Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тоғай Мурод таваллуд топган куннинг 70 йиллиги олдидан

    Дунёга келмиш ҳар бир бола индивидуал шахсдир. Индивидуал шахс эса албатта бирор нарсага қизиқади, бирор соҳага мойиллик беради. Бола қайси соҳага қизиқади – болани ана шу соҳага йўналтириб юбориш керак. Бола учун ана шу соҳага кенг йўл очиб бериш керак. Ана шунда бола бирор-бир соҳани мукаммал билади, ана шу соҳа бўйича бирор нарса ярата олади.

БАДИИЙ МУТОЛАА
ИНСОН КЎЗИНИ ОЧАДИ
Ёзувчи Тоғай Мурод билан суҳбат

Тоғай Мурод (1948-2003)  Сурхондарё вилояти, Денов туманидаги Хўжа Соат қишлоғида туғилди. Тошкент давлат университети (ҳозирги ЎзМУ)нинг журналистика факультетида (1967–1971), Москвадаги Адабиёт институтида (1985–1987) таҳсил олди. Республика радиосида (1972–1975), “Ўзбекистон физкультурачиси” газетаси (1976–1978), “Фан ва турмуш” журналида (1982–1984) хизмат қилди.

1976 йили Тоғай Муроднинг “Юлдузлар мангу ёнади” деган илк қиссаси “Шарқ юлдузи” журналида чоп этилгач, китобхонлар оғзига тушди. Шундан сўнг бирин-кетин “От кишнаган оқшом” (1979), “Ойдинда юрган одамлар”(1980), “Момо Ер қўшиғи” (1985) каби ўзбек миллий қиссачилигининг янги намуналари дунёга келди. Улар юксак баҳоланиб, адиб Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг Ойбек номидаги йиллик мукофотига сазовор бўлди.

Адиб 1986–1991 йилларда “Отамдан қолган далалар” романини яратди. 1994 йили унга мазкур асари учун Абдулла Қодирий номидаги Давлат мукофоти берилди. “Отамдан қолган далалар” – ижтимоий роман. У нафақат адиб ижодида, балки ўтган асрнинг 90-йиллар адабиётида катта воқеа бўлди. Унда мустабид тузумнинг қаттол сиёсати, ўзбек деҳқонининг оғир, машаққатли меҳнати ва нурсиз ҳаёти реал бўёқларда очиб ташланган. “Отамдан қолган далалар” асари асосида икки қисмдан иборат бадиий фильм яратилди.

Тоғай Мурод моҳир таржимон сифатида Ж. Лондоннинг “Бойнинг қизи” драмаси ва бир нечта ҳикояларини (1974–1975), Е. Сетон-Томпсоннинг машҳур “Ёввойи йўрға” асарини таржима қилди (1989).

— Сиз ҳаётингизда илк бор «Маърифат» газетасига чиқаяпсиз. Шу боис, муҳтарам газетхонларимизга ўзингизни таништирсангиз.

— Мен Сурхондарё вилояти, Денов тумани, Хўжасоат қишлоғида дунёга келдим. Онамиз оғироёқ бўлади. Бир оқшом оғир оёғи билан бир девор қўшнимиз — тоғамизникига боради. Тоғамизникида онамизни тўлғоқ тутади. Момочи излаб, югур-югур бўлади, чоп-чоп бўлади. Аммо, момочи топилмайди. Онамиз енгил кўз ёради. Оғир оёғидан енгил қутулади. Мен ана шундай дунёга келаман.

Йиллар ўтади, биринчи синфга ўқишга бораман. Бир куни Вахшивор қишлоқ советидан мактабимизга вакиллар келади. Биринчи синф болалари учун туғилиш гувоҳномаси тўлдирмоқчи бўлади. Қишлоқ совети вакили онамиз Тожихол Қурбоновани сўроқ қилади:

“Ўртоқ Қурбонова, ўғлингиз қачон туғилган?”

“Ўғлимизми? Ўғлимиз… Нормурод чавандоз отдан йиқилган йили туғилиб эди”.

“У чавандоз қачон отдан йиқилган?”

“Нормурод чавандозми? Шу, беш-олти йил бўп қолди-ёв?”

“Хўп, йилини айтинг, ойини, кунини айтинг”.

“Мен ой-кунини қаердан билайин? Ана сиз, ана Нормурод чавандоз, уйига бориб сўраб билаверинг”.

“Хўп, ўша йилларни тахминан айтинг”.

“Тусмоллаб айтсам, ўша йили… йўлбарс йили эди. Қора узумлар қорайиб пишиб эди. Куни? Куни… Ҳафта боши куни эди, тоғасиникида бир тўда аёллар билан гурунглашиб ўтириб эдик. Аёллар, Нормурод чавандоз отдан ёмон йиқилибди, ўлар ҳолатда эмиш, деб гурунг қилди. Шунда, бирдан тўлғоқ тутиб қолди. Сўнг, мана шу бола дунёга келди. Тоғасиникида туғилгани учун отини Тоғай қўйдик, муродига етиб юрсин деб Тоғаймурод қўйдик”.

“Ўртоқ Қурбонова, бизга аниқ даталари керак, даталари”.

“Нимаси-нимаси?”

“Дата! Йили…”

“Йили… Мулла Қарши Армиядан келган йили эди. Мулла Қаршини аёли Турдихол момо чақалоққа момочи бўлиши керак эди… Дастёр юбориб эдик, келмади. Эрим Армиядан келди, боролмайман, дебди. Агар ишонмасангиз, ана мулла Қарши, ана Турдихол момо, бориб сўраб келинг”.

Вакиллар оғизларини ушлаб кулади, юзларини четга буриб кулади.

— Кейин?

— Кейин, мактабимизда катта кутубхона бўлар эди. Унда Хадича опа деган татар аёл кутубхоначи эди. Хадича опа Қозон шаҳридан келиб қолган эди. Ана шу Хадича опа болаларни кутубхонага аъзо қилолмай сарсон эди. Хадича опа болаларни қўлидан етаклаб, кутубхонага олиб келади. Болалар китоб олмай қочади. Олса-да, китобни ташлаб қочади. Бир куни коридорда ўйнаб юриб эдим, Хадича опа мени қўлимдан етаклаб, кутубхонага олиб кирди. Қўлимга бир китоб берди.

“Эртак китоб. – деди. – Шуни бир ҳафта ичида ўқиб келиб, менга мазмунини гапириб берасан”.

Мен майдагина эртак китобни… бир ойча ўқидим. Ҳар куни беш-олти сатрдан ўқидим. Иккинчи ой деганда кутубхонага гердайиб кириб келдим. Хадича опа мени пешонасига ўтирғизиб қўйиб сўради:

“Қани, бир бошидан бошлаб айтиб бер-чи!”

Мен китоб мазмунини ўзимча айтиб бердим. Эсимдан чиққан жойларни Хадича опани ўзи айтиб турди. Мен такрорладим. Биримиз қўйиб, биримиз ҳикоя қилдик. Хадича опа ҳикоя қилса, мен бош ирғаб тасдиқлаб турдим, мен ҳикоя қилсам, Хадича опа бош ирғаб тасдиқлаб турди. Кейин мен учун алоҳида бир журнал очди. Китоб олинган-топширилган кунларни ёзди. Менга илк бор… баҳо қўйди. Тағин бир эртак китоб берди. Кейин, болалар китобини берди, достон берди. Ундан кейин ҳикоялар китобини берди. Кўпларига тушунмасам-да, ўқиб чиқдим. Хадича опага келиб гапириб бердим. Опани журнали мен ўқиган китоблар номига тўлди, мен олган баҳоларга тўлди. Хадича опа янги журнал очди. Тўққизинчи синфга бориб, мактаб кутубхонасидаги китобларни… ўқиб бўлдим! Шунда, Хадича опа қўлимга тўртта китоб рўйхатини берди. Янги чиққан китоблар, деди. Шаҳарга бориб олиб кел, деди. Мен шаҳардан ушбу китобларни кўтариб келдим. Бир бошидан ўқиб чиқдим. Хадича опага гапириб бердим. “Беш” баҳо олдим. Ўн биринчи синфни битиргунимча шаҳардан китоб олиб келиб ўқидим, Хадича опага ўқиганларимни ҳикоя қилиб бердим, қўша-қўша баҳолар олдим. Мен математикадан ё физикадан “икки” олишдан қўрқмас эдим. Мен кутубхоначи Хадича опадан “икки” олишдан қўрқар эдим.

— Демак, сизни илк бор адабиёт оламига етаклаб кирувчи устозингиз татар халқи вакили, кутубхоначи Хадича опа экан-да?

— Шундай, менда адабиётга ҳавас ҳам ихлос уйғотувчи кутубхоначи татар халқи вакили эди. Биз халқлар дўстлиги деганда икки халқ бир-бирларини нон-туз тутиб кутиб олишини тушунамиз. Йўқ, халқлар дўстлиги пойдеворини мустаҳкамлашни турмушнинг ўзидан излаш керак. Турмушнинг чуқурроқ қатламидан излаш керак. Чор ҳукумати, кейин Қизил ҳукумат татарлардан воситачи — таржимон сифатида фойдаланиб, татарларни балога қолдиради. Татарлар ўрис ҳукумати билан ўзбек халқи ўртасида тилмочлик вазифасини бажарган, холос. Шу билан ўзбек халқи кўзига ёмон кўриниб қолган. Аслида, татарлар ўзбек халқи тараққиётида беқиёс роль ўйнаган. Шу боис, мен “Отамдан қолган далалар” романимда татар халқи образини яратдим. Бу образ кино бўлиб экранга чиқди. Ушбу образ татар халқи олқишига сазовор бўлди. Халқлар дўстлиги, айниқса, туркий халқлар дўстлигини мустаҳкамлаш учун масалани ана шундай таг-заминидан кўтариш керак.

— Ана шу кутубхоначи сизни адабий ижодга бошлаган экан-да.

— Шундай, ана энди адабий лавҳалар машқ қил, деди Хадича опа. Мен адабий лавҳалар машқ қилдим. Район газетасига жўнатдим. Газета лавҳаларимни босмади. Мен конверт бетларига гуллар чизиб жўнатдим. Адабий лавҳа чеккаларига булбуллар расмини чизиб жўнатдим. Адабий лавҳа тепасига оғзида гул тишлаб турган каптар расмини чизиб жўнатдим. Барибир газета адабий лавҳаларимни босмади. Бир куни район газетасида илк бор мени исми шарифим билан бир мақола пайдо бўлди. Ҳайрон бўлдим. Мен бунақа мақола жўнатмаган эдим. Ҳамма мени табриклади. Мен билдирмай, гердайиб юравердим. Биз шунақа ёзамиз, деб қўйдим. Адабиёт ўқитувчимиз Ҳамза Ҳамроев мени четроққа олиб борди.

“Газетани кўрдингми? — деди. — Ўшани сени номингдан мен қилдим. Газета ходимларига ҳам тайинлаб келдим. Ана энди ғайрат қил”.

Дарҳақиқат, Ҳамроев район, область газеталарини штатсиз мухбири эди. Ана шундан кейин газетада мунтазам чиқиб турдим. Яқинда уйимизга ориқ бир чол кириб келди. Оппоқ соқоллари кўксига тушади. Бу чол ўша адабиёт муаллимимиз Ҳамза Ҳамроев бўлди.

“Умрим падагоглик билан ўтди. — деди Ҳамроев. – Сизни ўқитганим учун педагоглик умримдан мингдан-минг розиман”.

— Сурхон воҳаси – киндик қонингиз тўкилган юрт. Юртингизга борсангиз, сизни яхши кутиб оладиларми?

— Бориб тураман. Оғайнилар бағрига босиб йиғлайди, пешонамдан ўпиб йиғлайди. Қўйлар сўйиб сийлайди. Ўқимишли юртдошлар: “буюгим”, деб эркалатади, “улуғим”, деб суяди. Юрт раислари: “Элимизнинг фахри ва ғурури”, дея елкамга қоқади. Афсус, ўз уйида пайғамбар бўлмас, дейдилар. Ушбу гапни барча улкан зотлар ҳаётига қўлласа бўлади. Айниқса, мен учун. Бир яхшига бир ёмон ҳар ерда бор. Қадамимни санайдилар, ичкилигимни пойлайдилар, салом-алигимни муҳокама қиладилар. Fийбат, иғво, фисқ-фасод қиладилар. Зимдан номимга ёрлиқ ёпиштирадилар, шаънимга лой чаплайдилар. Бу ҳасад, ичи қоралик, кўролмаслик, куйганлик оқибати. Мақсад – елкамдан пастроққа босиб қўйиш, попугимни пасайтириб қўйиш, ўзи қатори қилиб қўйиш. Кейин, кетидан эргаштириб юриш, бурнимдан ип ўтказиб, етаклаб юриш. Улар бу ғаламисликларини ўзбекчилик, одамгарчилик, ошна-оғайнигарчилик, қўни-қўшничилик ниқоби остида қиладилар.

— Сиз эса билиб турасиз?

— Нафақат билиб тураман, бундай ғаламисликларини… ич-ичимдан ҳис этиб тураман. Жуда кўплар ҳайрон бўлар эмиш. Бу ёзувчи уйида ишлайди, кўчага чиқмайди, кўча-кўйдаги гапларни қаердан билади, дер эмиш. Худо менга камдан-кам бандаси учун ато этажак қудрат ато этди. Худо мен учун… интуиция, дея аталмиш қудрат ато этди. Бадиий асарларим ана шу… интуиция маҳсули бўлди. Мен уйимда ўтириб… бор дунёни қалбимда ҳис этиб ўтираман. Дунёнинг юрак уришини эшитиб ўтираман. Масалан, кўнглим… қачон ёмғир, қачон қор ёғишини шивирлаб айтиб туради. Мен учун ким душман, ким дўст, кўнглим пичирлаб айтиб туради. Бирор одамни кўрсам, шу одамни дилида менга нисбатан нима гапи бор, миясида нима гапи бор, тилида нима гапи бор – барчасини кўнглим айтиб туради. Масалан, бирор воқеа бўлди дейлик. Шу воқеани оқибати бир-икки йилдан кейин, ҳатто, беш-олти йилдан кейин нима бўлади – барчасини кўнглим айтиб туради. Мен кўнглимни тилимга чиқармайман. Мен тилимга эрк бермайман. Мени кучим тилимда эмас, мени кучим дилимда. Мен фақат бир вазиятдагина кўнглимдагини юзага чиқараман. Мен кўнглимни… бадиий асарларимда кўз-кўз қиламан. Шу боис, мен кўнглимни яхши-ёмон кўзлардан бекитиб юраман – ҳеч кимга қўшилмайман, ҳеч нарсага аралашмайман. Қафасдаги булбулни кўз олдингизга келтиринг. Ана шу булбулга эрк-демократия беринг, мансаб-мартаба беринг, депутатлик мандати беринг, минбар беринг… Бўлди, булбул узоққа боролмайди. Бирор кориҳол бўлиб, ҳалок бўлади. Булбулга қафас ичида-да қийин. Яхши бор, ёмон бор. Биров қафас тешигидан чўп тиқиб ўйнайди. Биров бармоғини тиқиб ўйнайди. Биров булбулни майна қилиб сайрайди. Биров булбулга пуфлаб ўйнайди. Биров булбулга ишшайиб кулади. Бир сўз билан айтсак, булбулга тинчлик бермайди. Булбулни қафас ичида-да, авайламаса бўлмайди. Адиб қалби… ана шу қафасдаги булбулга ўхшайди! Адиб ўз қалбини ўзи қафасга солиб авайлаши керак. Мени қудратим-да интуициям, мени… фожиам-да интуициям.

— Фожиа?

— Шундай, интуициямнинг қудрати – мен ҳеч бир ёзувчи кўра олмовчи ҳаёт нозикликларини кўраман, ҳеч бир ёзувчи эшита олмовчи ҳаёт оҳангларини эшита оламан, ҳеч бир ёзувчини етти ухлаб тушига кирмовчи асарлар ярата оламан. Интуициямни фожиали томони – мен уйда ўтириб… ерни тагида илон қимирласа билиб ўтираман, ҳис этиб, кўнглимда кечириб ўтираман. Ана бу… ёмон, ёмон! Оқибат, руҳий азоб чекаман. Дунё нега бундай, дея асабийлашаман. Одамлар нега бунақа, дея ҳаяжонланаман. Дунёдан бош олиб кетгим келади. Шу боис, мен тоифаларга яшаш қийин, қийин!

— Унда ким яхши яшайди?

— Довдир-совдир одамлар яхши яшайди, телба-тескари одамлар яхши яшайди, эси кирар-чиқар одамлар яхши яшайди, томи кўчиб кетган одамлар яхши яшайди. Боиси, бундай одамларни кўп нарсаларга ақли етмайди, фаҳм-фаросати етмайди. Дунё шунақа экан, дея узун-қисқа бўлиб юраверади.

— “Юлдузлар мангу ёнади” асарингиз Сурхон полвонлари ҳаёти ҳақида. Асардаги бош образлар – Бўри полвон, Насим полвонларнинг прототипи ҳаётда борми?

— Сурхон полвонлари асарни ўқиб, асардан ўзларини топиб эдилар, асарда ўзларини кўриб эдилар. Неча-неча полвонлар мени бағрига босиб: “Яша, ука, мени ёзибсан”, деб эдилар. Дарҳақиқат, асардаги деярли барча полвонларни ҳаётда ўз прототипи бор эди. Ўша полвонлар ҳозир ҳам ҳаёт. Қарилик гаштини суриб ётибди. Асарда ўзим ҳам бор. Ўзим ҳам баҳоли қудрат давраларда курашиб эдим. “Юлдузлар мангу ёнади” асарим 1976 йили “Шарқ юлдузи” журналида чоп этилиб эди. Асар, йилнинг энг яхши асари, деб тан олиниб эди. Мен ўшанда 25 яшар болакай эдим. У вақтларда кураш, кўпкариларга ёмон кўз билан қаралар эди. Ўшанда Ўзбекистон спорт комитети ҳузурида республика кураш федерацияси ташкил этмоқчи бўлдилар. Аммо, спорт комитет раҳбарлари оғриндилар. Самбо бор, бўлади, дедилар. Ҳатто, йиғилиш ўтказиш учун…мажлислар залини ҳам очиб бермадилар. Кейин, кураш аҳли спорт комитет подвалига тушдилар. Подвалда кичкинагина… буфет бор эди. Ана шу буфет полвонларга лиқ тўлди. Ўзбекистон кураш федерацияси ана шу подвалда, ана шу… буфетда ташкил этилди!

Раҳбарият сайланди, президиум сайланди. Федерация низоми тасдиқланди. Ана шунда профессор Назаров деган бир киши мени жойимдан турғазиб, шундай деди:

“Ўртоқлар, кураш билан кўпкари сўзларини айтиб бўлмайдиган, ҳатто кураш федерацияси ташкил этиш йиғилиши учун мажлислар зали очиб берилмайдиган бир замонда мана шу укамиз ўзбек кураши ҳақида гўзал бир асар яратди. Келинглар, мана шу укамиз учун бир қарсак чалайлик!”

Ҳозиргина туғилган кураш федерацияси аҳли жойидан туриб, мен учун қарсак чалди. Мен федерация аҳлига қуллуқ қилиб ташқари чиқдим. Бир бурчакка ўтириб… ҳўнг-ҳўнг йиғладим.

— Ҳурматли адибимиз Саид Аҳмад бир китобингизга ёзган сўзбошисида: “Тоғай Мурод адабиётга тутаб эмас, ёниб кирди», деб ёзади. Сиз ушбу баҳони қанақа қабул қилдингиз?

— Мен бу гапни Саид Аҳмадона мардлик ва ҳалоллик, деб қабул қилдим. Айрим нопок адиблар асарларимни ўқиб: «Қадам олишингиз ёмон эмас», «Тенгдошларингиздан кам эмассиз», «Анави асарингизни бир ўқиса бўлади» қабилида сассиқ гаплар қилди. Ҳатто: «Адабиётга аралашиб қолибсиз? Оббо, сиз-ей», дегувчи ичи қора адиблар ҳам бўлди. Саид Аҳмад эса: «Тоғай Мурод ўзбек тилини куйлатди, ўзбек тилининг жами жилваларини офтобга солиб кўрсатди”, деб ёзди. Ҳар бир асаримни ҳалоллик билан кўз-кўз этиб улуғлади. Мукофотлар, унвонлар олишимда бош-қош бўлди. Саид Аҳмад ана шу ҳалоллиги, ана шу мардлиги учун, мана, тўқсон ёшни қоралаб бораяпти

— “Отамдан қолган далалар” романингиз тўрт серияли кино бўлди. Романнинг экран кўриниши сизга ёқдими?

— Мен романни экран учун ё театр учун яратмадим. Мен романни ўзбек адабиётини бойитиш учун яратдим. Шу боис, асарларим экран ё театрга қўйилишини жуда ёмон кўраман. Мутлақо қарши бўламан. Аммо… бундан ўн беш йиллар муқаддам ўзбек адабиёти ва санъати… нонкўрлик даврини бошидан кечирди, муттаҳамлик даврини бошидан кечирди. Бетга чопарлик, юзсизлик, сурбетлик даврини бошидан кечирди. Ўзбек адабиёти ва санъати алғов-далғов кунда қолди. Ўзбек маданиятини яратган санъаткорлар бир бурчакка тиқиб ташланди. Ўзбек адабиётини бойитган адиблар бир четга суриб қўйилди. Улкан адабиёт ва санъат намояндалари мисоли… чиқитга чиқариб ташланди. Бу – бир тўда қайта қурувчи ниқоби остидаги гуруҳлар эди. Демократ ниқоби остидаги тўдалар эди. Ватанпарвар ниқоби остидаги ватанфурушлар эди. Ҳақиқатни айтувчи ниқоби остидаги шаллақилар эди, бузуқилар эди. Мен ушбу даврни “Бу дунёда ўлиб бўлмайди” романимда тўлақонли тасвирлаб бердим. Ана шундай бурчакка тиқиб ташланган санъаткорлардан бири – кинорежиссёр Шуҳрат Аббосов эди. Ўзбек кино санъатида тўртта манаман деган фильм бўлса, ана шунинг учтасини ана шу Шуҳрат Аббосов яратиб эди. Биласиз, “Маҳаллада дув-дув гап”, “Сен етим эмассан”, “Тошкент – нон шаҳри”. Наҳотки, ана шундай фильмлар яратган санъаткор… чиқитга чиқариб қўйилса? Биз ана шу фильмларни кўриб ўсдик-ку? Бир сўз санъаткори сифатида мени ана шу туйғулар қийнади. Мен Шуҳрат Аббосов билан таниш эмас эдим. Ҳатто, ҳаётда қўл бериб кўришмаган эдим. Аммо мен сўз санъаткори сифатида ўз сўзимни айтишим керак эди. Ўшанда “Отамдан қолган далалар” романимни беш-олтита кинорежиссёр кино қилмоқчи бўлди. Мен ҳаммасига рад жавобини бердим. Кинокомпания бош муҳаррири телефон қилиб, бир режиссёр билан шартнома тузишга таклиф этди. Мен бу режиссёрни-да рад этдим. Кинокомпания раиси яна бир режиссёрни тавсия этиб, шартнома тузишга чақирди. Мен бу режиссёрниям рад этдим. Ана шунда кинокомпания раҳбарлари мен билан шартнома тузмасдан кино қилмоқчи бўлди. Агар романимни мени ихтиёримсиз кино қилсаларинг, судга бериб, жиноий жавобгарликка тортаман, дедим. Сену менга бориб қолдик. Унда, ўз номзодингизни айтинг, дейишди. Мен Шуҳрат Аббосов номзодини айтдим. Ҳаммасининг пешонаси тиришиб кетди. Боиси… айнан ана шу зотлар Шуҳрат Аббосовни бир четга суриб ташлаб эдилар. Мен ўз сўзимда турдим. Эртаси куни кинокомпанияга бориб, шартнома туздим. Ана шунда Шуҳрат Аббосов билан умримда илк бор салом-алик қилдим, қўл бериб кўришдим. Мени мақсадим битта эди — мен бир бурчакка тиқиб қўйилган ўзбек киносининг тирик классиги Шуҳрат Аббосовни киносанъат аренасига қайта олиб чиқиш эди. Шуҳрат Аббосовнинг мавқеини қайта тиклаш эди. Мен ана шу мақсадимга эришдим. Мен ана шундай ишларим учун… ўзимга ўзим қуллуқ қиламан. Э яша, дея кўкрагимга уриб қўяман.

— Ҳозир мактабларда дарсликлар миллийлаштирилмоқда. Жумладан, адабиёт дарси ҳам. Шу ҳақдаги фикрингиз?

— Мактабларда адабиёт дарси ўқитишда суҳбатимиз бошида мен айтган кутубхоначи Хадича опа усулини қўллашларини таклиф этар эдим. Дунёга келмиш ҳар бир бола индивидуал шахсдир. Индивидуал шахс эса албатта бирор нарсага қизиқади, бирор соҳага мойиллик беради. Бола қайси соҳага қизиқади – болани ана шу соҳага йўналтириб юбориш керак. Бола учун ана шу соҳага кенг йўл очиб бериш керак. Ана шунда бола бирор-бир соҳани мукаммал билади, ана шу соҳа бўйича бирор нарса ярата олади. Аммо, мактабларда ҳар бир боладан барча фанлар бўйича “беш” баҳо талаб қиладилар. Тўғри, бола барча фанлар бўйича “беш” олиб ўқийди. Вояга етгач эса, бирор-бир фанни мукаммал билмайди. Бирор соҳа бўйича етук бўлиб етишолмайди. Оқибат, дунёга индивидуал шахс бўлиб келган бола вояга етиб… умумий одам бўлиб қолади, кўп қатори одам бўлиб қолади, эл қатори одам бўлиб қолади. Юқорида айтилган кутубхоначи Хадича опа усулида дарс ё машғулот ташкил этиш керак. Дарс номини бадиий мутолаа, деб аташ керак. Боиси, бадиий китоб бола кўзини очади, бола руҳиятини ўстиради, болалик ҳис-туйғуларини тарбиялайди. Оқибат, бола хаёллар оғушида бўлади, орзулар оғушида бўлади. Бола романтик бўлиб ўсади. Романтизм эса ҳаётга чорлайди, келажакка чорлайди. Романтизм етилиб, реализмга ўсиб ўтади. Қарабсизки, бола тўлақонли, реал шахс бўлиб етилади. Ўғил-қизларимиз маънавий баркамол бўлсин, десангиз – бадиий китоб ўқитинг. Ўғил-қизларимиз қалбан бой бўлсин, десангиз – бадиий китоб ўқитинг.

Манба: “Маърифат” газетасининг 2003 йилнинг 26 апрель сонида қисқартирилган ҳолда босилган.

   Dunyoga  kelmish har bir bola individual shaxsdir. Individual shaxs esa albatta  biror narsaga qiziqadi, biror sohaga moyillik beradi. Bola qaysi sohaga  qiziqadi – bolani ana shu sohaga yo‘naltirib yuborish kerak. Bola uchun ana  shu sohaga keng yo‘l ochib berish kerak. Ana shunda bola biror-bir sohani  mukammal biladi, ana shu soha bo‘yicha biror narsa yarata oladi.

BADIIY MUTOLAA
INSON KO‘ZINI OCHADI
Yozuvchi Tog‘ay Murod bilan suhbat

Tog‘ay Murod (1948-2003) Surxondaryo viloyati, Denov tumanidagi Xo‘ja Soat qishlog‘ida tug‘ildi. Toshkent davlat universiteti (hozirgi O‘zMU)ning jurnalistika fakultetida (1967–1971), Moskvadagi Adabiyot institutida (1985–1987) tahsil oldi. Respublika radiosida (1972–1975), “O‘zbekiston fizkulturachisi” gazetasi (1976–1978), “Fan va turmush” jurnalida (1982–1984) xizmat qildi.

1976 yili Tog‘ay Murodning “Yulduzlar mangu yonadi” degan ilk qissasi “Sharq yulduzi” jurnalida chop etilgach, kitobxonlar og‘ziga tushdi. Shundan so‘ng birin-ketin “Ot kishnagan oqshom” (1979), “Oydinda yurgan odamlar”(1980), “Momo Yer qo‘shig‘i” (1985) kabi o‘zbek milliy qissachiligining yangi namunalari dunyoga keldi. Ular yuksak baholanib, adib O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining Oybek nomidagi yillik mukofotiga sazovor bo‘ldi.

Adib 1986–1991 yillarda “Otamdan qolgan dalalar” romanini yaratdi. 1994 yili unga mazkur asari uchun Abdulla Qodiriy nomidagi Davlat mukofoti berildi. “Otamdan qolgan dalalar” – ijtimoiy roman. U nafaqat adib ijodida, balki o‘tgan asrning 90-yillar adabiyotida katta voqea bo‘ldi. Unda mustabid tuzumning qattol siyosati, o‘zbek dehqonining og‘ir, mashaqqatli mehnati va nursiz hayoti real bo‘yoqlarda ochib tashlangan. “Otamdan qolgan dalalar” asari asosida ikki qismdan iborat badiiy film yaratildi.

Tog‘ay Murod mohir tarjimon sifatida J. Londonning “Boyning qizi” dramasi va bir nechta hikoyalarini (1974–1975), Ye. Seton-Tompsonning mashhur “Yovvoyi yo‘rg‘a” asarini tarjima qildi (1989).

— Siz hayotingizda ilk bor «Ma’rifat» gazetasiga chiqayapsiz. Shu bois, muhtaram gazetxonlarimizga o‘zingizni tanishtirsangiz.

— Men Surxondaryo viloyati, Denov tumani, Xo‘jasoat qishlog‘ida dunyoga keldim. Onamiz og‘iroyoq bo‘ladi. Bir oqshom og‘ir oyog‘i bilan bir devor qo‘shnimiz — tog‘amiznikiga boradi. Tog‘amiznikida onamizni to‘lg‘oq tutadi. Momochi izlab, yugur-yugur bo‘ladi, chop-chop bo‘ladi. Ammo, momochi topilmaydi. Onamiz yengil ko‘z yoradi. Og‘ir oyog‘idan yengil qutuladi. Men ana shunday dunyoga kelaman.

Yillar o‘tadi, birinchi sinfga o‘qishga boraman. Bir kuni Vaxshivor qishloq sovetidan maktabimizga vakillar keladi. Birinchi sinf bolalari uchun tug‘ilish guvohnomasi to‘ldirmoqchi bo‘ladi. Qishloq soveti vakili onamiz Tojixol Qurbonovani so‘roq qiladi:

“O‘rtoq Qurbonova, o‘g‘lingiz qachon tug‘ilgan?”

“O‘g‘limizmi? O‘g‘limiz… Normurod chavandoz otdan yiqilgan yili tug‘ilib edi”.

“U chavandoz qachon otdan yiqilgan?”

“Normurod chavandozmi? Shu, besh-olti yil bo‘p qoldi-yov?”

“Xo‘p, yilini ayting, oyini, kunini ayting”.

“Men oy-kunini qayerdan bilayin? Ana siz, ana Normurod chavandoz, uyiga borib so‘rab bilavering”.

“Xo‘p, o‘sha yillarni taxminan ayting”.

“Tusmollab aytsam, o‘sha yili… yo‘lbars yili edi. Qora uzumlar qorayib pishib edi. Kuni? Kuni… Hafta boshi kuni edi, tog‘asinikida bir to‘da ayollar bilan gurunglashib o‘tirib edik. Ayollar, Normurod chavandoz otdan yomon yiqilibdi, o‘lar holatda emish, deb gurung qildi. Shunda, birdan to‘lg‘oq tutib qoldi. So‘ng, mana shu bola dunyoga keldi. Tog‘asinikida tug‘ilgani uchun otini Tog‘ay qo‘ydik, murodiga yetib yursin deb Tog‘aymurod qo‘ydik”.

“O‘rtoq Qurbonova, bizga aniq datalari kerak, datalari”.

“Nimasi-nimasi?”

“Data! Yili…”

“Yili… Mulla Qarshi Armiyadan kelgan yili edi. Mulla Qarshini ayoli Turdixol momo chaqaloqqa momochi bo‘lishi kerak edi… Dastyor yuborib edik, kelmadi. Erim Armiyadan keldi, borolmayman, debdi. Agar ishonmasangiz, ana mulla Qarshi, ana Turdixol momo, borib so‘rab keling”.

Vakillar og‘izlarini ushlab kuladi, yuzlarini chetga burib kuladi.

— Keyin?

— Keyin, maktabimizda katta kutubxona bo‘lar edi. Unda Xadicha opa degan tatar ayol kutubxonachi edi. Xadicha opa Qozon shahridan kelib qolgan edi. Ana shu Xadicha opa bolalarni kutubxonaga a’zo qilolmay sarson edi. Xadicha opa bolalarni qo‘lidan yetaklab, kutubxonaga olib keladi. Bolalar kitob olmay qochadi. Olsa-da, kitobni tashlab qochadi. Bir kuni koridorda o‘ynab yurib edim, Xadicha opa meni qo‘limdan yetaklab, kutubxonaga olib kirdi. Qo‘limga bir kitob berdi.

“Ertak kitob. – dedi. – Shuni bir hafta ichida o‘qib kelib, menga mazmunini gapirib berasan”.

Men maydagina ertak kitobni… bir oycha o‘qidim. Har kuni besh-olti satrdan o‘qidim. Ikkinchi oy deganda kutubxonaga gerdayib kirib keldim. Xadicha opa meni peshonasiga o‘tirg‘izib qo‘yib so‘radi:

“Qani, bir boshidan boshlab aytib ber-chi!”

Men kitob mazmunini o‘zimcha aytib berdim. Esimdan chiqqan joylarni Xadicha opani o‘zi aytib turdi. Men takrorladim. Birimiz qo‘yib, birimiz hikoya qildik. Xadicha opa hikoya qilsa, men bosh irg‘ab tasdiqlab turdim, men hikoya qilsam, Xadicha opa bosh irg‘ab tasdiqlab turdi. Keyin men uchun alohida bir jurnal ochdi. Kitob olingan-topshirilgan kunlarni yozdi. Menga ilk bor… baho qo‘ydi. Tag‘in bir ertak kitob berdi. Keyin, bolalar kitobini berdi, doston berdi. Undan keyin hikoyalar kitobini berdi. Ko‘plariga tushunmasam-da, o‘qib chiqdim. Xadicha opaga kelib gapirib berdim. Opani jurnali men o‘qigan kitoblar nomiga to‘ldi, men olgan baholarga to‘ldi. Xadicha opa yangi jurnal ochdi. To‘qqizinchi sinfga borib, maktab kutubxonasidagi kitoblarni… o‘qib bo‘ldim! Shunda, Xadicha opa qo‘limga to‘rtta kitob ro‘yxatini berdi. Yangi chiqqan kitoblar, dedi. Shaharga borib olib kel, dedi. Men shahardan ushbu kitoblarni ko‘tarib keldim. Bir boshidan o‘qib chiqdim. Xadicha opaga gapirib berdim. “Besh” baho oldim. O‘n birinchi sinfni bitirgunimcha shahardan kitob olib kelib o‘qidim, Xadicha opaga o‘qiganlarimni hikoya qilib berdim, qo‘sha-qo‘sha baholar oldim. Men matematikadan yo fizikadan “ikki” olishdan qo‘rqmas edim. Men kutubxonachi Xadicha opadan “ikki” olishdan qo‘rqar edim.

— Demak, sizni ilk bor adabiyot olamiga yetaklab kiruvchi ustozingiz tatar xalqi vakili, kutubxonachi Xadicha opa ekan-da?

— Shunday, menda adabiyotga havas ham ixlos uyg‘otuvchi kutubxonachi tatar xalqi vakili edi. Biz xalqlar do‘stligi deganda ikki xalq bir-birlarini non-tuz tutib kutib olishini tushunamiz. Yo‘q, xalqlar do‘stligi poydevorini mustahkamlashni turmushning o‘zidan izlash kerak. Turmushning chuqurroq qatlamidan izlash kerak. Chor hukumati, keyin Qizil hukumat tatarlardan vositachi — tarjimon sifatida foydalanib, tatarlarni baloga qoldiradi. Tatarlar o‘ris hukumati bilan o‘zbek xalqi o‘rtasida tilmochlik vazifasini bajargan, xolos. Shu bilan o‘zbek xalqi ko‘ziga yomon ko‘rinib qolgan. Aslida, tatarlar o‘zbek xalqi taraqqiyotida beqiyos rol o‘ynagan. Shu bois, men “Otamdan qolgan dalalar” romanimda tatar xalqi obrazini yaratdim. Bu obraz kino bo‘lib ekranga chiqdi. Ushbu obraz tatar xalqi olqishiga sazovor bo‘ldi. Xalqlar do‘stligi, ayniqsa, turkiy xalqlar do‘stligini mustahkamlash uchun masalani ana shunday tag-zaminidan ko‘tarish kerak.

— Ana shu kutubxonachi sizni adabiy ijodga boshlagan ekan-da.

— Shunday, ana endi adabiy lavhalar mashq qil, dedi Xadicha opa. Men adabiy lavhalar mashq qildim. Rayon gazetasiga jo‘natdim. Gazeta lavhalarimni bosmadi. Men konvert betlariga gullar chizib jo‘natdim. Adabiy lavha chekkalariga bulbullar rasmini chizib jo‘natdim. Adabiy lavha tepasiga og‘zida gul tishlab turgan kaptar rasmini chizib jo‘natdim. Baribir gazeta adabiy lavhalarimni bosmadi. Bir kuni rayon gazetasida ilk bor meni ismi sharifim bilan bir maqola paydo bo‘ldi. Hayron bo‘ldim. Men bunaqa maqola jo‘natmagan edim. Hamma meni tabrikladi. Men bildirmay, gerdayib yuraverdim. Biz shunaqa yozamiz, deb qo‘ydim. Adabiyot o‘qituvchimiz Hamza Hamroyev meni chetroqqa olib bordi.

“Gazetani ko‘rdingmi? — dedi. — O‘shani seni nomingdan men qildim. Gazeta xodimlariga ham tayinlab keldim. Ana endi g‘ayrat qil”.

Darhaqiqat, Hamroyev rayon, oblast gazetalarini shtatsiz muxbiri edi. Ana shundan keyin gazetada muntazam chiqib turdim. Yaqinda uyimizga oriq bir chol kirib keldi. Oppoq soqollari ko‘ksiga tushadi. Bu chol o‘sha adabiyot muallimimiz Hamza Hamroyev bo‘ldi.

“Umrim padagoglik bilan o‘tdi. — dedi Hamroyev. – Sizni o‘qitganim uchun pedagoglik umrimdan mingdan-ming roziman”.

— Surxon vohasi – kindik qoningiz to‘kilgan yurt. Yurtingizga borsangiz, sizni yaxshi kutib oladilarmi?

— Borib turaman. Og‘aynilar bag‘riga bosib yig‘laydi, peshonamdan o‘pib yig‘laydi. Qo‘ylar so‘yib siylaydi. O‘qimishli yurtdoshlar: “buyugim”, deb erkalatadi, “ulug‘im”, deb suyadi. Yurt raislari: “Elimizning faxri va g‘ururi”, deya yelkamga qoqadi. Afsus, o‘z uyida payg‘ambar bo‘lmas, deydilar. Ushbu gapni barcha ulkan zotlar hayotiga qo‘llasa bo‘ladi. Ayniqsa, men uchun. Bir yaxshiga bir yomon har yerda bor. Qadamimni sanaydilar, ichkiligimni poylaydilar, salom-aligimni muhokama qiladilar. Fiybat, ig‘vo, fisq-fasod qiladilar. Zimdan nomimga yorliq yopishtiradilar, sha’nimga loy chaplaydilar. Bu hasad, ichi qoralik, ko‘rolmaslik, kuyganlik oqibati. Maqsad – yelkamdan pastroqqa bosib qo‘yish, popugimni pasaytirib qo‘yish, o‘zi qatori qilib qo‘yish. Keyin, ketidan ergashtirib yurish, burnimdan ip o‘tkazib, yetaklab yurish. Ular bu g‘alamisliklarini o‘zbekchilik, odamgarchilik, oshna-og‘aynigarchilik, qo‘ni-qo‘shnichilik niqobi ostida qiladilar.

— Siz esa bilib turasiz?

— Nafaqat bilib turaman, bunday g‘alamisliklarini… ich-ichimdan his etib turaman. Juda ko‘plar hayron bo‘lar emish. Bu yozuvchi uyida ishlaydi, ko‘chaga chiqmaydi, ko‘cha-ko‘ydagi gaplarni qayerdan biladi, der emish. Xudo menga kamdan-kam bandasi uchun ato etajak qudrat ato etdi. Xudo men uchun… intuitsiya, deya atalmish qudrat ato etdi. Badiiy asarlarim ana shu… intuitsiya mahsuli bo‘ldi. Men uyimda o‘tirib… bor dunyoni qalbimda his etib o‘tiraman. Dunyoning yurak urishini eshitib o‘tiraman. Masalan, ko‘nglim… qachon yomg‘ir, qachon qor yog‘ishini shivirlab aytib turadi. Men uchun kim dushman, kim do‘st, ko‘nglim pichirlab aytib turadi. Biror odamni ko‘rsam, shu odamni dilida menga nisbatan nima gapi bor, miyasida nima gapi bor, tilida nima gapi bor – barchasini ko‘nglim aytib turadi. Masalan, biror voqea bo‘ldi deylik. Shu voqeani oqibati bir-ikki yildan keyin, hatto, besh-olti yildan keyin nima bo‘ladi – barchasini ko‘nglim aytib turadi. Men ko‘nglimni tilimga chiqarmayman. Men tilimga erk bermayman. Meni kuchim tilimda emas, meni kuchim dilimda. Men faqat bir vaziyatdagina ko‘nglimdagini yuzaga chiqaraman. Men ko‘nglimni… badiiy asarlarimda ko‘z-ko‘z qilaman. Shu bois, men ko‘nglimni yaxshi-yomon ko‘zlardan bekitib yuraman – hech kimga qo‘shilmayman, hech narsaga aralashmayman. Qafasdagi bulbulni ko‘z oldingizga keltiring. Ana shu bulbulga erk-demokratiya bering, mansab-martaba bering, deputatlik mandati bering, minbar bering… Bo‘ldi, bulbul uzoqqa borolmaydi. Biror korihol bo‘lib, halok bo‘ladi. Bulbulga qafas ichida-da qiyin. Yaxshi bor, yomon bor. Birov qafas teshigidan cho‘p tiqib o‘ynaydi. Birov barmog‘ini tiqib o‘ynaydi. Birov bulbulni mayna qilib sayraydi. Birov bulbulga puflab o‘ynaydi. Birov bulbulga ishshayib kuladi. Bir so‘z bilan aytsak, bulbulga tinchlik bermaydi. Bulbulni qafas ichida-da, avaylamasa bo‘lmaydi. Adib qalbi… ana shu qafasdagi bulbulga o‘xshaydi! Adib o‘z qalbini o‘zi qafasga solib avaylashi kerak. Meni qudratim-da intuitsiyam, meni… fojiam-da intuitsiyam.

— Fojia?

— Shunday, intuitsiyamning qudrati – men hech bir yozuvchi ko‘ra olmovchi hayot nozikliklarini ko‘raman, hech bir yozuvchi eshita olmovchi hayot ohanglarini eshita olaman, hech bir yozuvchini yetti uxlab tushiga kirmovchi asarlar yarata olaman. Intuitsiyamni fojiali tomoni – men uyda o‘tirib… yerni tagida ilon qimirlasa bilib o‘tiraman, his etib, ko‘nglimda kechirib o‘tiraman. Ana bu… yomon, yomon! Oqibat, ruhiy azob chekaman. Dunyo nega bunday, deya asabiylashaman. Odamlar nega bunaqa, deya hayajonlanaman. Dunyodan bosh olib ketgim keladi. Shu bois, men toifalarga yashash qiyin, qiyin!

— Unda kim yaxshi yashaydi?

— Dovdir-sovdir odamlar yaxshi yashaydi, telba-teskari odamlar yaxshi yashaydi, esi kirar-chiqar odamlar yaxshi yashaydi, tomi ko‘chib ketgan odamlar yaxshi yashaydi. Boisi, bunday odamlarni ko‘p narsalarga aqli yetmaydi, fahm-farosati yetmaydi. Dunyo shunaqa ekan, deya uzun-qisqa bo‘lib yuraveradi.

— “Yulduzlar mangu yonadi” asaringiz Surxon polvonlari hayoti haqida. Asardagi bosh obrazlar – Bo‘ri polvon, Nasim polvonlarning prototipi hayotda bormi?

— Surxon polvonlari asarni o‘qib, asardan o‘zlarini topib edilar, asarda o‘zlarini ko‘rib edilar. Necha-necha polvonlar meni bag‘riga bosib: “Yasha, uka, meni yozibsan”, deb edilar. Darhaqiqat, asardagi deyarli barcha polvonlarni hayotda o‘z prototipi bor edi. O‘sha polvonlar hozir ham hayot. Qarilik gashtini surib yotibdi. Asarda o‘zim ham bor. O‘zim ham baholi qudrat davralarda kurashib edim. “Yulduzlar mangu yonadi” asarim 1976 yili “Sharq yulduzi” jurnalida chop etilib edi. Asar, yilning eng yaxshi asari, deb tan olinib edi. Men o‘shanda 25 yashar bolakay edim. U vaqtlarda kurash, ko‘pkarilarga yomon ko‘z bilan qaralar edi. O‘shanda O‘zbekiston sport komiteti huzurida respublika kurash federatsiyasi tashkil etmoqchi bo‘ldilar. Ammo, sport komitet rahbarlari og‘rindilar. Sambo bor, bo‘ladi, dedilar. Hatto, yig‘ilish o‘tkazish uchun…majlislar zalini ham ochib bermadilar. Keyin, kurash ahli sport komitet podvaliga tushdilar. Podvalda kichkinagina… bufet bor edi. Ana shu bufet polvonlarga liq to‘ldi. O‘zbekiston kurash federatsiyasi ana shu podvalda, ana shu… bufetda tashkil etildi!

Rahbariyat saylandi, prezidium saylandi. Federatsiya nizomi tasdiqlandi. Ana shunda professor Nazarov degan bir kishi meni joyimdan turg‘azib, shunday dedi:

“O‘rtoqlar, kurash bilan ko‘pkari so‘zlarini aytib bo‘lmaydigan, hatto kurash federatsiyasi tashkil etish yig‘ilishi uchun majlislar zali ochib berilmaydigan bir zamonda mana shu ukamiz o‘zbek kurashi haqida go‘zal bir asar yaratdi. Kelinglar, mana shu ukamiz uchun bir qarsak chalaylik!”

Hozirgina tug‘ilgan kurash federatsiyasi ahli joyidan turib, men uchun qarsak chaldi. Men federatsiya ahliga qulluq qilib tashqari chiqdim. Bir burchakka o‘tirib… ho‘ng-ho‘ng yig‘ladim.

— Hurmatli adibimiz Said Ahmad bir kitobingizga yozgan so‘zboshisida: “Tog‘ay Murod adabiyotga tutab emas, yonib kirdi», deb yozadi. Siz ushbu bahoni qanaqa qabul qildingiz?

— Men bu gapni Said Ahmadona mardlik va halollik, deb qabul qildim. Ayrim nopok adiblar asarlarimni o‘qib: «Qadam olishingiz yomon emas», «Tengdoshlaringizdan kam emassiz», «Anavi asaringizni bir o‘qisa bo‘ladi» qabilida sassiq gaplar qildi. Hatto: «Adabiyotga aralashib qolibsiz? Obbo, siz-ey», deguvchi ichi qora adiblar ham bo‘ldi. Said Ahmad esa: «Tog‘ay Murod o‘zbek tilini kuylatdi, o‘zbek tilining jami jilvalarini oftobga solib ko‘rsatdi”, deb yozdi. Har bir asarimni halollik bilan ko‘z-ko‘z etib ulug‘ladi. Mukofotlar, unvonlar olishimda bosh-qosh bo‘ldi. Said Ahmad ana shu halolligi, ana shu mardligi uchun, mana, to‘qson yoshni qoralab borayapti

— “Otamdan qolgan dalalar” romaningiz to‘rt seriyali kino bo‘ldi. Romanning ekran ko‘rinishi sizga yoqdimi?

— Men romanni ekran uchun yo teatr uchun yaratmadim. Men romanni o‘zbek adabiyotini boyitish uchun yaratdim. Shu bois, asarlarim ekran yo teatrga qo‘yilishini juda yomon ko‘raman. Mutlaqo qarshi bo‘laman. Ammo… bundan o‘n besh yillar muqaddam o‘zbek adabiyoti va san’ati… nonko‘rlik davrini boshidan kechirdi, muttahamlik davrini boshidan kechirdi. Betga choparlik, yuzsizlik, surbetlik davrini boshidan kechirdi. O‘zbek adabiyoti va san’ati alg‘ov-dalg‘ov kunda qoldi. O‘zbek madaniyatini yaratgan san’atkorlar bir burchakka tiqib tashlandi. O‘zbek adabiyotini boyitgan adiblar bir chetga surib qo‘yildi. Ulkan adabiyot va san’at namoyandalari misoli… chiqitga chiqarib tashlandi. Bu – bir to‘da qayta quruvchi niqobi ostidagi guruhlar edi. Demokrat niqobi ostidagi to‘dalar edi. Vatanparvar niqobi ostidagi vatanfurushlar edi. Haqiqatni aytuvchi niqobi ostidagi shallaqilar edi, buzuqilar edi. Men ushbu davrni “Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi” romanimda to‘laqonli tasvirlab berdim. Ana shunday burchakka tiqib tashlangan san’atkorlardan biri – kinorejissyor Shuhrat Abbosov edi. O‘zbek kino san’atida to‘rtta manaman degan film bo‘lsa, ana shuning uchtasini ana shu Shuhrat Abbosov yaratib edi. Bilasiz, “Mahallada duv-duv gap”, “Sen yetim emassan”, “Toshkent – non shahri”. Nahotki, ana shunday filmlar yaratgan san’atkor… chiqitga chiqarib qo‘yilsa? Biz ana shu filmlarni ko‘rib o‘sdik-ku? Bir so‘z san’atkori sifatida meni ana shu tuyg‘ular qiynadi. Men Shuhrat Abbosov bilan tanish emas edim. Hatto, hayotda qo‘l berib ko‘rishmagan edim. Ammo men so‘z san’atkori sifatida o‘z so‘zimni aytishim kerak edi. O‘shanda “Otamdan qolgan dalalar” romanimni besh-oltita kinorejissyor kino qilmoqchi bo‘ldi. Men hammasiga rad javobini berdim. Kinokompaniya bosh muharriri telefon qilib, bir rejissyor bilan shartnoma tuzishga taklif etdi. Men bu rejissyorni-da rad etdim. Kinokompaniya raisi yana bir rejissyorni tavsiya etib, shartnoma tuzishga chaqirdi. Men bu rejissyorniyam rad etdim. Ana shunda kinokompaniya rahbarlari men bilan shartnoma tuzmasdan kino qilmoqchi bo‘ldi. Agar romanimni meni ixtiyorimsiz kino qilsalaring, sudga berib, jinoiy javobgarlikka tortaman, dedim. Senu menga borib qoldik. Unda, o‘z nomzodingizni ayting, deyishdi. Men Shuhrat Abbosov nomzodini aytdim. Hammasining peshonasi tirishib ketdi. Boisi… aynan ana shu zotlar Shuhrat Abbosovni bir chetga surib tashlab edilar. Men o‘z so‘zimda turdim. Ertasi kuni kinokompaniyaga borib, shartnoma tuzdim. Ana shunda Shuhrat Abbosov bilan umrimda ilk bor salom-alik qildim, qo‘l berib ko‘rishdim. Meni maqsadim bitta edi — men bir burchakka tiqib qo‘yilgan o‘zbek kinosining tirik klassigi Shuhrat Abbosovni kinosan’at arenasiga qayta olib chiqish edi. Shuhrat Abbosovning mavqeini qayta tiklash edi. Men ana shu maqsadimga erishdim. Men ana shunday ishlarim uchun… o‘zimga o‘zim qulluq qilaman. E yasha, deya ko‘kragimga urib qo‘yaman.

— Hozir maktablarda darsliklar milliylashtirilmoqda. Jumladan, adabiyot darsi ham. Shu haqdagi fikringiz?

— Maktablarda adabiyot darsi o‘qitishda suhbatimiz boshida men aytgan kutubxonachi Xadicha opa usulini qo‘llashlarini taklif etar edim. Dunyoga kelmish har bir bola individual shaxsdir. Individual shaxs esa albatta biror narsaga qiziqadi, biror sohaga moyillik beradi. Bola qaysi sohaga qiziqadi – bolani ana shu sohaga yo‘naltirib yuborish kerak. Bola uchun ana shu sohaga keng yo‘l ochib berish kerak. Ana shunda bola biror-bir sohani mukammal biladi, ana shu soha bo‘yicha biror narsa yarata oladi. Ammo, maktablarda har bir boladan barcha fanlar bo‘yicha “besh” baho talab qiladilar. To‘g‘ri, bola barcha fanlar bo‘yicha “besh” olib o‘qiydi. Voyaga yetgach esa, biror-bir fanni mukammal bilmaydi. Biror soha bo‘yicha yetuk bo‘lib yetisholmaydi. Oqibat, dunyoga individual shaxs bo‘lib kelgan bola voyaga yetib… umumiy odam bo‘lib qoladi, ko‘p qatori odam bo‘lib qoladi, el qatori odam bo‘lib qoladi. Yuqorida aytilgan kutubxonachi Xadicha opa usulida dars yo mashg‘ulot tashkil etish kerak. Dars nomini badiiy mutolaa, deb atash kerak. Boisi, badiiy kitob bola ko‘zini ochadi, bola ruhiyatini o‘stiradi, bolalik his-tuyg‘ularini tarbiyalaydi. Oqibat, bola xayollar og‘ushida bo‘ladi, orzular og‘ushida bo‘ladi. Bola romantik bo‘lib o‘sadi. Romantizm esa hayotga chorlaydi, kelajakka chorlaydi. Romantizm yetilib, realizmga o‘sib o‘tadi. Qarabsizki, bola to‘laqonli, real shaxs bo‘lib yetiladi. O‘g‘il-qizlarimiz ma’naviy barkamol bo‘lsin, desangiz – badiiy kitob o‘qiting. O‘g‘il-qizlarimiz qalban boy bo‘lsin, desangiz – badiiy kitob o‘qiting.

Ushbu suhbat “Ma’rifat” gazetasining 2003 yilning 26 aprel sonida qisqartirilgan holda bosilgan.