Атоқли рус шоири Андрей Вознесенский (1933-2010) Москва шаҳрида таваллуд топган. 14 ёшидаёқ жаҳон шеъриятининг энг ёрқин сиймоларидан бири ҳисобланган Борис Пастернак назарига тушган. Илк шеърлари 1958 йили газетада босилган. Бу шеърларни ўқиган Пастернак ёш шоирга мактуб битиб » Сиз шеърият майдонига шиддат билан кириб келдингиз» деб олқишлаган эди. Мазкур саҳифамизда атоқли рус шоирининг жаҳон шеъриятининг энг ёрқин сиймоларидан бири Федерико Гарси Лоркага бағишлаган эссесини ўқийсиз.
АНДРЕЙ ВОЗНЕСЕНСКИЙ
ЛОРКА ЛОЛАЛАРИ
Лоркани яхши кўраман. Унинг учаётган қайиқ янглиғ енгил, театр залининг тепа томоша айвони сингари гулдурос солиб тургувчи, радиолокаторнинг зар қоғози мисол сезгир, оранж пўстлоғидай ачимтир ва ўткир ис таратувчи исмини яхши кўраман.
Лорка!
У дайди эди, актёр, хаёлпараст ва рассом эди у. Де Фелла (аслида: Мануэль де Фалья (1876-1946) — испан композитори. «Хуршид Даврон кутубхонаси» изоҳи) унинг мусиқавий қобилияти шоирлик истеъдодидан кам эмаслигини айтган эди.
Мен Лоркани ҳеч қачон кўрмаганман. Кечикиб туғилдим мен. Мен у билан хар куни кўришаман.
Чиннидай тоза, ярқиратиб артилган бир жуфт ойни — бирови сойда, иккинчиси кўкда — кўрсам Лорка болакайи ҳайқиргандай ҳайқиргим келади: «Ярим тун, урилгин чинниларга!» Менга «Кордова» деб гапиришса буни ҳам дарров биламан: бу демак оқшом сувларида қоришиб оққан икки Кордова — «меъморий Кордова ва кўзачалар Кордоваси». Мен унинг нозик ва «чироқ нуридану қўнғироқчаларнинг енгил товушидан ҳилпирайдиган ипакдай» ҳарир юрагини биламан. Руҳий аниқликда унинг «Бевафо хотин»ига тенг келадиган бирор бир асар борлигини эса билмайман. Беқиёс софлик, биллур туйғулар акс этган унда! Унинг балладаларида «Лўлилар ва малоиклар аккордеон чалишини» яхши кўраман.
Уни 1936 йилнинг 18 августида (аслида 19 августда. ХДК изоҳи). ўлдиришди.
Жиноятчилар буни тасодиф деб эътироф этишга ҳаракат қилишади. Эҳ бу «хатолар!»… Пушкиннинг ўлими англашилмовчиликми? Лермонтовнинг ўлими тасодифми?
* * *
Шеърият — хамиша инқилоб. Янгича жазо усуллари қўлланиладиган қамоқхоналардаги кирдикорлар учун Лорканинг ички ҳуррият, эркинлик, жўшқинликка йўғрилган қўшиқлари инқилоб эди. Бетон зиндон фонидаги лола — исён, қўзғолон бўлиб туюлади.
Маркс, шоирлар катта меҳрга муҳтождирлар деб айтган экан. Шоирнинг яланғоч юраги тикан симга тирналаётган пайтда меҳр ҳақида қанақа гап бўлиши мумкин? Мен шоирни ҳалокатга элтувчи йўли ҳаҳида ўйлаганимда, биринчи жаҳон уруши вактида газ билан заҳарланган Поль Элюарни эслайман. Бўғилаётган шоир жуссаси — рамзийдир. Нафас олишга ҳаво йўғу куйлашга йўл бўлсин!
Нафрат билан хирқираб янгради Лорка овози:
Бу дўзахмас, бу кўча.
Бу ўлиммас, сабзавот дўкони бу.
Сизнинг ярқираган автонгиз босиб
мажақлаган мушукчанинг синиқ панжасида
кўз илғамас дунёларни кўраяпман мен.
* * *
Лорка метафорага бой, оташин шоир эди!
Оғир бонглар садоси янглиғ
Ҳўкизларнинг қадами оғир…
Шўрликларнинг бўйинтуруқлар
Ситамига нафрати бордир,
Бир замонлар биқинларида
Бўлган қанотларни эслайди улар.
Метафора — шакл мотори. XX аср — эврилишлар, метаморфозалар асри. Бугунги кунда қарағай дарахтини қай тарзда изоҳлаш мумкин? Сунъий тола дебми? Ё ракетанинг сунъий ойнасимон пластмассасими? Менинг пахмоқ силонли жимпирим кечалари оққарағайлар номини олиб алаҳсирайди. Унинг тушларида пахмоқ аждодларининг игнабарглари шовуллайди.
Лорка бу — тасаввурлар дегани. Унинг шеърларида тунги осмон «Қора байталнинг сағриси янглиғ ялтирайди». Шамол деразадан чиқарилган бошни жодининг шамшири кесгандай кесиб ташлайди.
Буюмлар қариндош тутинади, бир бирини йўқлаб чақиради. Пикассода хам айнан шундай. Ҳеч бўлмаганда, мисол учун, унинг Элюар(шеърлари)га чизган суратларини олайлик. Аёл чеҳрасининг тасвири кабутарнинг чўзинчоқ шаклига айланиб боради. Кошлар хурмо дарахтининг бутоғи бўлиб гуллайди. Мана буниси нима? Сочларми? Ёки каптар қанотларими?
Лорка чизган рангин суратларни кўриш хам менга насиб этган. Балладаларида бўлгани каби, улардан лўливаш испанча латофат ва назокат уфуриб туради.
Унинг шеърлари тасвирий санъат ила тўлиб-тошган. Лорка алоҳида рангларни яхши кўради. Унинг «Сомнамбулча романси»даги яшил ранг чинқириғини кўринг:
Муҳаббатим, яшил ранг.
Шовуллаган яшил бод.
Яшил денгизда кема,
Дўнгликларда яшил от.
Шомлар чўмиб туманга
Йўл қарайди манзардан,
Кумуш қиров нигоҳли
Яшил сочлар, яшил тан,
Муҳаббатим, яшил ранг…
Ой нурининг ям-яшил
Четанига чиқай ман!
Ой нури яшил рангда шундай нафис ва аниқ берилганки, «зумрадранг» десак хам бўлаверади!
«Антонито эль Камборьонинг ўлими»да эса қизил ранг устун туради. «Тўрт сариқ баллада» бўлса залворли оғир олтиндан куйилган. Бироқ, «Испан жандармлари хакида романс»даги Лорка ишлатган қора ранг мажмуи хаммасидан хам даҳшатли ва қудратлидир.
Айғирлари қора, қора
Қора тамға — туёқлари.
Қора пўшлар қанотида
ярқирайди шам доғлари.
«Қора, қора» дебон узлуксиз такрорлайди шоир. «Қора!» Бу жандармлар дастидан кўзлар қора тортади. Ранг рамзга айланади.
Тунга гулхан экиб қора
Жандармлар изғийди оч.
Шеърият жон берар бунда
Сарвиқомат ва яланғоч.
Ёш Роза Камбаръо кўкси
Сўйилгандир шамшир билан,
ота уйин бўсағасида
тунж табоқда турар улар.
Бошқа қизлар эса қочар,
шовуллар кора кокиллар.
Ҳавода портлаб очилар
ўқлар — қора атиргуллар.
* * *
Шеърият — биринчи навбатда мўьжиза, туйғулар мўъжизаси, товуш мўъжизаси ва санъатни усиз тасаввур қилиб бўлмайдиган ўша «нимадир»нинг мўъжиза си. Уни тушунтириб бериш мумкин эмас. Ана шундай ички мусиқавий таъби бўлмаган кимсалар Лоркани тушунмади. Ў, адабиёт атрофида юрган эшик оғаларининг ҳамма нарсани мунгли ва ғамгин эшитгувчи бу қулоқлари… Шеърларда, каттайтириб кўрсатувчи кўзгу каби, тингловчи туйғуларини кучайтиргувчи алоҳида бир хусусият бор. Кучайтиришга туйғу бўлмаса шеърият ҳам ожиздир!
Мана бу сатрлардаги сехргарликни насрда қандай баён қилиш мумкин:
Майли, билсин жаноблар
ўлганимни, онажон.
Учсин кўк тилгиромлар
Жанубдан Шимол томон!*
Лоркани соғинаман.
Лимон ҳиди урилган сал тахирроқ мусиқасини қўмсайман унинг.
* * *
Лорка билан бўлган яна бир учрашув ҳақида гапирмасам бўлмас.
Чикагода бир ярим миллион поляк бор.
Бир тасодиф сабаб шу шаҳарда мен ўзимнинг «Настарин» шеъримни ўқиб берган эдим. Бу — севилган, оворайи жаҳон бўлган, Ватанини ташлаб сафарга йўл олган настарин гул ҳақида баллада эди.
Мўъжазгина хонани телевизорнинг зангори экрани ёритиб турибди. Овози ўчирилган. Кўланкалар товушсиз юзаётган бу нафармон экран — чироқ ўрнида.
Шуъла курсида қунишиб ўтирган поляк аёли қиёфасини ёритиб турибди. Унинг ота-онаси урушдан олдин муҳожир бўлиб Аргентинага кетиб қолган. Айни пайтда бу аёл изтироб чекар, жуда безовта эди. Елкаларини нафармон шуъла ёритиб турар, шу замонда кичрайиб қолган, титраётган елкалари, бинафшаранг зулфларию, кулранг мавҳум қорачиқлари билан ўзи ҳам настаринга ўхшаб кўринарди у.
Мен, ўзим англамаган ҳолда, у хақда, унинг қисмати ҳақида шеър ўқийман.
У нима билан тирик? Унинг кўнглида, руҳида қандай талотум кечаяпти? Бу бўшлиқда, бу бегона дунёда у ёпишиб оладиган халоскор хас қани, каерда?
Жавоб ўрнига у бошини орқага ташлайди.
У шеър ўқийди, аниқроғи — ўқимайди, қандайдир шеърни хиргойи килиб айтади. Унинг товуши капалакдай ҳарир, сабуҳий, кувноқ товуш.
«Бу — Лорка» дейди у менинг талмовсираган нигоҳимга жавобан.
«Ларк?» — деб қайта сўрайман мен ҳеч нарсага тушунмай. («Ларк» инглиз тилида тўрғай дегани.)
«Ҳа, ҳа! Ларк! — хандон отиб кулади у. — Менинг ягона қувончим бу. Усиз мен нима бўлардим, билмайман… Ларк… Лорка…»
…Уни 1936 йилнинг 18 августида ўлдиришди.
* * *
Лорка сабоқлари — фақатгина унинг қўшиқлари ва хаётидагина эмас. Унинг ўлими хам — сабоқ. Санъатни қатл этиш ҳамон давом этмоқда. Фақат Испаниядагина шундайми? Мен бу сатрларни ёзаётган пайтда зиндонбонлар эхтимол мусаввир Сикейрос (Давид Альфаро Сикейрос (1896-1974) — таниқли мексикалик рассом.Ўша йиллар у қамоқда бўлган)ни сайрга олиб чиқишгандир.
Йигирма беш йил бурун улар Лоркани ўлдиришган эди.
1961
* Эсседа келтирилган Лорка шеърларини Шавкат Раҳмон таржима қилган
Манба: Сирожиддин Саййид. Сўз йўли. 2-жилд. 2008
Сирожиддин Сайид таржимаси «Хуршид Даврон кутубхонаси» таҳрири ва изоҳлари билан тақдим этилмоқда.
Atoqli rus shoiri Andrey Voznesenskiy (1933-2010) Moskva shahrida tavallud topgan. 14 yoshidayoq jahon she’riyatining eng yorqin siymolaridan biri hisoblangan Boris Pasternak nazariga tushgan. Ilk she’rlari 1958 yili gazetada bosilgan. Bu she’rlarni o‘qigan Pasternak yosh shoirga maktub bitib » Siz she’riyat maydoniga shiddat bilan kirib keldingiz» deb olqishlagan edi. Mazkur sahifamizda atoqli rus shoirining jahon she’riyatining eng yorqin siymolaridan biri Federiko Garsi Lorkaga bag‘ishlagan essesini o‘qiysiz.
ANDREY VOZNESENSKIY
LORKA LOLALARI
Lorkani yaxshi ko’raman. Uning uchayotgan qayiq yanglig’ yengil, teatr zalining tepa tomosha ayvoni singari gulduros solib turguvchi, radiolokatorning zar qog’ozi misol sezgir, oranj po’stlog’iday achimtir va o’tkir is taratuvchi ismini yaxshi ko’raman.
Lorka!
U daydi edi, aktyor, xayolparast va rassom edi u. De Fella (aslida: Manuel de Falya (1876-1946) — ispan kompozitori. «Xurshid Davron kutubxonasi» izohi) uning musiqaviy qobiliyati shoirlik iste’dodidan kam emasligini aytgan edi.
Men Lorkani hech qachon ko’rmaganman. Kechikib tug’ildim men. Men u bilan xar kuni ko’rishaman.
Chinniday toza, yarqiratib artilgan bir juft oyni — birovi soyda, ikkinchisi ko’kda — ko’rsam Lorka bolakayi hayqirganday hayqirgim keladi: «Yarim tun, urilgin chinnilarga!» Menga «Kordova» deb gapirishsa buni ham darrov bilaman: bu demak oqshom suvlarida qorishib oqqan ikki Kordova — «me’moriy Kordova va ko’zachalar Kordovasi». Men uning nozik va «chiroq nuridanu qo’ng’iroqchalarning yengil tovushidan hilpiraydigan ipakday» harir yuragini bilaman. Ruhiy aniqlikda uning «Bevafo xotin»iga teng keladigan biror bir asar borligini esa bilmayman. Beqiyos soflik, billur tuyg’ular aks etgan unda! Uning balladalarida «Lo’lilar va maloiklar akkordeon chalishini» yaxshi ko’raman.
Uni 1936 yilning 18 avgustida (aslida 19 avgustda.XDK izohi) o’ldirishdi.
Jinoyatchilar buni tasodif deb e’tirof etishga harakat qilishadi. Eh bu «xatolar!»… Pushkinning o’limi anglashilmovchilikmi? Lermontovning o’limi tasodifmi?
* * *
She’riyat — xamisha inqilob. Yangicha jazo usullari qo’llaniladigan qamoqxonalardagi kirdikorlar uchun Lorkaning ichki hurriyat, erkinlik, jo’shqinlikka yo’g’rilgan qo’shiqlari inqilob edi. Beton zindon fonidagi lola — isyon, qo’zg’olon bo’lib tuyuladi.
Marks, shoirlar katta mehrga muhtojdirlar deb aytgan ekan. Shoirning yalang’och yuragi tikan simga tirnalayotgan paytda mehr haqida qanaqa gap bo’lishi mumkin? Men shoirni halokatga eltuvchi yo’li hahida o’ylaganimda, birinchi jahon urushi vaktida gaz bilan zaharlangan Pol` Elyuarni eslayman. Bo’g’ilayotgan shoir jussasi — ramziydir. Nafas olishga havo yo’g’u kuylashga yo’l bo’lsin!
Nafrat bilan xirqirab yangradi Lorka ovozi:
Bu do’zaxmas, bu ko’cha.
Bu o’limmas, sabzavot do’koni bu.
Sizning yarqiragan avtongiz bosib
majaqlagan mushukchaning siniq panjasida
ko’z ilg’amas dunyolarni ko’rayapman men.
* * *
Lorka metaforaga boy, otashin shoir edi!
Og’ir bonglar sadosi yanglig’
Ho’kizlarning qadami og’ir…
Sho’rliklarning bo’yinturuqlar
Sitamiga nafrati bordir,
Bir zamonlar biqinlarida
Bo’lgan qanotlarni eslaydi ular.
Metafora — shakl motori. XX asr — evrilishlar, metamorfozalar asri. Bugungi kunda qarag’ay daraxtini qay tarzda izohlash mumkin? Sun’iy tola debmi? YO raketaning sun’iy oynasimon plastmassasimi? Mening paxmoq silonli jimpirim kechalari oqqarag’aylar nomini olib alahsiraydi. Uning tushlarida paxmoq ajdodlarining ignabarglari shovullaydi.
Lorka bu — tasavvurlar degani. Uning she’rlarida tungi osmon «Qora baytalning sag’risi yanglig’ yaltiraydi». Shamol derazadan chiqarilgan boshni jodining shamshiri kesganday kesib tashlaydi.
Buyumlar qarindosh tutinadi, bir birini yo’qlab chaqiradi. Pikassoda xam aynan shunday. Hech bo’lmaganda, misol uchun, uning Elyuar(she’rlari)ga chizgan suratlarini olaylik. Ayol chehrasining tasviri kabutarning cho’zinchoq shakliga aylanib boradi. Koshlar xurmo daraxtining butog’i bo’lib gullaydi. Mana bunisi nima? Sochlarmi? Yoki kaptar qanotlarimi?
Lorka chizgan rangin suratlarni ko’rish xam menga nasib etgan. Balladalarida bo’lgani kabi, ulardan lo’livash ispancha latofat va nazokat ufurib turadi.
Uning she’rlari tasviriy san’at ila to’lib-toshgan. Lorka alohida ranglarni yaxshi ko’radi. Uning «Somnambulcha romansi»dagi yashil rang chinqirig’ini ko’ring:
Muhabbatim, yashil rang.
Shovullagan yashil bod.
Yashil dengizda kema,
Do’ngliklarda yashil ot.
Shomlar cho’mib tumanga
Yo’l qaraydi manzardan,
Kumush qirov nigohli
Yashil sochlar, yashil tan,
Muhabbatim, yashil rang…
Oy nurining yam-yashil
Chetaniga chiqay man!
Oy nuri yashil rangda shunday nafis va aniq berilganki, «zumradrang» desak xam bo’laveradi!
«Antonito el` Kambor`oning o’limi»da esa qizil rang ustun turadi. «To’rt sariq ballada» bo’lsa zalvorli og’ir oltindan kuyilgan. Biroq, «Ispan jandarmlari xakida romans»dagi Lorka ishlatgan qora rang majmui xammasidan xam dahshatli va qudratlidir.
Ayg’irlari qora, qora
Qora tamg’a — tuyoqlari.
Qora po’shlar qanotida
yarqiraydi sham dog’lari.
«Qora, qora» debon uzluksiz takrorlaydi shoir. «Qora!» Bu jandarmlar dastidan ko’zlar qora tortadi. Rang ramzga aylanadi.
Tunga gulxan ekib qora
Jandarmlar izg’iydi och.
She’riyat jon berar bunda
Sarviqomat va yalang’och.
Yosh Roza Kambar’o ko’ksi
So’yilgandir shamshir bilan,
ota uyin bo’sag’asida
tunj taboqda turar ular.
Boshqa qizlar esa qochar,
shovullar kora kokillar.
Havoda portlab ochilar
o’qlar — qora atirgullar.
* * *
She’riyat — birinchi navbatda mo’`jiza, tuyg’ular mo»jizasi, tovush mo»jizasi va san’atni usiz tasavvur qilib bo’lmaydigan o’sha «nimadir»ning mo»jiza si. Uni tushuntirib berish mumkin emas. Ana shunday ichki musiqaviy ta’bi bo’lmagan kimsalar Lorkani tushunmadi. O’, adabiyot atrofida yurgan eshik og’alarining hamma narsani mungli va g’amgin eshitguvchi bu quloqlari… She’rlarda, kattaytirib ko’rsatuvchi ko’zgu kabi, tinglovchi tuyg’ularini kuchaytirguvchi alohida bir xususiyat bor. Kuchaytirishga tuyg’u bo’lmasa she’riyat ham ojizdir!
Mana bu satrlardagi sexrgarlikni nasrda qanday bayon qilish mumkin:
Mayli, bilsin janoblar
o’lganimni, onajon.
Uchsin ko’k tilgiromlar
Janubdan Shimol tomon!*
Lorkani sog’inaman.
Limon hidi urilgan sal taxirroq musiqasini qo’msayman uning.
* * *
Lorka bilan bo’lgan yana bir uchrashuv haqida gapirmasam bo’lmas.
Chikagoda bir yarim million polyak bor.
Bir tasodif sabab shu shaharda men o’zimning «Nastarin» she’rimni o’qib bergan edim. Bu — sevilgan, ovorayi jahon bo’lgan, Vatanini tashlab safarga yo’l olgan nastarin gul haqida ballada edi.
Mo’jazgina xonani televizorning zangori ekrani yoritib turibdi. Ovozi o’chirilgan. Ko’lankalar tovushsiz yuzayotgan bu nafarmon ekran — chiroq o’rnida.
Shu’la kursida qunishib o’tirgan polyak ayoli qiyofasini yoritib turibdi. Uning ota-onasi urushdan oldin muhojir bo’lib Argentinaga ketib qolgan. Ayni paytda bu ayol iztirob chekar, juda bezovta edi. Yelkalarini nafarmon shu’la yoritib turar, shu zamonda kichrayib qolgan, titrayotgan yelkalari, binafsharang zulflariyu, kulrang mavhum qorachiqlari bilan o’zi ham nastaringa o’xshab ko’rinardi u.
Men, o’zim anglamagan holda, u xaqda, uning qismati haqida she’r o’qiyman.
U nima bilan tirik? Uning ko’nglida, ruhida qanday talotum kechayapti? Bu bo’shliqda, bu begona dunyoda u yopishib oladigan xaloskor xas qani, kaerda?
Javob o’rniga u boshini orqaga tashlaydi.
U she’r o’qiydi, aniqrog’i — o’qimaydi, qandaydir she’rni xirgoyi kilib aytadi. Uning tovushi kapalakday harir, sabuhiy, kuvnoq tovush.
«Bu — Lorka» deydi u mening talmovsiragan nigohimga javoban.
«Lark?» — deb qayta so’rayman men hech narsaga tushunmay. («Lark» ingliz tilida to’rg’ay degani.)
«Ha, ha! Lark! — xandon otib kuladi u. — Mening yagona quvonchim bu. Usiz men nima bo’lardim, bilmayman… Lark… Lorka…»
…Uni 1936 yilning 18 avgustida o’ldirishdi.
* * *
Lorka saboqlari — faqatgina uning qo’shiqlari va xayotidagina emas. Uning o’limi xam — saboq. San’atni qatl etish hamon davom etmoqda. Faqat Ispaniyadagina shundaymi? Men bu satrlarni yozayotgan paytda zindonbonlar extimol musavvir Sikeyros (David Al`faro Sikeyros (1896-1974) — taniqli meksikalik rassom.O’sha yillar u qamoqda bo’lgan. «Xurshid Davron kutubxonasi» izohi)ni sayrga olib chiqishgandir.
Yigirma besh yil burun ular Lorkani o’ldirishgan edi.
1961
* Esseda keltirilgan Lorka she’rlarini Shavkat Rahmon tarjima qilgan
Manba: Sirojiddin Sayyid. So’z yo’li. 2-jild. 2008
Sirojiddin Sayid tarjimasi «Xurshid Davron kutubxonasi» tahriri va izohlari bilan taqdim etilmoqda.
Federiko Garsia Lorka. Eng qayg’uli shodlik. Shavkat Rahmon tarjimalari by Khurshid Davron on Scribd
