarim mistik, yarim fantastik hodisalar… Lekin hammasi real hodisalar. Bu narsa bizning romanchilik uchun yangilik edi. Bu ajoyib bir narsa. Biz uchun ajoyib bir kashfiyot. To‘g‘ri, jahon romanchiligida bunday kashfiyot bo‘lib o‘tgan, lekin biz uchun baribir kashfiyot. Biroq, hamma gap shundaki, biz uchun kashfiyot bo‘lgan romanning strukturasidagi mana shu yangilikni kim davom ettirdi? Hech kim. Hatto, Odil Yoqubovning o‘zi ham bu badiiy kashfiyotiga qaytmadi. Uning keyingi romanlaridan biri – «Ko‘hna dunyo»da bunaqa narsalar yo‘q. Yoki shunga o‘xshagan boshqa bir holatni olaylik. Pirimqul Qodirovning yangi «Avlodlar dovoni» romanida shoh Akbarning uzlatga chekinishi, o‘rmon ichiga kirib ketib, tarki dunyo qilishida – o‘sha joyda ajoyib bir psixologik tasvir bor. Shu darajadagi tasvir adabiyotimizda yo‘q edi. «Ulug‘bek xazinasi»dagi boshqa, bu boshqa. Lekin bu ham badiiy kashfiyotdir. Savol tug‘iladi: nima uchun bizning romannavislarimiz shu kashfiyotlardan foydalanishmaydi. Qudrati yetmaydimi? Bilimi yetmaydimi? Qudrati yetmaydi, deyish bir hisobdan bahsliroq, albatta, chunki bizda iste’dodli romannavislar yetarli. Balki, bilimi yetmas. Bilimi yetmaydigan bo‘lsa o‘qib-o‘rganish mumkin. Xullas, ko‘rayapsizki, kashfiyotlar bor. Hammasi shu joyning o‘zida bo‘lgan kashfiyotlar. Menda shunday tasavvur tug‘iladiki, har bitta roman, jilla qursa, hammasi bo‘lmasa ham, muayyan davrning romani o‘z holicha kashfiyot bo‘la oladi. Lekin keyin yozilgan romanlarda oldin erishilgan tajribalar davom ettirilishi kerak.
O. OTAXONOV: – Aytmoqchisizki, bamisli qo‘riq yer ochilib, ekin ekilmay, shundayligicha qolib ketganday…
T. SOLIHOV: – Ha, shunday. Roman – bu bir sistema. Hozirgi suhbatimizda aytilayotgan roman degan tushunchada men faqat o‘zbek romanini tushunmayman. Jahon romanchiligi – bu sistema. Har qanday yaxshi yozilgan milliy roman jahon romanchiligi sistemasidan tushib qolishi, elakning to‘ridan tushib ketishi – bu fojia. Mana shuni tushunishimiz kerak. Jahon adabiyotida mavjud bo‘lgan romanning saviyasiga intilish kerak. Men jahon adabiyoti bo‘yicha ish olib boraman, G‘arb adabiyotining tabiati, tajribasi haqida mutaxassis sifatida gapiraman, bu o‘rinda men sovet adabiyoti yoki o‘zbek adabiyotini jahon adabiyotiga qarama-qarshi qo‘ymoqchi emasman. Bil’-aks, romanchiligimiz mana shu darajaga ko‘tarilishi kerakligini aytmoqchiman, xolos. Stendalning bir gapi bor: «Adabiyot – katta yo‘lga qo‘yilgan ko‘zgudir». Adabiyot ana shu ko‘zguni sizning yuzingizga ro‘baro‘ qo‘yadi. Ko‘zguda siz qanday ko‘rinayapsiz – mana shu real haqiqat. Maqsad adabiyotshunoslikni o‘zbek adabiyotshunosligi darajasidan jahon adabiyotshunosligi darajasiga ko‘tarish. Shuni tushunsak, jahon adabiyotiga xos bo‘lgan muammolar – bu bizning adabiyotimizdagi muammolar va bizning adabiyotimiz muammolari – bu jahon adabiyotining muammolari darajasiga chiqarish mumkin.
O. OTAXONOV: – Yaqin-yaqingacha jahon adabiyotiga xos bo‘lgan muammolarni o‘rganib, shu o‘rganish jarayonida ayrim jihatlarni o‘zimizning adabiyotimizga olib kirish uchun harakat qilinsa, go‘yo G‘arb adabiyotining ayrim jihatlarini emas, balki G‘arb mafkurasini olib kirayotgandek tuyulardi. Bu yerda esa siz, mafkurani emas, roman strukturasini, roman poetikasini, jahon adabiyotidagi tajribada sinalgan rang-barang roman shakllarini o‘rganish va o‘zimizda qo‘llash asosida adabiyotimizni rivojlantirishga hissa qo‘shish haqida gapirayapsiz. Bizda bu mafkura, deb qaraladi.
T. SOLIHOV: – Men qattiq ishonamanki, jahon adabiyotidagi o‘sha umumiy yo‘nalishlar, umumiy muammolar va umumiy tajribalar biz uchun yot narsalar emas. Ular bizni inkor qilmaydi hech qachon. Qolaversa, mafkurani ham o‘rganaylik, yaxshisi bo‘lsa olaylik, yomonini inkor qilib, tashlab yuboraylik. Masalan, bir paytlar Gorkiyning gapidan kelib chiqib, adabiyot – yaratuvchilik, adabiyot faqat qahramonlikni, qahramonlarning qahramonligini aks ettirishi kerak, deyilardi. Shafqatga chaqiradigan asarlarni hatto reaksion adabiyot deb keldik. Xo‘sh, nega Ahmad Yassaviyni shu choqqacha inkor qilib keldik? So‘fi Olloyorni inkor qilib keldik. Axir ularning hammasida: ruhi, borlig‘i, asarlariga singib ketgan bir narsa bor – bu rahm-shafqat. Jahon adabiyotidagi juda katta yozuvchilarning asarlarida mana shu rahm-shafqat mafkurasi uzilmas ip bo‘lib o‘tadi. Nima uchun o‘z adabiyotimizdagi bu nodir namunalarni tiklamasligimiz kerak? Demak, mafkurani ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bekordan-bekorga inkor qilishimiz ma’qul emas ekan… Bu xuddi o‘z boyligimizni o‘zimiz o‘g‘irlayotgandek gapku! Albatta, reaksion mafkuralar bor, milliy tafakkurimizga, milliy hayotimizga, psixologiyamizga to‘g‘ri kelmaydigan narsalar bor. Ularni albatta inkor etish kerak. Aytaylik, fashizm… Aytaylik, shovinizm…
O. OTAXONOV: – Adabiyotda prognoz haqida so‘zlashdik. Sizningcha, o‘zbek romanining ertasi qanday bo‘larkan? Nazarimda, har bir jarayon haqida, hayotda yuz bergan har bir hodisa haqida biz turli-tuman fikrlar yuritishga, o‘zimizning mustaqil qarashlarimizni ifoda etishga, ularni sobitlik bilan himoya qilishga odatlanishimiz kerak. Hozirgacha shu jihatdan oqsab keldik.
T. SOLIHOV: – Olimjon, bashorat qilish qiyin muammo va samara berishi ham amri mahol. Nazarimda, romanning kelajagi haqidagi gap yuqorida so‘zlashganlarimizga bog‘liq. Kelajakning romani milliy adabiy-madaniy an’analardan, jahon adabiyoti tajribalarini ijodiy o‘zlashtirishdan dunyoga keladi. Eksperiment bo‘lmasa – ilm-fan yo‘q. Yozuvchilar o‘z ijodlarida qanchalar keng yo‘l ochsalar, shunchalik yaxshi. Shu yo‘llardan o‘tib balki o‘zbek romanchiligi ham jahondagi Lotin Amerikasi romanchiligi maktabi, yapon, turk, rus romani maktabi, frantsuz romani maktabiga o‘xshagan o‘zining maktabiga ega bo‘ladi.
Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati». 1991 yil, 1 fevral
