Хуршид Даврон дейилганда кўз ўнгимизда кўпроқ ижтимоий руҳда шеър битувчи шоир, тарихий мавзуларнинг билимдони бўлган адиб қиёфаси гавдаланади. Вақтли матбуотда эълон қилинган шеърлари ва энг асосийси, мунаққид-адабиётшуносларнинг шоир ижоди ҳақидаги мақолалари мухлисларда шундай тасаввурни шакллантирган… 

Нодир Жонузоқ
МИТТИ ГИЁҲ МЎЪЖИЗАСИ

Сўнгги пайтларда ўз-ўзидан ғалати овозни эшитадиган бўлдим. У ҳеч кутилмаган дамда жаранглайди. Атрофимга аланглаб, диққат билан қулоқ соламан: овоз бор-у, аммо ҳеч кимни кўрмайман. Ўзимга танишдай туюлади бу сас, бироқ эслолмайман. Бу садо кимдан, қаёқдан келяпти, дея ҳайрон бўламан. Ҳа, ҳадиксирамайман, ҳайратланаман, холос. Негаки, бу овоз шунчалик тоза, шу қадар тиниқ ва мусаффоки, бутун борлиғимни қамраб, сеҳрлаб олади. Худди алла эшитаётган гўдакдай вужудимга бемисл ором инади. Энг қизиғи, мен борган сари бу овозга, оҳангга ўрганиб, боғланиб қола бошладим. У эшитилмай қолса, бетоқат бўладиган, тинчим йўқоладиган бўлди. Баъзан туни бўйи мижжа қоқмасдан, кўзларим қизариб, интиқлик билан уни кутиб чиқаман. Аммо у ҳеч қачон режали тарзда, белгиланган жадвал бўйича келмайди. Кейин эсладим: уни дастлаб тушларимда эшитган эканман. Фақат, бу туш-да, унга нималар кирмайди, деб ҳеч эътибор бермаганман. Қолаверса, бу овоз ўнгимда тушимдагидан кўра ўн ҳисса жозибалироқ эди.

Кунларнинг бирида илғаб қолдим, бу овоз бошқа ёқдан эмас, ўзимдан, аниқроғи, кўксимнинг ичидан – юрагимдан келаётган экан. Бехосдан англадим: бу таниш ва бегона садо Болаликнинг Овози эди! Ҳа-ҳа, айнан ўзи – Болаликнинг Овози! Шунда мен унинг мақсадини тушундим: у мени – турмушнинг ўнқир-чўнқир кўчаларида улоқиб кетган одамни яна сўзлар оппоқ саманларга айланиб, ўтлаб юрган ям-яшил водийга қайтармоқчи эди! Мен бир босиб ўтган масофамга, бир куюк юрагимга, бир қўлимдаги турмуш тўрвахалтасига қарадим-у, ўзимча мушоҳада қилдим: “Энди у мусаффо водийга қайтишга кучим етармикан?!” Мен иккиланганим сари Болаликнинг Овози кучая бошлади. Ниҳоят, унга тан беришдан, таслим бўлишдан бошқа иложим йўқлигини, бу мен учун ҳаёт-мамот масаласи эканига иқрор бўлдим. Ва секингина бурилиб, унинг измига тушдим…

***

Хуршид Даврон дейилганда кўз ўнгимизда кўпроқ ижтимоий руҳда шеър битувчи шоир, тарихий мавзуларнинг билимдони бўлган адиб қиёфаси гавдаланади. Вақтли матбуотда эълон қилинган шеърлари ва энг асосийси, мунаққид-адабиётшуносларнинг шоир ижоди ҳақидаги мақолалари мухлисларда шундай тасаввурни шакллантирган. Мазкур мақолаларда мутахассислар шоирнинг ижтимоий “мен”и, шеърларида илгари сурилган жамиятга дахлдор ғоялар ҳақида хўб ва кўп ёзишган-у, аммо энг асосий жиҳат, шоирнинг асл шоир эканини белгиловчи хусусият – унинг поэтик дунёси, нозик ва нафис идроки, ҳаётбахш туйғулари акс этган образлари ҳақида кам тўхталишган. Эҳтимол, бу мавзу улкан ижтимоий масалалар олдида кўримсиз, майда туюлган бўлиши мумкин. Аммо вақт ўтган сари аён бўляптики, бир пайтлар ўта долзарб бўлган, катта-катта ғояларни ўзида акс эттирган публицистик, жанговар шеърлар ва улар ҳақидаги мақолалар ўз аҳамиятини, мавқеини аста-секинлик билан йўқотиб бораётир. Негаки, ижтимоий-публицистик шеърларда кўтарилган муаммолар, масалалар ҳаётда ўз ечимини топиши биланоқ бундай асарларнинг хизмати ҳам, умри ҳам якун топади.

Хуршид Давроннинг бундан чорак аср олдин – шеъриятда ижтимоий-публицистик руҳ роса гуркираб турган паллада чоп этилган “Болаликнинг овози” китобини қайта варақларканман, шоирнинг ҳақиқий бойлиги давр руҳи акс этган шеърларида эмас, балки шабнамдай тиниқ, ёқутдай бебаҳо туйғулари ярқираб турган тизмаларида экан, деган хулосага келдим. Энг қизиғи, шоир ижодининг асосий қисмини худди шундай тоза шеърлар ташкил қилишини англаб, янглиш тасаввуримдан хижолат чекдим, ўзининг алданганини сезган боладай жичча алам туйдим. Ва дафъатан Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон кўз олдимда бор бўй-басти билан намоён бўлди. Унинг ўта нафис ва сержило образлари мени ҳайратга кўмди, лол қолдирди. Чинакам шеъриятнинг қудратини, сеҳрини ҳис қилдим: унинг таъсирида замон ва макон қаршилигини енгиб, ўзлигимга – Болалигимга қайтдим…

***

Болалик Овози қўлимдан етаклаб, мени зангори осмон остидаги ям-яшил сайҳонликка олиб чиқди. Бундаги гўзал, мафтункор манзарани кўриб, қай даражада ўзимдан узоқлашганимни, аслида мен ҳам шу табиий уйғунликнинг ажралмас бир бўлаги эканимни ич-ичимдан ҳис қилдим. Ва иқрор бўлдим:

Табиатдир менинг давомим,
Туташ эрур бағрим бағрига.
Умрим боғлиқ ою офтоби,
Дарёлару дарахтларига…

Шунда яна аввалги сезимларим уйғонгандай бўлди. Аввал эшитмаганим минглаб овозларни илғай бошладим. Улар орасида капалакнинг қўшиғини, гиёҳларнинг шивирини, юлдузларнинг жарангини, ойнинг кишнашини фарқлаш қийин эмас эди. Гўё томиримда оқаётган қон қизил эмас – яшилдай, кўзларимда ёш эмас – шабнам айланаётгандай, икки ёнимда қўл эмас – қанот бордай туюлаверди. Ногоҳ “ялпизларни қучоқлаб сархуш, муҳаббатга чулғанар қалбим” дея, ишқ асирига айландим. Энди бошим узра учиб ўтган қуш ҳам хаёлимнинг давомидай туюлар, тунлари энтикканимдан нафас олмай ётар, дарахтларнинг кулгисини тинглаб, кўзёшларини лабим билан ялар эдим. Ҳа, оппоқ эди бошда бу дунё: кўча оппоқ, кечалар оппоқ, қандай яхши экан болалик, оппоқ ранглар билан яшамоқ…

Бу беғубор оламдан сира кетгим келмай қолди. Энди аввалгидай чала тушгача мудраб ётмасдим: тонг-саҳардан турволиб, оппоқ кўйлагимни киярдим-да, далаларни кезишга тушардим. Яшил майсаларнинг баргларига лаб босиб, энг инжа сирларимни қулоқларига шивирлардим, уларни қизалоқдай эркалагим келар, ҳаяжонимни босолмасдан тойчоқдай тўрт томонга ирғишлар, хуллас, ён-атрофимдаги ҳамма нарса – шитирлаган кечки ёмғир ҳам, туманларни қучоқлаган тонг, қоп-қорайган далаю қир ҳам, бари менга таниш, қадрдон эканини англаб, бахтдан масрур эдим. Ҳар куним шу тахлит кечар, кейин тун асираси – ойнинг елкасига қўлимни қўйиб, Юрагимни очардим. Ва шунда бирдан мўъжиза содир бўларди: хира тун ёришиб, олам оппоқ ойдинликка чулғанар эди…

***

Хуршид Даврон шеъриятида бир-биридан гўзал, бетакрор образлар кўп учрайди. Уларнинг ҳар бири ҳақида алоҳида-алоҳида ёзиш мумкин. Мен улар орасидаги энг митти ва нозик тимсоллар – майса, гиёҳ ва ялпиз ҳақида қисқача тўхталмоқчиман. Моҳиятан олиб қарайдиган бўлсак, улар бир мақсад йўлида тизилиб турган опа-сингилларга ўхшайди.

“Ялпиз” деганимизда, шаксиз, димоғимиз ҳаётбахш ифорга, кўзларимиз яшил ёғдуга тўлади. Гўё ўз меҳри билан дардимизни аритувчи мунис ҳамширани кўргандай майин тортамиз. Шоир шеърларини ўқирканмиз, у бизга умид чироғидай туюлади.

Токчада даста ялпиз,
Ҳузур берар беморга.
Доридан дим хонамиз
Гўё тўлди баҳорга.

Бир даста ялпиз турли-туман дори-дармонларнинг ҳидидан димиққан хонага Баҳорни ¬– Ҳаётни бошлаб келади. Кунлар, ойлар давомида бир жойда ётавериб, дунёдан умидини узиб қўйган бемор ниманидир эслайди, уринади кулишга, ва лекин ялпиз ҳиди тўкилади болишга. У энди бошидаги жонсиз ёстиқдан тер ва бадбўй дори ҳидларини эмас, сеҳрли, мўъжизакор ифорни туя бошлайди. Хира тортган тасаввури бирдан “ярқ” этиб ёришиб кетади. Энди: дунё ҳам кўзларида — гўё ялпиз кўкати, кечалари уйғониб, у ялпизни ўпади! Ўзингизни, бир зумга, майли, бемор эмас, ўша касалга қараётган, ёнида кўз-қулоқ бўлиб турган одамдай тасаввур қилинг-чи. Хўш, аллақачон тақдири ҳал бўлди деб ўйлаганингиз бемор ярим кечаси, ҳамма ухлаган бир пайтда (!) уйғониб, ялпизни кўзларига суриб, ўпаётганини кўриб қолсангиз, қандай аҳволга тушасиз?! Кўксингизда кўнгил деган нарса бўлса, албатта, кўзингизга ёш тўлади ва айни пайтда қадрдон одамингиз билан эрта видолашиб қўйганингизни, унга қўшилиб ҳали курашишингиз лозимлигини, бемор сизда кўрмаётган умиду илинжни бир даста ялпиздан топганини, ташрифи сизга сезилмаётган баҳорнинг ҳар лаҳзасини у йилларга чўзиб яшагиси келаётганини англаб етасиз. Бор-йўғи 33 та сўз иштирок этган шеърда шоир бу ҳақда ҳеч нарса демайди, сизга насиҳату тавсиялар бермайди, ялпиз ва ҳаётга муҳаббатнинг мўъжизакор сеҳри ҳақида лоф урмайди – шоирнинг маҳорати ҳам шунда ¬– буни ўзингиз ҳис қиласиз. Қақшаб ётган юрагингизда нимадир ғимирлагандай, эҳтимолки, ғафлатнинг тош қатламларини ёриб, бир туп ялпиз илдиз отаётгандай бўлаверади.

Навбатдаги шеърга ўтаркансиз, беихтиёр ўзингиз ҳам ялпизга айлангингиз, майса-гиёҳлар қаторида хуш бўй таратиб, шамол бағрида ўйнагингиз келади: о, ўша он истайман жуда, майсаларга қўйиб бошимни, мангу яшай ўтлар ичида, ялпизлар ҳидига кўмилиб… Лирик қаҳрамон мангу яшай деяпти, ҳолбуки майса, ялпиз деганлари бизнинг наздимизда тезда заволга юз тутувчи, заиф ўсимликлардир. Аммо шоир уларнинг илдизидаги мангуликни, куч-қудрат манбаини кўра билади. Йўқса, у “Қор кетди ва заминда бўртди илк гиёҳ – қоронғи, сиёҳ тунда шам ёнди гўё; баргин ёзиб талпинди у қуёш сари, осилди илдизига улкан ер шари”, деб ёзмасди. Ҳа, шоир ўз шеърларида қайта-қайта майса, гиёҳ, ялпиз тимсолига мурожаат қилади. Гоҳ уларни эркалаб бағрига босса, гоҳ улардан нажот тилайди. Энг қийин паллада ҳам, хира туманлар эриб кетгач, албатта ялпиз капалакдай уйғонишига ишонади. Ва у ўзи туғилиб ўсган жонажон қишлоғини соғинар экан, энг аввало, тушига ялпиз киради. Нега?! Негаки, йиллар мобайнида унинг ўзи ҳам, яқинлари ҳам, бошқа нарсалар ҳам бир қадар ўзгарди. Ўзгармаган, аслига содиқ қолган эса у – Ялпиз! У ҳамон кўнгилларга илиқлик, ёруғлик бахш этмоқда, ҳануз оламга хушбўй, мусаффо нафасларини улашмоқда.

Шоирнинг кўзёшдай шаффоф ва тиниқ шеърларини ўқирканмиз, ич-ичимиздан покланаётганимизни сеза бошлаймиз. Майсаларнинг нигоҳи юрагимизга қадалиб, ундаги қора доғларни ўчираётгандай туюлади. Энг қизиғи, шоир бирор жойда бизни ошкора тарзда покланишга чақирмайди, баландпарвоз ифодаларни ишлатмайди, насиҳатбозликдан ўзини тияди, аммо барибир ботинимизда тозариш жараёни рўй бераверади. Шеърнинг руҳи яшил тимсол шаклида ичимизга кирволади-ю, бизга ҳеч нима демасдан ўз ишини қилаверади. Аста-секин қалбимиздаги тиканаклар ўрнини ранго-ранг чечаклар эгаллашга тушади. Асл шеъриятнинг сеҳри шунда. У ҳеч куч ишлатмасдан, босим ўтказмасдан онгу шуурларни забт этади. Юраклардаги яраларни даволайди. Унинг қуроли ҳам, малҳами ҳам битта – меҳр-муҳаббат! Ялпиз, Бойчечак ва бошқа маъсум гиёҳлар ана шу меҳр-муҳаббатнинг, Эзгулик ва Абадиятнинг мунису муштипар, шу билан биргаликда, енгилмас қўшинидир.

Бу нафис тимсоллар қатидан яна кўп маъни излаб топишимиз мумкин. Бироқ уларнинг бутун сирини очишга ожиз эканимизни тан олмоғимиз керак. Чунки биздан-да дақиқ олимлар бу ҳақда олдин ҳам кўп бош қотиришган:

Англаш учун митти гиёҳни,
Очилсин деб унинг сирлари –
Ўйга ботиб турар дунёнинг
Энг донишманд мутафаккири…

***

Болалик Овози мени ранг-баранг гуллар, чечаклар билан қайта таништирди. Уларнинг йиллар давомида эсимдан чиқиб кетган, бир пайтлар мени масту мустағриқ этган ифорларини тўйиб-тўйиб ҳидладим. Аммо кутилмаганда ўз эътиборсизлигимдан уялиб қолдим. Мен писанд қилмайдиган, қўлу кўйлаги дағал, ҳар куни эридан калтак еб, юзи кўкариб юрадиган Аёл менга нафосатдан дарс бериб қўйди. Кеча ногоҳ йўлнинг четида кўриб қолдим ўша аёлни: у ҳидларди мен сезмай ўтган миттигина марваридгулни… Шунда унинг кўриниши қанчалар дағал бўлса, қалби шу қадар нозик, гўзаллик, нафосатга ошуфта эканини тушуниб етдим. Гўё унга муҳим гапим бордай, ниманидир сўрамоқчидай, изидан эргашдим. Аммо у мени пайқаб қолгач, қадамини тезлатди, бадқовоқ эридан қўрқдими, ё мен билан гаплашишни истамадими, ишқилиб, шошилганча уйига кириб кетди. Мен шом пардасига ўралган кўйи кўчада қаққайиб туриб қолдим. Шу пайт эътиборимни рўпарадаги очиқ даровоза тортди. “Бу ерда бева аёл яшайди, — деди Болаликнинг Овози маҳзун тортиб, — эри урушда ҳалок бўлган…” Сездим: бева ҳовлисига тун олдин кирар, қуюқлашиб борар дилда хотира; деворда, суратда – бир йигит кулар, ёнида жилмаяр бир қиз бокира. Мен энг чиройли кўйлагини кийиб, очиқ деразадан ташқарига термулиб турган ¬ғамгин аёлни кузатарканман, юрагимни болаликка хос ғусса булути қоплади. Аммо шу лаҳза бехосдан боя мени эргаштириб келган аёл кириб кетган ҳовли деразасига нигоҳим тушди-ю, ҳайратдан лол қотдим. Жанжалдан безор бўлган, ҳақорату йиғидан зада хонадонда бу тун бутунлай ўзгача, фавқулодда ҳолат ҳукм сурарди: қаршида дераза сўйлайди эртак, унда икки соя бахтиёр, малул – оҳ, нақадар улкан у сирли эркак, қўлларида аёл севган қизил гул. Ва ниҳоят Аёл қалбини мушт билан эмас, Гул билан забт этиш мумкинлигини англаб етган Эркакни хаёлан олқишладим. Бироқ, бу манзара мени қанчалар хурсанд қилган бўлса, рўпарадаги бева аёл бағрини шу қадар тилкалаганини сезиш қийин эмасди – сўлғин ёноғига томган кўзёш томчисида унинг бутун изтироби, армони мужассам эди. Шунда илк бор англаб қолдим: бахтли одамлар агар эҳтиёт бўлмасалар, ўз бахтлари билан бахтсиз кимсаларни баттар бахтсиз қилишлари мумкин экан! Икки қарама-қарши дераза оралиғида турарканман, ёрига ичиккан аёлни қандай қилиб юпатишни, тасалли беришни билмасдим. Худди шу сония соғинчли ҳайқириқдан жимлик пиёласи чил-чил синди. Гарчи аёлнинг лаблари жипс, очилмай турган бўлса-да, бу овоз уники эканига шубҳам йўқ эди. Кимнидир чақирар. Аёл овози – ҳавода қалқиниб-қалқиниб учар; деворда уйғонар қўлларнинг изи – Эркакнинг қўллари… ва уни қучар. Қалбимга таскин ингандай бўлди. Ортиқ бу ерда туриш одобдан эмаслигини англаб, изимга бурилдим. Ортимдан Болаликнинг Овози эргашди:

Бизнинг дераза ҳам сўйласин эртак,
Оқшом рангларига сингсин ҳикоя.
Дунёдаги барча деразаларда
Бахтиёр яшасин иккита соя…

***

Ялпиз, Аёл ва Муҳаббат…

Хуршид Давроннинг лирик шеърларини ўқирканмиз, моҳир рассомнинг ўта нафис натюрморт ва пейзажларини, романтик чизгиларини кўргандай бўламиз. Бу манзаралар бир қарашда шоирнинг ўзи севиб таржима қилган япон хокку ва танкаларидаги ҳолатларни ҳам эсга солади. Аммо шакл ва руҳ ўзига хос: шоир шабнамдай силқиб турган туйғуни мисраларга шодадай тизаркан, лирик қаҳрамон ботинидаги нозик драматизмни сезиб турасиз.

Чақмоқ чақнар ногоҳ далада…
Чиқиб кетгинг келар боғларга
Узоқ бемор ётган боладай.

Тиниқлашар ҳаво ва олам,
Мен дунёда яшаяпман, деб
Қувонасан мана шундай дам.

Шундай дамда қудратга тўлиб
Митти майса қаддини тиклар
Осмон билан сўзлашмоқ бўлиб.

Яна ўша таниш тимсол  – митти майса... У маҳдуд дунё ичида бўғилган одамдай ёлғиз. Ногоҳ чақнаган чақмоқ майсанинг ҳам, одамнинг ҳам эътиборини юксак само сари тортади. Оёқости бўлиб боши эгилган майса туйқус танасида бемисл куч-қудрат сезади – у энди нақ Осмон билан сўзлашмоқчи. Тор муҳитда нафаси қисилган одам ҳам энди Абадиятга сўз отади. Чақмоқ – Майса – Одам – Осмон – Абадият… Шоир шеърларини ўқир эканмиз, ҳар бир зарра, ҳар бир унсур ўзаро боғлиқ эканини, нозик гиёҳ ёки узилган киприк ҳам Бутун Олам Мувозанатига таъсир кўрсатиши мумкинлигини англаймиз.

Шоир сўзни қушга ўхшатади. Агар шоир бўлсанг, кўксингда ин қуриб, унга юрак қонингдан ичир, дейди. Шеър – учаётган қушга ўхшайди, қуёшни ичади у учиб-учиб, шеърнинг тўрт сатри – қафас бўлмоғи, осмон бўлмоғи мумкин сўз учун. Мана, ҳақиқий шоир билан қофиябознинг фарқи нимада билинар экан: истеъдодсиз “шоир” шеърни тўтиқушдай қафасга солса, чин шоир сўзларни турналардай сафга тизиб, шеърга мутлақ озодлик бахшида қилади.

Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Давроннинг шеърлари худди шундай: улар чексиз осмон қаърида парвоз қилиб юрган озод қушларга ўхшайди…

***

Болалик Овози мени чинакам Шоир билан таништирди. Елкасига оғир тўрва илиб олганча, сув кечиб, тоғу тош ошиб, Сўз излаб юрган Шоир билан учраштирди. Гарчи менда ундаги сабот бўлмаса-да, ҳавас ила изидан эргашдим. Юртма-юрт, овулма-овул кезиб, Сўз ахтардик. Тўрвасидан тўкилиб қолган сўзларни териб, унга кўмаклашдим. У дуч келган одамдан Сўз сўрарди. Баъзан дунё шовқинидан безор бўлиб, сукунатга юз тутган донишмандлардан кўҳна ва нодир сўзларни оларкан, шоирнинг оғир ўйга ботганини кўрдим. Гоҳо эндигина туғилган чақалоқнинг ҳали гард тегмаган сўзини олиб, ҳайратга кўмилганига, ўзига сиғмасдан хурсанд бўлганига гувоҳ бўлдим. Муҳими, йўл-йўлакай мен Шоирдан Сўзни қандай излашни, қандай топишни, қандай асрашни ўргандим. У топган, кафтимга тутқазган тансиқ сўзларни райҳондай ҳидлар эканман, юрагим бепоёнлашаётганини, тиниқлашаётганини сездим.

Энди Болалик Овози мени тарк этмайди. Сўзлар ҳам…

Баъзан йўқотиб қўйган сўзни излаб,
Тошларни кўчириб, кўриб қоламан
Бойчечакни қучоқлаб ётган бўлар Сўз.
Сўзларни бағримга босаман,
Гул ҳиди қолади димоғларимда…

Манба: «Hurriyat» газетаси, 2012, № 3

    Эссе муаллифи ҳақида: Нодир Жонузоқ — 1976 йилда Самарқанд вилоятининг Булунғур туманида туғилган. 1998 йилда Самарқанд Давлат   университетининг филология факултетини тамомлаган.  «Томчилар», «Сизни севар эдим…», «Меҳрибоним» ва бошқа шеърий тўпламлари чоп этилган. Ёш ижодкорларнинг анъанавий Зомин семинари ғолиби (1997). Ҳозирда Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг «Маданият ва маърифат» телеканалида муҳарририят бош муҳаррири бўлиб хизмат қилади.

 

Xurshid Davron deyilganda koʻz oʻngimizda koʻproq ijtimoiy ruhda sheʼr bituvchi shoir, tarixiy mavzularning bilimdoni boʻlgan adib qiyofasi gavdalanadi. Vaqtli matbuotda eʼlon qilingan sheʼrlari va eng asosiysi, munaqqid-adabiyotshunoslarning shoir ijodi haqidagi maqolalari muxlislarda shunday tasavvurni shakllantirgan…

Nodir Jonuzoq
MITTI GIYOH MOʻJIZASI

Soʻnggi paytlarda oʻz-oʻzidan gʻalati ovozni eshitadigan boʻldim. U hech kutilmagan damda jaranglaydi. Atrofimga alanglab, diqqat bilan quloq solaman: ovoz bor-u, ammo hech kimni koʻrmayman. Oʻzimga tanishday tuyuladi bu sas, biroq eslolmayman. Bu sado kimdan, qayoqdan kelyapti, deya hayron boʻlaman. Ha, hadiksiramayman, hayratlanaman, xolos. Negaki, bu ovoz shunchalik toza, shu qadar tiniq va musaffoki, butun borligʻimni qamrab, sehrlab oladi. Xuddi alla eshitayotgan goʻdakday vujudimga bemisl orom inadi. Eng qizigʻi, men borgan sari bu ovozga, ohangga oʻrganib, bogʻlanib qola boshladim. U eshitilmay qolsa, betoqat boʻladigan, tinchim yoʻqoladigan boʻldi. Baʼzan tuni boʻyi mijja qoqmasdan, koʻzlarim qizarib, intiqlik bilan uni kutib chiqaman. Ammo u hech qachon rejali tarzda, belgilangan jadval boʻyicha kelmaydi. Keyin esladim: uni dastlab tushlarimda eshitgan ekanman. Faqat, bu tush-da, unga nimalar kirmaydi, deb hech eʼtibor bermaganman. Qolaversa, bu ovoz oʻngimda tushimdagidan koʻra oʻn hissa jozibaliroq edi.

Kunlarning birida ilgʻab qoldim, bu ovoz boshqa yoqdan emas, oʻzimdan, aniqrogʻi, koʻksimning ichidan – yuragimdan kelayotgan ekan. Bexosdan angladim: bu tanish va begona sado Bolalikning Ovozi edi! Ha-ha, aynan oʻzi – Bolalikning Ovozi! Shunda men uning maqsadini tushundim: u meni – turmushning oʻnqir-choʻnqir koʻchalarida uloqib ketgan odamni yana soʻzlar oppoq samanlarga aylanib, oʻtlab yurgan yam-yashil vodiyga qaytarmoqchi edi! Men bir bosib oʻtgan masofamga, bir kuyuk yuragimga, bir qoʻlimdagi turmush toʻrvaxaltasiga qaradim-u, oʻzimcha mushohada qildim: “Endi u musaffo vodiyga qaytishga kuchim yetarmikan?!” Men ikkilanganim sari Bolalikning Ovozi kuchaya boshladi. Nihoyat, unga tan berishdan, taslim boʻlishdan boshqa ilojim yoʻqligini, bu men uchun hayot-mamot masalasi ekaniga iqror boʻldim. Va sekingina burilib, uning izmiga tushdim…

***

Xurshid Davron deyilganda koʻz oʻngimizda koʻproq ijtimoiy ruhda sheʼr bituvchi shoir, tarixiy mavzularning bilimdoni boʻlgan adib qiyofasi gavdalanadi. Vaqtli matbuotda eʼlon qilingan sheʼrlari va eng asosiysi, munaqqid-adabiyotshunoslarning shoir ijodi haqidagi maqolalari muxlislarda shunday tasavvurni shakllantirgan. Mazkur maqolalarda mutaxassislar shoirning ijtimoiy “men”i, sheʼrlarida ilgari surilgan jamiyatga daxldor gʻoyalar haqida xoʻb va koʻp yozishgan-u, ammo eng asosiy jihat, shoirning asl shoir ekanini belgilovchi xususiyat – uning poetik dunyosi, nozik va nafis idroki, hayotbaxsh tuygʻulari aks etgan obrazlari haqida kam toʻxtalishgan. Ehtimol, bu mavzu ulkan ijtimoiy masalalar oldida koʻrimsiz, mayda tuyulgan boʻlishi mumkin. Ammo vaqt oʻtgan sari ayon boʻlyaptiki, bir paytlar oʻta dolzarb boʻlgan, katta-katta gʻoyalarni oʻzida aks ettirgan publitsistik, jangovar sheʼrlar va ular haqidagi maqolalar oʻz ahamiyatini, mavqeini asta-sekinlik bilan yoʻqotib borayotir. Negaki, ijtimoiy-publitsistik sheʼrlarda koʻtarilgan muammolar, masalalar hayotda oʻz yechimini topishi bilanoq bunday asarlarning xizmati ham, umri ham yakun topadi.

Xurshid Davronning bundan chorak asr oldin – sheʼriyatda ijtimoiy-publitsistik ruh rosa gurkirab turgan pallada chop etilgan “Bolalikning ovozi” kitobini qayta varaqlarkanman, shoirning haqiqiy boyligi davr ruhi aks etgan sheʼrlarida emas, balki shabnamday tiniq, yoqutday bebaho tuygʻulari yarqirab turgan tizmalarida ekan, degan xulosaga keldim. Eng qizigʻi, shoir ijodining asosiy qismini xuddi shunday toza sheʼrlar tashkil qilishini anglab, yanglish tasavvurimdan xijolat chekdim, oʻzining aldanganini sezgan boladay jichcha alam tuydim. Va dafʼatan Oʻzbekiston xalq shoiri Xurshid Davron koʻz oldimda bor boʻy-basti bilan namoyon boʻldi. Uning oʻta nafis va serjilo obrazlari meni hayratga koʻmdi, lol qoldirdi. Chinakam sheʼriyatning qudratini, sehrini his qildim: uning taʼsirida zamon va makon qarshiligini yengib, oʻzligimga – Bolaligimga qaytdim…

***

Bolalik Ovozi qoʻlimdan yetaklab, meni zangori osmon ostidagi yam-yashil sayhonlikka olib chiqdi. Bundagi goʻzal, maftunkor manzarani koʻrib, qay darajada oʻzimdan uzoqlashganimni, aslida men ham shu tabiiy uygʻunlikning ajralmas bir boʻlagi ekanimni ich-ichimdan his qildim. Va iqror boʻldim:

Tabiatdir mening davomim,
Tutash erur bagʻrim bagʻriga.
Umrim bogʻliq oyu oftobi,
Daryolaru daraxtlariga…

Shunda yana avvalgi sezimlarim uygʻonganday boʻldi. Avval eshitmaganim minglab ovozlarni ilgʻay boshladim. Ular orasida kapalakning qoʻshigʻini, giyohlarning shivirini, yulduzlarning jarangini, oyning kishnashini farqlash qiyin emas edi. Goʻyo tomirimda oqayotgan qon qizil emas – yashilday, koʻzlarimda yosh emas – shabnam aylanayotganday, ikki yonimda qoʻl emas – qanot borday tuyulaverdi. Nogoh “yalpizlarni quchoqlab sarxush, muhabbatga chulgʻanar qalbim” deya, ishq asiriga aylandim. Endi boshim uzra uchib oʻtgan qush ham xayolimning davomiday tuyular, tunlari entikkanimdan nafas olmay yotar, daraxtlarning kulgisini tinglab, koʻzyoshlarini labim bilan yalar edim. Ha, oppoq edi boshda bu dunyo: koʻcha oppoq, kechalar oppoq, qanday yaxshi ekan bolalik, oppoq ranglar bilan yashamoq…

Bu begʻubor olamdan sira ketgim kelmay qoldi. Endi avvalgiday chala tushgacha mudrab yotmasdim: tong-sahardan turvolib, oppoq koʻylagimni kiyardim-da, dalalarni kezishga tushardim. Yashil maysalarning barglariga lab bosib, eng inja sirlarimni quloqlariga shivirlardim, ularni qizaloqday erkalagim kelar, hayajonimni bosolmasdan toychoqday toʻrt tomonga irgʻishlar, xullas, yon-atrofimdagi hamma narsa – shitirlagan kechki yomgʻir ham, tumanlarni quchoqlagan tong, qop-qoraygan dalayu qir ham, bari menga tanish, qadrdon ekanini anglab, baxtdan masrur edim. Har kunim shu taxlit kechar, keyin tun asirasi – oyning yelkasiga qoʻlimni qoʻyib, Yuragimni ochardim. Va shunda birdan moʻjiza sodir boʻlardi: xira tun yorishib, olam oppoq oydinlikka chulgʻanar edi…

***

Xurshid Davron sheʼriyatida bir-biridan goʻzal, betakror obrazlar koʻp uchraydi. Ularning har biri haqida alohida-alohida yozish mumkin. Men ular orasidagi eng mitti va nozik timsollar – maysa, giyoh va yalpiz haqida qisqacha toʻxtalmoqchiman. Mohiyatan olib qaraydigan boʻlsak, ular bir maqsad yoʻlida tizilib turgan opa-singillarga oʻxshaydi.

“Yalpiz” deganimizda, shaksiz, dimogʻimiz hayotbaxsh iforga, koʻzlarimiz yashil yogʻduga toʻladi. Goʻyo oʻz mehri bilan dardimizni arituvchi munis hamshirani koʻrganday mayin tortamiz. Shoir sheʼrlarini oʻqirkanmiz, u bizga umid chirogʻiday tuyuladi.

Tokchada dasta yalpiz,
Huzur berar bemorga.
Doridan dim xonamiz
Goʻyo toʻldi bahorga.

Bir dasta yalpiz turli-tuman dori-darmonlarning hididan dimiqqan xonaga Bahorni ¬– Hayotni boshlab keladi. Kunlar, oylar davomida bir joyda yotaverib, dunyodan umidini uzib qoʻygan bemor nimanidir eslaydi, urinadi kulishga, va lekin yalpiz hidi toʻkiladi bolishga. U endi boshidagi jonsiz yostiqdan ter va badboʻy dori hidlarini emas, sehrli, moʻjizakor iforni tuya boshlaydi. Xira tortgan tasavvuri birdan “yarq” etib yorishib ketadi. Endi: dunyo ham koʻzlarida — goʻyo yalpiz koʻkati, kechalari uygʻonib, u yalpizni oʻpadi! Oʻzingizni, bir zumga, mayli, bemor emas, oʻsha kasalga qarayotgan, yonida koʻz-quloq boʻlib turgan odamday tasavvur qiling-chi. Xoʻsh, allaqachon taqdiri hal boʻldi deb oʻylaganingiz bemor yarim kechasi, hamma uxlagan bir paytda (!) uygʻonib, yalpizni koʻzlariga surib, oʻpayotganini koʻrib qolsangiz, qanday ahvolga tushasiz?! Koʻksingizda koʻngil degan narsa boʻlsa, albatta, koʻzingizga yosh toʻladi va ayni paytda qadrdon odamingiz bilan erta vidolashib qoʻyganingizni, unga qoʻshilib hali kurashishingiz lozimligini, bemor sizda koʻrmayotgan umidu ilinjni bir dasta yalpizdan topganini, tashrifi sizga sezilmayotgan bahorning har lahzasini u yillarga choʻzib yashagisi kelayotganini anglab yetasiz. Bor-yoʻgʻi 33 ta soʻz ishtirok etgan sheʼrda shoir bu haqda hech narsa demaydi, sizga nasihatu tavsiyalar bermaydi, yalpiz va hayotga muhabbatning moʻjizakor sehri haqida lof urmaydi – shoirning mahorati ham shunda ¬– buni oʻzingiz his qilasiz. Qaqshab yotgan yuragingizda nimadir gʻimirlaganday, ehtimolki, gʻaflatning tosh qatlamlarini yorib, bir tup yalpiz ildiz otayotganday boʻlaveradi.

Navbatdagi sheʼrga oʻtarkansiz, beixtiyor oʻzingiz ham yalpizga aylangingiz, maysa-giyohlar qatorida xush boʻy taratib, shamol bagʻrida oʻynagingiz keladi: o, oʻsha on istayman juda, maysalarga qoʻyib boshimni, mangu yashay oʻtlar ichida, yalpizlar hidiga koʻmilib… Lirik qahramon mangu yashay deyapti, holbuki maysa, yalpiz deganlari bizning nazdimizda tezda zavolga yuz tutuvchi, zaif oʻsimliklardir. Ammo shoir ularning ildizidagi mangulikni, kuch-qudrat manbaini koʻra biladi. Yoʻqsa, u “Qor ketdi va zaminda boʻrtdi ilk giyoh – qorongʻi, siyoh tunda sham yondi goʻyo; bargin yozib talpindi u quyosh sari, osildi ildiziga ulkan yer shari”, deb yozmasdi. Ha, shoir oʻz sheʼrlarida qayta-qayta maysa, giyoh, yalpiz timsoliga murojaat qiladi. Goh ularni erkalab bagʻriga bossa, goh ulardan najot tilaydi. Eng qiyin pallada ham, xira tumanlar erib ketgach, albatta yalpiz kapalakday uygʻonishiga ishonadi. Va u oʻzi tugʻilib oʻsgan jonajon qishlogʻini sogʻinar ekan, eng avvalo, tushiga yalpiz kiradi. Nega?! Negaki, yillar mobaynida uning oʻzi ham, yaqinlari ham, boshqa narsalar ham bir qadar oʻzgardi. Oʻzgarmagan, asliga sodiq qolgan esa u – Yalpiz! U hamon koʻngillarga iliqlik, yorugʻlik baxsh etmoqda, hanuz olamga xushboʻy, musaffo nafaslarini ulashmoqda.

Shoirning koʻzyoshday shaffof va tiniq sheʼrlarini oʻqirkanmiz, ich-ichimizdan poklanayotganimizni seza boshlaymiz. Maysalarning nigohi yuragimizga qadalib, undagi qora dogʻlarni oʻchirayotganday tuyuladi. Eng qizigʻi, shoir biror joyda bizni oshkora tarzda poklanishga chaqirmaydi, balandparvoz ifodalarni ishlatmaydi, nasihatbozlikdan oʻzini tiyadi, ammo baribir botinimizda tozarish jarayoni roʻy beraveradi. Sheʼrning ruhi yashil timsol shaklida ichimizga kirvoladi-yu, bizga hech nima demasdan oʻz ishini qilaveradi. Asta-sekin qalbimizdagi tikanaklar oʻrnini rango-rang chechaklar egallashga tushadi. Asl sheʼriyatning sehri shunda. U hech kuch ishlatmasdan, bosim oʻtkazmasdan ongu shuurlarni zabt etadi. Yuraklardagi yaralarni davolaydi. Uning quroli ham, malhami ham bitta – mehr-muhabbat! Yalpiz, Boychechak va boshqa maʼsum giyohlar ana shu mehr-muhabbatning, Ezgulik va Abadiyatning munisu mushtipar, shu bilan birgalikda, yengilmas qoʻshinidir.

Bu nafis timsollar qatidan yana koʻp maʼni izlab topishimiz mumkin. Biroq ularning butun sirini ochishga ojiz ekanimizni tan olmogʻimiz kerak. Chunki bizdan-da daqiq olimlar bu haqda oldin ham koʻp bosh qotirishgan:

Anglash uchun mitti giyohni,
Ochilsin deb uning sirlari –
Oʻyga botib turar dunyoning
Eng donishmand mutafakkiri…

***

Bolalik Ovozi meni rang-barang gullar, chechaklar bilan qayta tanishtirdi. Ularning yillar davomida esimdan chiqib ketgan, bir paytlar meni mastu mustagʻriq etgan iforlarini toʻyib-toʻyib hidladim. Ammo kutilmaganda oʻz eʼtiborsizligimdan uyalib qoldim. Men pisand qilmaydigan, qoʻlu koʻylagi dagʻal, har kuni eridan kaltak yeb, yuzi koʻkarib yuradigan Ayol menga nafosatdan dars berib qoʻydi. Kecha nogoh yoʻlning chetida koʻrib qoldim oʻsha ayolni: u hidlardi men sezmay oʻtgan mittigina marvaridgulni… Shunda uning koʻrinishi qanchalar dagʻal boʻlsa, qalbi shu qadar nozik, goʻzallik, nafosatga oshufta ekanini tushunib yetdim. Goʻyo unga muhim gapim borday, nimanidir soʻramoqchiday, izidan ergashdim. Ammo u meni payqab qolgach, qadamini tezlatdi, badqovoq eridan qoʻrqdimi, yo men bilan gaplashishni istamadimi, ishqilib, shoshilgancha uyiga kirib ketdi. Men shom pardasiga oʻralgan koʻyi koʻchada qaqqayib turib qoldim. Shu payt eʼtiborimni roʻparadagi ochiq darovoza tortdi. “Bu yerda beva ayol yashaydi, — dedi Bolalikning Ovozi mahzun tortib, — eri urushda halok boʻlgan…” Sezdim: beva hovlisiga tun oldin kirar, quyuqlashib borar dilda xotira; devorda, suratda – bir yigit kular, yonida jilmayar bir qiz bokira. Men eng chiroyli koʻylagini kiyib, ochiq derazadan tashqariga termulib turgan ¬gʻamgin ayolni kuzatarkanman, yuragimni bolalikka xos gʻussa buluti qopladi. Ammo shu lahza bexosdan boya meni ergashtirib kelgan ayol kirib ketgan hovli derazasiga nigohim tushdi-yu, hayratdan lol qotdim. Janjaldan bezor boʻlgan, haqoratu yigʻidan zada xonadonda bu tun butunlay oʻzgacha, favqulodda holat hukm surardi: qarshida deraza soʻylaydi ertak, unda ikki soya baxtiyor, malul – oh, naqadar ulkan u sirli erkak, qoʻllarida ayol sevgan qizil gul. Va nihoyat Ayol qalbini musht bilan emas, Gul bilan zabt etish mumkinligini anglab yetgan Erkakni xayolan olqishladim. Biroq, bu manzara meni qanchalar xursand qilgan boʻlsa, roʻparadagi beva ayol bagʻrini shu qadar tilkalaganini sezish qiyin emasdi – soʻlgʻin yonogʻiga tomgan koʻzyosh tomchisida uning butun iztirobi, armoni mujassam edi. Shunda ilk bor anglab qoldim: baxtli odamlar agar ehtiyot boʻlmasalar, oʻz baxtlari bilan baxtsiz kimsalarni battar baxtsiz qilishlari mumkin ekan! Ikki qarama-qarshi deraza oraligʻida turarkanman, yoriga ichikkan ayolni qanday qilib yupatishni, tasalli berishni bilmasdim. Xuddi shu soniya sogʻinchli hayqiriqdan jimlik piyolasi chil-chil sindi. Garchi ayolning lablari jips, ochilmay turgan boʻlsa-da, bu ovoz uniki ekaniga shubham yoʻq edi. Kimnidir chaqirar. Ayol ovozi – havoda qalqinib-qalqinib uchar; devorda uygʻonar qoʻllarning izi – Erkakning qoʻllari… va uni quchar. Qalbimga taskin inganday boʻldi. Ortiq bu yerda turish odobdan emasligini anglab, izimga burildim. Ortimdan Bolalikning Ovozi ergashdi:

Bizning deraza ham soʻylasin ertak,
Oqshom ranglariga singsin hikoya.
Dunyodagi barcha derazalarda
Baxtiyor yashasin ikkita soya…

***

Yalpiz, Ayol va Muhabbat…

Xurshid Davronning lirik sheʼrlarini oʻqirkanmiz, mohir rassomning oʻta nafis natyurmort va peyzajlarini, romantik chizgilarini koʻrganday boʻlamiz. Bu manzaralar bir qarashda shoirning oʻzi sevib tarjima qilgan yapon xokku va tankalaridagi holatlarni ham esga soladi. Ammo shakl va ruh oʻziga xos: shoir shabnamday silqib turgan tuygʻuni misralarga shodaday tizarkan, lirik qahramon botinidagi nozik dramatizmni sezib turasiz.

Chaqmoq chaqnar nogoh dalada…
Chiqib ketging kelar bogʻlarga
Uzoq bemor yotgan boladay.

Tiniqlashar havo va olam,
Men dunyoda yashayapman, deb
Quvonasan mana shunday dam.

Shunday damda qudratga toʻlib
Mitti maysa qaddini tiklar
Osmon bilan soʻzlashmoq boʻlib.

Yana oʻsha tanish timsol – mitti maysa... U mahdud dunyo ichida boʻgʻilgan odamday yolgʻiz. Nogoh chaqnagan chaqmoq maysaning ham, odamning ham eʼtiborini yuksak samo sari tortadi. Oyoqosti boʻlib boshi egilgan maysa tuyqus tanasida bemisl kuch-qudrat sezadi – u endi naq Osmon bilan soʻzlashmoqchi. Tor muhitda nafasi qisilgan odam ham endi Abadiyatga soʻz otadi. Chaqmoq – Maysa – Odam – Osmon – Abadiyat… Shoir sheʼrlarini oʻqir ekanmiz, har bir zarra, har bir unsur oʻzaro bogʻliq ekanini, nozik giyoh yoki uzilgan kiprik ham Butun Olam Muvozanatiga taʼsir koʻrsatishi mumkinligini anglaymiz.

Shoir soʻzni qushga oʻxshatadi. Agar shoir boʻlsang, koʻksingda in qurib, unga yurak qoningdan ichir, deydi. Sheʼr – uchayotgan qushga oʻxshaydi, quyoshni ichadi u uchib-uchib, sheʼrning toʻrt satri – qafas boʻlmogʻi, osmon boʻlmogʻi mumkin soʻz uchun. Mana, haqiqiy shoir bilan qofiyabozning farqi nimada bilinar ekan: isteʼdodsiz “shoir” sheʼrni toʻtiqushday qafasga solsa, chin shoir soʻzlarni turnalarday safga tizib, sheʼrga mutlaq ozodlik baxshida qiladi.

Oʻzbekiston xalq shoiri Xurshid Davronning sheʼrlari xuddi shunday: ular cheksiz osmon qaʼrida parvoz qilib yurgan ozod qushlarga oʻxshaydi…

***

Bolalik Ovozi meni chinakam Shoir bilan tanishtirdi. Yelkasiga ogʻir toʻrva ilib olgancha, suv kechib, togʻu tosh oshib, Soʻz izlab yurgan Shoir bilan uchrashtirdi. Garchi menda undagi sabot boʻlmasa-da, havas ila izidan ergashdim. Yurtma-yurt, ovulma-ovul kezib, Soʻz axtardik. Toʻrvasidan toʻkilib qolgan soʻzlarni terib, unga koʻmaklashdim. U duch kelgan odamdan Soʻz soʻrardi. Baʼzan dunyo shovqinidan bezor boʻlib, sukunatga yuz tutgan donishmandlardan koʻhna va nodir soʻzlarni olarkan, shoirning ogʻir oʻyga botganini koʻrdim. Goho endigina tugʻilgan chaqaloqning hali gard tegmagan soʻzini olib, hayratga koʻmilganiga, oʻziga sigʻmasdan xursand boʻlganiga guvoh boʻldim. Muhimi, yoʻl-yoʻlakay men Shoirdan Soʻzni qanday izlashni, qanday topishni, qanday asrashni oʻrgandim. U topgan, kaftimga tutqazgan tansiq soʻzlarni rayhonday hidlar ekanman, yuragim bepoyonlashayotganini, tiniqlashayotganini sezdim.

Endi Bolalik Ovozi meni tark etmaydi. Soʻzlar ham…

Baʼzan yoʻqotib qoʻygan soʻzni izlab,
Toshlarni koʻchirib, koʻrib qolaman
Boychechakni quchoqlab yotgan boʻlar Soʻz.
Soʻzlarni bagʻrimga bosaman,
Gul hidi qoladi dimogʻlarimda…

Manba: “Hurriyat” gazetasi, 2012, № 3

Esse muallifi  haqida: Nodir Jonuzoq 1976 yilda Samarqand viloyatining Bulungʻur tumanida tugʻilgan. 1998 yilda Samarqand Davlat universitetining filologiya fakultetini tamomlagan. “Tomchilar”, “Sizni sevar edim…”, “Mehribonim” va boshqa sheʼriy toʻplamlari chop etilgan. Yosh ijodkorlarning anʼanaviy Zomin seminari gʻolibi (1997). Hozirda Oʻzbekiston Milliy teleradiokompaniyasining “Madaniyat va maʼrifat” telekanalida muharririyat bosh muharriri boʻlib xizmat qiladi.