Борхеснинг ушбу ҳикояси манзарасида хусусий хотиралардан сўзланадиган бўлса, хаёлларда дастлаб олис толиблик йиллари собит бўлади. Толиблик йилларидан олиб чиқилган ёрқин хотира эса, адабиётга кўникилмаган ва бошқача назар билан ҳам қараш мумкинлигини, эҳтимол кўпларга илк бор, уқдирган закий инсон қиёфаси билан боғлиқ. Мен жаҳон адабиёти ва фалсафасининг тенгсиз билимдони, нафақат билимдони, балки бутун борлиғидан бадиийлик ёғилиб турган марҳум устоз Талъат Солиҳовни назарда тутаётирман.

Шарифжон Аҳмедов
АЙНИЙ СИЙМОЛАР МУВОЗИЙЛИГИ
Борхеснинг «Хароба доиралари»га боғлама

I

1940 йилга тааллуқли «Хароба доиралари» тафсилотлари зукко ва эҳтимолки, миннатдор ўқувчилар хотирасида мустаҳкам ва муқаррар. Шундай бўлса-да, удумга кўра, унинг мухтасар баёнини келтиришни ўринли, деб топамиз.

«Беюлдуз тунда у қирғоққа қай тариқа яқинлашганини, ўша муқаддас гўшанинг ботқоғига ботиб сузган оғоч қайиқни ҳеч ким билмади, ҳеч ким кўрмади» деган хабар билан «дабдурустдан» бошланади бу ҳикоя. Асар қаҳрамони ҳақида «Жанубдан келгани ва унинг Ватани дарёнинг юқори қисмидаги тоғлар ёнбағрида сочилиб ётган, ҳали мохов касаллиги қутурмаган қишлоқларнинг бири эканлиги, у ернинг одамлари эса юноний сўзлар билан булғанмаган зардуштий лаҳжада сўзлашишлари»дан бошқа нарса маълум эмас. Сеҳрли бир кайфият билан бошланаётган асар қаҳрамонининг ягона вазифаси ухлаш ва тушлар кўришдан иборат. Афсунгар зиммасига юклатилган шу вазифани адо этмоқ учун кўҳна ибодатхона харобалари паноҳида туну кун тушлар кўради, тушларида ёруғ дунёга олиб чиқиш учун мукаммал ва комил инсон барпо қилиш билан машғул. Шу зайл унинг кўп йиллари бесамар кетади, аммо охир-оқибат ўзи истаган инсонни барча тафсилотлари билан, ўзига маълум бўлган барча илму билимларни унинг заковатига жо қилган ҳолатда мукаммал яратади. Тангрининг талаби шу эдики, вақтики келгач, афсунгар «ўғли»ни бошқа эҳромга Олов илоҳи хизматига юбормоғи лозим. Амри илоҳий вожиб келтирилади. Орадан вақтлар ўтиб, фарзанди ҳақида — олисдаги бошқа ибодатхонада оловда куймасдан юра оладиган коҳин ҳақида муждалар келиб етади. Афсунгар ўз фарзанди — инсон эмас, балки бор- йўғи бошқа бир инсон тушларининг ҳосиласи эканини охир-оқибат тушуниб қолишидан даҳшат туяди. Ва бу қисматга тоқат қилмасдан, ўзини оловга ташлаб, барча ҳадиклардан халос бўлмоқ истайди. Аммо не кўз билан кўрсинки, атрофни забтига олган олов унга мутлақо зиён етказмайди. Ва шунда унинг ўзи ҳам кимдир биров ўз тушларида кўраётган атиги бир шарпа эканлигини англаб етади.

Борхеснинг бошқа асарлари каби замонавий адабий танқидчилик мушоҳадалари марказида қолган бу ҳикояси ҳам турфа хил нуқтаи назарлардан туриб, батафсил ва эринмасдан элаклардан ўтказилган. «Хароба доиралари»да баъзилар «Минг бир кеча» жозибаларидан руҳланишни кўрса, бошқалар Каббала садолари ва Голем афсоналаридан тортиб, зардуштийлик ва буддизмга қадар таъсирларни пайқайди. Жумладан, адабиётшунос Хайме Алазракига кўра, «Хароба доиралари» билан «Голем» достони Борхесни ҳамиша ўзига мафтун этган Каббала мистицизмига тааллуқли айнан бир мавзунинг икки хил кўринишидир. У «Хароба доиралари» бу олам аслида кимдир кўраётган туш эканига доир буддовийлик ақидасига боғлиқ экани эҳтимолини ҳам соқит қилмайди. «Бир афсона шамойиллари» бадиҳасида Борхеснинг ўзи билдирган мулоҳазаларни Алазраки ушбу фикрига исбот қилиб келтиради: «Ҳиндистоннинг барча динлари, айниқса буддизм, атрофимиздаги борлиқ аслида новоқеъ бир рўё эканидан таълим беради». Оламнинг аслида бир туш эканлиги ғояси, шунингдек, олмон файласуфи Артур Шопенгауэрнинг идеалистик назариялари ҳақида, унинг буддизм ва ирода эркинлиги борасидаги қарашлари ҳақида ўйлашимизга чорлайди. Айни шу мавзу адибнинг мўъжазгина «Everything and nothing» асарида ҳам давом эттирилганини кўрамиз. Ўлим тўшагида ётган Шекспир – умри давомида адоқсиз кўп қиёфаларни тасвир этган Шекспир ўзининг хос моҳиятини англаш истагида Яратганга муножот қилади:

«– Мен, беҳуда шунча кўп одамга менгзанган кимса, фақат бир киши – ўзим бўлишни истайман. – Ва Яратганнинг овози унга бўрон ичра жавоб қилди:
– Мен ҳам – мен эмасман; сен ўз асарларингни яратганинг каби мен ҳам бу дунёни ўйлаб чиқардим, Шекспирим менинг ва сен – ўзим кўраётган тушнинг шарпаларидан биридирсан, худди ўзим каби, моҳияти ҳамма ва ҳеч ким бўлган худди ўзим каби.»

Алазракининг айтишича, Борхес айнан бир мавзу учун шу тариқа турли шакл ва ташбеҳлар излайди ва унинг топилмалари эса чиндан бизни ҳайратларга ошно этади. Аммо Борхес асарлари борасидаги ушбу таҳлил ва талқинлар не қадар теран ва жозибали бўлмасин, уларни шундоқ эътироф этиш билан кифояланиш ўринсиз бўлар эди. Зотан, Борхеснинг ўзи айтмаганми эди, чинакам гўзал асарлар ўқувчининг ҳузурланиши ҳаққи битилиши лозимлигини — «Муайян асар малоҳатини эътироф қилишдан кўра амалдаги урф инжиқликларига тобе мунаққидлар китобларни батафсил таҳлил этиш, адабий тарих саналарини шодаларга тизиш машғулотига мубталодирлар. Асарлар ўқувчининг ҳузурланиши учун эмас, баайни уларнинг айни шу таҳлиллари ҳаққи яратилгандек.» «Хароба доиралари»ни ёзиш жараёнида бошқа бирор асаримда бўлмаган завқ ва ҳаяжонлар ичра қолгандим» деган эди яна Борхес. Демак, адабий таҳлиллар нақадар теран бўлмасин, аммо ҳар қандай асарнинг, мукаммал асарнинг гўзаллигини туя билиш барибир бирламчи бўлиб қолаверади. Шу боис ҳам Борхес асарлари мутаассирлигидан униб чиққан ўзга мулоҳазалар, ўзга муқояса ва мувозий бақамтиликлар силсиласи ҳар дам ўринли эканига эътирозлар бўлмас.

II

Борхеснинг ушбу ҳикояси манзарасида хусусий хотиралардан сўзланадиган бўлса, хаёлларда дастлаб олис толиблик йиллари собит бўлади. Толиблик йилларидан олиб чиқилган ёрқин хотира эса, адабиётга кўникилмаган ва бошқача назар билан ҳам қараш мумкинлигини, эҳтимол кўпларга илк бор, уқдирган закий инсон қиёфаси билан боғлиқ. Мен жаҳон адабиёти ва фалсафасининг тенгсиз билимдони, нафақат билимдони, балки бутун борлиғидан бадиийлик ёғилиб турган марҳум устоз Талъат Солиҳовни назарда тутаётирман. У вақтларга доир илк хотиралардан бири шу эдики, домланинг ўзбек тилида сўзлаши мумкинлиги дастлабки ҳайратимга сабаб бўлган эди. Эгнига ҳамиша ўзгармас чарм пальто илиб, бошида эса шу матоли кепка кийган ва бутун қиёфаси билан мумтоз асарлар бағридан чиқиб келган қайсидир персонажни ёдга келтирадиган бу инсон, назаримда, энг камида фаранги ва ё олмон тилида сўзлашиши табиий ва муқаррар эди. Аммо ҳадемай ўзим каби бошқа сабоқдошларнинг ҳам бу каби ҳайратлари ўрнини бошқа ҳайратлар эгаллади. Адабиёт ва фалсафага доир энциклопедик билимлар соҳиби бўлган домла сокин ва мусаффо лаҳжада сўзларкан, ўзига сомеъ толибларга Флобер ва Золядан тортиб Томас Манн меросидан, Достоевскийдан тортиб Толстой анъаналаридан жозибадор ҳикоялар сўзлар, айни пайтда Шарқ мумтоз адабиётидан ўзи саралаб терган дурлар ҳам толибларга беминнат улашиларди. Домла, назаримда, жаҳон адабиёти ўзининг барча ютуқлари билан аслида яхлит ва ягона адабиёт эканига чин дилдан ишонар ва шу боис ҳам адабий ҳикоялари давомида Навоий ва Жомийдан Борхес ва Кортасарга томон табиий тарзда, осонлик билан кўчиб ўтишини сезмай қолардик. Сабоқлари давомида ўзим кашф этган ҳолатларнинг яна бирига кўра, домла дарс ўташнинг аллақандай яширин шаклидан, назмий шаклидан фойдаланар, қадим юнон муаллифлари-ю шарқу ғарб забардаст адибларининг дурдона маҳсуллари унинг бу айрича мударрислик назмида шодалар каби тизилиб, кўнгилларни сокин завқлар билан истило қила бошларди.

Талъат домланинг маънавий шогирдларидан бири, асарларида нафис туйғуларни фусун шамойиллари ичра жойлаб, уларни нафосат билан тараннум этган Олим Отахон ҳам домланинг адабий сабоқларидан баҳраманд бўлганини шукрона билан хотирлайди: «менинг бахтимга кечки бўлимда ўқиётганимда марҳум Талъат Солиҳов деган ўқитувчимиз Ғарб адабиётидан сабоқ берарди. Ана шу муаллимнинг фикрлари кескин ўзгартириб юборган эди бадиий адабиёт ҳақидаги қарашларимни. Инсон сифатида эса ўзининг ички оламига жудаям кириб кетган, ҳеч кимсани у ерга йўлатмайдиган бир зот эди». Олим Отахон фикрини давом эттирсак, биз толибларга сабоқ бериш мобайнида ҳам домла, назаримда, ўзининг ҳеч адоғи йўқ ва туганмас, яширин ва сирли асарини битиш билан машғул эди гўё. Унинг бизларга сўзлаётган адабий ривоятлари, гоҳида завқ билан, гоҳида эса чуқур ўйлар гирдобида қолиб ўтаётган дарслари ўша китобининг алоҳида бўлим ва боблари бўлса, сабоқларига сомеъ бўлган бизлар эса бу асарнинг баайни турли персонажлари эдик. Ва нигоҳларидан тўкилаётган ёлқин аломатларида устознинг шогирдига нисбатан ва ёхуд ғойибона асар битаётган муаллифнинг ўз қаҳрамонларига бўлган мурувватини туярдик.

Энди ўтмишга айланган ўша вақтларда, ҳеч бир нарсадан таскин топмасдан нигилизмга хос кайфиятлар ичра қолиб ва бу ҳолатларни мувофиқ тарзда ифодалаш учун алоҳида услублар изланаётган бир давримизда домланинг руҳбахш ўгитлари Борхес олами томон етаклаган эди. Тасаввур муқоясалари шу қадар эдики, адабий хаёллар қаърида Талъат Солиҳов билан Борхеснинг ўзини айнийликда тушуниш, уларнинг ҳар иккисини қарийб мутаносиб англаш биз учун асло ғайриодатий ҳол эмасди. «Кахолома эҳромининг коҳини» дея аталиб (таассуфки, номаълум тарзда йўқотилган), аслида Талъат домлага бағишланган ҳикояда Борхеснинг «Тангри битиклари» асарига ҳамоҳанг садоларнинг янграши тенгсиз сабоқлардан сув ичган кўнгил эътирофларидан бири бўлган эди.

Бу ўринда «Хароба доиралари» атрофида мулоҳазалар юритилар экан, айни ҳикоянинг фусункор кайфиятидан у йиллар мутаассир бўлганимиз бор ва бу мутаассирлик адабий уринишларимизда аксланиб улгурган, бир савқи табиийлик ҳосиласи бўлган импрессив ҳикояларнинг бирида эса, хусусан, мана бундай айрича кайфият тасвирлари ўрин олган эди:
«…нега дейсан, нега одам ухлаётганида юзи ҳиссиз кўринади, туйғудан асар қолмайди? Нега туйғусиз туйилади одам ухлаб ётганида? Барча туйғулари балки тушларига кўчгандир, тушларида бетуш юзини тадқиқ қилаётганингни англаб, тушларидаги фаолиятини яна-да зўриқтираётганми, эҳтимол. Аммо, барибир юзлари нега бетуш ва бетуйғу? Нега бетуш ва бетуйғу юзларини тушларига олиб кириб кетмайди, у ёқда шундоқ ҳам «туший» юзлар етарли бўлгани учунми? Унда уст-боши, оёқлар орасига суқилган қўллар-чи, тушларда асқотмайдими бу қўллар? Ана, тушларда оёқлар орасига суқилсин бу қўллар! Умуман, ухлаган заҳоти бутун вужуди билан тушларига ўтиб кетмайди одам – нега?»

III

Маҳобатли бадиий тафаккур соҳиби бўлган Талъат Солиҳовнинг бутун умри Адабиёт эди, суврат ва сийрати билан у мутлақо катта Адабиётга тааллуқли эди. Ул зотнинг тафаккури маҳсулларидан ёзувчи Улуғбек Ҳамдам саралаган шодаларни ҳавола қиларканмиз, замонанинг ҳар қайси жаҳоний заколари мавқеидаги фикр теранликлари бизларга қадрли меросдир:

Адабиётнинг олдига талаб қўйиб бўлмайди, уни ўз ҳолига қўйиш зарур.

* * *

Яхши асарни ўқигач, киши поклангандай бўлади. Адабиёт бундан ортиқ нима берсин?

* * *

Ҳозирги замон адабиётида кўпроқ психоанализ талаб этилади. Чунки илгариги тафсилотли сюжетлар ушбу кун кишиси учун завқ бермай қолди.

* * *

Адабиётда баъзан мувафаққиятсиз эксперимент одатдаги асарлардан қимматлироқ бўлади.

* * *

Классик адабиётда воқеликни тасвирлаш етарли эди. Ҳозир етарли ва муҳим эмас. Бу – жўнлик.
Воқеликни тасвирлаш – синтез, тушунтириш – анализ.

* * *

Навоий воқеликнинг ўзини эмас, балки воқелик ҳақидаги ўз хаёлини тасвирлайди. Навоий – романтик шоир, унинг даҳолиги ҳам шунда. Навоийдаги савқитабиий (интуиция) ҳозир йўқ. У минг йилда бир марта дунёга келади.

* * *

Даҳо истеъдодларни қўлидан ушлаб юрадиган нарса кўпинча – интуиция.

* * *

Инсоннинг генига таъсир қилиш (яъни, ўзгартириш) жиноят. (Домла бу гапни ҳали генларни ўзгартириш, клонлаштириш каби нарсалар кўпларга номаълум бўлган ўтган асрнинг ўша 80 йилларида айтган эди.)

* * *

Импрессионизм буюк санъат. Импрессионизм – бир лаҳзада кечган муайян нарса-ҳодисани тасдиқлаш, рўёбга чиқариш, акс эттириш. Масалан, рассом маълум бир тасвирнинг қайси жилваси кўринса, ана шуни акс эттиради. Реалликда эса типиклаштирилади ва, натижада, нимадир йўқотилади. Импрессионизм ўша ниманидир сақлаб қолади.

* * *

Истеъдоднинг ўзи нима? У – эҳтироснинг энг юқори даражада намоён бўлиши.

* * *

Ўзликни намоён қилиб бўлгандан сўнг ҳақиқий санъаткор учун ҳаётнинг қизиғи йўқ.

* * *

Аҳамияти жиҳатидан ёзувчи (шоир) умумжаҳон бўлиши мумкин, лекин поэтикаси, бадиияти жиҳатидан фақат ўз миллатининг одами бўла олади, холос.

* * *

Қолиплар – стереотиплар дастлаб пайдо бўлганда ижобийдир. Улар қайтарилганда, сийқаси чиқади.

* * *

Сўз ташбеҳга айланганда бадиийлик юзага чиқади. Идеализмсиз бадиият йўқ. Идеализм бу – бор нарсани ҳар хил тушуниш.

* * *

Асар вақт ўтиши билан бошқа (асар)га айланади. Чунки уни тушуниш ҳар хил (бўлади).

* * *

Бадиий асарнинг ўзи алоҳида воқелик.

* * *

Ҳар қандай бадиий асарнинг ўз атмосфераси (ҳавоси) бор.

* * *

Томас Маннинг роман структураси миф асосига қурилган. Демак, роман-миф жанрининг бошланиши у билан боғлиқ.

* * *

Олам мифологиясидан ҳамма нарсага жавоб топиш мумкин. Мифология – универсал нарса. У инсониятнинг бутун тарихи, бутун тажрибаси.

* * *

Болалигимизда эртакдаги барча нарсаларга ишонар эдик ва ишониб тўғри қилганмиз. Ақлимиз расо бўлган сари табиийликдан узоқлашиб борамиз.

* * *

Мен асарни белгилаб бермайин, балки асар мени белгилаб берсин. Профессионал (адабиётшунослар)да асарни ўқиётгандаги лаззатланиш ҳиссиёти сийқаланиб боради.

* * *

Бадиий танқид эмас, бадиий таҳлил бўлиши керак.

* * *

Энг қийин нарса – болаликни ўзида сақлаб қолиш. Болаларда қолип бўлмайди. Адабиётшунос ана шундай бола бўлиб фикр қилса, кўп нарса ютади.

* * *

Чўлпоннинг “Бузилган ўлкага” деган шеърида миллатчилик бор. Миллатчилик – буюк ҳодиса.

* * *

Шахснинг озодлигини миллатнинг озодлиги таъмин этади. Мен аввало ўзбекман, кейин – озодман.

* * *

Инсон тафаккурида юз фоиз эркин бўлмоғи керак.

* * *

Ўз нонимиздан бир бурдасини берганга қуллуқ қиладиган халқ вакили бўлишдан мен уяламан.

* * *

Ёзувчида жасорат бўлиши зарур. Кўпчиликда шу етишмайди.

IV

Талъат Солиҳов сабоқ берган ўтган асрнинг тўқсонинчи йилларида Ўзбек адабиёти бағрида янгича бир тўлқин кучга тўлиб келаётган эди. Деярли барчаси ҳали талаба бўлган ушбу йўналиш вакиллари шу вақтга қадар адабиётда урф бўлган, маиший даражадаги муаммоларни асосий мавзу ўлароқ олдинга сураётган ҳамда зўрма-зўраки тарздаги «миллийлик»ни ялов қилиб олган анъанадор оқимга қарама-қарши тарзда – инсоннинг руҳий оламидаги эврилишларни тадқиқ этишни, ибтидодан бошланган жумбоқли саволларга (майли, самарасиз бўлсин) жавоб излашни афзал билди. Аслида улар битаётган асарларнинг барчаси (анъанадор адабиёт нуқтаи назаридан) эксперимент натижалари эди. Улар зотан экспериментлардан ҳайиқмасди. Улар ўз асарларида муайян сўзларни ҳар кўйга солиб, яширин маъноларини излаб топишдан тортиб, бир қарашда воқеалар чизиғи аввалдан маълум бўлган ҳикояларнинг кутилмаган бошқа талқинларини, ўзгача якунларини тақдим этишарди. Улар атрофда, борингки жамиятда кечаётган воқеа-ҳодисалардан мутлақо четлашиб, бир нарсалар барпо этишар, алоҳида хос дунёларини яратишга интиларди. Ўша даврнинг «Денгизга йўл» ва «Қаърим», «Кеча — бугун эди» ва «Алқанаётган Ватанлар» каби ҳикояларида новоқеъ воқеликнинг, дастлабки асослари қўйилаётган бошқа бир оламнинг ҳали кўплар билмаган, аксар кўникилмаган манзаралари инонч ва шижоат билан чизила бошлаган эди. Шу кетишда бу янги адабий мактаб бир мамлакат сарҳадларини бемалол ортда қолдириб, кенг миқёсларда ном қозониши мумкин эди. Аммо бундай бўлмади. Кўп ўтмай маслакдошларнинг бу яхлитлиги тарқалиб кетди. Шундай бўлиши ҳам табиий эди, балки. Чунки, улар идеалист эдилар, бундан қолаверса, улар ўтакетган индивидуалист эдилар. Уларнинг барчаси ҳозир ҳар жойда. Ва умид борки, уларнинг ҳар бири ўзларининг хос, муҳташам ёлғизлик чиғаноқларига ўраниб олган кўйи бир замонлар бошланган лойиҳаларни ҳар ким ўз ҳолича тобора мукаммаллаштириш билан оворадирлар.

«Хароба доиралари» асарига бақамтиликлар ҳақида фикр юритсак, Талъат домла ҳам йиллар давомида ўзи англаб етган, унинг ҳам ўзи ўтмишнинг улуғ сиймоларидан мерос қилиб олган тафаккур ганжиналарини саноқсиз толиблари фитратига нақшлашга интилди, худди Борхес асари қаҳрамони каби унинг ҳам кўп уринишлари зое кетгандир эҳтимол, аммо, толибларининг талай издиҳоми унинг закий сабоқлари ҳосиласини ҳамон элтиб юрганларига шубҳа йўқдир. Ҳикоя эса охирлаётир эди, муқаррар интиҳо яқинлашмоқда эди. «Ва юз йиллар аввал содир бўлган нарса такрорланди. … Ва у ёнғинга пешвоз чиқди. Бироқ олов тиллари унинг вужудини забтига олмади, билъакс эркалаб ялаб-юлқади, ювиб-таради – куйдириб кул қилмади. Ва енгил тортиб, хўрлик алами билан даҳшат ичра англаб етдики, унинг ўзи ҳам кимдир биров ўз тушларида кўраётган шарпа эди, холос.» Кеча – аслида бугун эди. Асардаги қисматнинг аёв билмас такрорлари дилгирлигидан озурда бўлган бир дўстимиз толибликнинг ўша олис йиллари бир ҳикоя битмиш ва унда бу сатрлар бормиш эди:

«Бироқ мен шуни истайман – думалоқ, дум-думалоқ доиранинг қаеридир қачондир, қаердадир, аммо барибир – дарз кетсин ва ўша жойдан, майли, бу бегона дунёга бегонасираб боқаётган, астагина даричадан пойлаётган, охир-оқибатда шаҳд билан отилиб чиқишга қарор қилган ва бу қарорини амалга оширган чақалоқнинг шиддати каби ишонч билан, тў-ўғри, ҳеч қандай қайрилишга ён бермайдиган, доиранинг ҳеч бир кўринишини ўзида пинҳон қилмаган тўғри чизиқ тўппадан-тўғри кўкка талпинганча чопқиллаб чиқсин!»

Талъат Солиҳов адабий ақидаларнинг зўраки ва муттасил такрорларига барҳам бериб, кўпларимиз учун шу тариқа бўлак манзилгоҳлар томон элтувчи янги сўқмоқларни кўрсатиб берган, одатий уфқлар ортида ҳали очилмаган яна бошқа адабий сарҳадлар борлигидан бемисл ўгитлар улашган эди. Энди эса олис юксакликлардан туриб, ушбу битикларга кўзи тушган устоз ўша беназир табассуми билан мамнунликда жилмайиб қўйган бўлса — не ажаб. Унинг ўзи таҳсил берганидек, асотирлар каби хаёлот ҳам — аслида воқелик, воқеликнинг сағал бўрттирилган кўриниши эмасми, ахир?

Манба: BBC ozbek

 

Sharifjon Ahmedov
AYNIY SIYMOLAR MUVOZIYLIGI
«Xaroba doiralari»ga bog’lama

I

1940 yilga taalluqli «Xaroba doiralari» tafsilotlari zukko va ehtimolki, minnatdor o’quvchilar xotirasida mustahkam va muqarrar. Shunday bo’lsa-da, udumga ko’ra, uning muxtasar bayonini keltirishni o’rinli, deb topamiz.

«Beyulduz tunda u qirg’oqqa qay tariqa yaqinlashganini, o’sha muqaddas go’shaning botqog’iga botib suzgan og’och qayiqni hech kim bilmadi, hech kim ko’rmadi» degan xabar bilan «dabdurustdan» boshlanadi bu hikoya. Asar qahramoni haqida «Janubdan kelgani va uning Vatani daryoning yuqori qismidagi tog’lar yonbag’rida sochilib yotgan, hali moxov kasalligi quturmagan qishloqlarning biri ekanligi, u yerning odamlari esa yunoniy so’zlar bilan bulg’anmagan zardushtiy lahjada so’zlashishlari»dan boshqa narsa ma’lum emas. Sehrli bir kayfiyat bilan boshlanayotgan asar qahramonining yagona vazifasi uxlash va tushlar ko’rishdan iborat. Afsungar zimmasiga yuklatilgan shu vazifani ado etmoq uchun ko’hna ibodatxona xarobalari panohida tunu kun tushlar ko’radi, tushlarida yorug’ dunyoga olib chiqish uchun mukammal va komil inson barpo qilish bilan mashg’ul. Shu zayl uning ko’p yillari besamar ketadi, ammo oxir-oqibat o’zi istagan insonni barcha tafsilotlari bilan, o’ziga ma’lum bo’lgan barcha ilmu bilimlarni uning zakovatiga jo qilgan holatda mukammal yaratadi. Tangrining talabi shu ediki, vaqtiki kelgach, afsungar «o’g’li»ni boshqa ehromga Olov ilohi xizmatiga yubormog’i lozim. Amri ilohiy vojib keltiriladi. Oradan vaqtlar o’tib, farzandi haqida — olisdagi boshqa ibodatxonada olovda kuymasdan yura oladigan kohin haqida mujdalar kelib yetadi. Afsungar o’z farzandi — inson emas, balki bor- yo’g’i boshqa bir inson tushlarining hosilasi ekanini oxir-oqibat tushunib qolishidan dahshat tuyadi. Va bu qismatga toqat qilmasdan, o’zini olovga tashlab, barcha hadiklardan xalos bo’lmoq istaydi. Ammo ne ko’z bilan ko’rsinki, atrofni zabtiga olgan olov unga mutlaqo ziyon yetkazmaydi. Va shunda uning o’zi ham kimdir birov o’z tushlarida ko’rayotgan atigi bir sharpa ekanligini anglab yetadi.

Borxesning boshqa asarlari kabi zamonaviy adabiy tanqidchilik mushohadalari markazida qolgan bu hikoyasi ham turfa xil nuqtai nazarlardan turib, batafsil va erinmasdan elaklardan o’tkazilgan. «Xaroba doiralari»da ba’zilar «Ming bir kecha» jozibalaridan ruhlanishni ko’rsa, boshqalar Kabbala sadolari va Golem afsonalaridan tortib, zardushtiylik va buddizmga qadar ta’sirlarni payqaydi. Jumladan, adabiyotshunos Xayme Alazrakiga ko’ra, «Xaroba doiralari» bilan «Golem» dostoni Borxesni hamisha o’ziga maftun etgan Kabbala mistitsizmiga taalluqli aynan bir mavzuning ikki xil ko’rinishidir. U «Xaroba doiralari» bu olam aslida kimdir ko’rayotgan tush ekaniga doir buddoviylik aqidasiga bog’liq ekani ehtimolini ham soqit qilmaydi. «Bir afsona shamoyillari» badihasida Borxesning o’zi bildirgan mulohazalarni Alazraki ushbu fikriga isbot qilib keltiradi: «Hindistonning barcha dinlari, ayniqsa buddizm, atrofimizdagi borliq aslida novoqe’ bir ro’yo ekanidan ta’lim beradi». Olamning aslida bir tush ekanligi g’oyasi, shuningdek, olmon faylasufi Artur Shopengauerning idealistik nazariyalari haqida, uning buddizm va iroda erkinligi borasidagi qarashlari haqida o’ylashimizga chorlaydi. Ayni shu mavzu adibning mo»jazgina «Everything and nothing» asarida ham davom ettirilganini ko’ramiz. O’lim to’shagida yotgan Shekspir – umri davomida adoqsiz ko’p qiyofalarni tasvir etgan Shekspir o’zining xos mohiyatini anglash istagida Yaratganga munojot qiladi:

«– Men, behuda shuncha ko’p odamga mengzangan kimsa, faqat bir kishi – o’zim bo’lishni istayman. – Va Yaratganning ovozi unga bo’ron ichra javob qildi:
– Men ham – men emasman; sen o’z asarlaringni yaratganing kabi men ham bu dunyoni o’ylab chiqardim, Shekspirim mening va sen – o’zim ko’rayotgan tushning sharpalaridan biridirsan, xuddi o’zim kabi, mohiyati hamma va hech kim bo’lgan xuddi o’zim kabi.»

Alazrakining aytishicha, Borxes aynan bir mavzu uchun shu tariqa turli shakl va tashbehlar izlaydi va uning topilmalari esa chindan bizni hayratlarga oshno etadi. Ammo Borxes asarlari borasidagi ushbu tahlil va talqinlar ne qadar teran va jozibali bo’lmasin, ularni shundoq e’tirof etish bilan kifoyalanish o’rinsiz bo’lar edi. Zotan, Borxesning o’zi aytmaganmi edi, chinakam go’zal asarlar o’quvchining huzurlanishi haqqi bitilishi lozimligini — «Muayyan asar malohatini e’tirof qilishdan ko’ra amaldagi urf injiqliklariga tobe munaqqidlar kitoblarni batafsil tahlil etish, adabiy tarix sanalarini shodalarga tizish mashg’ulotiga mubtalodirlar. Asarlar o’quvchining huzurlanishi uchun emas, baayni ularning ayni shu tahlillari haqqi yaratilgandek.» «Xaroba doiralari»ni yozish jarayonida boshqa biror asarimda bo’lmagan zavq va hayajonlar ichra qolgandim» degan edi yana Borxes. Demak, adabiy tahlillar naqadar teran bo’lmasin, ammo har qanday asarning, mukammal asarning go’zalligini tuya bilish baribir birlamchi bo’lib qolaveradi. Shu bois ham Borxes asarlari mutaassirligidan unib chiqqan o’zga mulohazalar, o’zga muqoyasa va muvoziy baqamtiliklar silsilasi har dam o’rinli ekaniga e’tirozlar bo’lmas.

II

Borxesning ushbu hikoyasi manzarasida xususiy xotiralardan so’zlanadigan bo’lsa, xayollarda dastlab olis toliblik yillari sobit bo’ladi. Toliblik yillaridan olib chiqilgan yorqin xotira esa, adabiyotga ko’nikilmagan va boshqacha nazar bilan ham qarash mumkinligini, ehtimol ko’plarga ilk bor, uqdirgan zakiy inson qiyofasi bilan bog’liq. Men jahon adabiyoti va falsafasining tengsiz bilimdoni, nafaqat bilimdoni, balki butun borlig’idan badiiylik yog’ilib turgan marhum ustoz Tal’at Solihovni nazarda tutayotirman. U vaqtlarga doir ilk xotiralardan biri shu ediki, domlaning o’zbek tilida so’zlashi mumkinligi dastlabki hayratimga sabab bo’lgan edi. Egniga hamisha o’zgarmas charm pal`to ilib, boshida esa shu matoli kepka kiygan va butun qiyofasi bilan mumtoz asarlar bag’ridan chiqib kelgan qaysidir personajni yodga keltiradigan bu inson, nazarimda, eng kamida farangi va yo olmon tilida so’zlashishi tabiiy va muqarrar edi. Ammo hademay o’zim kabi boshqa saboqdoshlarning ham bu kabi hayratlari o’rnini boshqa hayratlar egalladi. Adabiyot va falsafaga doir entsiklopedik bilimlar sohibi bo’lgan domla sokin va musaffo lahjada so’zlarkan, o’ziga some’ toliblarga Flober va Zolyadan tortib Tomas Mann merosidan, Dostoevskiydan tortib Tolstoy an’analaridan jozibador hikoyalar so’zlar, ayni paytda Sharq mumtoz adabiyotidan o’zi saralab tergan durlar ham toliblarga beminnat ulashilardi. Domla, nazarimda, jahon adabiyoti o’zining barcha yutuqlari bilan aslida yaxlit va yagona adabiyot ekaniga chin dildan ishonar va shu bois ham adabiy hikoyalari davomida Navoiy va Jomiydan Borxes va Kortasarga tomon tabiiy tarzda, osonlik bilan ko’chib o’tishini sezmay qolardik. Saboqlari davomida o’zim kashf etgan holatlarning yana biriga ko’ra, domla dars o’tashning allaqanday yashirin shaklidan, nazmiy shaklidan foydalanar, qadim yunon mualliflari-yu sharqu g’arb zabardast adiblarining durdona mahsullari uning bu ayricha mudarrislik nazmida shodalar kabi tizilib, ko’ngillarni sokin zavqlar bilan istilo qila boshlardi.

Tal’at domlaning ma’naviy shogirdlaridan biri, asarlarida nafis tuyg’ularni fusun shamoyillari ichra joylab, ularni nafosat bilan tarannum etgan Olim Otaxon ham domlaning adabiy saboqlaridan bahramand bo’lganini shukrona bilan xotirlaydi: «mening baxtimga kechki bo’limda o’qiyotganimda marhum Tal’at Solihov degan o’qituvchimiz G’arb adabiyotidan saboq berardi. Ana shu muallimning fikrlari keskin o’zgartirib yuborgan edi badiiy adabiyot haqidagi qarashlarimni. Inson sifatida esa o’zining ichki olamiga judayam kirib ketgan, hech kimsani u yerga yo’latmaydigan bir zot edi». Olim Otaxon fikrini davom ettirsak, biz toliblarga saboq berish mobaynida ham domla, nazarimda, o’zining hech adog’i yo’q va tuganmas, yashirin va sirli asarini bitish bilan mashg’ul edi go’yo. Uning bizlarga so’zlayotgan adabiy rivoyatlari, gohida zavq bilan, gohida esa chuqur o’ylar girdobida qolib o’tayotgan darslari o’sha kitobining alohida bo’lim va boblari bo’lsa, saboqlariga some’ bo’lgan bizlar esa bu asarning baayni turli personajlari edik. Va nigohlaridan to’kilayotgan yolqin alomatlarida ustozning shogirdiga nisbatan va yoxud g’oyibona asar bitayotgan muallifning o’z qahramonlariga bo’lgan muruvvatini tuyardik.

Endi o’tmishga aylangan o’sha vaqtlarda, hech bir narsadan taskin topmasdan nigilizmga xos kayfiyatlar ichra qolib va bu holatlarni muvofiq tarzda ifodalash uchun alohida uslublar izlanayotgan bir davrimizda domlaning ruhbaxsh o’gitlari Borxes olami tomon yetaklagan edi. Tasavvur muqoyasalari shu qadar ediki, adabiy xayollar qa’rida Tal’at Solihov bilan Borxesning o’zini ayniylikda tushunish, ularning har ikkisini qariyb mutanosib anglash biz uchun aslo g’ayriodatiy hol emasdi. «Kaxoloma ehromining kohini» deya atalib (taassufki, noma’lum tarzda yo’qotilgan), aslida Tal’at domlaga bag’ishlangan hikoyada Borxesning «Tangri bitiklari» asariga hamohang sadolarning yangrashi tengsiz saboqlardan suv ichgan ko’ngil e’tiroflaridan biri bo’lgan edi.

Bu o’rinda «Xaroba doiralari» atrofida mulohazalar yuritilar ekan, ayni hikoyaning fusunkor kayfiyatidan u yillar mutaassir bo’lganimiz bor va bu mutaassirlik adabiy urinishlarimizda akslanib ulgurgan, bir savqi tabiiylik hosilasi bo’lgan impressiv hikoyalarning birida esa, xususan, mana bunday ayricha kayfiyat tasvirlari o’rin olgan edi:
«…nega deysan, nega odam uxlayotganida yuzi hissiz ko’rinadi, tuyg’udan asar qolmaydi? Nega tuyg’usiz tuyiladi odam uxlab yotganida? Barcha tuyg’ulari balki tushlariga ko’chgandir, tushlarida betush yuzini tadqiq qilayotganingni anglab, tushlaridagi faoliyatini yana-da zo’riqtirayotganmi, ehtimol. Ammo, baribir yuzlari nega betush va betuyg’u? Nega betush va betuyg’u yuzlarini tushlariga olib kirib ketmaydi, u yoqda shundoq ham «tushiy» yuzlar yetarli bo’lgani uchunmi? Unda ust-boshi, oyoqlar orasiga suqilgan qo’llar-chi, tushlarda asqotmaydimi bu qo’llar? Ana, tushlarda oyoqlar orasiga suqilsin bu qo’llar! Umuman, uxlagan zahoti butun vujudi bilan tushlariga o’tib ketmaydi odam – nega?»

III

Mahobatli badiiy tafakkur sohibi bo’lgan Tal’at Solihovning butun umri Adabiyot edi, suvrat va siyrati bilan u mutlaqo katta Adabiyotga taalluqli edi. Ul zotning tafakkuri mahsullaridan yozuvchi Ulug’bek Hamdam saralagan shodalarni havola qilarkanmiz, zamonaning har qaysi jahoniy zakolari mavqeidagi fikr teranliklari bizlarga qadrli merosdir:

Adabiyotning oldiga talab qo’yib bo’lmaydi, uni o’z holiga qo’yish zarur.

* * *

Yaxshi asarni o’qigach, kishi poklanganday bo’ladi. Adabiyot bundan ortiq nima bersin?

* * *

Hozirgi zamon adabiyotida ko’proq psixoanaliz talab etiladi. Chunki ilgarigi tafsilotli syujetlar ushbu kun kishisi uchun zavq bermay qoldi.

* * *

Adabiyotda ba’zan muvafaqqiyatsiz eksperiment odatdagi asarlardan qimmatliroq bo’ladi.

* * *

Klassik adabiyotda voqelikni tasvirlash yetarli edi. Hozir yetarli va muhim emas. Bu – jo’nlik.
Voqelikni tasvirlash – sintez, tushuntirish – analiz.

* * *

Navoiy voqelikning o’zini emas, balki voqelik haqidagi o’z xayolini tasvirlaydi. Navoiy – romantik shoir, uning daholigi ham shunda. Navoiydagi savqitabiiy (intuitsiya) hozir yo’q. U ming yilda bir marta dunyoga keladi.

* * *

Daho iste’dodlarni qo’lidan ushlab yuradigan narsa ko’pincha – intuitsiya.

* * *

Insonning geniga ta’sir qilish (ya’ni, o’zgartirish) jinoyat. (Domla bu gapni hali genlarni o’zgartirish, klonlashtirish kabi narsalar ko’plarga noma’lum bo’lgan o’tgan asrning o’sha 80 yillarida aytgan edi.)

* * *

Impressionizm buyuk san’at. Impressionizm – bir lahzada kechgan muayyan narsa-hodisani tasdiqlash, ro’yobga chiqarish, aks ettirish. Masalan, rassom ma’lum bir tasvirning qaysi jilvasi ko’rinsa, ana shuni aks ettiradi. Reallikda esa tipiklashtiriladi va, natijada, nimadir yo’qotiladi. Impressionizm o’sha nimanidir saqlab qoladi.

* * *

Iste’dodning o’zi nima? U – ehtirosning eng yuqori darajada namoyon bo’lishi.

* * *

O’zlikni namoyon qilib bo’lgandan so’ng haqiqiy san’atkor uchun hayotning qizig’i yo’q.

* * *

Ahamiyati jihatidan yozuvchi (shoir) umumjahon bo’lishi mumkin, lekin poetikasi, badiiyati jihatidan faqat o’z millatining odami bo’la oladi, xolos.

* * *

Qoliplar – stereotiplar dastlab paydo bo’lganda ijobiydir. Ular qaytarilganda, siyqasi chiqadi.

* * *

So’z tashbehga aylanganda badiiylik yuzaga chiqadi. Idealizmsiz badiiyat yo’q. Idealizm bu – bor narsani har xil tushunish.

* * *

Asar vaqt o’tishi bilan boshqa (asar)ga aylanadi. Chunki uni tushunish har xil (bo’ladi).

* * *

Badiiy asarning o’zi alohida voqelik.

* * *

Har qanday badiiy asarning o’z atmosferasi (havosi) bor.

* * *

Tomas Manning roman strukturasi mif asosiga qurilgan. Demak, roman-mif janrining boshlanishi u bilan bog’liq.

* * *

Olam mifologiyasidan hamma narsaga javob topish mumkin. Mifologiya – universal narsa. U insoniyatning butun tarixi, butun tajribasi.

* * *

Bolaligimizda ertakdagi barcha narsalarga ishonar edik va ishonib to’g’ri qilganmiz. Aqlimiz raso bo’lgan sari tabiiylikdan uzoqlashib boramiz.

* * *

Men asarni belgilab bermayin, balki asar meni belgilab bersin. Professional (adabiyotshunoslar)da asarni o’qiyotgandagi lazzatlanish hissiyoti siyqalanib boradi.

* * *

Badiiy tanqid emas, badiiy tahlil bo’lishi kerak.

* * *

Eng qiyin narsa – bolalikni o’zida saqlab qolish. Bolalarda qolip bo’lmaydi. Adabiyotshunos ana shunday bola bo’lib fikr qilsa, ko’p narsa yutadi.

* * *

Cho’lponning “Buzilgan o’lkaga” degan she’rida millatchilik bor. Millatchilik – buyuk hodisa.

* * *

Shaxsning ozodligini millatning ozodligi ta’min etadi. Men avvalo o’zbekman, keyin – ozodman.

* * *

Inson tafakkurida yuz foiz erkin bo’lmog’i kerak.

* * *

O’z nonimizdan bir burdasini berganga qulluq qiladigan xalq vakili bo’lishdan men uyalaman.

* * *

Yozuvchida jasorat bo’lishi zarur. Ko’pchilikda shu yetishmaydi.

IV

Tal’at Solihov saboq bergan o’tgan asrning to’qsoninchi yillarida O’zbek adabiyoti bag’rida yangicha bir to’lqin kuchga to’lib kelayotgan edi. Deyarli barchasi hali talaba bo’lgan ushbu yo’nalish vakillari shu vaqtga qadar adabiyotda urf bo’lgan, maishiy darajadagi muammolarni asosiy mavzu o’laroq oldinga surayotgan hamda zo’rma-zo’raki tarzdagi «milliylik»ni yalov qilib olgan an’anador oqimga qarama-qarshi tarzda – insonning ruhiy olamidagi evrilishlarni tadqiq etishni, ibtidodan boshlangan jumboqli savollarga (mayli, samarasiz bo’lsin) javob izlashni afzal bildi. Aslida ular bitayotgan asarlarning barchasi (an’anador adabiyot nuqtai nazaridan) eksperiment natijalari edi. Ular zotan eksperimentlardan hayiqmasdi. Ular o’z asarlarida muayyan so’zlarni har ko’yga solib, yashirin ma’nolarini izlab topishdan tortib, bir qarashda voqealar chizig’i avvaldan ma’lum bo’lgan hikoyalarning kutilmagan boshqa talqinlarini, o’zgacha yakunlarini taqdim etishardi. Ular atrofda, boringki jamiyatda kechayotgan voqea-hodisalardan mutlaqo chetlashib, bir narsalar barpo etishar, alohida xos dunyolarini yaratishga intilardi. O’sha davrning «Dengizga yo’l» va «Qa’rim», «Kecha — bugun edi» va «Alqanayotgan Vatanlar» kabi hikoyalarida novoqe’ voqelikning, dastlabki asoslari qo’yilayotgan boshqa bir olamning hali ko’plar bilmagan, aksar ko’nikilmagan manzaralari inonch va shijoat bilan chizila boshlagan edi. Shu ketishda bu yangi adabiy maktab bir mamlakat sarhadlarini bemalol ortda qoldirib, keng miqyoslarda nom qozonishi mumkin edi. Ammo bunday bo’lmadi. Ko’p o’tmay maslakdoshlarning bu yaxlitligi tarqalib ketdi. Shunday bo’lishi ham tabiiy edi, balki. Chunki, ular idealist edilar, bundan qolaversa, ular o’taketgan individualist edilar. Ularning barchasi hozir har joyda. Va umid borki, ularning har biri o’zlarining xos, muhtasham yolg’izlik chig’anoqlariga o’ranib olgan ko’yi bir zamonlar boshlangan loyihalarni har kim o’z holicha tobora mukammallashtirish bilan ovoradirlar.

«Xaroba doiralari» asariga baqamtiliklar haqida fikr yuritsak, Tal’at domla ham yillar davomida o’zi anglab yetgan, uning ham o’zi o’tmishning ulug’ siymolaridan meros qilib olgan tafakkur ganjinalarini sanoqsiz toliblari fitratiga naqshlashga intildi, xuddi Borxes asari qahramoni kabi uning ham ko’p urinishlari zoe ketgandir ehtimol, ammo, toliblarining talay izdihomi uning zakiy saboqlari hosilasini hamon eltib yurganlariga shubha yo’qdir. Hikoya esa oxirlayotir edi, muqarrar intiho yaqinlashmoqda edi. «Va yuz yillar avval sodir bo’lgan narsa takrorlandi. … Va u yong’inga peshvoz chiqdi. Biroq olov tillari uning vujudini zabtiga olmadi, bil’aks erkalab yalab-yulqadi, yuvib-taradi – kuydirib kul qilmadi. Va yengil tortib, xo’rlik alami bilan dahshat ichra anglab yetdiki, uning o’zi ham kimdir birov o’z tushlarida ko’rayotgan sharpa edi, xolos.» Kecha – aslida bugun edi. Asardagi qismatning ayov bilmas takrorlari dilgirligidan ozurda bo’lgan bir do’stimiz toliblikning o’sha olis yillari bir hikoya bitmish va unda bu satrlar bormish edi:

«Biroq men shuni istayman – dumaloq, dum-dumaloq doiraning qaeridir qachondir, qaerdadir, ammo baribir – darz ketsin va o’sha joydan, mayli, bu begona dunyoga begonasirab boqayotgan, astagina darichadan poylayotgan, oxir-oqibatda shahd bilan otilib chiqishga qaror qilgan va bu qarorini amalga oshirgan chaqaloqning shiddati kabi ishonch bilan, to’-o’g’ri, hech qanday qayrilishga yon bermaydigan, doiraning hech bir ko’rinishini o’zida pinhon qilmagan to’g’ri chiziq to’ppadan-to’g’ri ko’kka talpingancha chopqillab chiqsin!»

Tal’at Solihov adabiy aqidalarning zo’raki va muttasil takrorlariga barham berib, ko’plarimiz uchun shu tariqa bo’lak manzilgohlar tomon eltuvchi yangi so’qmoqlarni ko’rsatib bergan, odatiy ufqlar ortida hali ochilmagan yana boshqa adabiy sarhadlar borligidan bemisl o’gitlar ulashgan edi. Endi esa olis yuksakliklardan turib, ushbu bitiklarga ko’zi tushgan ustoz o’sha benazir tabassumi bilan mamnunlikda jilmayib qo’ygan bo’lsa — ne ajab. Uning o’zi tahsil berganidek, asotirlar kabi xayolot ham — aslida voqelik, voqelikning sag’al bo’rttirilgan ko’rinishi emasmi, axir?

Manba: BBC ozbek