Фольклор барча санъатнинг бошланиши, сарчашмаси, шу сабабли ҳам бошқа кўпгина санъатлар билан уйғунликка эга, шунинг билан бирга ҳеч бирига ўхшамаган ўзига хослиги билан ажралиб турувчи алоҳида санъат туридир. Бу соҳа ўз ичига мусиқа, рақс, ҳунармандчилик, тасвирий, бадиий ва бошқа санъатлар билан боғлиқ тасаввурларни қамраб олади. Бошқача айтсак, оғзаки ижод халқнинг ўтмиши, бугуни ва келажагини ўзида ифода этувчи, унинг тақдири билан чамбарчас боғлиқ ижодий жараёндир. Шунинг учун ҳам алломаларимиз уни эл адабиёти деб атаган. Бирор бир халқнинг қандай халқ эканлигини билиш учун даставвал унинг фолклорига назар солиш лозим бўлади.

ФОЛЬКЛОР – МИЛЛАТНИНГ БОҚИЙ ТАРИХИ
Фольклроршунос олим Жаббор Эшонқул билан суҳбат
Суҳбатдош: Гулноз Мўминова

   Жаббор Эшонқул 1966 йилда Қашқадарё вилоятининг Қамаши туманида таваллуд топган.Тошкент давлат университети (ҳозирги ЎзМУ) нинг журналистика факультетини тугатган (1991). 1996 йили «Ўзбек фольклорида дев образининг мифологик асослари ва бадиий талқини» мавзуида номзодлик, 2010 йилда «Ўзбек фольклорида туш ва унинг бадиий талқини» докторлик диссертациясини ёқлаган.
    «Асрларга тенгдош қўшиқлар» (1991), «Фольклор: образ ва талқин» (1999), «Эпик тафаккур тадрижи» (2006), «»Алпомиш» достонининг изоҳли луғати» (2006), «Шабнамдаги ой акси» (2006), «Рустамхон» (2008), «Малика Айёр» (2009), «Ойчинор» (2009), «Наврўз нашидаси» (2009), «Наврўз қўшиқлари» (2010), «Ўзбек фольклори библиографияси» (2010) каби китоблар ва 100 дан ошиқ илмий мақолалар муаллифи.

– Миллат ва жаҳон фольклори намуналари билан танишиш жараёнида ўқувчида ғалати ҳиссиётлар кечади. Бамисоли ҳаётнинг энг му­­­ҳим ҳақиқатлари, муаммолари минг йиллар ил­гари пайдо бўлган ривоятлар, афсоналар, дос­­­­тонларга жо бўлгандек туюлади. Суҳбат аввалида фольклорнинг ўзига хослиги, унинг адабиётга таъсири ҳақида сўзлаб берсангиз.

– Фольклор барча санъатнинг бошланиши, сарчашмаси, шу сабабли ҳам бошқа кўпгина санъатлар билан уйғунликка эга, шунинг билан бирга ҳеч бирига ўхшамаган ўзига хослиги билан ажралиб турувчи алоҳида санъат туридир. Бу соҳа ўз ичига мусиқа, рақс, ҳунармандчилик, тасвирий, бадиий ва бошқа санъатлар билан боғлиқ тасаввурларни қамраб олади. Бошқача айтсак, оғзаки ижод халқнинг ўтмиши, бугуни ва келажагини ўзида ифода этувчи, унинг тақдири билан чамбарчас боғлиқ ижодий жараёндир. Шунинг учун ҳам алломаларимиз уни эл адабиёти деб атаган. Бирор бир халқнинг қандай халқ эканлигини билиш учун даставвал унинг фольклорига назар солиш лозим бўлади.

Халқ ижоди бу чинакам маънодаги доимий ўз­гариш, доимий ҳаракатдаги санъатдир. Яъни, халқ ижоди намуналари ҳар галги ижрода анъаналарнинг давомийлигини сақлаган ҳолда муттасил янгиланиб, ўзгариб, мукаммаллашиб бораверади. Шунинг учун ҳам халқ ижоди намуналари кўплаб вариантлиликка эга. Ана шу вариантлилик халқ оғзаки ижодининг ўзига хослигини таъминлаб берувчи энг муҳим жиҳатлардан биридир.

Халқ оғзаки ижоди намунаси бор-йўғи оғзаки ижро этилгани учунгина эмас, балки оғзаки ўз­лаштирилиб, оғзаки ижро этилиб, оғзаки тарзда мерос қолдирилиши, бошқача айтганда, ҳар галги ижро жараёнида қайта яралиши билан фарқланиб туради. Фольклоршунос олимлар таъкидлаганидек фольклорда қўшиқ йўқ, балки қўшиқнинг ижро ҳо­лати, ижро жараёни мавжуд. Бу фикрни халқ ижодининг бошқа жанрларига ҳам тадбиқ этиш мумкин.

Ғурур билан айтишимиз мумкинки, бизда дунё фольклори намуналари билан бемалол беллаша оладиган достон, эртак, мақол-матал, қўшиқ, афсона ва ривоятларимиз бор. Бугунги кунгача ёзиб олинган дос­тонлар сонининг ўзи 400 тадан ошиб кетади. Бошқа жанр намуналари вариантлари эса кўплаб жилдларни ташкил этади. Бу ростакамига чинакам улкан хазинадир. Бундай бебаҳо мерос ҳамма халққа ҳам насиб этган эмас. Шундай улкан оғзаки меросга эга халқнинг ёзма адабиёти қандай бўлишини тасаввур қилаверинг.

Ҳар қандай санъатнинг боши фольклорда деган гап бугун пайдо бўлган эмас. У узоқ йиллик ҳаётий кузатиш, илмий тажрибанинг ҳосиласи. Ҳақиқатдан ҳам тасвирий, ҳунармандчилик, мусиқа, рақс, бадиий ва ҳоказо санъатларнинг аввали-боши, юзага келиши бевосита халқ оғзаки ижодига, халқнинг илк тасаввур ва ишончларига бориб тақалади.

Фольклорнинг ёзма адабиётга таъсири масала­лари Алишер Навоий замонида қандай долзарб аҳа­миятга эга бўлса, бугун ҳам худди шундай. Алишер Навоийнинг барча асарларида биз фольклорга ижодий ёндошувни, миллийликка суяниб, умумбашарий қадриятлар улуғланганини кузатамиз. Бу анъана Навоий, Бобур замонидан сўнг Абдулла Қодирийдан то бугунги кунда ижод этаётган адибларимизгача, Чўл­пондан то замонамиз шоирларининг изланишларида ҳам у ёки бу даражада давом этаяпти. Фақат бизда эмас, дунё адабиётида ҳам шу ҳол кузатилмоқда. Айтиш мумкинки, сўнгги юз йилликда адабиётда фольк­лорга қайта юзланиш даври бошланди. Жойс, Борхес, Маркес, Кафка, Кавабата каби адиблар ижоди бунинг мисолидир. ХХИ асрда дунё мифларига қайтадан мурожаат, янгича талқин қилиш даври, неомифологизм даври бошланди.

Фольклор ҳар бир ижодкорга ўз йўли, услуби, ўз­лигини, ўқ томир илдизини топишга ёрдам беради.

Лотин Америкалик улуғ адиблардан бири Хорхе Луис Борхес: «Адабиёт миф билан бошланиб, миф билан тугайди», – дейди. Буни бошқачароқ қилиб айтадиган бўлсак, ҳар қандай санъат, жумладан, бадиий сўз санъати ҳам фолклор билан бошланиб, фолк­лор билан бирга тараққий этади.

– Биласизми, мен фолклорнинг муаззам жанри бўлмиш эпосни миллат тарихининг зерикарли рақамлардан холи бўлган, қизиқарли ва завқли тарихига ўхшатаман. Баъзи ҳолатларда эпос миллат адабиёти учун ўқ илдизлик вазифасини бажаради. Ҳомернинг “Илиада”си, Фирдавсийнинг “Шоҳнома”си, Шо­та Руставелининг “Йўлбарс терисини ёпин­ган паҳлавон”и, ҳиндларнинг “Махабхорат” ҳамда “Рамаяна” эпосларини шу тоифага ман­суб, дейиш мумкин. Бу муаззам асарлар ўзи мансуб миллатнинг тарихидан тортиб келажак орзуларигача қамраб олган. Айтинг-чи, давримизнинг муҳим мавзуларидан бўлган миллий қадриятларни асраш борасида эпосга қанчалик суяниш мумкин?

– Фольклор ва тарих чиндан ҳам долзарб мавзу. Зеро, эпос, яъни оғзаки ижод намунаси бўлган достонлар шунчаки бадиий асар эмас, балки халқнинг тарихи, маданияти, урф-одат ва анъаналари, тафаккур тарзини ўзида мужассам этган миллий қомус ҳамдир.

Биргина «Алпомиш» достонини олиб қарайлик. Мазкур достон нафақат ўзбек, балки дунё достончилигида алоҳида мавқега эга, тарихий асослари қа­димий, бадиий жиҳатдан юксак эпик ижод намунаси ҳисобланади.

Бу достон кўп ва хўп ўрганилди. Бироқ ҳали бу дос­тоннинг жаҳон фольклоршунослигидаги ўрни, мифологик асослари, бадиий қатламлари такрор ва так­рор ўрганилишни талаб этади.

Достоннинг бошламасидаги илк жумлага эътибор берайлик. Достон: «Бурунги ўтган замонда, ўн олти уруғ Қўнғирот элида Добонбий деган ўтди. Добонбийдан Алпинбий деган ўғил фарзанд пайдо бўлди. Алпинбийдан тағи икки ўғил пайдо бўлди: каттаконининг отини Бойбўри қўйди, кичкинасининг отини Бойсари қўйди. Бойбўри билан Бойсари – иккови катта бўлди. Бойсари бой эди, Бойбўри эса шой эди, бул иккови ҳам фарзандсиз бўлди». – деб бошланади.

«Бурунги ўтган замон» бу мифологик тушунчага кўра ибтидонинг бошланиши, хаоснинг космосга айланишидир. Шунинг учун эртакларимиз ҳам «Бир бор экан, бир йўқ экан, бурун ўтган замонда», деб бошланади. Сиз айтгандай, бу ҳар қандай миллатнинг рақамлардан холи, соф, бадиий тарихидир. Гап бу ерда нореаллик, ҳаётий асосга эга бўлмаган бадиий тўқима ҳақида кетмаяпти. Балки ярми афсона, ярми ҳа­қиқат, мифологик қобиққа ўралган ўтмиш, тарих ҳақида ҳикоя қилаяпти. Эртакдан фарқли ўлароқ дос­тонни ижро этувчи бахши ҳам, тингловчи ҳам ундаги воқеалар чин ҳақиқат эканига ишонади. Қолаверса, достон аждодларнинг муқаддас хотираси, шонли тарихи ҳақида. Бу шонли воқеалар бир неча авлодлар томонидан куйланиб келинган, авлодларга етказилган ва ижро этилаётган замонда ҳам давом этмоқда.

«Ўн олти уруғ Қўнғирот эли» юқоридаги ўтмиш тарихига янада ҳаётийлик бағишлайди. Бу тарих маълум бир уруғ, айни бир пайтда бутун бошли элат ўтмиши билан алоқадор эканини урғуламоқда.

«Добонбий» сўзи довон, юксаклик маъносида келади. Бу исм шунчаки танланмаган. Ҳаётда катта ишларни амалга оширган, юксак марраларга эришган қаҳрамоннинг рамзий тимсолий образидир. Достонда бу образ чизгилари гўё мукаммал эмасдек, достон бошламасида эсланиб, кейин унутилиб кетадиган исм­дек туюлади. Бироқ, бу образга кейинги жумлалар, кейинги воқеалар ойдинлик киритади. Алпинбийдек Алпнинг дунёга келиши ўз-ўзидан бўлмаган. Унга Добонбий чеккан заҳмат, эришган донишмандлик сабаб бўлган.

Бойбўри билан Бойсари исмларидаги «Бой» олд қў­шимчаси уларнинг шажараси кимлардан эканини кўрсатиб турибди. Бироқ эътибор қилсак, Добонбий, Алпинбий саналиб, кейин икки жуфт исм саналаяпти. Бу бежизгами?

Фольклорда эгизаклар тушунчаси мавжуд. Ҳар ик­кала исм ана шу эгизаклар ҳақидаги тушунчанинг маълум даражадаги бадиий талқинидир. Одатда эгизаклар ҳақидаги мифологик тасаввурда эгизакларнинг бири катта, иккинчиси кичик бўлади. Она уруғчилик билан боғлиқ тасаввурлар устивор қонуният кашф этилаётган даврда урғу кўпроқ кенжага берилиб, кўп ҳолатларда бевосита она билан боғланади. «Кенжа ботир», «Учинчи ўғил» каби эртаклар, «Алибек билан Болибек» достонлари бунинг ёрқин мисолидир.

Фақат бу ерда урғу Бойсарига эмас, аксинча Бой­бўрига қаратилган. Алпомишнинг ҳам Бойбўрининг фарзанди экани бежизга эмас. Демак, бу достонда ота уруғчилик билан боғлиқ тасаввурлар бўй кўрсата бошлаганидан далолат беради. Бироқ достоннинг бошқа, жумладан, Барчин, Қалдирғоч, Сурхайил кампир, Товка ойим образлари талқини шуни кўрсатадики, достонда она уруғчилиги билан боғлиқ тасаввурлар ҳам ҳали барқарор турибди.

Алп – қаҳрамон туғилишидан олдин ота-онасининг фарзандсизлиги аслида рамзий маънога эга бўлиб, гап бу ерда салтанатни мустаҳкамлайдиган, пароканда элни яна бирлаштирадиган янги авлод – Алпнинг туғилиши ҳақидадир.

«Алпомиш» достонида миллатнинг бўлиниши, па­рокандалиги Бойсарининг қалмоқ элига кўчиши ор­қали ифодаланади. Зеро, туркий халқлар тарихнинг маълум бир даврларида улкан салтанат, ҳо­кимият ва чексиз ҳукмронликка эга бўлган.Ўзаро бў­линишлар, урушлар ва бошқа сабаблар туфайли бу буюк салтанатга путур етган. Сўнгра халқни, миллатни бирлаштира ол­ган Алпомишга ўхшаш янги авлод – Алплар туғилиб, туркий халқларнинг тарих саҳнасидаги олдинги юксак мавқейи яна қўлга киритилган. Худди шу воқеаларнинг бадиий ифодаси «Алпомиш»нинг асл моҳиятини ташкил этади.

Эътибор қилсак, «Алпомиш»да Алпинбийдан қол­ган, кўлда занг босиб ётган камонни фақат Ҳа­кимбек ота олади. Алплик камонининг кўлда занг босиб ётиши ундан олдинги авлод ўз вазифасини охиригача бажара олмаганидан далолат беради. Бундай вазифани янги авлод – Алпларгина охирига етказади.

Эпик ижоддаги алплик тизимига турлича ёндошув мавжуд. Хорижлик олимлар Лорд Раглен, Карл Райхл, Ожал Ўғзулар ўз тадқиқотларида «Қаҳрамонлик қо­липи», ўзбек фолклоршунослари эса «алплик тизими» деган атамани ишлатади. Яъни фолклордаги қаҳрамон шунчаки қаҳрамон эмас, балки унинг жасорати, мардлиги, қаҳрамонлигини бўрттириб турадиган жиҳатлар мавжуд. Бу жиҳатлар достонларда эпик қолип шаклида келади. Яъни қаҳрамонлар маълум бир тизимга амал қилишади. Бундай мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин.

Достоннинг илк жумласидаёқ аждодларимизнинг шонли ўтмиши билан боғлиқ тасаввурлар мустаҳкам ўрин олган. Демак, мазкур ҳолат достоннинг мифологик қатлами, юзага келиш даврига ҳам маълум даражада аниқликлар киритади. Бошқача айтадиган бўл­сак, халқнинг кўп минг йиллик тарихи, тафаккур тарзи ҳақида жуда бой ва қимматли маълумотлар беради.

Саволнинг иккинчи қисмига келсак, биз бугун миллий қадриятларимизни, анъаналаримизни халқ оғзаки ижодисиз тасаввур эта олмаймиз. Фольклор миллий анъаналаримизнинг ўзагини ташкил этади. Бу анъана ва қадриятлар биринчи навбатда оғзаки ижодда куйланиб, улуғланиб келинган. Фактларга мурожаат қилайлик: ҳеч бир эпосда халқимизнинг маиший ҳаёти, миллий қадрият ва урф-одатлари «Алпомиш» достоничалик кенг кўламда ўзининг бадиий ифодасини топмаган. Фарзанднинг ту­ғи­лишидан олдин овга чиқмоқ, суюнчи олмоқ, фарзанднинг туғилиши, фарзандга исм қўймоқ, этагига солмоқ, бешик тўй, тўй маслаҳати, жарчи қўймоқ, чуфуррон тўй, тўёна бермоқ, аташтириб бешиккерти қилмоқ, иккинчи исм қўймоқ, аташтириб рўмол ўрамоқ, қаллиққа бормоқ, совчи қўймоқ, шартлашиш (кураш , кўпкари, пойга) куёв навкар, тўққиз товоқ, куёв товоқ, ўтни айланмоқ, қиз яширди, вакил ота, вакилини бермоқ, чимилдиқ тутмоқ, ит ириллар, ойна кўрсатар, соч сийпатар, қўл ушлатар, куёв улоқ, юз очди, бақан ташламоқ, солим бермоқ, ўлан айтмоқ, ёр-ёр, келин салом каби турли хил одат ва маросимларнинг «Алпомиш» эпосидан жой олиши муҳим аҳамиятга эга. Бу мавзу алоҳида тадқиқотни талаб этади.

Шуни айтиб ўтиш керакки, эпосда маросим ҳеч қачон батафсил тасвирланмайди, балки унинг муҳим нуқталари ўз аксини топган бўлади. Энг эътиборли жиҳати, маросим эпос тизимида сюжетни юзага келтириб, эпик характер касб этади. «Алпомиш» достонидаги Ҳакимбекка иккинчи исм берилиши билан боғлиқ ҳалқа олиб ташланса, достон мазмунига жиддий путур етади. Демак, маросим, миллий қадрият ва урф-одатлар маълум маънода эпос сюжет ҳалқасининг юзага келишига замин бўлиши билан бирга бевосита эстетик функция бажариб келади.

Жеймс Жойс ярми ҳазил, ярми чин аралаш мабодо Дублин шаҳри ер юзидан йўқолиб кетса, менинг «Улисс» романимга қараб уни қайта тиклаш мумкин, деган гапни айтган. Худди шундай бизда қадимий урф-одат ва аъаналаримизнинг унутилган узвларини «Алпомиш»га ўхшаш эпос матнига қараб тиклаб олиш имконияти мавжуд.

Бундай мисолларни яна кўплаб келтиришимиз мумкин. Наврўз байрами халқимиз ҳаётида нечоғлик муҳим ўрин тутишини ўзингиз яхши биласиз. Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан кейин бу байрам тамомила янгича мазмун ва моҳият касб этди. Ҳар гал уни нишонлаганимизда қадимда унут бўлган қайсидир узви қайта тикланиб, янгича талқин этилганига гувоҳ бўламиз. Ана шу узвларнинг қайта тикланишига халқ ижоди намуналари – достон, эртак, қўшиқ, мақол-ма­таллар, халқ ўйинлари асос бўлаётганлиги ҳеч кимга сир эмас.

– Халқ достонлари бир қарашда инсоннинг инсонга муҳаббатидан ўсиб чиққандек туюлса-да, унинг замирида даҳо ижодкорнинг ўз халқига ёки халқнинг ўз қадриятларига бўлган садоқати, ҳурмати мужассам. Замон эврилишлари, инсонларнинг фикрлаш тарзидаги ўзгаришлар халқ достонларига таъсир кўрсатиши мумкинми?

– Тўғри айтасиз, халқ достонлари энг аввало оила тотувлиги, ишқ-муҳаббат, ёрга садоқат, шахс тарбияси, юртга муҳаббат ҳақидадир. Достонларда ишқ-муҳаббат, инсоний муносабатлар, оила мавзуи муҳим ўрин тутади. «Алпомиш» достонида бир оила тарихи асосида бутун бир уруғнинг, миллатнинг тарихи ҳикоя қилинади. Турли хил сабаблар туфайли парчаланиб кетган миллат оғир синовлардан сўнг яна қайта бирлашиши, оила бахти, миллатнинг, юртнинг ор-номуси, шону шавкати учун кураш қаҳрамонлик эпосининг бош ғоясини ташкил этади.

Маълумки, шўро тузуми даврида бизга Шарқда ҳамиша аёлларни тутқунликда сақлаб келишган, улар­нинг оилада ҳам, жамиятда ҳам ҳеч қандай ўрни бўлмаган ва ҳоказо дея уқтириб келишди. Археологик топилмалар, қадимги битиклар, халқ достонлари эса бунинг аксини урғулайди.

Европада этрусклар маданияти устида иш олиб борган олимлар қизиқ бир фактга дуч келишади. Ҳали Ғарбда демократия деган тушунча бўлмаган, аёллар ҳеч қандай ҳуқуққа эга бўлмай, уйда эрларининг қули бўлиб турган бир пайтда, ғарбликлар наздида Европага бегона ва ёввойи халқ деб ҳисобланган этрускларнинг саройларидаги кўплаб қадимий деворларда юксак мавқега эга бўлган аёл суратлари тасвирланган. Бу суратларни таҳлил қилган археолог ва тарихчилар этруск маданиятида аёлнинг ўрни оилада ҳам, жамиятда ҳам эркаклар билан баравар бўлган, кўпгина давлат ишларини бевосита аёллар бошқарган деган хулосага келишган. Гарчанд баҳсли бўлсада, этруск­ларнинг келиб чиқишини, Европага бориб қолишини туркий халқлар тарихи билан боғлашади.

Юртимизда топилган археологик топилмаларда ҳам айнан аёл тасвирланган санамлар кўплаб учрайди. Халқимизнинг куй-қўшиғи, мақол-матали, алқовида аёл нечоғлик улуғланганини ким билмайди дейсиз? «Алпомиш» достонининг бир ўрнида Барчин:

– Хотин бўлмасмикан эрнинг вазири, – дейди.

Бир қарашда бахшининг шунчаки бади­ҳа­гўй­ли­гидек кўринган ушбу бир мисра, халқи­мизнинг та­фак­ку­ридаги эврилишларга ойдинлик киритади. Қа­димги битикларда ҳам «хотун» сўзига алоҳида урғу берилади, ҳурмат ва иззат билан тилга олинади:

«Отам Ҳоқон ўлганда, иним Култегин етти ёшида Умайдай онам хотун бахтига, иним Култегин эр деган ном топди» ёхуд «Отам Элтариш ҳоқонни, онам Эл билга хотунни Тангри ўз мартабасида тутиб, юқори кў­тарган экан», дейилади Култегин битигида.

Эътибор қилсак, битикда ҳам, достонларимизда ҳам она (аёл) ва хотун сўзлари ёнма-ён қўлланилади.

Хотун сўзи туркий халқлар эпосида бир титул, бир унвон маъносида келадики, шунинг учун у ҳамиша «алп», «бек», «хон», «тўра» каби сўзлар билан баравар қўлланилади. Бу эса «хотун» оддий бир калима эмас, юксак бир унвон, улкан мартабани ифодалашидан дарак беради.

Халқ достонлари асрлар давомида авлоддан-авлодларга мерос қолиб келаётган санъат. Унинг қат-қа­тида ибтидоий даврлар билан бир қаторда, ани­мистик, шомонлик, ислом маданияти ва шунинг билан бир қа­торда достон ижро этилаётган даврдаги тасаввурлар ҳам қоришиқ ҳолда келишини кузата­миз. Достонларимиз шу даражада серқатламки, унда тарихнинг истаган бир даврига оид у ёки бу маъ­лумотларга дуч келасиз. Сиз айтганингиздай замон эврилишлари, халқимизнинг тафаккур тарзидаги ўзгаришлар босқичма-босқич, бетакрор метафора ва тимсолларда ўзининг бадиий ифодасини топганлигини кўришимиз мумкин.

– Маълумки, қадимий афсона ва ривоятлар неча замонлардан бери ижод аҳли учун тенгсиз илҳом манбаи бўлиб келади. Биргина юнон афсоналарини олайлик. Буюк Ҳомернинг “Илиада” ва “Одиссея” достонларига асос бўлган мазкур афсоналар айни пайтда Эврипид, Софокл ҳамда Эсхил цингари оламшумул фожианависларнинг беназир асарларига мавзу берган. Умуман олганда, дунё адабиёти, санъати ва фалсафаси ривожи дунё мифологияси билан чамбарчас боғлиқ. Шундай эмасми?

– Бизга маълумки, санъат ва мифнинг тили битта – рамзларга асосланади. Ҳар иккаласини ҳам рамз­ларни шарҳлаб ўрганиш мумкин.

Момоқалдироқни найза дея тушуниш бу мифларни яратган ибтидоий аждодларимиз учун ташбеҳ эмас, шундай тушунилган, қабул қилинган. Халқ оғзаки ижодини тадқиқ этувчи бундай метод мифларни, рамзларни шарҳлашни инсон руҳиятини тадқиқ қилиш билан бирга қўша олди. Гарчи ушбу метод ягона бўлса-да, мифлардаги рамзларни шарҳлашда ҳар хил қарашлар дунёга келди.

Миф – инсоннинг фақат ўтмиши, аждодларнинг хаёлпарастлиги эмас, балки уларнинг кайфияти ва ўзи англаб етмаган, бироқ мияда сингиб ётган кечинма ва таассуротларидир. Мифга аждодларнинг жўн хомхаёллари ёки чўпчаклари сифатида эмас, инсон руҳиятининг инъикоси сифатида қараш зарур, шу сабабли ҳам миф ўтмиш садоси эмас, у кеча, бугун ва эртанинг мужассами, инсон руҳиятининг манзарасидир. Миф одам билан бирга яшайди, одам яшар экан у ўзича миф яратади. Бироқ ҳамма ҳам ўз мияси яратган мифни “ўқийвермайди”.

Америкалик олим Эрих Фромм ҳамма билиши шарт бўлган умумий тил – рамзлар тили миф, умуман бадииятни шарҳлашда энг зарур ва ягона воситалардан биридир, дея таъкидлайди.

Бугун ибтидоий давр деб баҳо бериладиган пайт­ларда аждодларимиз бизга қараганда юз карра шоирроқ бўлганлар. Минглаб йиллар аввал аждодларимизнинг тафаккур тарзи “поетик мушоҳада” тарзида эди: улар ҳаётлари ва табиатдаги ҳар бир нарсани тасаввур қилган тушунчаларининг рамзи сифатида қабул қилардилар. У пайтлар осмон, сув, кўкат, қуёш, ой, ёруғлик ва зулматнинг жони бор деб тушунилган; кундуз ўрнини тун эгалларкан, эзгулик ва ёвузлик кураши кетаяпти деб ўйлашган.

Адабиётда мифологик тасвирга эҳтиёж ҳеч қай­си замонда пасаймаган. Алишер Навоий асарлари­нинг асоси мифга қурилган. Буюк шоир мифга ўз ғоя­ларини, инсон ҳақидаги тадқиқот ва таълимотини сингдирди.

Миф ва адабиёт мавзуси ёзма ижод пайдо бўл­гандан буён файласуфлар, олимлар, шоирларнинг энг қизғин мунозара майдони бўлиб келган. Мифнинг адабиётга таъсирини аниқловчи, таҳлил қилувчи турли-туман оқимлар пайдо бўлди; бу оқимларнинг бир қисми адабиётни реал ҳаётга, реал тасаввурларга яқинлаштириш, ундан мифологик тасаввурларни суриб чиқариш тарафдори бўлса, бир қисми адабиётни мифга яқинлаштириш масаласини кўтардилар. Инсоният ақли мифдан, мифологик оламдан, аждодларнинг илк хаёлий дунёсидан қанчалик узоқлашиб ва тараққиёт зиналаридан кўтарилган сайин бу мав­­зу яна ҳам қизғинроқ тус олди. Юксак техника та­раққиёти асри бўлган ХХ асрда ҳам физика ва химиянинг ютуқларига қарамай мифология яна адабиётнинг асосий мавзусига айланди. Дунё адабиётининг дурдоналари ҳисобланган «Улис», «Ёлғизликнинг юз йили», «Қўрғон», «Юсуф ва унинг биродарлари», «Педро Парамо», «Ғазаб ва Шовқин» каби асарлар буни тасдиқлайди. XVIII-XIX асрдаги танқидий, романтик реализмларни ўзлаштирган, инсонни ўрганишда ўзигача бўлган бой тажрибадан унумли фойдаланган ХХ аср адабиёти инсон дунёси ва руҳиятини таҳлил қилар экан, яъни у ўзигача бўлган адабиётлардан ҳам кўра инсон руҳияти ва қалбига кўпроқ яқинлашар, уни тадқиқ этар экан, ана шу руҳият ва қалбда илк инсонлар дунёси каби мифологик тимсолларга дуч келди. Шундагина мифни фақат ифода усули, бадиийлаштириш воситаси сифатида эмас, балки инсонни таҳлил ва тадқиқ қилувчи поетик тил сифатида қабул қилиш бошланди. Шу сабабли бугун миф ва адабиёт алоқаси ҳақида гап кетганда, бу алоқани фақат сюжетлаштириш ва тасвир усули, бадиийлик воситаси сифатида эмас, инсон руҳиятини акс эттирувчи поетик тил сифатидаги ўрнига катта аҳамият бериш керак. Зеро, Томас Манн, Франтс Кафка, Жойс каби адиблар асарларида биз илгари кўниккан параллел мифик сюжетлар эмас, балки ички ва ташқи оламдаги мифологик жараён моделининг яратилишига урғу берилган.

Умуман, ХХ аср адабиёти мифологияга янги муносабатни шакллантирди. Бу мифологияни тушуниш учун мифологияни талқин қилишда янги назарияни яратган психоаналитикларнинг инсон ва ижод жараёнлари ҳақидаги қарашларининг ўзиёқ мифологияни адабиётга, санъатга яқинлаштиради.

Шу сабабли ҳам бизнинг асримизда адабиётда мифлар маълум маънода янгиланди ва инсон ру­ҳиятига кириб борилган, унинг онг қатламлари кашф этилган, адабиёт ҳақиқий инсоншуносликка айланган сайин цивилизация янги бир чўпчак деб қараган мифга эҳтиёж шунчалик кучайди.

Миф, айтиш мумкинки, бадиий ижодда услуб имкониятларини кенгайтирди, поетик мушоҳадага эркинлик берди, уни фалсафий кўлам билан тўлдирди. Маълумки, миф оламнинг яралиши, хаоснинг космосга айланиши, тартибсизликларга тартиб берилиши, умуман, дунё ва инсоннинг яратилиши ҳақидаги тасаввурлар йиғиндисидир. Хўш, бу тасаввурларнинг поэтик та­саввурга, асар поэтикасига қандай алоқаси бор?! Бу шу билан ифодаланадики, асарда ҳам мифдаги дунё каби ёзувчи дунёси яралади; яъни кенг олам ҳақида асарда фақат шу ёзувчига хос маълум ғоя сингдирилган ва шу ғоя ифода этилган дунё яралади. Ана шу кичик олам ёзувчининг катта олам ҳақидаги мифологик мушоҳадасининг маҳсули ўлароқ пайдо бўлади. Мифни шунчаки қайтариш, баён қилиш – бу ҳали ижод эмас. Ғарбда ҳам илғор адабиёт туғилишидан илгари мифларни шунчаки қайтариб ёки озгина ўзгартиришлар киритиб, мифологик руҳдаги асарлар эълон қилган ёзувчилар кўп бўлган, бироқ бу юксак бадиий адабиётнинг илк босқичи эди. Унинг юқори босқичи ёзувчи асарида, у яратган дунё моделида акс этади. Қадимги одамнинг дунёнинг яралиши, илоҳиёт, атрофни ўраб турган кучларнинг таъсирида туғилган тасаввури билан ёзувчи яратган дунё тасаввури ўртасидаги мантиқий боғлиқлик мифологияни поэтикага айлантиришдаги энг муҳим жиҳатдир. Мифлар инсоннинг коинотдаги ўрнига маълум маънода жавоб берган, жавоб топган. Адабиёт эса ҳалигача бу масалага тугал ойдинлик киритганича йўқ. Бугунги адабиёт ҳам инсоннинг ўрнини ва вазифасини (миссиясини) аниқлашга уринар экан, табиий равишда мифлар билан уйғунлашади ва мифологик тафаккур қонуниятларига амал қилади.

– Ҳар қандай афсона замирига (у қайси миллатга тегишли эканлигидан қатъи назар) муҳим ҳаётий мазмун яширинган бўлади. Шу боис адабий фаолияти давомида уларга мурожаат этган ижодкор кам бўлгани йўқ. Чингиз Айтматов ижоди бунинг яққол исботидир. Адибнинг “Асрга татигулик кун” романидаги манқурт ўғил афсонаси, Раймали оқин ва Бегимой ҳақидаги ривоят, “Оқ кема”қиссасидаги Шохдор она буғу ривояти ёки “Соҳил бўйлаб чопаётган олапар” қиссасидаги сув парилари, шамоллар эгаси ҳақидаги афсоналар ўқувчини шу асарларга мафтун қилиб қўяди. Замонавий адабиётимиз намуналари орасида ҳам шунга ўхшаш, фольклор ва адабиёт ўзаро синтезлашган асарларни кузатганмисиз?

– Сиз айтаётгандек адабиётдаги синтезлашув жараёни ҳеч бир даврда тўхтаган эмас, ҳали юқорида таъкидлаганимдек, у бир даврда чуқур ёки юзаки, паст ёхуд баланд бўлиши мумкин холос. Бугунги шеърият­да ҳам, насрда ҳам биз бу ўзгаришларни, ижодий ўз­лаштиришларни кўриб турибмиз. Бу жараён, албатта, ҳар бир ижодкорда ўз имконияти, қобилиятига яраша амалга оширилмоқда.

Назаримда ҳар қандай ижодкор, ҳатто фольклор ҳақида тушунчага эга эмасман деб ўйлаган тақдирида ҳам онги, шуурида фолклорий анъаналар яшайди. Ўз ижоди давомида айримлари билиб, айримлари билмай ҳам шу анъаналарга суянади. Яъни бадиий ижод жараёнини биз фольклордан айро ҳолда тасаввур эта олмаймиз.

Шу ўринда мен бир нарсани айтиб ўтишни истардим. Ҳақиқатдан ҳам Чингиз Айтматовнинг «Оқ кема», «Асрга татигулик кун» каби асарларини ҳаммамиз севиб ўқиймиз. Айниқса, «Оқ кема» энг юксак мақомдаги бадиий асар билан бемалол беллаша оладиган, дунё адабиётининг энг нодир дурдоналаридан биридир. Мен ҳар гал бу асарни ўқиганимда, ёзувчининг маҳоратига тан бераман. Қирғиз халқи тарихи, тафаккури, тақдири билан боғлиқ асотирларга шу даражада чиройли сайқал берилганки, ундаги ҳар бир жумла, ҳар бир тимсол сизнинг руҳиятингизга таъсир этмай қолмайди. Бироқ ёзувчи кейинги асарларида ўз халқининг эмас, балки бошқа халқларнинг мифларига бадиий сайқал беришга уринди. Аммо кейинги уринишлари (бу албатта менинг шахсий кузатишим) олдингидай муваффақият олиб келмади. Бунинг сабаб­лари кўп, лекин энг му­ҳимларидан бири шуки, ижодкор қайси халқнинг ваки­ли бўлса, унинг руҳиятида, шуурида, тафаккурида, бош­қача айтади­ган бўлсак, онг ости кечинмаларида ўша халқнинг урф-одат, анъана, қадриятлари, бадиий тимсоллари тайёр кодлар шаклида турган бўлади. Чунки у ўша муҳитда ўсган, тарбия олган, шу тилда тили чиққан, «ғайб олами» билан ҳам шу тилда «гап­лаша» олади. Ўз муҳитингиздан узоқлашсангиз, билингки, сизни кўк билан кўринмас иплар билан боғлаб турувчи макондан узоқлашган бўласиз. Кейин минг уринманг, сиз уни қайтиб топмайсиз, бошқа бегона муҳит эса сизни барибир ўзидан итариб тураверади. Ижодкорлик ўша йўқотилган, бой берилган, яширинган, бошқалар кўролмаган кодларни – миллий тимсолларни топиш ва бугун учун ҳикматга айлантира олишда кўринади. Ижодкор қандай жанрда ижод қилишидан қатъий назар, у қайси заминда, қанда маънавий маконда турганини, нимадан руҳий қувват олаётганини, тепиб турган юрак қони қандай аждодларга бориб туташишини унутишга асло ҳаққи йўқ.

– Инсон келажакка интилиб яшар экан, ҳаёт интиҳоси ҳақидаги ўйлар уни гоҳ ошкора, кўп ҳол­ларда эса пинҳона мушоҳадага ундайди. Шуб­­ҳасиз, инсон учун интиҳодан кўра ибтидо сир­лироқ. Шунинг учун фан-техника оламидаги оламшумул кашфиётни осонгина “ҳазм қи­ламиз”-у, афсонавий Ҳеракл, Ясон, Ахиллес ёки Али бобо ва қирқ қароқчи ҳақидаги филмларни ҳайрат билан кўрамиз. Ўрни келганда, мил­лий фольклор тарғиботи ҳақида… Ўзбек халқ фольклорида юнон ёки рим афсоналаридан қо­лиш­майдиган, аксинча, улардан бир қадар ус­тун турадиган афсона, ривоятлар бисёр. Лекин уларни жаҳонга олиб чиқиш у ёқда турсин, ўз халқимизга ҳам тузукроқ таништира олмаётгандекмиз…

– Бу ўринда мен сизнинг фикрларингизга қў­шила олмайман. Миллий фольклор тарғиботи борасида ҳеч ҳам нолийдиган жойимиз йўқ, айниқса, ўзбек фолклорини дунёга танитиш борасида. «Алпомиш» достонининг ўзи мустақилликдан кейин рус, инглиз, немис, турк, уйғур тилларига таржима қилинди, Германия, Туркия, Хитой, Финландияда нашр этилди. Ан­қарада ўндан ошиқ ўзбек достонлари ўзбек ва турк тилларида чоп этилди, яна қирққа яқин достон нашр жараёнини кутмоқда. У ерда ўзбек эртак, достон, аф­­­сона ва ривоят, қўшиқ, мақол-маталлари борасидаги ҳамкорликдаги изланишлар давом этмоқда. Бу тадқиқотлар чоп этилиб, илм аҳлининг эътироф ва ҳавасига сабаб бўлаяпти. Ўзбек фольклоршунослари дунёнинг кўплаб мамлакатларида анжуманларда иштирок этиб, долзарб мавзуларда маърузалар ўқиб келмоқда. Кечагина биз бирор-бир хорижлик олим билан танишишни ўзимизга шараф деб билган бўлсак, бугун хорижлик мутахассислар ўзбек фолк­лоршуносларининг илмий қарашларига суяниб тад­­­­­қиқотлар олиб бораяпти, уларнинг фикри билан ҳисоблашишга мажбур бўлаяпти. Фольклор асарлари асосида мултфилм, кинолар ишланаяпти, мунтазам телекўрсатувлар ташкил этилган.

«Ўзбек фольклори ёдгорликлари»нинг юз жилдлигини чоп этиш борасидаги ишлар аллақачон бошлаб юборилган. Бу улкан мероснинг яхлит ҳолда чоп этилиши, ўйлайманки, республикамиз маънавий ҳаётида эришилаётган энг улкан ютуқлардан бири бўлади. Тўғ­ри, ҳали қилинадиган ишлар кўп. Бироқ бунга аста-секинлик билан эришилади. Ҳар ишнинг ўз вақти-соати бор.

– ХХI аср фарзандларига “Алпомиш” ёки “Гўрўғли”ни ўқитиш методлари ҳақида нималар дея оласиз? Кези келганда эртак ўқи­майдиган болаларда достонга қандай му­ҳаб­бат уйғотиш мумкин?

– Жавобни саволнинг кейинги қисмидан бошласак. Менинг назаримда айбни болалардан эмас, катталарнинг ўзларидан излаш керак. Агар катталарнинг ўзи эртаклардан узоқлашмаган бўлса, болаларнинг келажагидан хавотирланишга ўрин йўқ: олманинг тагига барибир олма тушади. От айланиб яна қозиғини топади. Гап фақат ўша қоқилган қозиқнинг нечоғлик мустаҳкамлигида.

Китобнинг қандай шаклда ўқилиши эмас, балки уни ўқишга, ўрганишга бўлган эҳтиёжнинг мавжудлиги муҳим. Бир пайтлар ҳамма нарса оғзаки тарзда бўлган. Юқорида айтганимдай, эртак ҳам, достон ва қўшиқлар ҳам оғзаки тарзда ижро этилган. Оғзаки ижод намуналарининг нашр этилиши ўз вақтида бу санъатни тамоман сўндиради деб қаралган. Бироқ китоб ҳолида чоп этиш жараёни қайсидир даражада халқ ижодининг янада оммалашишига, яшаб қолишига ҳам хизмат қилмоқда.

Бугунги замоннинг шиддати тез, шунга яраша талаб ва имкониятлар ҳам кенгаймоқда. Бугун фарзандларимиз ўз ҳаётларини замонавий технологияларсиз тасаввур қила олмаётган экан, уларнинг талабларини ҳам инобатга олишимиз зарур бўлади. Қани эди юзлаб эртакларимиз, ўнлаб достонларимиз асосида ишланган мультфилм, кинолар, компютер ва уяли телефон ўйинлари, электрон дастурлар ишлаб чиқилса! Халқ ўйинларидан тортиб, эпос ижросигача барча оғзаки ижро жараёнининг аудио, видео тасвирларини истаган дўкондан харид қилиш имконияти бўлса! Бу бугун эҳтимол бир оз хом хаёлга ўхшаб туюлар, бироқ албатта, шунга келамиз. Чунки халқ бўлишнинг, буюк бўлишнинг, глобаллашувнинг шафқатсиз талотумида ўз исми ва руҳи билан яшаб қолишнинг талаби шу. Бунинг учун бизга ҳамиша фольклор ёрдамга келади, фольклор қутқаради.

«Алпомиш», «Гўрўғли» каби халқ достонларини ўқитиш масаласига келсак, бир томондан эришган ва эришаётган ютуқлардан фақат қувониш мумкин, бошқа томондан олганда биз ҳали ҳам достонларни чўпчаклар сифатида талқин қилишда, шундай сабоқ беришда давом этаяпмиз. Усулни ва услубни янгилаш керак, фолк­лордан чўпчак эмас, фикр ва ҳикмат излаш керак. Чунки у азал ва абад ҳақидаги энг буюк ҳикматдир.

– Кўп йиллардан бери “фольклор” деб аталмиш беғубор, завқли, сирли оламда умргузаронлик қиласиз. Суҳбат якунида журналхонларга шу оламда эришганларингиз ҳақида гапириб берсангиз.

– Болалигимда қачондир келиб фольклорчи бў­ламан, деб орзу қилмаганман. Ҳаётдаги оддий тасодиф, устозларнинг эътибори ва меҳри туфайли шу томонга юз бурдим. Бироқ энди ўйлаяпманки, халқ ижоди томон юзланиш тасодифий бўлмаган, бу тақдир бўлган. Отам диний билимга эга бўлиш билан бир қаторда дўмбирани яхши чертарди. Момом топишмоқ, мақол-маталларни, онам эса халқ қўшиқларининг кў­пини ёддан биларди. Мен ўсган қишлоқда биронта тўй-ҳашам бахшиларнинг иштирокисиз ўтмасди. Тандирда ёпилган нондан тортиб, уйдаги ҳар бир жиҳоз, уларнинг ранги, безаги аслида фольклор билан боғлиқ бўлган. Биз моҳиятини англамаган бўлсак ҳам фольк­лор ичида яшардик, у билан нафас олардик, дунёни унинг кўзи билан кўрардик. Биз шундай муҳитда ўсдик. Дейлик, хорижликлар юзлаб китобларни титкилаб анг­лайдиган нарсалар бизга болаликдан таниш, тушунарли, таъбир жоиз бўлса қонимизга сингдирилган эди. Мен буни энди-энди англаяпман.

Ютуқларга эришиш борасига келсак, ҳали қо­йил қиладиган, ғурурланадиган бирон нарсани дўн­дир­ганимизча йўқ, деб ўйлайман. Бор-йўғи, фольклор деб аталган сирли, мафтункор олам сари юзланиб турибмиз, холос. Мен англаган нарса шуки, биз оёқ қўйиб турган тупроқ заррасидан тортиб, таъбир жоиз бўлса нафас олаётган ҳавомизгача, фарзанднинг туғилишидан то инсонлар ёшини яшаб, ошини ошаб вафот этгунга қадар бўлган барча жараёнлар, маросимлар, яшаш тарзимиз, онгимиз, фикримиз, тилимиз, куйимизу қўшиғимизгача барчаси айтилган-айтилмаган, тўқилган-тўқилмаган, ёзилган-ёзилмаган фольклор. Бизни фольклор ўраб турибди, заминимиз ҳам фольклор, осмонимиз ҳам. Олам ва ҳаётнинг ўзи фольклор. Фақат уни бахшилар ва ижодкорларга ўхшаб ўқий олишимиз керак. Дунёвий билимлар, адабиёт, умуман ҳар қандай санъат эшигига йўл мана шу миллий бойликни англашдан, ўзингга, руҳиятингга сингдиришдан бошланади. Халқимизнинг ўзидай содда, ўзидай донишманд, улуғ ва боқий бу мерос ўзбек деган номни ҳар ерда ва ҳар доим улуғлаб тураверади. Чунки фольклор деб аталган мерос халқнинг ҳамиша уйғоқ ва боқий тарихидир.

“Ёшлик” журнали, 2014 йил, 8-сон

Jabbor ESHONQUL
Folklor — MILLATNING BOQIY TARIXI
Suhbatdosh: Gulnoz Mo‘minova

    Jabbor Eshonqul 1966 yilda Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanida tavallud topgan.Toshkent davlat universiteti (hozirgi O’zMU) ning jurnalistika fakul`tetini tugatgan (1991). 1996 yili «O’zbek fol`klorida dev obrazining mifologik asoslari va badiiy talqini» mavzuida nomzodlik, 2010 yilda «O’zbek fol`klorida tush va uning badiiy talqini» doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan.
    «Asrlarga tengdosh qo’shiqlar» (1991), «Fol`klor: obraz va talqin» (1999), «Epik tafakkur tadriji» (2006), «»Alpomish» dostonining izohli lug’ati» (2006), «Shabnamdagi oy aksi» (2006), «Rustamxon» (2008), «Malika Ayyor» (2009), «Oychinor» (2009), «Navro’z nashidasi» (2009), «Navro’z qo’shiqlari» (2010), «O’zbek fol`klori bibliografiyasi» (2010) kabi kitoblar va 100 dan oshiq ilmiy maqolalar muallifi.

– Millat va jahon folklori namunalari bilan tanishish jarayonida o‘quvchida g‘alati hissiyotlar kechadi. Bamisoli hayotning eng mu­­­him haqiqatlari, muammolari ming yillar il­gari paydo bo‘lgan rivoyatlar, afsonalar, dos­­­­tonlarga jo bo‘lgandek tuyuladi. Suhbat avvalida folklorning o‘ziga xosligi, uning adabiyotga ta’siri haqida so‘zlab bersangiz.

– Folklor barcha san’atning boshlanishi, sarchashmasi, shu sababli ham boshqa ko‘pgina san’atlar bilan uyg‘unlikka ega, shuning bilan birga hech biriga o‘xshamagan o‘ziga xosligi bilan ajralib turuvchi alohida san’at turidir. Bu soha o‘z ichiga musiqa, raqs, hunarmandchilik, tasviriy, badiiy va boshqa san’atlar bilan bog‘liq tasavvurlarni qamrab oladi. Boshqacha aytsak, og‘zaki ijod xalqning o‘tmishi, buguni va kelajagini o‘zida ifoda etuvchi, uning taqdiri bilan chambarchas bog‘liq ijodiy jarayondir. Shuning uchun ham allomalarimiz uni el adabiyoti deb atagan. Biror bir xalqning qanday xalq ekanligini bilish uchun dastavval uning folkloriga nazar solish lozim bo‘ladi.

Xalq ijodi bu chinakam ma’nodagi doimiy o‘z­garish, doimiy harakatdagi san’atdir. Ya’ni, xalq ijodi namunalari har galgi ijroda an’analarning davomiyligini saqlagan holda muttasil yangilanib, o‘zgarib, mukammallashib boraveradi. Shuning uchun ham xalq ijodi namunalari ko‘plab variantlilikka ega. Ana shu variantlilik xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xosligini ta’minlab beruvchi eng muhim jihatlardan biridir.

Xalq og‘zaki ijodi namunasi bor-yo‘g‘i og‘zaki ijro etilgani uchungina emas, balki og‘zaki o‘z­lashtirilib, og‘zaki ijro etilib, og‘zaki tarzda meros qoldirilishi, boshqacha aytganda, har galgi ijro jarayonida qayta yaralishi bilan farqlanib turadi. Folklorshunos olimlar ta’kidlaganidek folklorda qo‘shiq yo‘q, balki qo‘shiqning ijro ho­lati, ijro jarayoni mavjud. Bu fikrni xalq ijodining boshqa janrlariga ham tadbiq etish mumkin.

G‘urur bilan aytishimiz mumkinki, bizda dunyo folklori namunalari bilan bemalol bellasha oladigan doston, ertak, maqol-matal, qo‘shiq, afsona va rivoyatlarimiz bor. Bugungi kungacha yozib olingan dos­tonlar sonining o‘zi 400 tadan oshib ketadi. Boshqa janr namunalari variantlari esa ko‘plab jildlarni tashkil etadi. Bu rostakamiga chinakam ulkan xazinadir. Bunday bebaho meros hamma xalqqa ham nasib etgan emas. Shunday ulkan og‘zaki merosga ega xalqning yozma adabiyoti qanday bo‘lishini tasavvur qilavering.

Har qanday san’atning boshi folklorda degan gap bugun paydo bo‘lgan emas. U uzoq yillik hayotiy kuzatish, ilmiy tajribaning hosilasi. Haqiqatdan ham tasviriy, hunarmandchilik, musiqa, raqs, badiiy va hokazo san’atlarning avvali-boshi, yuzaga kelishi bevosita xalq og‘zaki ijodiga, xalqning ilk tasavvur va ishonchlariga borib taqaladi.

Folklorning yozma adabiyotga ta’siri masala­lari Alisher Navoiy zamonida qanday dolzarb aha­miyatga ega bo‘lsa, bugun ham xuddi shunday. Alisher Navoiyning barcha asarlarida biz folklorga ijodiy yondoshuvni, milliylikka suyanib, umumbashariy qadriyatlar ulug‘langanini kuzatamiz. Bu an’ana Navoiy, Bobur zamonidan so‘ng Abdulla Qodiriydan to bugungi kunda ijod etayotgan adiblarimizgacha, Cho‘l­pondan to zamonamiz shoirlarining izlanishlarida ham u yoki bu darajada davom etayapti. Faqat bizda emas, dunyo adabiyotida ham shu hol kuzatilmoqda. Aytish mumkinki, so‘nggi yuz yillikda adabiyotda folk­lorga qayta yuzlanish davri boshlandi. Joys, Borxes, Markes, Kafka, Kavabata kabi adiblar ijodi buning misolidir. XXI asrda dunyo miflariga qaytadan murojaat, yangicha talqin qilish davri, neomifologizm davri boshlandi.

Folklor har bir ijodkorga o‘z yo‘li, uslubi, o‘z­ligini, o‘q tomir ildizini topishga yordam beradi.

Lotin Amerikalik ulug‘ adiblardan biri Xorxe Luis Borxes: «Adabiyot mif bilan boshlanib, mif bilan tugaydi», – deydi. Buni boshqacharoq qilib aytadigan bo‘lsak, har qanday san’at, jumladan, badiiy so‘z san’ati ham folklor bilan boshlanib, folk­lor bilan birga taraqqiy etadi.

– Bilasizmi, men folklorning muazzam janri bo‘lmish eposni millat tarixining zerikarli raqamlardan xoli bo‘lgan, qiziqarli va zavqli tarixiga o‘xshataman. Ba’zi holatlarda epos millat adabiyoti uchun o‘q ildizlik vazifasini bajaradi. Homerning “Iliada”si, Firdavsiyning “Shohnoma”si, Sho­ta Rustavelining “Yo‘lbars terisini yopin­gan pahlavon”i, hindlarning “Maxabxorat” hamda “Ramayana” eposlarini shu toifaga man­sub, deyish mumkin. Bu muazzam asarlar o‘zi mansub millatning tarixidan tortib kelajak orzularigacha qamrab olgan. Ayting-chi, davrimizning muhim mavzularidan bo‘lgan milliy qadriyatlarni asrash borasida eposga qanchalik suyanish mumkin?

– Folklor va tarix chindan ham dolzarb mavzu. Zero, epos, ya’ni og‘zaki ijod namunasi bo‘lgan dostonlar shunchaki badiiy asar emas, balki xalqning tarixi, madaniyati, urf-odat va an’analari, tafakkur tarzini o‘zida mujassam etgan milliy qomus hamdir.

Birgina «Alpomish» dostonini olib qaraylik. Mazkur doston nafaqat o‘zbek, balki dunyo dostonchiligida alohida mavqega ega, tarixiy asoslari qa­dimiy, badiiy jihatdan yuksak epik ijod namunasi hisoblanadi.

Bu doston ko‘p va xo‘p o‘rganildi. Biroq hali bu dos­tonning jahon folklorshunosligidagi o‘rni, mifologik asoslari, badiiy qatlamlari takror va tak­ror o‘rganilishni talab etadi.

Dostonning boshlamasidagi ilk jumlaga e’tibor beraylik. Doston: «Burungi o‘tgan zamonda, o‘n olti urug‘ Qo‘ng‘irot elida Dobonbiy degan o‘tdi. Dobonbiydan Alpinbiy degan o‘g‘il farzand paydo bo‘ldi. Alpinbiydan tag‘i ikki o‘g‘il paydo bo‘ldi: kattakonining otini Boybo‘ri qo‘ydi, kichkinasining otini Boysari qo‘ydi. Boybo‘ri bilan Boysari – ikkovi katta bo‘ldi. Boysari boy edi, Boybo‘ri esa shoy edi, bul ikkovi ham farzandsiz bo‘ldi». – deb boshlanadi.

«Burungi o‘tgan zamon» bu mifologik tushunchaga ko‘ra ibtidoning boshlanishi, xaosning kosmosga aylanishidir. Shuning uchun ertaklarimiz ham «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, burun o‘tgan zamonda», deb boshlanadi. Siz aytganday, bu har qanday millatning raqamlardan xoli, sof, badiiy tarixidir. Gap bu yerda noreallik, hayotiy asosga ega bo‘lmagan badiiy to‘qima haqida ketmayapti. Balki yarmi afsona, yarmi ha­qiqat, mifologik qobiqqa o‘ralgan o‘tmish, tarix haqida hikoya qilayapti. Ertakdan farqli o‘laroq dos­tonni ijro etuvchi baxshi ham, tinglovchi ham undagi voqealar chin haqiqat ekaniga ishonadi. Qolaversa, doston ajdodlarning muqaddas xotirasi, shonli tarixi haqida. Bu shonli voqealar bir necha avlodlar tomonidan kuylanib kelingan, avlodlarga yetkazilgan va ijro etilayotgan zamonda ham davom etmoqda.

«O‘n olti urug‘ Qo‘ng‘irot eli» yuqoridagi o‘tmish tarixiga yanada hayotiylik bag‘ishlaydi. Bu tarix ma’lum bir urug‘, ayni bir paytda butun boshli elat o‘tmishi bilan aloqador ekanini urg‘ulamoqda.

«Dobonbiy» so‘zi dovon, yuksaklik ma’nosida keladi. Bu ism shunchaki tanlanmagan. Hayotda katta ishlarni amalga oshirgan, yuksak marralarga erishgan qahramonning ramziy timsoliy obrazidir. Dostonda bu obraz chizgilari go‘yo mukammal emasdek, doston boshlamasida eslanib, keyin unutilib ketadigan ism­dek tuyuladi. Biroq, bu obrazga keyingi jumlalar, keyingi voqealar oydinlik kiritadi. Alpinbiydek Alpning dunyoga kelishi o‘z-o‘zidan bo‘lmagan. Unga Dobonbiy chekkan zahmat, erishgan donishmandlik sabab bo‘lgan.

Boybo‘ri bilan Boysari ismlaridagi «Boy» old qo‘­shimchasi ularning shajarasi kimlardan ekanini ko‘rsatib turibdi. Biroq e’tibor qilsak, Dobonbiy, Alpinbiy sanalib, keyin ikki juft ism sanalayapti. Bu bejizgami?

Folklorda egizaklar tushunchasi mavjud. Har ik­kala ism ana shu egizaklar haqidagi tushunchaning ma’lum darajadagi badiiy talqinidir. Odatda egizaklar haqidagi mifologik tasavvurda egizaklarning biri katta, ikkinchisi kichik bo‘ladi. Ona urug‘chilik bilan bog‘liq tasavvurlar ustivor qonuniyat kashf etilayotgan davrda urg‘u ko‘proq kenjaga berilib, ko‘p holatlarda bevosita ona bilan bog‘lanadi. «Kenja botir», «Uchinchi o‘g‘il» kabi ertaklar, «Alibek bilan Bolibek» dostonlari buning yorqin misolidir.

Faqat bu yerda urg‘u Boysariga emas, aksincha Boy­bo‘riga qaratilgan. Alpomishning ham Boybo‘rining farzandi ekani bejizga emas. Demak, bu dostonda ota urug‘chilik bilan bog‘liq tasavvurlar bo‘y ko‘rsata boshlaganidan dalolat beradi. Biroq dostonning boshqa, jumladan, Barchin, Qaldirg‘och, Surxayil kampir, Tovka oyim obrazlari talqini shuni ko‘rsatadiki, dostonda ona urug‘chiligi bilan bog‘liq tasavvurlar ham hali barqaror turibdi.

Alp – qahramon tug‘ilishidan oldin ota-onasining farzandsizligi aslida ramziy ma’noga ega bo‘lib, gap bu yerda saltanatni mustahkamlaydigan, parokanda elni yana birlashtiradigan yangi avlod – Alpning tug‘ilishi haqidadir.

«Alpomish» dostonida millatning bo‘linishi, pa­rokandaligi Boysarining qalmoq eliga ko‘chishi or­qali ifodalanadi. Zero, turkiy xalqlar tarixning ma’lum bir davrlarida ulkan saltanat, ho­kimiyat va cheksiz hukmronlikka ega bo‘lgan.O‘zaro bo‘­linishlar, urushlar va boshqa sabablar tufayli bu buyuk saltanatga putur yetgan. So‘ngra xalqni, millatni birlashtira ol­gan Alpomishga o‘xshash yangi avlod – Alplar tug‘ilib, turkiy xalqlarning tarix sahnasidagi oldingi yuksak mavqeyi yana qo‘lga kiritilgan. Xuddi shu voqealarning badiiy ifodasi «Alpomish»ning asl mohiyatini tashkil etadi.

E’tibor qilsak, «Alpomish»da Alpinbiydan qol­gan, ko‘lda zang bosib yotgan kamonni faqat Ha­kimbek ota oladi. Alplik kamonining ko‘lda zang bosib yotishi undan oldingi avlod o‘z vazifasini oxirigacha bajara olmaganidan dalolat beradi. Bunday vazifani yangi avlod – Alplargina oxiriga yetkazadi.

Epik ijoddagi alplik tizimiga turlicha yondoshuv mavjud. Xorijlik olimlar Lord Raglen, Karl Rayxl, Ojal O‘g‘zular o‘z tadqiqotlarida «Qahramonlik qo­lipi», o‘zbek folklorshunoslari esa «alplik tizimi» degan atamani ishlatadi. Ya’ni folklordagi qahramon shunchaki qahramon emas, balki uning jasorati, mardligi, qahramonligini bo‘rttirib turadigan jihatlar mavjud. Bu jihatlar dostonlarda epik qolip shaklida keladi. Ya’ni qahramonlar ma’lum bir tizimga amal qilishadi. Bunday misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin.

Dostonning ilk jumlasidayoq ajdodlarimizning shonli o‘tmishi bilan bog‘liq tasavvurlar mustahkam o‘rin olgan. Demak, mazkur holat dostonning mifologik qatlami, yuzaga kelish davriga ham ma’lum darajada aniqliklar kiritadi. Boshqacha aytadigan bo‘l­sak, xalqning ko‘p ming yillik tarixi, tafakkur tarzi haqida juda boy va qimmatli ma’lumotlar beradi.

Savolning ikkinchi qismiga kelsak, biz bugun milliy qadriyatlarimizni, an’analarimizni xalq og‘zaki ijodisiz tasavvur eta olmaymiz. Folklor milliy an’analarimizning o‘zagini tashkil etadi. Bu an’ana va qadriyatlar birinchi navbatda og‘zaki ijodda kuylanib, ulug‘lanib kelingan. Faktlarga murojaat qilaylik: hech bir eposda xalqimizning maishiy hayoti, milliy qadriyat va urf-odatlari «Alpomish» dostonichalik keng ko‘lamda o‘zining badiiy ifodasini topmagan. Farzandning tu­g‘i­lishidan oldin ovga chiqmoq, suyunchi olmoq, farzandning tug‘ilishi, farzandga ism qo‘ymoq, etagiga solmoq, beshik to‘y, to‘y maslahati, jarchi qo‘ymoq, chufurron to‘y, to‘yona bermoq, atashtirib beshikkerti qilmoq, ikkinchi ism qo‘ymoq, atashtirib ro‘mol o‘ramoq, qalliqqa bormoq, sovchi qo‘ymoq, shartlashish (kurash , ko‘pkari, poyga) kuyov navkar, to‘qqiz tovoq, kuyov tovoq, o‘tni aylanmoq, qiz yashirdi, vakil ota, vakilini bermoq, chimildiq tutmoq, it irillar, oyna ko‘rsatar, soch siypatar, qo‘l ushlatar, kuyov uloq, yuz ochdi, baqan tashlamoq, solim bermoq, o‘lan aytmoq, yor-yor, kelin salom kabi turli xil odat va marosimlarning «Alpomish» eposidan joy olishi muhim ahamiyatga ega. Bu mavzu alohida tadqiqotni talab etadi.

Shuni aytib o‘tish kerakki, eposda marosim hech qachon batafsil tasvirlanmaydi, balki uning muhim nuqtalari o‘z aksini topgan bo‘ladi. Eng e’tiborli jihati, marosim epos tizimida syujetni yuzaga keltirib, epik xarakter kasb etadi. «Alpomish» dostonidagi Hakimbekka ikkinchi ism berilishi bilan bog‘liq halqa olib tashlansa, doston mazmuniga jiddiy putur yetadi. Demak, marosim, milliy qadriyat va urf-odatlar ma’lum ma’noda epos syujet halqasining yuzaga kelishiga zamin bo‘lishi bilan birga bevosita estetik funktsiya bajarib keladi.

Jeyms Joys yarmi hazil, yarmi chin aralash mabodo Dublin shahri yer yuzidan yo‘qolib ketsa, mening «Uliss» romanimga qarab uni qayta tiklash mumkin, degan gapni aytgan. Xuddi shunday bizda qadimiy urf-odat va a’analarimizning unutilgan uzvlarini «Alpomish»ga o‘xshash epos matniga qarab tiklab olish imkoniyati mavjud.

Bunday misollarni yana ko‘plab keltirishimiz mumkin. Navro‘z bayrami xalqimiz hayotida nechog‘lik muhim o‘rin tutishini o‘zingiz yaxshi bilasiz. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin bu bayram tamomila yangicha mazmun va mohiyat kasb etdi. Har gal uni nishonlaganimizda qadimda unut bo‘lgan qaysidir uzvi qayta tiklanib, yangicha talqin etilganiga guvoh bo‘lamiz. Ana shu uzvlarning qayta tiklanishiga xalq ijodi namunalari – doston, ertak, qo‘shiq, maqol-ma­tallar, xalq o‘yinlari asos bo‘layotganligi hech kimga sir emas.

– Xalq dostonlari bir qarashda insonning insonga muhabbatidan o‘sib chiqqandek tuyulsa-da, uning zamirida daho ijodkorning o‘z xalqiga yoki xalqning o‘z qadriyatlariga bo‘lgan sadoqati, hurmati mujassam. Zamon evrilishlari, insonlarning fikrlash tarzidagi o‘zgarishlar xalq dostonlariga ta’sir ko‘rsatishi mumkinmi?

– To‘g‘ri aytasiz, xalq dostonlari eng avvalo oila totuvligi, ishq-muhabbat, yorga sadoqat, shaxs tarbiyasi, yurtga muhabbat haqidadir. Dostonlarda ishq-muhabbat, insoniy munosabatlar, oila mavzui muhim o‘rin tutadi. «Alpomish» dostonida bir oila tarixi asosida butun bir urug‘ning, millatning tarixi hikoya qilinadi. Turli xil sabablar tufayli parchalanib ketgan millat og‘ir sinovlardan so‘ng yana qayta birlashishi, oila baxti, millatning, yurtning or-nomusi, shonu shavkati uchun kurash qahramonlik eposining bosh g‘oyasini tashkil etadi.

Ma’lumki, sho‘ro tuzumi davrida bizga Sharqda hamisha ayollarni tutqunlikda saqlab kelishgan, ular­ning oilada ham, jamiyatda ham hech qanday o‘rni bo‘lmagan va hokazo deya uqtirib kelishdi. Arxeologik topilmalar, qadimgi bitiklar, xalq dostonlari esa buning aksini urg‘ulaydi.

Yevropada etrusklar madaniyati ustida ish olib borgan olimlar qiziq bir faktga duch kelishadi. Hali G‘arbda demokratiya degan tushuncha bo‘lmagan, ayollar hech qanday huquqqa ega bo‘lmay, uyda erlarining quli bo‘lib turgan bir paytda, g‘arbliklar nazdida Yevropaga begona va yovvoyi xalq deb hisoblangan etrusklarning saroylaridagi ko‘plab qadimiy devorlarda yuksak mavqega ega bo‘lgan ayol suratlari tasvirlangan. Bu suratlarni tahlil qilgan arxeolog va tarixchilar etrusk madaniyatida ayolning o‘rni oilada ham, jamiyatda ham erkaklar bilan baravar bo‘lgan, ko‘pgina davlat ishlarini bevosita ayollar boshqargan degan xulosaga kelishgan. Garchand bahsli bo‘lsada, etrusk­larning kelib chiqishini, Yevropaga borib qolishini turkiy xalqlar tarixi bilan bog‘lashadi.

Yurtimizda topilgan arxeologik topilmalarda ham aynan ayol tasvirlangan sanamlar ko‘plab uchraydi. Xalqimizning kuy-qo‘shig‘i, maqol-matali, alqovida ayol nechog‘lik ulug‘langanini kim bilmaydi deysiz? «Alpomish» dostonining bir o‘rnida Barchin:

– Xotin bo‘lmasmikan erning vaziri, – deydi.

Bir qarashda baxshining shunchaki badi­ha­go‘y­li­gidek ko‘ringan ushbu bir misra, xalqi­mizning ta­fak­ku­ridagi evrilishlarga oydinlik kiritadi. Qa­dimgi bitiklarda ham «xotun» so‘ziga alohida urg‘u beriladi, hurmat va izzat bilan tilga olinadi:

«Otam Hoqon o‘lganda, inim Kultegin yetti yoshida Umayday onam xotun baxtiga, inim Kultegin er degan nom topdi» yoxud «Otam Eltarish hoqonni, onam El bilga xotunni Tangri o‘z martabasida tutib, yuqori ko‘­targan ekan», deyiladi Kultegin bitigida.

E’tibor qilsak, bitikda ham, dostonlarimizda ham ona (ayol) va xotun so‘zlari yonma-yon qo‘llaniladi.

Xotun so‘zi turkiy xalqlar eposida bir titul, bir unvon ma’nosida keladiki, shuning uchun u hamisha «alp», «bek», «xon», «to‘ra» kabi so‘zlar bilan baravar qo‘llaniladi. Bu esa «xotun» oddiy bir kalima emas, yuksak bir unvon, ulkan martabani ifodalashidan darak beradi.

Xalq dostonlari asrlar davomida avloddan-avlodlarga meros qolib kelayotgan san’at. Uning qat-qa­tida ibtidoiy davrlar bilan bir qatorda, ani­mistik, shomonlik, islom madaniyati va shuning bilan bir qa­torda doston ijro etilayotgan davrdagi tasavvurlar ham qorishiq holda kelishini kuzata­miz. Dostonlarimiz shu darajada serqatlamki, unda tarixning istagan bir davriga oid u yoki bu ma’lumotlarga duch kelasiz. Siz aytganingizday zamon evrilishlari, xalqimizning tafakkur tarzidagi o‘zgarishlar bosqichma-bosqich, betakror metafora va timsollarda o‘zining badiiy ifodasini topganligini ko‘rishimiz mumkin.

– Ma’lumki, qadimiy afsona va rivoyatlar necha zamonlardan beri ijod ahli uchun tengsiz ilhom manbai bo‘lib keladi. Birgina yunon afsonalarini olaylik. Buyuk Homerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlariga asos bo‘lgan mazkur afsonalar ayni paytda Evripid, Sofokl hamda Esxil singari olamshumul fojianavislarning benazir asarlariga mavzu bergan. Umuman olganda, dunyo adabiyoti, san’ati va falsafasi rivoji dunyo mifologiyasi bilan chambarchas bog‘liq. Shunday emasmi?

– Bizga ma’lumki, san’at va mifning tili bitta – ramzlarga asoslanadi. Har ikkalasini ham ramz­larni sharhlab o‘rganish mumkin.

Momoqaldiroqni nayza deya tushunish bu miflarni yaratgan ibtidoiy ajdodlarimiz uchun tashbeh emas, shunday tushunilgan, qabul qilingan. Xalq og‘zaki ijodini tadqiq etuvchi bunday metod miflarni, ramzlarni sharhlashni inson ruhiyatini tadqiq qilish bilan birga qo‘sha oldi. Garchi ushbu metod yagona bo‘lsa-da, miflardagi ramzlarni sharhlashda har xil qarashlar dunyoga keldi.

Mif – insonning faqat o‘tmishi, ajdodlarning xayolparastligi emas, balki ularning kayfiyati va o‘zi anglab yetmagan, biroq miyada singib yotgan kechinma va taassurotlaridir. Mifga ajdodlarning jo‘n xomxayollari yoki cho‘pchaklari sifatida emas, inson ruhiyatining in’ikosi sifatida qarash zarur, shu sababli ham mif o‘tmish sadosi emas, u kecha, bugun va ertaning mujassami, inson ruhiyatining manzarasidir. Mif odam bilan birga yashaydi, odam yashar ekan u o‘zicha mif yaratadi. Biroq hamma ham o‘z miyasi yaratgan mifni “o‘qiyvermaydi”.

Amerikalik olim Erix Fromm hamma bilishi shart bo‘lgan umumiy til – ramzlar tili mif, umuman badiiyatni sharhlashda eng zarur va yagona vositalardan biridir, deya ta’kidlaydi.

Bugun ibtidoiy davr deb baho beriladigan payt­larda ajdodlarimiz bizga qaraganda yuz karra shoirroq bo‘lganlar. Minglab yillar avval ajdodlarimizning tafakkur tarzi “poetik mushohada” tarzida edi: ular hayotlari va tabiatdagi har bir narsani tasavvur qilgan tushunchalarining ramzi sifatida qabul qilardilar. U paytlar osmon, suv, ko‘kat, quyosh, oy, yorug‘lik va zulmatning joni bor deb tushunilgan; kunduz o‘rnini tun egallarkan, ezgulik va yovuzlik kurashi ketayapti deb o‘ylashgan.

Adabiyotda mifologik tasvirga ehtiyoj hech qay­si zamonda pasaymagan. Alisher Navoiy asarlari­ning asosi mifga qurilgan. Buyuk shoir mifga o‘z g‘oya­larini, inson haqidagi tadqiqot va ta’limotini singdirdi.

Mif va adabiyot mavzusi yozma ijod paydo bo‘l­gandan buyon faylasuflar, olimlar, shoirlarning eng qizg‘in munozara maydoni bo‘lib kelgan. Mifning adabiyotga ta’sirini aniqlovchi, tahlil qiluvchi turli-tuman oqimlar paydo bo‘ldi; bu oqimlarning bir qismi adabiyotni real hayotga, real tasavvurlarga yaqinlashtirish, undan mifologik tasavvurlarni surib chiqarish tarafdori bo‘lsa, bir qismi adabiyotni mifga yaqinlashtirish masalasini ko‘tardilar. Insoniyat aqli mifdan, mifologik olamdan, ajdodlarning ilk xayoliy dunyosidan qanchalik uzoqlashib va taraqqiyot zinalaridan ko‘tarilgan sayin bu mav­­zu yana ham qizg‘inroq tus oldi. Yuksak texnika ta­raqqiyoti asri bo‘lgan XX asrda ham fizika va ximiyaning yutuqlariga qaramay mifologiya yana adabiyotning asosiy mavzusiga aylandi. Dunyo adabiyotining durdonalari hisoblangan «Ulis», «Yolg‘izlikning yuz yili», «Qo‘rg‘on», «Yusuf va uning birodarlari», «Pedro Paramo», «G‘azab va Shovqin» kabi asarlar buni tasdiqlaydi. XVIII-XIX asrdagi tanqidiy, romantik realizmlarni o‘zlashtirgan, insonni o‘rganishda o‘zigacha bo‘lgan boy tajribadan unumli foydalangan XX asr adabiyoti inson dunyosi va ruhiyatini tahlil qilar ekan, ya’ni u o‘zigacha bo‘lgan adabiyotlardan ham ko‘ra inson ruhiyati va qalbiga ko‘proq yaqinlashar, uni tadqiq etar ekan, ana shu ruhiyat va qalbda ilk insonlar dunyosi kabi mifologik timsollarga duch keldi. Shundagina mifni faqat ifoda usuli, badiiylashtirish vositasi sifatida emas, balki insonni tahlil va tadqiq qiluvchi poetik til sifatida qabul qilish boshlandi. Shu sababli bugun mif va adabiyot aloqasi haqida gap ketganda, bu aloqani faqat syujetlashtirish va tasvir usuli, badiiylik vositasi sifatida emas, inson ruhiyatini aks ettiruvchi poetik til sifatidagi o‘rniga katta ahamiyat berish kerak. Zero, Tomas Mann, Frants Kafka, Joys kabi adiblar asarlarida biz ilgari ko‘nikkan parallel mifik syujetlar emas, balki ichki va tashqi olamdagi mifologik jarayon modelining yaratilishiga urg‘u berilgan.

Umuman, XX asr adabiyoti mifologiyaga yangi munosabatni shakllantirdi. Bu mifologiyani tushunish uchun mifologiyani talqin qilishda yangi nazariyani yaratgan psixoanalitiklarning inson va ijod jarayonlari haqidagi qarashlarining o‘ziyoq mifologiyani adabiyotga, san’atga yaqinlashtiradi.

Shu sababli ham bizning asrimizda adabiyotda miflar ma’lum ma’noda yangilandi va inson ru­hiyatiga kirib borilgan, uning ong qatlamlari kashf etilgan, adabiyot haqiqiy insonshunoslikka aylangan sayin tsivilizatsiya yangi bir cho‘pchak deb qaragan mifga ehtiyoj shunchalik kuchaydi.

Mif, aytish mumkinki, badiiy ijodda uslub imkoniyatlarini kengaytirdi, poetik mushohadaga erkinlik berdi, uni falsafiy ko‘lam bilan to‘ldirdi. Ma’lumki, mif olamning yaralishi, xaosning kosmosga aylanishi, tartibsizliklarga tartib berilishi, umuman, dunyo va insonning yaratilishi haqidagi tasavvurlar yig‘indisidir. Xo‘sh, bu tasavvurlarning poetik ta­savvurga, asar poetikasiga qanday aloqasi bor?! Bu shu bilan ifodalanadiki, asarda ham mifdagi dunyo kabi yozuvchi dunyosi yaraladi; ya’ni keng olam haqida asarda faqat shu yozuvchiga xos ma’lum g‘oya singdirilgan va shu g‘oya ifoda etilgan dunyo yaraladi. Ana shu kichik olam yozuvchining katta olam haqidagi mifologik mushohadasining mahsuli o‘laroq paydo bo‘ladi. Mifni shunchaki qaytarish, bayon qilish – bu hali ijod emas. G‘arbda ham ilg‘or adabiyot tug‘ilishidan ilgari miflarni shunchaki qaytarib yoki ozgina o‘zgartirishlar kiritib, mifologik ruhdagi asarlar e’lon qilgan yozuvchilar ko‘p bo‘lgan, biroq bu yuksak badiiy adabiyotning ilk bosqichi edi. Uning yuqori bosqichi yozuvchi asarida, u yaratgan dunyo modelida aks etadi. Qadimgi odamning dunyoning yaralishi, ilohiyot, atrofni o‘rab turgan kuchlarning ta’sirida tug‘ilgan tasavvuri bilan yozuvchi yaratgan dunyo tasavvuri o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlik mifologiyani poetikaga aylantirishdagi eng muhim jihatdir. Miflar insonning koinotdagi o‘rniga ma’lum ma’noda javob bergan, javob topgan. Adabiyot esa haligacha bu masalaga tugal oydinlik kiritganicha yo‘q. Bugungi adabiyot ham insonning o‘rnini va vazifasini(missiyasini) aniqlashga urinar ekan, tabiiy ravishda miflar bilan uyg‘unlashadi va mifologik tafakkur qonuniyatlariga amal qiladi.

– Har qanday afsona zamiriga (u qaysi millatga tegishli ekanligidan qat’i nazar) muhim hayotiy mazmun yashiringan bo‘ladi. Shu bois adabiy faoliyati davomida ularga murojaat etgan ijodkor kam bo‘lgani yo‘q. Chingiz Aytmatov ijodi buning yaqqol isbotidir. Adibning “Asrga tatigulik kun” romanidagi manqurt o‘g‘il afsonasi, Raymali oqin va Begimoy haqidagi rivoyat, “Oq kema”qissasidagi Shoxdor ona bug‘u rivoyati yoki “Sohil bo‘ylab chopayotgan olapar” qissasidagi suv parilari, shamollar egasi haqidagi afsonalar o‘quvchini shu asarlarga maftun qilib qo‘yadi. Zamonaviy adabiyotimiz namunalari orasida ham shunga o‘xshash, folklor va adabiyot o‘zaro sintezlashgan asarlarni kuzatganmisiz?

– Siz aytayotgandek adabiyotdagi sintezlashuv jarayoni hech bir davrda to‘xtagan emas, hali yuqorida ta’kidlaganimdek, u bir davrda chuqur yoki yuzaki, past yoxud baland bo‘lishi mumkin xolos. Bugungi she’riyat­da ham, nasrda ham biz bu o‘zgarishlarni, ijodiy o‘z­lashtirishlarni ko‘rib turibmiz. Bu jarayon, albatta, har bir ijodkorda o‘z imkoniyati, qobiliyatiga yarasha amalga oshirilmoqda.

Nazarimda har qanday ijodkor, hatto folklor haqida tushunchaga ega emasman deb o‘ylagan taqdirida ham ongi, shuurida folkloriy an’analar yashaydi. O‘z ijodi davomida ayrimlari bilib, ayrimlari bilmay ham shu an’analarga suyanadi. Ya’ni badiiy ijod jarayonini biz folklordan ayro holda tasavvur eta olmaymiz.

Shu o‘rinda men bir narsani aytib o‘tishni istardim. Haqiqatdan ham Chingiz Aytmatovning «Oq kema», «Asrga tatigulik kun» kabi asarlarini hammamiz sevib o‘qiymiz. Ayniqsa, «Oq kema» eng yuksak maqomdagi badiiy asar bilan bemalol bellasha oladigan, dunyo adabiyotining eng nodir durdonalaridan biridir. Men har gal bu asarni o‘qiganimda, yozuvchining mahoratiga tan beraman. Qirg‘iz xalqi tarixi, tafakkuri, taqdiri bilan bog‘liq asotirlarga shu darajada chiroyli sayqal berilganki, undagi har bir jumla, har bir timsol sizning ruhiyatingizga ta’sir etmay qolmaydi. Biroq yozuvchi keyingi asarlarida o‘z xalqining emas, balki boshqa xalqlarning miflariga badiiy sayqal berishga urindi. Ammo keyingi urinishlari (bu albatta mening shaxsiy kuzatishim) oldingiday muvaffaqiyat olib kelmadi. Buning sabab­lari ko‘p, lekin eng mu­himlaridan biri shuki, ijodkor qaysi xalqning vaki­li bo‘lsa, uning ruhiyatida, shuurida, tafakkurida, bosh­qacha aytadi­gan bo‘lsak, ong osti kechinmalarida o‘sha xalqning urf-odat, an’ana, qadriyatlari, badiiy timsollari tayyor kodlar shaklida turgan bo‘ladi. Chunki u o‘sha muhitda o‘sgan, tarbiya olgan, shu tilda tili chiqqan, «g‘ayb olami» bilan ham shu tilda «gap­lasha» oladi. O‘z muhitingizdan uzoqlashsangiz, bilingki, sizni ko‘k bilan ko‘rinmas iplar bilan bog‘lab turuvchi makondan uzoqlashgan bo‘lasiz. Keyin ming urinmang, siz uni qaytib topmaysiz, boshqa begona muhit esa sizni baribir o‘zidan itarib turaveradi. Ijodkorlik o‘sha yo‘qotilgan, boy berilgan, yashiringan, boshqalar ko‘rolmagan kodlarni – milliy timsollarni topish va bugun uchun hikmatga aylantira olishda ko‘rinadi. Ijodkor qanday janrda ijod qilishidan qat’iy nazar, u qaysi zaminda, qanda ma’naviy makonda turganini, nimadan ruhiy quvvat olayotganini, tepib turgan yurak qoni qanday ajdodlarga borib tutashishini unutishga aslo haqqi yo‘q.

– Inson kelajakka intilib yashar ekan, hayot intihosi haqidagi o‘ylar uni goh oshkora, ko‘p hol­larda esa pinhona mushohadaga undaydi. Shub­­hasiz, inson uchun intihodan ko‘ra ibtido sir­liroq. Shuning uchun fan-texnika olamidagi olamshumul kashfiyotni osongina “hazm qi­lamiz”-u, afsonaviy Herakl, Yason, Axilles yoki Ali bobo va qirq qaroqchi haqidagi film­larni hayrat bilan ko‘ramiz. O‘rni kelganda, mil­liy folklor targ‘iboti haqida… O‘zbek xalq folklorida yunon yoki rim afsonalaridan qo­lish­maydigan, aksincha, ulardan bir qadar us­tun turadigan afsona, rivoyatlar bisyor. Lekin ularni jahonga olib chiqish u yoqda tursin, o‘z xalqimizga ham tuzukroq tanishtira olmayotgandekmiz…

– Bu o‘rinda men sizning fikrlaringizga qo‘­shila olmayman. Milliy folklor targ‘iboti borasida hech ham noliydigan joyimiz yo‘q, ayniqsa, o‘zbek folklorini dunyoga tanitish borasida. «Alpomish» dostonining o‘zi mustaqillikdan keyin rus, ingliz, nemis, turk, uyg‘ur tillariga tarjima qilindi, Germaniya, Turkiya, Xitoy, Finlandiyada nashr etildi. An­qarada o‘ndan oshiq o‘zbek dostonlari o‘zbek va turk tillarida chop etildi, yana qirqqa yaqin doston nashr jarayonini kutmoqda. U yerda o‘zbek ertak, doston, af­­­sona va rivoyat, qo‘shiq, maqol-matallari borasidagi hamkorlikdagi izlanishlar davom etmoqda. Bu tadqiqotlar chop etilib, ilm ahlining e’tirof va havasiga sabab bo‘layapti. O‘zbek folklorshunoslari dunyoning ko‘plab mamlakatlarida anjumanlarda ishtirok etib, dolzarb mavzularda ma’ruzalar o‘qib kelmoqda. Kechagina biz biror-bir xorijlik olim bilan tanishishni o‘zimizga sharaf deb bilgan bo‘lsak, bugun xorijlik mutaxassislar o‘zbek folk­lorshunoslarining ilmiy qarashlariga suyanib tad­­­­­qiqotlar olib borayapti, ularning fikri bilan hi­soblashishga majbur bo‘layapti. Folklor asarlari asosida multfilm, kinolar ishlanayapti, muntazam teleko‘rsatuvlar tashkil etilgan.

«O‘zbek folklori yodgorliklari»ning yuz jildligini chop etish borasidagi ishlar allaqachon boshlab yuborilgan. Bu ulkan merosning yaxlit holda chop etilishi, o‘ylaymanki, respublikamiz ma’naviy hayotida erishilayotgan eng ulkan yutuqlardan biri bo‘ladi. To‘g‘­ri, hali qilinadigan ishlar ko‘p. Biroq bunga asta-sekinlik bilan erishiladi. Har ishning o‘z vaqti-soati bor.

– XXI asr farzandlariga “Alpomish” yoki “Go‘ro‘g‘li”ni o‘qitish metodlari haqida nimalar deya olasiz? Kezi kelganda ertak o‘qi­maydigan bolalarda dostonga qanday mu­hab­bat uyg‘otish mumkin?

– Javobni savolning keyingi qismidan boshlasak. Mening nazarimda aybni bolalardan emas, kattalarning o‘zlaridan izlash kerak. Agar kattalarning o‘zi ertaklardan uzoqlashmagan bo‘lsa, bolalarning kelajagidan xavotirlanishga o‘rin yo‘q: olmaning tagiga baribir olma tushadi. Ot aylanib yana qozig‘ini topadi. Gap faqat o‘sha qoqilgan qoziqning nechog‘lik mustahkamligida.

Kitobning qanday shaklda o‘qilishi emas, balki uni o‘qishga, o‘rganishga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi muhim. Bir paytlar hamma narsa og‘zaki tarzda bo‘lgan. Yuqorida aytganimday, ertak ham, doston va qo‘shiqlar ham og‘zaki tarzda ijro etilgan. Og‘zaki ijod namunalarining nashr etilishi o‘z vaqtida bu san’atni tamoman so‘ndiradi deb qaralgan. Biroq kitob holida chop etish jarayoni qaysidir darajada xalq ijodining yanada ommalashishiga, yashab qolishiga ham xizmat qilmoqda.

Bugungi zamonning shiddati tez, shunga yarasha talab va imkoniyatlar ham kengaymoqda. Bugun farzandlarimiz o‘z hayotlarini zamonaviy texnologiyalarsiz tasavvur qila olmayotgan ekan, ularning talablarini ham inobatga olishimiz zarur bo‘ladi. Qani edi yuzlab ertaklarimiz, o‘nlab dostonlarimiz asosida ishlangan multfilm, kinolar, kompyuter va uyali telefon o‘yinlari, elektron dasturlar ishlab chiqilsa! Xalq o‘yinlaridan tortib, epos ijrosigacha barcha og‘zaki ijro jarayonining audio, video tasvirlarini istagan do‘kondan xarid qilish imkoniyati bo‘lsa! Bu bugun ehtimol bir oz xom xayolga o‘xshab tuyular, biroq albatta, shunga kelamiz. Chunki xalq bo‘lishning, buyuk bo‘lishning, globallashuvning shafqatsiz talotumida o‘z ismi va ruhi bilan yashab qolishning talabi shu. Buning uchun bizga hamisha folklor yordamga keladi, folklor qutqaradi.

«Alpomish», «Go‘ro‘g‘li» kabi xalq dostonlarini o‘qitish masalasiga kelsak, bir tomondan erishgan va erishayotgan yutuqlardan faqat quvonish mumkin, boshqa tomondan olganda biz hali ham dostonlarni cho‘pchaklar sifatida talqin qilishda, shunday saboq berishda davom etayapmiz. Usulni va uslubni yangilash kerak, folk­lordan cho‘pchak emas, fikr va hikmat izlash kerak. Chunki u azal va abad haqidagi eng buyuk hikmatdir.

– Ko‘p yillardan beri “folklor” deb atalmish beg‘ubor, zavqli, sirli olamda umrguzaronlik qilasiz. Suhbat yakunida jurnalxonlarga shu olamda erishganlaringiz haqida gapirib bersangiz.

– Bolaligimda qachondir kelib folklorchi bo‘­laman, deb orzu qilmaganman. Hayotdagi oddiy tasodif, ustozlarning e’tibori va mehri tufayli shu tomonga yuz burdim. Biroq endi o‘ylayapmanki, xalq ijodi tomon yuzlanish tasodifiy bo‘lmagan, bu taqdir bo‘lgan. Otam diniy bilimga ega bo‘lish bilan bir qatorda do‘mbirani yaxshi chertardi. Momom topishmoq, maqol-matallarni, onam esa xalq qo‘shiqlarining ko‘­pini yoddan bilardi. Men o‘sgan qishloqda bironta to‘y-hasham baxshilarning ishtirokisiz o‘tmasdi. Tandirda yopilgan nondan tortib, uydagi har bir jihoz, ularning rangi, bezagi aslida folklor bilan bog‘liq bo‘lgan. Biz mohiyatini anglamagan bo‘lsak ham folk­lor ichida yashardik, u bilan nafas olardik, dunyoni uning ko‘zi bilan ko‘rardik. Biz shunday muhitda o‘sdik. Deylik, xorijliklar yuzlab kitoblarni titkilab ang­laydigan narsalar bizga bolalikdan tanish, tushunarli, ta’bir joiz bo‘lsa qonimizga singdirilgan edi. Men buni endi-endi anglayapman.

Yutuqlarga erishish borasiga kelsak, hali qo­yil qiladigan, g‘ururlanadigan biron narsani do‘n­dir­ganimizcha yo‘q, deb o‘ylayman. Bor-yo‘g‘i, folklor deb atalgan sirli, maftunkor olam sari yuzlanib turibmiz, xolos. Men anglagan narsa shuki, biz oyoq qo‘yib turgan tuproq zarrasidan tortib, ta’bir joiz bo‘lsa nafas olayotgan havomizgacha, farzandning tu­g‘ilishidan to insonlar yoshini yashab, oshini oshab vafot etgunga qadar bo‘lgan barcha jarayonlar, marosimlar, yashash tarzimiz, ongimiz, fikrimiz, tilimiz, kuyimizu qo‘shig‘imizgacha barchasi aytilgan-aytilmagan, to‘qilgan-to‘qilmagan, yozilgan-yozilmagan folklor. Bizni folklor o‘rab turibdi, zaminimiz ham folklor, osmonimiz ham. Olam va hayotning o‘zi folklor. Faqat uni baxshilar va ijodkorlarga o‘xshab o‘qiy olishimiz kerak. Dunyoviy bilimlar, adabiyot, umuman har qanday san’at eshigiga yo‘l mana shu milliy boylikni anglashdan, o‘zingga, ruhiyatingga singdirishdan boshlanadi. Xalqimizning o‘ziday sodda, o‘ziday donishmand, ulug‘ va boqiy bu meros o‘zbek degan nomni har yerda va har doim ulug‘lab turaveradi. Chunki folklor deb atalgan meros xalqning hamisha uyg‘oq va boqiy tarixidir.

“Yoshlik” jurnali, 2014 yil, 8-son