Буюк япон адиби Ясунари Кавабата   таваллудининг 115 йиллиги олдидан

 Жаҳон адабиётининг улуғ сиймолари томонидан яратилган буюк асарлар барча халқларга бирдай маънавий қудрат бахш эта олади. Атоқли япон ёзувчиси, Нобель мукофотининг лауреати Ясунари Кавабата (1899 — 1972) ҳикоялари бунинг ёрқин исботидир.Кавабата асарларида гўзаллик, нафосатнинг инсон қалбидаги акси, ҳаёт ва абадият ҳақида мушоҳада юритилади.Қуйида унинг ХХ аср жаҳон адабиётининг энг ёрқин ҳикояларидан бири сифатида тан олинган «Бамбук саси, шафтоли гули»ни эътиборингизга ҳавола қиламиз.Ҳикоя интернет тармоғида илк марта эълон қилинмоқда

Ясунари Кавабата
БАМБУК САСИ, ШАФТОЛИ ГУЛИ
Русчадан Олим Отахонов таржимаси.

ҚАЧОНДАН БЕРИ  у бамбук садоси билан шафтоли гулини ўз вужудида ҳис қила бошлади? Эндиликда бамбук садосини эшитибгина қолмай, у бу товушни кўряпти ҳам, шафтоли гулидан баҳра олибгина қолмай, балки латиф гул юрагининг қат-қатларида қулф урмоқда.

Бамбук садосини тинглаётганингда нима учундир, баъзан қарағайнинг саси ҳам қулоғингга чалингандек бўлади. Баъзан эса шафтоли гулига қараб турсанг, эндигина ғунчалаётган олхўри дарахтининг нафис новдалари кўз олдингга келади. Инсон ҳаётида бундай ҳодисалар тез-тез рўй бериб туради, аммо бу ҳиссиёт Хисао Миякава қалбини асир этганида у ошини ошаб, ёшини яшаб қўйган эди.

Миякава, бурноғи йилнинг баҳорида, уйлари яқинидаги тепаликда ўсган қарағайга қўнган лочинга кўзи тушган, назарида, уни ҳозир ҳам кўриб тургандек эди.

Пастаккина тоғ тизмаси Миякава уйининг орқа томонида эриган шам қолдиғидек бўртикнамо дўнглик билан тугарди. Тепалик этагидаги қорамтир қоя бошдан-оёқ яшил майсалар билан қопланган. Ён-бағирда бирон баланд дарахт кўзга чалинмасди-ю, аммо шаффофбарг буталар шундай зич ўсгандики, бамисли ям-яшил гиламдек жилваланарди. Фақат тепаликнинг чўққисида қуриган қарағай ёлғиз қад ростлаб туради.

Қувраган қарағайнинг танаси-ю, игналаригина қолган, майда шох-шаббаларидан айрилганига анча бўлган эди. У кўп замонлардан бери фалакка санчилган найзадек қотиб турарди.

Қарағай тепасидаги лочинга кўзи тушганида Миякава ажабланганидан қичқириб юбораёзди. Бу ёқларга лочин учиб келганини у етти ухлаб тушида ҳа кўрмаганди. Аллақандай ишониб бўлмайдиган мўъжиза эди бу. Бироқ, қудратли ва жасур лочиннинг қарағайда ўтиргани айни ҳақиқат эди.

Лочин келиб қўнгач, баҳайбат қарағай худди кичрайиб қолгандек бўлди. У мағрур кўксини кўтарганча қимир этмай ўтирарди. Миякава қушни завқ билан томоша қиларкан, вужудига лочинвор ғайрат оқиб кираётганини сезди.

Баҳор оқшоми эди. Қувраган қарағай оч-пушти туман оғушида осмон бағрига санчилган қоп-қора найзани эслатарди. Баланд чўққида эса гўё атрофга алоқасиз сирли ҳодисалар рўй бераётгандек, ажиб бир ҳолат ҳукмрон эди.

“Йўқ, лочин кечаси туман чулғаган осмон қўйнида учиб келмаган, — дея ўйларди Миякава ва ўз хаёлидан ўзи ажабланганча йиртқич қушдан кўзини узмасди. – У мени деб, худди шу қўниб ўтирган ўрнига, тўғри учиб келган… Энди ҳеч қаёққа кетмайди”. Унинг тасаввурида худди гуриллаб ёнаётган гулхан ичида жуда катта оқ нилуфар очилгандек бўлди. Туссиз баҳор осмони ҳеч қандай жиҳати билан гуриллаб ёнаётган алангани эслатмас, лочин билан оқ нилуфар ўртасида эса бирон-бир яқинлик йўқ эди. Шундай бўлса ҳам, қуриган қарағай тепасида ўтирган қудратли ушдан осойишталик – аланга ичида барқ уриб очилган оппоқ нилуфарга хос осойишталик таралар эди. Оппоқ нилуфарга хос…

Унинг юрагини ҳаприқтириб юборган ҳайрат билан муқаддас изтироб аста-секин лочиннинг учиб келиши яхшиликдан нишона, деган ишонч туйғуларига айлана борди. Миякава ич-ичидан битмас-тугалмас хушнудлик туйди.

Илгари денгиз соҳилида жойлашган бу шаҳарчага на лочинлар учиб келганини кўрган, на бу ҳақда бировдан эшитган эди. Мана, энди лочин рўпарасида турибди! Ажабо, уни қайси шамол учирди? У тасодифан – манзилдан адашиб, нафасини ростлаш учун қарағайга келиб қўндимикин? Ким билсин, балки бирор мақсади бордир?! Хуллас, уни худди шу қарағай тепасига қўнишга нима мажбур этди?

Миякава буни тасодифга йўя олмади. Йўқ, худди шундай бўлиши шарт эди. Ҳатто, унга лочин бирон воқеадан ўзини огоҳ этгани учиб келгандек туюлди.

— “Яхшиям, бу чириган дарахтни кесиб ташламаганим-а, — деб ўйларди у. – Лочин тепаликнинг чўққисида айни дарахт борлиги учун учиб келганмикин? Агар шу қарағай бўлмаганида, ким билсин, лоақал бир марта ҳам уйим олдида лочинни кўриш насиб этмасмиди?

Яхшиям, қарағайни кесиб ташламаганим, — дея Миякава қайта-қайта кўнглидан кечирарди. – Неча марта чоғланган эдим-а!”

Бир пайтлар Миякава уйлари ортида худди ўз хонадонини балою-офатлардан асрамоқчидек, аллақандай махсус посбон сингари қад ростлаб турган қарағайнинг қуриб-қовжирашини ичи ачиб кузатиб юрар эди.

Қарағай электричка келиб тўхтайдиган темир йўл бекатидан ҳам кўриниб турар эди. Миякава учун ҳам, барча қўни-қўшнилар учун ҳам вагонга чиқаётганда ёки сафардан қайтаётганда қарағайга бир қур назар ташлаб қўйиш одат тусига кирган эди. Ҳаммалари дарахтга қарашга қарардилару, айни чоғда уни эсдан чиқариб қўйганга ўхшардилар.

Чунончи, дарахтнинг яшнаган – одамнинг энг нозик ҳиссиётларини қўзғатиб юборадиган даври ҳам бўлган: ўшанда вагондан тушиб, қарағайга бир қарасанг, баҳри дилинг очилиб, юрагинг таърифга сиғмас туйғулардан орзиқиб кетар эди. Мана шу ҳовлига кўчиб келганда, Миякава бир кам элликда эди, ўтган йили эса у етмишга кирди, аммо қарағай мана шу узоқ давр ичида мутлақо ўзгармагандек эди. Аслини олганда, унинг ёши нечада? Ҳар қалай юз элликдан кам эмасдир.

ҲОВЛИНИ шилқим ва бетакаллуф кишилар нигоҳидан яшириш учун девор ёнига атай экилгандек эман билан дафна ҳам, боғнинг қоқ ўртасида кенг қулоч ёйган ҳинд настарини ҳам жуда баҳайбат эди-ю, лекин барибир тепаликдаги қарағайга ҳеч қанақаси тенг келолмасди. Нима сабабдан тепаликда қарағайдан бошқа биронта йирик дарахт ўсмайди? Ким билсин, балки у тенги дарахтлар аллақачон чириб бир ўзи қолгандир?

Шубҳасиз, қарағайнинг ёши Миякаваникидан кам деганда икки баравар катта эди. Дастлаб, мана шу ҳовлига эндигина кўчиб келганларида, қарағай мендан узоқроқ яшайди, деб ҳисобларди. Болалик чоғларидаёқ, ўрмонда санқиб юрар экан, Миякава эҳтиром билан мангулик тимсоли сифатидаги баҳайбат кекса дарахтларга тикилар эди. Лекин бу дарахтлар унга инсон умрининг ҳаддан зиёд қисқа эканини эслатмас, балки, аксинча, бундай оғир хаёлларни унутишга мажбур этар ва назарида, вужуди тупроқнинг теран қатламларига қадар томир ёйган азамат дарахтлар танасига қўшилиб, сингиб бораётгандек туюларди.

У тепаликда ўсган қарағай юрагининг азиз парчасига айланганини сеза бошлади. Тепалик ёнбағри тик бўлиб, чўққига олиб чиқувчи биронта сўмоқ йўқ эди. Шунинг учун Миякава ўзи чиқа олмаганидек, дарахтдан хабар олиб туришни боғбондан ҳам илтимос қила олмасди. Афтидан, ниҳоллигидаёқ қарағай ёввойи экани маълум бўлгач, уни боғдаги дарахтлар каби париваш қилишмаган эди. Лекин, шунга қарамай унинг шохлари тарвақайлаб кетмаган эди: гарчи жуда қари бўлса ҳам беўхшов туюлмасди. Ҳатто довул унинг шохларини синдира олмаган эди.

Шохлари-ку у ёқда турсин, биронта игнасига зиён-заҳмат етмаганини айтинг. Кучли шамол билан ёмғирда дов-дарахтларнинг тинимсиз чайқалганларини Миякава сомонхона даричаси орқали неча бор кузатган. Ёғингарчилик кезари деразаларнинг эшиклари тақа-тақ ёпилганидан тепаликда нималар бўлаётганини шу дарича орқали кўриш мумкин эди, холос. Миякава қарағайдан хавотир тўла нигоҳини уза олмасди. Жала дарича ойнасига тарсиллаб урилар, ёмғир сувлари ойнада эгри-бугри чизиқлар қолдириб оқиб тушарди. Дарахтлардан узилган сербар яшил япроқлар ташқи ҳовлига тушарди.

Фақат биргина қарағай игналари худди тўкилмаётганга ўхшарди. Балки унча-мунча тўкилгандир, бироқ, дарича орқали кўринмагани учун Миякава қарағай шохларидан биронта игна учиб тушмаганидек туюларди. Тепалик ёнбағридаги дарахт шохларини шамол муттасил эгади, япроқларини юлқиб узади, тепаликдаги қарағай учлари эса сезилар-сезилмас даражада силкинади, шунинг учун Миякава қарағай теграсида бўрон хуруж қилмаяпти, шекилли, дея гумонсирайди. У дарича олдида тураркан, бамисли бағрига босмоқчидек қарағай томонга қўлларини чўзади…

Унинг кўз олдида бир манзара қалқиб чиқди: оппоқ хризантеманинг гулбарглари сассиз тўкилади. Ҳарир никоҳ кўйлагидаги келинчак бир даста гул кўтариб меҳмонхона коридори бўйлаб бораётир. У тўйга ёки унаштириш маросимига ошиқаётган бўлса керак. кўйлагининг этаги полда судралади. Бирин-сирин гулбарглар тўкилади. Келинчакни кузатиб чиққан аёл оч-яшил гиламга тўкилган оппоқ гулбаргларни териб олиш учун дамо-дам эгилади.

Бу манзарага у бир замонлар меҳмонхона йўлагидан ўтиб кетаётганда кўзи тушган эди, аммо ҳануз эсидан чиқмайди. Аёл гулбарглар нечоғлик сассиз тўкилса, шунчалик оҳиста териб олишга тиришарди. Қизиқ, қўлидаги гулдастадан гулбарглар тўкилаётганлигини сулув келинчак пайқаганмикан? Ҳар ҳолда у сир бой бермаган эди. Келинчакка шундай айёмда сўлиган хризантема гулларини дасталаб берган боғбоннинг шафқатсизлиги ҳақида ўйлаганида Миякаванинг хаёлидан буларнинг барчаси фожиавий асар учун ажойиб бир сюжет бўлар экан, деган фикр кечди: турмуш тўфонлари келинчакнинг ҳаётидан юлқиб олаётган чечаклар каби сассиз тўкилаётган оппоқ хризантемаларнинг гулбарглари…

Темир йўл бекатидан ўтиб шаҳарга кираётган чоғингда тепалик билан қарағайни уйлар тўсиб қолади. Аммо муюлиш биқинидаги яшил дўкон томонга бурилишинг ҳамоно қарағай яна тўлқинлар орасидан қалқиб чиққан қайиқдек пайдо бўлади ва …кейин то Миякавалар ҳовлисига етиб боргунча кўздан йўқолмайди.

Қарағай денгиз томондан ҳам яхши кўринарди. Қизи Каё илк бор севгилиси билан яхтада очиқ денгизга чиқиб, анча олислаб кетганликларига қарамай, туман чулғаган соҳилда аранг кўзга чалинадиган масофадан ҳам қарағайни кўрганлиги ҳақида Миякавага гапириб берган эди. Қарағайни кўрибди-ю, йиғлаб юборибди.

Миякава қизини унаштириш кунида шуни эслади. Куёв Каё билан денгизда сайр қилган ўша йигит эмасди. Бошқа эди. Ўша кезлари Миякава, қарағайни кўргач, нега йиғлаб юбординг, дея сўрагани истиҳола қилган эди. Кейин эса бунинг мавриди келмади.

Миякава худди бир кун келиб орқа тарафидаги тепаликда қарағай ўсаётган ҳовлига кўчиб келишини қанчалик тасаввур қилолмаган бўлса, бу дарахтнинг тириклигида қуриб қолишини шунчалик ақлига сиҳдиролмас эди. Аммо юз йиллик қарағайнинг ўзи билан учрашишни орзиқиб кутганлиги ҳақидаги фикрни калласидан сира қувиб чиқаролмасди. Бинобарин, уни кўрмагунча қарағай завол топиши мумкин эмасди. Ахир, у Миякавани деб яшамаганми?

Ҳозир у дарахтнинг қайси шохлари аввал қуриш бошлаганди – юқорисидагими, ўртадагисими, эслай олмасди, балки анави, пастки шохларидан бошлангандир?! Айтганча, қўни-қўшнилар ҳам бу хусусда турли-туман тахминлар айтишарди.

Миякава қарағай игналарининг сарғая бошлаганини пайқаганида бу унинг таназзулидан нишона эканлигини сезмаганди. Ўзининг боғбони бўлмагани учун у ёрдам сўраб бир танишига мурожаат қилди. Боғбон келишга келди-ю, совуққина қилиб, қарағайнинг куни битибди, деди. Сўнг, дарахт илдизини қурт-қумурсқалар кемираётгандир, модомики, игналари сарғая бошладими, уни сақлаб қолиш мумкин эмас, деб қўшиб қўйди. Калаванинг учини йўқотиб қўйган Миякава бир илож топишни илтимос қилди, аммо боғбон чорасиз равишда қўл силтади.

Ҳамма ердан – уйдан ҳам, ҳовлидан ҳам, кўчаю-станциядан ҳам куни битиб қолган дарахтга қараш бир хилда оғир эди. Ўлим талвасаси жуда узоқ давом этди. Қарағайнинг бирорта ҳам яшил игнаси қолмади, аммо бу сарғайган игналар нима сабабдандир тўкилмасди. Гоҳо-гоҳо қуриган қарағай Миякаванинг кўзига шумшук ва бедаводек кўриниб кетарди.

Шундай кезларда у: “Эй тавба, кўрмайинам, куймайинам, — деб кўнглидан ўтказарди-ю, аммо барибир дарахтга қайта-қайта қарайверарди. Охири, қалбидан юлқиб ташлаш эмас, балки унутиб юбориш учун дарахтни тезроқ кесиб ташлашим керак, деган хулосага келди.

Орадан яна бир неча йил ўтди. Сарғайган игналар тўкилиб битди, майда шохчалар чириди, катта-катта бутоқларнинг ҳам кўпи синиб тушди.

Энди Миякава қуриган қарағай ҳақида ҳам, ҳатто уни кесиб ташламоқчи бўлганлиги ҳақида ҳам эсламасди. Қишда дарахтнинг жонсиз шохларини қор қоплади. Шу билан гўё дарахтга янги қиёфа бахш этди. Қор остида қолган шохлар муздек эди-ю, бироқ ора-чира улардан ҳаётбахш ҳовур таралаётганга ўхшарди…

Мана ниҳоят, у қарағай тепасидаги лочинни кўриб қолди. Қуш Миякава кесиб ташламагани учун қарағайга келиб қўнган эди. Қарағай эса азбаройи тепаликка кўтарилиш осон эмаслиги, эҳтимол Миякаванинг ялқовлиги туфайлигина омон қолган эди. Уяммас, буяммас қарағай ҳануз тепаликда қўр тўкиб турар, унинг қир учида эса лочин қўниб ўтирарди.

Лочин қимир этмасди. Миякава нафасини ичига ютиб, уни кўздан кечирар, шунда гўё бутун вужудига лочинворий ғайрат оқиб кираётгандай ҳамда бу қуш куч-қувватини қуриган дарахтга ҳам бахш этаётгандек туюларди.

Миякава, лочинни бир кўриб қўйсин, деган ўй-хаёлда хотинини чақирмоқчи бўлди. Бироқ унинг эшитиб чиқиши учун баланд овозда чақириши керак эди, агарда ундай қилса, қушни ҳуркитиб юбориши мумкинлигини эслаб фикридан қайтди.

Лочин ҳайкалдек қимирламасди. Худди темир тирноқлари билан дарахтга санчилиб қолгандек.

Лекин, қуш ҳам тирик жон, қачондир барибир учиб кетади. Қуриган қарағай эса ўз жойида қолади. Бироқ энди у лочин келиб қўнган қарағай бўлади. Миякава лочинни атиги бир марта кўрди, аммо у энди узоқ вақтгача қалбини тарк этмайди.

Лочин Миякава учун қандай хабар келтирди? Мабодо, унинг бу ерда пайдо бўлиши хушхабар, хайрли толедан дарак берар экан, у ҳолда Миякавага марҳамат этилган саодат, қувонч нималардан иборат? Лочинни кўришдан иборат эмасмикин?

БУ ВОҚЕА бурноғи йилнинг баҳорида юз берди. Ўшандан буён уй ортидаги тепаликнинг қир учида ўсган баҳайбат, қуриган қарағай деярли ўзгармади. Лочин эса бошқа келмади. Балки келгандир ҳам, аммо Миякава уни кўрмади.

Миякава энди лочин менинг қалбимда абадий қолди, дея тахмин қила бошлади.

Қани, шаҳаргача, шаҳарчамиш, нақ унинг уйи ёнидаги тепаликка лочин учиб келганлигини айтиб кўрсин-чи, ишонадиган анойи топилармикин?! Миякава бу ҳақда ҳеч кимга оғиз очмасликка қарор қилди.

 Jahon adabiyotining ulug’ siymolari tomonidan yaratilgan buyuk asarlar barcha xalqlarga birday ma’naviy qudrat baxsh eta oladi. Аtoqli yapon  yozuvchisi, Nobel` mukofotining laureati Yasunari Kavabata hikoyalari buning yorqin isbotidir.Kavabata asarlarida go’zallik, nafosatning inson qalbidagi aksi, hayot va abadiyat haqida mushohada yuritiladi.Quyida uning XX asr jahon adabiyotining eng yorqin hikoyalaridan biri sifatida tan olingan «Bambuk sasi, shaftoli  guli»ni e’tiboringizga havola qilamiz.Hikoya internet tarmog’ida ilk marta e’lon qilinmoqda

Yasunari Kavabata
BAMBUK SASI, SHAFTOLI GULI
Ruschadan Olim Otaxonov tarjimasi.

QACHONDAN BERI  u bambuk sadosi bilan shaftoli gulini o’z vujudida his qila boshladi? Endilikda bambuk sadosini eshitibgina qolmay, u bu tovushni ko’ryapti ham, shaftoli gulidan bahra olibgina qolmay, balki latif gul yuragining qat-qatlarida qulf urmoqda.

Bambuk sadosini tinglayotganingda nima uchundir, ba’zan qarag’ayning sasi ham qulog’ingga chalingandek bo’ladi. Ba’zan esa shaftoli guliga qarab tursang, endigina g’unchalayotgan olxo’ri daraxtining nafis novdalari ko’z oldingga keladi. Inson hayotida bunday hodisalar tez-tez ro’y berib turadi, ammo bu hissiyot Xisao Miyakava qalbini asir etganida u oshini oshab, yoshini yashab qo’ygan edi.

Miyakava, burnog’i yilning bahorida, uylari yaqinidagi tepalikda o’sgan qarag’ayga qo’ngan lochinga ko’zi tushgan, nazarida, uni hozir ham ko’rib turgandek edi.

Pastakkina tog’ tizmasi Miyakava uyining orqa tomonida erigan sham qoldig’idek bo’rtiknamo do’nglik bilan tugardi. Tepalik etagidagi qoramtir qoya boshdan-oyoq yashil maysalar bilan qoplangan. Yon-bag’irda biron baland daraxt ko’zga chalinmasdi-yu, ammo shaffofbarg butalar shunday zich o’sgandiki, bamisli yam-yashil gilamdek jilvalanardi. Faqat tepalikning cho’qqisida qurigan qarag’ay yolg’iz qad rostlab turadi.
Quvragan qarag’ayning tanasi-yu, ignalarigina qolgan, mayda shox-shabbalaridan ayrilganiga ancha bo’lgan edi. U ko’p zamonlardan beri falakka sanchilgan nayzadek qotib turardi.

Qarag’ay tepasidagi lochinga ko’zi tushganida Miyakava ajablanganidan qichqirib yuborayozdi. Bu yoqlarga lochin uchib kelganini u yetti uxlab tushida ha ko’rmagandi. Allaqanday ishonib bo’lmaydigan mo»jiza edi bu. Biroq, qudratli va jasur lochinning qarag’ayda o’tirgani ayni haqiqat edi.

Lochin kelib qo’ngach, bahaybat qarag’ay xuddi kichrayib qolgandek bo’ldi. U mag’rur ko’ksini ko’targancha qimir etmay o’tirardi. Miyakava qushni zavq bilan tomosha qilarkan, vujudiga lochinvor g’ayrat oqib kirayotganini sezdi.

Bahor oqshomi edi. Quvragan qarag’ay och-pushti tuman og’ushida osmon bag’riga sanchilgan qop-qora nayzani eslatardi. Baland cho’qqida esa go’yo atrofga aloqasiz sirli hodisalar ro’y berayotgandek, ajib bir holat hukmron edi.

“Yo’q, lochin kechasi tuman chulg’agan osmon qo’ynida uchib kelmagan, — deya o’ylardi Miyakava va o’z xayolidan o’zi ajablangancha yirtqich qushdan ko’zini uzmasdi. – U meni deb, xuddi shu qo’nib o’tirgan o’rniga, to’g’ri uchib kelgan… Endi hech qayoqqa ketmaydi”. Uning tasavvurida xuddi gurillab yonayotgan gulxan ichida juda katta oq nilufar ochilgandek bo’ldi. Tussiz bahor osmoni hech qanday jihati bilan gurillab yonayotgan alangani eslatmas, lochin bilan oq nilufar o’rtasida esa biron-bir yaqinlik yo’q edi. Shunday bo’lsa ham, qurigan qarag’ay tepasida o’tirgan qudratli ushdan osoyishtalik – alanga ichida barq urib ochilgan oppoq nilufarga xos osoyishtalik taralar edi. Oppoq nilufarga xos…

Uning yuragini hapriqtirib yuborgan hayrat bilan muqaddas iztirob asta-sekin lochinning uchib kelishi yaxshilikdan nishona, degan ishonch tuyg’ulariga aylana bordi. Miyakava ich-ichidan bitmas-tugalmas xushnudlik tuydi.

Ilgari dengiz sohilida joylashgan bu shaharchaga na lochinlar uchib kelganini ko’rgan, na bu haqda birovdan eshitgan edi. Mana, endi lochin ro’parasida turibdi! Ajabo, uni qaysi shamol uchirdi? U tasodifan – manzildan adashib, nafasini rostlash uchun qarag’ayga kelib qo’ndimikin? Kim bilsin, balki biror maqsadi bordir?! Xullas, uni xuddi shu qarag’ay tepasiga qo’nishga nima majbur etdi?

Miyakava buni tasodifga yo’ya olmadi. Yo’q, xuddi shunday bo’lishi shart edi. Hatto, unga lochin biron voqeadan o’zini ogoh etgani uchib kelgandek tuyuldi.

— “Yaxshiyam, bu chirigan daraxtni kesib tashlamaganim-a, — deb o’ylardi u. – Lochin tepalikning cho’qqisida ayni daraxt borligi uchun uchib kelganmikin? Agar shu qarag’ay bo’lmaganida, kim bilsin, loaqal bir marta ham uyim oldida lochinni ko’rish nasib etmasmidi?

Yaxshiyam, qarag’ayni kesib tashlamaganim, — deya Miyakava qayta-qayta ko’nglidan kechirardi. – Necha marta chog’langan edim-a!”

Bir paytlar Miyakava uylari ortida xuddi o’z xonadonini baloyu-ofatlardan asramoqchidek, allaqanday maxsus posbon singari qad rostlab turgan qarag’ayning qurib-qovjirashini ichi achib kuzatib yurar edi.
Qarag’ay elektrichka kelib to’xtaydigan temir yo’l bekatidan ham ko’rinib turar edi. Miyakava uchun ham, barcha qo’ni-qo’shnilar uchun ham vagonga chiqayotganda yoki safardan qaytayotganda qarag’ayga bir qur nazar tashlab qo’yish odat tusiga kirgan edi. Hammalari daraxtga qarashga qarardilaru, ayni chog’da uni esdan chiqarib qo’yganga o’xshardilar.

Chunonchi, daraxtning yashnagan – odamning eng nozik hissiyotlarini qo’zg’atib yuboradigan davri ham bo’lgan: o’shanda vagondan tushib, qarag’ayga bir qarasang, bahri diling ochilib, yuraging ta’rifga sig’mas tuyg’ulardan orziqib ketar edi. Mana shu hovliga ko’chib kelganda, Miyakava bir kam ellikda edi, o’tgan yili esa u yetmishga kirdi, ammo qarag’ay mana shu uzoq davr ichida mutlaqo o’zgarmagandek edi. Aslini olganda, uning yoshi nechada? Har qalay yuz ellikdan kam emasdir.

HOVLINI shilqim va betakalluf kishilar nigohidan yashirish uchun devor yoniga atay ekilgandek eman bilan dafna ham, bog’ning qoq o’rtasida keng quloch yoygan hind nastarini ham juda bahaybat edi-yu, lekin baribir tepalikdagi qarag’ayga hech qanaqasi teng kelolmasdi. Nima sababdan tepalikda qarag’aydan boshqa bironta yirik daraxt o’smaydi? Kim bilsin, balki u tengi daraxtlar allaqachon chirib bir o’zi qolgandir?
Shubhasiz, qarag’ayning yoshi Miyakavanikidan kam deganda ikki baravar katta edi. Dastlab, mana shu hovliga endigina ko’chib kelganlarida, qarag’ay mendan uzoqroq yashaydi, deb hisoblardi. Bolalik chog’laridayoq, o’rmonda sanqib yurar ekan, Miyakava ehtirom bilan mangulik timsoli sifatidagi bahaybat keksa daraxtlarga tikilar edi. Lekin bu daraxtlar unga inson umrining haddan ziyod qisqa ekanini eslatmas, balki, aksincha, bunday og’ir xayollarni unutishga majbur etar va nazarida, vujudi tuproqning teran qatlamlariga qadar tomir yoygan azamat daraxtlar tanasiga qo’shilib, singib borayotgandek tuyulardi.

U tepalikda o’sgan qarag’ay yuragining aziz parchasiga aylanganini seza boshladi. Tepalik yonbag’ri tik bo’lib, cho’qqiga olib chiquvchi bironta so’moq yo’q edi.

Shuning uchun Miyakava o’zi chiqa olmaganidek, daraxtdan xabar olib turishni bog’bondan ham iltimos qila olmasdi. Aftidan, niholligidayoq qarag’ay yovvoyi ekani ma’lum bo’lgach, uni bog’dagi daraxtlar kabi parivash qilishmagan edi. Lekin, shunga qaramay uning shoxlari tarvaqaylab ketmagan edi: garchi juda qari bo’lsa ham beo’xshov tuyulmasdi. Hatto dovul uning shoxlarini sindira olmagan edi.

Shoxlari-ku u yoqda tursin, bironta ignasiga ziyon-zahmat yetmaganini ayting. Kuchli shamol bilan yomg’irda dov-daraxtlarning tinimsiz chayqalganlarini Miyakava somonxona darichasi orqali necha bor kuzatgan. Yog’ingarchilik kezari derazalarning eshiklari taqa-taq yopilganidan tepalikda nimalar bo’layotganini shu daricha orqali ko’rish mumkin edi, xolos. Miyakava qarag’aydan xavotir to’la nigohini uza olmasdi. Jala daricha oynasiga tarsillab urilar, yomg’ir suvlari oynada egri-bugri chiziqlar qoldirib oqib tushardi. Daraxtlardan uzilgan serbar yashil yaproqlar tashqi hovliga tushardi. Faqat birgina qarag’ay ignalari xuddi to’kilmayotganga o’xshardi. Balki uncha-muncha to’kilgandir, biroq, daricha orqali ko’rinmagani uchun Miyakava qarag’ay shoxlaridan bironta igna uchib tushmaganidek  tuyulardi. Tepalik yonbag’ridagi daraxt shoxlarini shamol muttasil egadi, yaproqlarini yulqib uzadi, tepalikdagi qarag’ay uchlari esa sezilar-sezilmas darajada silkinadi, shuning uchun Miyakava qarag’ay tegrasida bo’ron xuruj qilmayapti, shekilli, deya gumonsiraydi. U daricha oldida turarkan, bamisli bag’riga bosmoqchidek qarag’ay tomonga qo’llarini cho’zadi…

Uning ko’z oldida bir manzara qalqib chiqdi: oppoq xrizantemaning gulbarglari sassiz to’kiladi. Harir nikoh ko’ylagidagi kelinchak bir dasta gul ko’tarib mehmonxona koridori bo’ylab borayotir. U to’yga yoki unashtirish marosimiga oshiqayotgan bo’lsa kerak. ko’ylagining etagi polda sudraladi. Birin-sirin gulbarglar to’kiladi. Kelinchakni kuzatib chiqqan ayol och-yashil gilamga to’kilgan oppoq gulbarglarni terib olish uchun damo-dam egiladi.

Bu manzaraga u bir zamonlar mehmonxona yo’lagidan o’tib ketayotganda ko’zi tushgan edi, ammo hanuz esidan chiqmaydi. Ayol gulbarglar nechog’lik sassiz to’kilsa, shunchalik ohista terib olishga tirishardi. Qiziq, qo’lidagi guldastadan gulbarglar to’kilayotganligini suluv kelinchak payqaganmikan? Har holda u sir boy bermagan edi. Kelinchakka shunday ayyomda so’ligan xrizantema gullarini dastalab bergan bog’bonning shafqatsizligi haqida o’ylaganida Miyakavaning xayolidan bularning barchasi fojiaviy asar uchun ajoyib bir syujet bo’lar ekan, degan fikr kechdi: turmush to’fonlari kelinchakning hayotidan yulqib olayotgan chechaklar kabi sassiz to’kilayotgan oppoq xrizantemalarning gulbarglari…

Temir yo’l bekatidan o’tib shaharga kirayotgan chog’ingda tepalik bilan qarag’ayni uylar to’sib qoladi. Ammo muyulish biqinidagi yashil do’kon tomonga burilishing hamono qarag’ay yana to’lqinlar orasidan qalqib chiqqan qayiqdek paydo bo’ladi va …keyin to Miyakavalar hovlisiga yetib borguncha ko’zdan yo’qolmaydi.

Qarag’ay dengiz tomondan ham yaxshi ko’rinardi. Qizi Kayo ilk bor sevgilisi bilan yaxtada ochiq dengizga chiqib, ancha olislab ketganliklariga qaramay, tuman chulg’agan sohilda arang ko’zga chalinadigan masofadan ham qarag’ayni ko’rganligi haqida Miyakavaga gapirib bergan edi. Qarag’ayni ko’ribdi-yu, yig’lab yuboribdi.

Miyakava qizini unashtirish kunida shuni esladi. Kuyov Kayo bilan dengizda sayr qilgan o’sha yigit emasdi. Boshqa edi. O’sha kezlari Miyakava, qarag’ayni ko’rgach, nega yig’lab yubording, deya so’ragani istihola qilgan edi. Keyin esa buning mavridi kelmadi.

Miyakava xuddi bir kun kelib orqa tarafidagi tepalikda qarag’ay o’sayotgan hovliga ko’chib kelishini qanchalik tasavvur qilolmagan bo’lsa, bu daraxtning tirikligida qurib qolishini shunchalik aqliga sihdirolmas edi. Ammo yuz yillik qarag’ayning o’zi bilan uchrashishni orziqib kutganligi haqidagi fikrni kallasidan sira quvib chiqarolmasdi. Binobarin, uni ko’rmaguncha qarag’ay zavol topishi mumkin emasdi. Axir, u Miyakavani deb yashamaganmi?

Hozir u daraxtning qaysi shoxlari avval qurish boshlagandi – yuqorisidagimi, o’rtadagisimi, eslay olmasdi, balki anavi, pastki shoxlaridan boshlangandir?! Aytgancha, qo’ni-qo’shnilar ham bu xususda turli-tuman taxminlar aytishardi.

Miyakava qarag’ay ignalarining sarg’aya boshlaganini payqaganida bu uning tanazzulidan nishona ekanligini sezmagandi. O’zining bog’boni bo’lmagani uchun u yordam so’rab bir tanishiga murojaat qildi. Bog’bon kelishga keldi-yu, sovuqqina qilib, qarag’ayning kuni bitibdi, dedi. So’ng, daraxt ildizini qurt-qumursqalar kemirayotgandir, modomiki, ignalari sarg’aya boshladimi, uni saqlab qolish mumkin emas, deb qo’shib qo’ydi. Kalavaning uchini yo’qotib qo’ygan Miyakava bir iloj topishni iltimos qildi, ammo bog’bon chorasiz ravishda qo’l siltadi.

Hamma yerdan – uydan ham, hovlidan ham, ko’chayu-stantsiyadan ham kuni bitib qolgan daraxtga qarash bir xilda og’ir edi. O’lim talvasasi juda uzoq davom etdi. Qarag’ayning birorta ham yashil ignasi qolmadi, ammo bu sarg’aygan ignalar nima sababdandir to’kilmasdi. Goho-goho qurigan qarag’ay Miyakavaning ko’ziga shumshuk va bedavodek ko’rinib ketardi.

Shunday kezlarda u: “Ey tavba, ko’rmayinam, kuymayinam, — deb ko’nglidan o’tkazardi-yu, ammo baribir daraxtga qayta-qayta qarayverardi. Oxiri, qalbidan yulqib tashlash emas, balki unutib yuborish uchun daraxtni tezroq kesib tashlashim kerak, degan xulosaga keldi.

Oradan yana bir necha yil o’tdi. Sarg’aygan ignalar to’kilib bitdi, mayda shoxchalar chiridi, katta-katta butoqlarning ham ko’pi sinib tushdi.

Endi Miyakava qurigan qarag’ay haqida ham, hatto uni kesib tashlamoqchi bo’lganligi haqida ham eslamasdi. Qishda daraxtning jonsiz shoxlarini qor qopladi. Shu bilan go’yo daraxtga yangi qiyofa baxsh etdi. Qor ostida qolgan shoxlar muzdek edi-yu, biroq ora-chira ulardan hayotbaxsh hovur taralayotganga o’xshardi…

Mana nihoyat, u qarag’ay tepasidagi lochinni ko’rib qoldi. Qush Miyakava kesib tashlamagani uchun qarag’ayga kelib qo’ngan edi. Qarag’ay esa azbaroyi tepalikka ko’tarilish oson emasligi, ehtimol Miyakavaning yalqovligi tufayligina omon qolgan edi. Uyammas, buyammas qarag’ay hanuz tepalikda qo’r to’kib turar, uning qir uchida esa lochin qo’nib o’tirardi.
Lochin qimir etmasdi. Miyakava nafasini ichiga yutib, uni ko’zdan kechirar, shunda go’yo butun vujudiga lochinvoriy g’ayrat oqib kirayotganday hamda bu qush kuch-quvvatini qurigan daraxtga ham baxsh etayotgandek tuyulardi.

Miyakava, lochinni bir ko’rib qo’ysin, degan o’y-xayolda xotinini chaqirmoqchi bo’ldi. Biroq uning eshitib chiqishi uchun baland ovozda chaqirishi kerak edi, agarda unday qilsa, qushni hurkitib yuborishi mumkinligini eslab fikridan qaytdi.

Lochin haykaldek qimirlamasdi. Xuddi temir tirnoqlari bilan daraxtga sanchilib qolgandek.

Lekin, qush ham tirik jon, qachondir baribir uchib ketadi. Qurigan qarag’ay esa o’z joyida qoladi. Biroq endi u lochin kelib qo’ngan qarag’ay bo’ladi.

Miyakava lochinni atigi bir marta ko’rdi, ammo u endi uzoq vaqtgacha qalbini tark etmaydi.

Lochin Miyakava uchun qanday xabar keltirdi? Mabodo, uning bu yerda paydo bo’lishi xushxabar, xayrli toledan darak berar ekan, u holda Miyakavaga marhamat etilgan saodat, quvonch nimalardan iborat? Lochinni ko’rishdan iborat emasmikin?

BU VOQEA burnog’i yilning bahorida yuz berdi. O’shandan buyon uy ortidagi tepalikning qir uchida o’sgan bahaybat, qurigan qarag’ay deyarli o’zgarmadi.

Lochin esa boshqa kelmadi. Balki kelgandir ham, ammo Miyakava uni ko’rmadi.

Miyakava endi lochin mening qalbimda abadiy qoldi, deya taxmin qila boshladi.

Qani, shahargacha, shaharchamish, naq uning uyi yonidagi tepalikka lochin uchib kelganligini aytib ko’rsin-chi, ishonadigan anoyi topilarmikin?! Miyakava bu haqda hech kimga og’iz ochmaslikka qaror qildi.