9 апрель — Соҳибқирон Амир Темур таваллудининг 685 йиллиги
Узоқ йиллар Соҳибқирон мавзуси асл илм ва чинакам адабиёт эмас, сохта ва ёлғон демагогия қуролига айланди. Айримлар учун Темур ҳақида ёзиш кун кечириш манбаига айланди.
АЙРИМЛАР УЧУН АМИР ТЕМУР ҲАҚИДА ЁЗИШ
КУН КЕЧИРИШ МАНБАИГА АЙЛАНДИ
Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон билан суҳбат
“Биз ким – малики (мулки эмас) Турон, Амири Туркистонмиз!
Биз ким миллатларнинг энг улуғи, энг қадими – Туркнинг бош бўғинимиз!”
Амир Темур.
Амир Темур ва темурийлар салтанати дунё тамаддунида ўчмас из қолдирган. Шу сабабдан ҳам темурийларнинг зафарли юришлари, илм-фан аҳлига кўрсатилган эътибор ва бошқа тарих зарварақларидан жой олган оламшумул воқеалар ҳамон муҳокама этилади.
Мустақиллик бизга тарихимизни холис ва ҳаққоний идрок этиш, номлари унутилишга маҳкум этилган аждодларимиз ҳақида тўлақонли билиш имкониятини қайтарди. Мана шу имконият туфайли тарихимизнинг номаълум саҳифалари ва қатағон этилган боболаримизга бағишлаб асарлар ёзишга йўл очилди.
Берган имкониятлардан фақат истеъдодли ва фидойи олиму адибларгина эмас, бутун “илмий-ижодий фаолияти” давомида улуғ мутафаккирларимизни, шу жумладан, Амир Темур ва темурийларни қоралаб, уларга қарши курашиб келган олимлик даъвосидаги кимсалар ҳам унумли фойдаланди ва фойдаланишмоқда.
Бир пайтлар колхозлаштириш ёки гугурт фабрикаси тарихини ёзиб илмий унвон олган, шўро “қаҳрамон”ларини олқишлаб узундан-узоқ шеърий романлар ёзган илму адабиётдаги флюгертабиат ижодкорлар бир думалаб “Амир Темур”чиларга айланди, бир умр Амир Темурга қарши курашган олимларнинг айримлари “Бош Темурчилар” сифатида тан олинди.
Узоқ йиллар Соҳибқирон мавзуси асл илм ва чинакам адабиёт эмас, сохта ва ёлғон демагогия қуролига айланди. Айримлар учун Темур ҳақида ёзиш кун кечириш манбаига айланди.
Гапимга ишонинг, шу пайтгача Соҳибқирон ҳақида нашр этилаётган китобларнинг учдан икки қисми на илмга, на адабиётга алоқаси бор.
Адабиёт тарихидан биламизки, миллатнинг буюк инсонлари ҳақида асар ёзиш улкан меҳнат, катта жасорат ва буюк масъулиятни талаб қилади. Айтиш лозимки, Амир Темурдек серқирра фаолиятга эга шахс ҳақида ёзишга чоғланган ҳар бир ижодкор ўнлаб, балки юзлаб қадимий қўлёзмалар чангу тўзони-ю бу асотирлар тахланган жавонларга тиркаб қўйилган тикка нарвонлар орқали чиқиб боришга маҳкумдир.
Абдурауф Фитрат, Абдулла Қодирий, Ойбек, Одил Ёқубов ҳаёти ва фаолияти, улар қолдирган тарихий асарлар бунинг ёрқин мисолидир.
Ўтган асрнинг мустақилликкача бўлган даври мобайнида ўзбек адабиётида Амир Темур ҳақида, устоз Асқад Мухторнинг “Инсонга қуллуқ қиладурмен” номли юксак асаридан бошқа, жиддий бир бадиий асар яратилмади. Албатта, буни изоҳлайдиган маълум сабаблар бор.
Илгари Амир Темур ва бошқа тарихий шахслар ҳақидаги асарлар жиддий кўрикдан ўтказилган бўлса, бугунга келиб пала-партиш, хом-хатала ва тарихий материалдан мутлақо бехабар, тарихий ҳужжату қўлёзмаларни чуқур ўзлаштирмаган муаллифларнинг асарларини муҳокамасиз, илмий экспертизасиз чоп этиш одат тусига кира бошлади.
Устоз олимларимиздан бири “ота-боболаримиздан қолган улкан маънавий бойлик, қўлёзма асарлар Қизилқум саҳросига сочилиб кетган олтинни эслатади, бу асарлар дунё кутубхона, музейларига сочилиб кетган”, деб ёзганини эслайман.
Дарҳақиқат, жаҳондаги бирорта машҳур кутубхона йўқки, у ерда халқимиз тарихи ва адабиётига тегишли қўлёзма асар бўлмасин. Британия музейи, Париж миллий кутубхонаси, Оксфорд, Кэмбриж, Сорбонна, Харвард, Йел университети кутубхоналари, Голландия, Германия, Испания, Италия, Ватикан кутубхоналари ҳамда Россия, Миср, Туркия, Эрон, Ҳиндистон, Покистондаги кутубхоналарда ўзимиз сақлай олмаган кўплаб ёзма адабиётларимиз намуналари авайлаб асраб келинмоқда.
Ҳиндистоннинг дунёга машҳур Патна шаҳридаги кутубхонадаги бир нодир қўлёзмада Шарқ ҳукмдорлари, шу жумладан, Амир Темур салтанатининг вазирлари ҳақида маълумотлар ёзилгани ҳақида ўқиганимга ҳам 40 йилдан ошди.
Аммо, ҳанузгача биз бу хусусда аниқ маълумотга эга эмасмиз. Бир пайтлар бир ёзувчининг ўзи тўқиб чиқарган вазирларнинг номлари асардан асарга кўчиб юради.
Йиллар мобайнида ўзбек тарихшунос олимлари олдида турган вазифалар чала-чулпа амалга оширилди. Бу вазифаларни аниқлаштириш, мукаммал тартибга солишни ўйлаб кўриш керак.
Биринчидан, тарихимизга оид, шу жумладан, Амир Темур шахсияти ва фаолиятига оид асл манбаларни мукаммал бир тартиб асосида нашр этишни йўлга қўйишимиз керак.
Иккинчидан, ўтган аждодларимизга бағишланган дунё илми ва адабиётидаги илмий-бадиий асарларнинг тўлақонли каталоги муфассал баёни, камчиликлари-ю ютуқлари қайд этилган шарҳлар билан тайёрлашимиз зарур.
Дунё адабиётида Соҳибқирон ҳақида жуда кўп китоблар нашр этилган. Улар орасида ўзбек китобхони ўқиши лозим бўлганлари ҳам талайгина. Уларни жиддий танлов йўли билан нашр этиш учун тил биладиган ёш таржимонларни, маслаҳат беришга қодир тарихчиларни жалб этиш даркор.
ЁЗУВЧИГА ТАРИХИЙ ШАХС ҚИЁФАСИНИ НОТЎҒРИ ТАЛҚИН ЭТИШ ҲУҚУҚИ БЕРИЛМАГАН
Тарих, шу жумладан, ўтмиш шахслари ҳамиша ҳимояга муҳтож бўлади. Гўё бир пайтлар бўлиб ўтган воқеалар ўзгармас ва уларнинг иштирокчилари ҳақида ҳамма гап айтилгандек туюлса-да, юзага чиқаётган янги ижтимоий жараёнлар таъсирида тарихга бўлган муносабат жиддий ўзгаришларни кечирмоқда.
Биз Ғарбу Шарқда боболаримиз ҳақида ёзилгани учунгина дуч келган китобни эмас, холис ва асосли қарашлар акс этган китобларнигина ўзбек тилига таржима қилишимиз керак.
Яна энг муҳими, Ғарб, яъни инглиз, рус, француз олимларининг ўтмишда, кеча ва бугун Соҳибқирон хусусида, унинг фаолияти билан боғлиқ бирон бир тарихий воқеа ҳақида ёзган мулоҳазаларини, қарашларини ўйламай-нетмай ўзбек китобхонига тақдим этишдан сақланиш лозим.
Кейинги пайтда бу гапларни айтишимга сабаб бўлган бир неча китоблар нашр этилди.
Ёзувчининг ҳар қандай тарихий шахс ҳақида ёзганда уни хоҳлаган кўйга солиб тасвирлаш ихтиёри бор. Аммо, ёзувчига тарихий шахс қиёфасини нотўғри талқин этиш ҳуқуқи берилмаган. Айниқса, бу шахс она тарихимизга мансуб бўлса, айниқса, бу шахс сиймоси бизга азиз бўлса.
“Амир Темур ҳаётидаги ғаройиботлар”, “Амир Темур салтанатида хавфсизлик хизмати” бунга ёрқин мисол бўла олади. Биринчи асар тўлалигича XIX асрда яшаган рус олими Владимир Череванскийнинг икки жилдлик “Икки тўлқин” номли асарининг Амир Темур ҳаёти ва фаолиятига бағишланган иккинчи китобидаги асоссиз ва сохта қарашлари асосида ёзилган бўлса, “Амир Темур салтанатида хавфсизлик хизмати” деб номланган ва бу ном билан илмийлик даъво қилинган асарда бирортаям тарихий манба, бирортаям илмий изоҳ йўқлиги китобхонни таажжублантиради.
“Амир Темур ҳаётидаги ғаройиботлар”да Владимир Череванскийнинг тарихий ҳақиқатларга зид, жумладан, енгилган султон Боязидни Соҳибқирон ҳузурига бўйнига арқон солиб олиб кирганлари ҳақидаги Амир Темурни қора бўёқларда акс эттирган Ғарб тарихчилигида ҳукмрон ёлғону бўҳтонларни шундай кўчириб олган, бундай кўчиришлар ҳар бир саҳифада мавжуд.
Бу ҳолат Череванскийнинг “Икки тўлқин”и иккинчи жилди билан “Амир Темур ҳаётидаги ғаройиботлар”ни солиштирганда яққол намоён бўлади. Очиғини айтиш керак, бугунги тарихий китоблар нашр этиш билан боғлиқ аҳвол жуда ташвишли.
Соҳибқирон бобомиз номи билан боғлиқ ёлғонлардан бири унинг турк султони Боязид Йилдиримга бўлган муносабатини ёритган бир қатор асарлар мавжуд. Амир Темур билан Султон Боязид ўртасидаги муносабатлар ҳалигача ойдинлашмагани учун ёлғону чалкашликлар қисман бўлса-да бартараф этилмаган. Узоқ йиллар мобайнида биз бу ойдинлик йўлини тўсишда совет тузумини баҳона қилиб келдик. Афсуски, Туркияда ҳам илм одамларининг аксарияти ўртада кечган воқеаларни фақат Амир Темурга бўлган салбий нуқтаи назарларидан келиб чиқиб баҳоладилар. Аммо кейинги йилларда турк илм дунёсида тарихий ҳужжатлар асосида масалани ёритишга қаратилган холис илмий асарлар пайдо бўла бошлади. Ўзбекистонда эса олдин ҳам, ҳозир ҳам бу мураккаб масалага чала-чулпа эътибор берилди.
Фақат бу масалага эмас, миллий тарихимизнинг жуда кўп чигал муаммоларини ёритишда ҳанузгача айрим Ғарб ва рус-совет тарихчиларининг ёлғону бўҳтонларга қурилган “асар”лари асосида иш кўришдан бутунлай қутула олмадик.
Ўтган аср бузғунчи тарихчиларининг “Амир Темур ҳузурига Султон Боязидни бўйнига арқон солиб олиб келишган”, “Амир Темур Султон Боязидни қафасга солиб қўйган” деган мутлақо ёлғону туҳматга қурилган гапларини бугун ҳам Тошкентда нашр этилган китобларда ўқишимиз мумкин.
Мана, бир мисол: тарих фанлари доктори Ҳамдам Содиқовнинг 2007 йили Тошкентдаги “Art filex” нашриётида чоп этилган “Амир Темур ҳаётидаги ғаройиботлар” китобининг 223-224 бетларида шундоқ манзара ифода этилган: “Чодирда Темурбек шатранж ўйини билан овора эди… Шу вақт чодирга Султон Маҳмудхон кириб келди. Бутун давлат ҳукмдори – Мовароуннаҳр ҳукмдори бўлган саркарда Темурнинг олдига бўйнига арқон тушган султон Боязидни олиб кирди…”
Шу қисқагина лавҳада бир назарда тутган ёлғондан ташқари 320 саҳифадан иборат бу “асар”да яна сон мингта хатоликлар мавжудлигини кўрсатиб турибди.
Биргина “Султон Боязид қафасда” мавзусида ўтган салкам етти аср мобайнида оврупаликлару руслар томонидан чизилган расмларнинг саноғига етиш қийин.
Қафас мавзуси акс этган бадиий ва илмий асарлар ҳам саноқсиз. Уларнинг сафи камайишига эса ишонгим келмайди. Майли, бу ишлар Ғарбда бўляпти. Бизда, она тарихидан бехабар бизда-чи?
Эртага Султон Боязид бўйнига арқон ташлаган тарих фанлари докторидан “ибрат” олган яна бирортаси султонни қафасга солиб қўймаслигига ким кафолат беради?
Бундан йигирма бир йил аввал нашр этилган “Соҳибқирон набираси” номли қиссамда қафас ҳақидаги иғвогарона ёлғон асоссиз эканини тарихий далиллар асосида ойдинлаштирган эдим.
“Бўйинга солинган арқон” ҳақидаги ёлғонни ҳам сўнгги йилларда ёзилган мақолаларимда тарихий ҳақиқатга зид эканини ёзганман. Аммо бугун ҳам шу ёлғонга ишонишмоқда, тарихий ҳақиқатдан узоқ китобларни ўқишмоқда.
Ўша тарихчилар Султон Боязиднинг бўйнига арқон солишдан олдин ўша давр, яъни бўлиб ўтган воқеаларни ўз кўзи билан кўрган усмонли муаррихларнинг қолдирган тарихий асарларни кўздан ўтказиши шарт эмасмиди?
Бу муаррихларнинг асосий қисми бу учрашув ҳақида ёзар эканлар, Амир Темур турк султонини иззатона кутиб олгани, у билан узоқ ҳамсуҳбат бўлгани ва ҳатто мулоқот пайтида келгусида ўзаро қуда-анда бўлиш ҳақида гаплар ҳам айтилганини қайд этганлар.
Амир Темур билан Султон Боязид ўртасидаги муносабатларни аниқлаштирадиган манбалардан бири уларнинг ўзаро ёзган мактубларидир. Йигирма икки йил аввал Туркияга борганимда, бу мактубларни кўриш насиб бўлган эди. Ўша сафар кунлари Истанбулда Ая-София номи билан машҳур, бир пайтлар насронийлар ибодатхонаси, Истанбул фатҳидан кейин масжидга ва янги даврда музейга айланган бир ярим минг йилдан зиёд тарихга эга муаззам даргоҳга устоз Эркин Воҳидов билан бирга борган эдик.
Бизни катта ҳурмат билан кутиб олган қадимий қўлёзмалар жамғармаси раҳбари суҳбат орасида “Сиз иккингиз учун жамғармамиз очиқ, қайси нодир қўлёзмани истасангиз, ҳозироқ кўрсатамиз,” дея илтифот қилди.
Эркин Воҳидов Алишер Навоий асарлари қўлёзмасини, мен Амир Темур билан Султон Боязид Йилдиримнинг ўзаро ёзишмалари – мактубларини кўрсатишни илтимос қилдик. Хуллас, Эркин ака баҳона, мен ҳам кўришни орзу қилган мактубларни кўздан кечиришга муяссар бўлдим.
АМИР ТЕМУР ВА ЕВРОПА
Сўнгги йилларда туркча сайтларда эълон қилинган Амир Темур билан Султон Боязиднинг ўзаро ёзишмалари билан танишиб, уларни ўргана бошладим.
Айни шу сабабдан, юқоридаги гапимни яна такрорлайман: икки турк ҳукмдори ўртасидаги муносабатларни аниқ-равшан билиш учун мактубларни ўрганиш, таҳлил этиш жуда муҳимдир.
Тадқиқотчи олима Дилрабо Абдуллаеванинг айнан шу мавзуга бағишланган мақоласидаги мана бу жумлаларга эътибор қаратаман: (Амир Темур томонидан) Йилдирим Боязидга юборилган номада эса унинг асли насаби кемачи туркман бўлгани айтилиб, шу кунгача уруш очмай турилгани (сабаблари) баён этилади.
“Сен фаранг кофирлари била ғазотга машғулсен. Ва агар биз ул сори борсак, мусулмонлар ташвишда бўлурлар ва кофирлар шодмон бўлғайлар. Зинҳор базинҳорким атоларингнинг тариқаларини сақлағил ва аёғингни ўз ҳаддингдин узотмағил, ўзунгга мағрур бўлмағил”.
Келтирилган бу гаплар яна бир ёлғонни яланғочлайди: мустақилликнинг дастлабки йилларида Ғарбга ёқиш масаласида айтилган, тарихий ҳақиқатдан кўра, сиёсий нуқта назарга амал қилиб, “Амир Темур Европа халоскори” деб жар солганимиз ҳам асоссиз эканини кўрсатади.
Худди шунингдек, усмонлилардан халос этгани учун миннатдорлик рамзи сифатида Европада Амир Темурга ҳайкал ўрнатилган, деган гап ҳам қуп-қуруқ лоф эди.
Аниғини айтадиган бўлсак, ҳайкал эмас, бемалол иш столи устига қўйса бўладиган кичкина ҳайкалча мавжуд бўлган. Европа ҳамжамияти билан бу асоссиз гапларни айтмасдан ҳам яқинлашиш мумкин, деб ўйлайман. Дунёнинг тараққий топган қисми билан яқинлашиш учун лоф ва ёлғон ишлатиш шарт эмас.
УЛАР СОҲИБҚИРОННИ ИЛОҲИЙЛАШТИРИБ, ГЎЁКИ ФАРИШТАГА АЙЛАНТИРИБ ЁЗИШИМНИ ИСТАЙДИ
Бир нечта театр раҳбарлари мендан Амир Темур ҳақида пьеса ёзиб беришимни сўрашди. Лекин мен бу таклифларни рад этишга мажбур бўлдим. Чунки ўша театрлар раҳбарларининг мақсадини жуда яхши биламан. Улар Соҳибқиронни илоҳийлаштириб, гўёки фариштага айлантириб ёзишимни истайди. Бу менинг шу пайтгача орттирган тажрибаларим, илму адабиёт хусусидаги тушунчаларимга зид келади.
Ҳар қандай тарихий шахс ҳаёти ва фаолиятини безамасдан, лоф қўшмасдан, борича кўрсатишимиз керак. Акси бўлгани учун ҳам ҳамон Амир Темурнинг мукаммал образини ярата олмаётгандирмиз.
Эҳ-ҳе, Амир Темур ҳақида ҳали қанча асарлар, пьесалар ёзишга етадиган мавзулар бор. Афсуски, биз фақат муз тоғининг сув юзига чиқиб турган учини кўрибгина хулосалар ясаймиз.
Ўз ўрнини топишга уринаётган миллий адабиётимиз ва тарих илми олдида ҳам фақат ягона қатъий мезон кўндаланг турмоғи, яъни: ўтмишимиз ёки аждодларимиз фаолиятини, улар қолдирган меросга бағишланган асарлар фақат ва фақат бадиий жиҳатдан юксак, илмий асосланган бўлмоғи лозим. Ёзилган асарларни фақатгина Амир Темур ёки Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий ёки Мирзо Бобур ҳақида ёзилгани учунгина мақтамасдан, бу асарларда акс этган тарихимиз, аждодларимиз ҳаёти нечоғли ҳаққоний, нечоғли бадиий юксак ифодаланганини теран таҳлил этишимиз шарт.
Фақат шундай бўлгандагина, сохта ва бадиий саёз асарлар пайдо бўлишини олдини олишимиз мумкин.
Хуршид Қодиров суҳбатлашди.
M: www.uza.uz
Uzoq yillar Sohibqiron mavzusi asl ilm va chinakam adabiyot emas, soxta va yolgʻon demagogiya quroliga aylandi. Ayrimlar uchun Temur haqida yozish kun kechirish manbaiga aylandi.
АYRIMLАR UCHUN АMIR TEMUR HАQIDА
YOZISH KUN KECHIRISH MАNBАIGА АYLАNDI
Oʼzbekiston xalq shoiri Xurshid Davron bilan suhbat
“Biz kim – maliki (mulki emas) Turon, Amiri Turkistonmiz! Biz kim millatlarning eng ulugʻi, eng qadimi – Turkning bosh boʻgʻinimiz!”
Amir Temur.
Amir Temur va temuriylar saltanati dunyo tamaddunida oʻchmas iz qoldirgan. Shu sababdan ham temuriylarning zafarli yurishlari, ilm-fan ahliga koʻrsatilgan eʼtibor va boshqa tarix zarvaraqlaridan joy olgan olamshumul voqealar hamon muhokama etiladi.
Mustaqillik bizga tariximizni xolis va haqqoniy idrok etish, nomlari unutilishga mahkum etilgan ajdodlarimiz haqida toʻlaqonli bilish imkoniyatini qaytardi. Mana shu imkoniyat tufayli tariximizning nomaʼlum sahifalari va qatagʻon etilgan bobolarimizga bagʻishlab asarlar yozishga yoʻl ochildi.
Bergan imkoniyatlardan faqat isteʼdodli va fidoyi olimu adiblargina emas, butun “ilmiy-ijodiy faoliyati” davomida ulugʻ mutafakkirlarimizni, shu jumladan, Amir Temur va temuriylarni qoralab, ularga qarshi kurashib kelgan olimlik daʼvosidagi kimsalar ham unumli foydalandi va foydalanishmoqda.
Bir paytlar kolxozlashtirish yoki gugurt fabrikasi tarixini yozib ilmiy unvon olgan, shoʻro “qahramon”larini olqishlab uzundan-uzoq sheʼriy romanlar yozgan ilmu adabiyotdagi flyugertabiat ijodkorlar bir dumalab “Amir Temur”chilarga aylandi, bir umr Amir Temurga qarshi kurashgan olimlarning ayrimlari “Bosh Temurchilar” sifatida tan olindi.
Uzoq yillar Sohibqiron mavzusi asl ilm va chinakam adabiyot emas, soxta va yolgʻon demagogiya quroliga aylandi. Ayrimlar uchun Temur haqida yozish kun kechirish manbaiga aylandi.
Gapimga ishoning, shu paytgacha Sohibqiron haqida nashr etilayotgan kitoblarning uchdan ikki qismi na ilmga, na adabiyotga aloqasi bor.
Adabiyot tarixidan bilamizki, millatning buyuk insonlari haqida asar yozish ulkan mehnat, katta jasorat va buyuk masʼuliyatni talab qiladi. Aytish lozimki, Amir Temurdek serqirra faoliyatga ega shaxs haqida yozishga chogʻlangan har bir ijodkor oʻnlab, balki yuzlab qadimiy qoʻlyozmalar changu toʻzoni-yu bu asotirlar taxlangan javonlarga tirkab qoʻyilgan tikka narvonlar orqali chiqib borishga mahkumdir.
Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Oybek, Odil Yoqubov hayoti va faoliyati, ular qoldirgan tarixiy asarlar buning yorqin misolidir.
Oʻtgan asrning mustaqillikkacha boʻlgan davri mobaynida oʻzbek adabiyotida Amir Temur haqida, ustoz Asqad Muxtorning “Insonga qulluq qiladurmen” nomli yuksak asaridan boshqa, jiddiy bir badiiy asar yaratilmadi. Albatta, buni izohlaydigan maʼlum sabablar bor.
Ilgari Amir Temur va boshqa tarixiy shaxslar haqidagi asarlar jiddiy koʻrikdan oʻtkazilgan boʻlsa, bugunga kelib pala-partish, xom-xatala va tarixiy materialdan mutlaqo bexabar, tarixiy hujjatu qoʻlyozmalarni chuqur oʻzlashtirmagan mualliflarning asarlarini muhokamasiz, ilmiy ekspertizasiz chop etish odat tusiga kira boshladi.
Ustoz olimlarimizdan biri “ota-bobolarimizdan qolgan ulkan maʼnaviy boylik, qoʻlyozma asarlar Qizilqum sahrosiga sochilib ketgan oltinni eslatadi, bu asarlar dunyo kutubxona, muzeylariga sochilib ketgan”, deb yozganini eslayman.
Darhaqiqat, jahondagi birorta mashhur kutubxona yoʻqki, u yerda xalqimiz tarixi va adabiyotiga tegishli qoʻlyozma asar boʻlmasin. Britaniya muzeyi, Parij milliy kutubxonasi, Oksford, Kembrij, Sorbonna, Xarvard, Yel universiteti kutubxonalari, Gollandiya, Germaniya, Ispaniya, Italiya, Vatikan kutubxonalari hamda Rossiya, Misr, Turkiya, Eron, Hindiston, Pokistondagi kutubxonalarda oʻzimiz saqlay olmagan koʻplab yozma adabiyotlarimiz namunalari avaylab asrab kelinmoqda.
Hindistonning dunyoga mashhur Patna shahridagi kutubxonadagi bir nodir qoʻlyozmada Sharq hukmdorlari, shu jumladan, Amir Temur saltanatining vazirlari haqida maʼlumotlar yozilgani haqida oʻqiganimga ham 40 yildan oshdi.
Ammo, hanuzgacha biz bu xususda aniq maʼlumotga ega emasmiz. Bir paytlar bir yozuvchining oʻzi toʻqib chiqargan vazirlarning nomlari asardan asarga koʻchib yuradi.
Yillar mobaynida oʻzbek tarixshunos olimlari oldida turgan vazifalar chala-chulpa amalga oshirildi. Bu vazifalarni aniqlashtirish, mukammal tartibga solishni oʻylab koʻrish kerak.
Birinchidan, tariximizga oid, shu jumladan, Amir Temur shaxsiyati va faoliyatiga oid asl manbalarni mukammal bir tartib asosida nashr etishni yoʻlga qoʻyishimiz kerak.
Ikkinchidan, oʻtgan ajdodlarimizga bagʻishlangan dunyo ilmi va adabiyotidagi ilmiy-badiiy asarlarning toʻlaqonli katalogi mufassal bayoni, kamchiliklari-yu yutuqlari qayd etilgan sharhlar bilan tayyorlashimiz zarur.
Dunyo adabiyotida Sohibqiron haqida juda koʻp kitoblar nashr etilgan. Ular orasida oʻzbek kitobxoni oʻqishi lozim boʻlganlari ham talaygina. Ularni jiddiy tanlov yoʻli bilan nashr etish uchun til biladigan yosh tarjimonlarni, maslahat berishga qodir tarixchilarni jalb etish darkor.
YOZUVCHIGA TARIXIY SHAXS QIYOFASINI NOTOʻGʻRI TALQIN ETISH HUQUQI BЕRILMAGAN
Tarix, shu jumladan, oʻtmish shaxslari hamisha himoyaga muhtoj boʻladi. Goʻyo bir paytlar boʻlib oʻtgan voqealar oʻzgarmas va ularning ishtirokchilari haqida hamma gap aytilgandek tuyulsa-da, yuzaga chiqayotgan yangi ijtimoiy jarayonlar taʼsirida tarixga boʻlgan munosabat jiddiy oʻzgarishlarni kechirmoqda.
Biz Gʻarbu Sharqda bobolarimiz haqida yozilgani uchungina duch kelgan kitobni emas, xolis va asosli qarashlar aks etgan kitoblarnigina oʻzbek tiliga tarjima qilishimiz kerak.
Yana eng muhimi, Gʻarb, yaʼni ingliz, rus, fransuz olimlarining oʻtmishda, kecha va bugun Sohibqiron xususida, uning faoliyati bilan bogʻliq biron bir tarixiy voqea haqida yozgan mulohazalarini, qarashlarini oʻylamay-netmay oʻzbek kitobxoniga taqdim etishdan saqlanish lozim.
Keyingi paytda bu gaplarni aytishimga sabab boʻlgan bir necha kitoblar nashr etildi.
Yozuvchining har qanday tarixiy shaxs haqida yozganda uni xohlagan koʻyga solib tasvirlash ixtiyori bor. Ammo, yozuvchiga tarixiy shaxs qiyofasini notoʻgʻri talqin etish huquqi berilmagan. Ayniqsa, bu shaxs ona tariximizga mansub boʻlsa, ayniqsa, bu shaxs siymosi bizga aziz boʻlsa.
“Amir Temur hayotidagi gʻaroyibotlar”, “Amir Temur saltanatida xavfsizlik xizmati” bunga yorqin misol boʻla oladi. Birinchi asar toʻlaligicha XIX asrda yashagan rus olimi Vladimir Cherevanskiyning ikki jildlik “Ikki toʻlqin” nomli asarining Amir Temur hayoti va faoliyatiga bagʻishlangan ikkinchi kitobidagi asossiz va soxta qarashlari asosida yozilgan boʻlsa, “Amir Temur saltanatida xavfsizlik xizmati” deb nomlangan va bu nom bilan ilmiylik daʼvo qilingan asarda birortayam tarixiy manba, birortayam ilmiy izoh yoʻqligi kitobxonni taajjublantiradi.
“Amir Temur hayotidagi gʻaroyibotlar”da Vladimir Cherevanskiyning tarixiy haqiqatlarga zid, jumladan, yengilgan sulton Boyazidni Sohibqiron huzuriga boʻyniga arqon solib olib kirganlari haqidagi Amir Temurni qora boʻyoqlarda aks ettirgan Gʻarb tarixchiligida hukmron yolgʻonu boʻhtonlarni shunday koʻchirib olgan, bunday koʻchirishlar har bir sahifada mavjud.
Bu holat Cherevanskiyning “Ikki toʻlqin”i ikkinchi jildi bilan “Amir Temur hayotidagi gʻaroyibotlar”ni solishtirganda yaqqol namoyon boʻladi. Ochigʻini aytish kerak, bugungi tarixiy kitoblar nashr etish bilan bogʻliq ahvol juda tashvishli.
Sohibqiron bobomiz nomi bilan bogʻliq yolgʻonlardan biri uning turk sultoni Boyazid Yildirimga boʻlgan munosabatini yoritgan bir qator asarlar mavjud. Amir Temur bilan Sulton Boyazid oʻrtasidagi munosabatlar haligacha oydinlashmagani uchun yolgʻonu chalkashliklar qisman boʻlsa-da bartaraf etilmagan. Uzoq yillar mobaynida biz bu oydinlik yoʻlini toʻsishda sovet tuzumini bahona qilib keldik. Afsuski, Turkiyada ham ilm odamlarining aksariyati oʻrtada kechgan voqealarni faqat Amir Temurga boʻlgan salbiy nuqtai nazarlaridan kelib chiqib baholadilar. Ammo keyingi yillarda turk ilm dunyosida tarixiy hujjatlar asosida masalani yoritishga qaratilgan xolis ilmiy asarlar paydo boʻla boshladi. Oʻzbekistonda esa oldin ham, hozir ham bu murakkab masalaga chala-chulpa eʼtibor berildi.
Faqat bu masalaga emas, milliy tariximizning juda koʻp chigal muammolarini yoritishda hanuzgacha ayrim Gʻarb va rus-sovet tarixchilarining yolgʻonu boʻhtonlarga qurilgan “asar”lari asosida ish koʻrishdan butunlay qutula olmadik.
Oʻtgan asr buzgʻunchi tarixchilarining “Amir Temur huzuriga Sulton Boyazidni boʻyniga arqon solib olib kelishgan”, “Amir Temur Sulton Boyazidni qafasga solib qoʻygan” degan mutlaqo yolgʻonu tuhmatga qurilgan gaplarini bugun ham Toshkentda nashr etilgan kitoblarda oʻqishimiz mumkin.
Mana, bir misol: tarix fanlari doktori Hamdam Sodiqovning 2007 yili Toshkentdagi “Art filex” nashriyotida chop etilgan “Amir Temur hayotidagi gʻaro
yibotlar” kitobining 223-224 betlarida shundoq manzara ifoda etilgan: “Chodirda Temurbek shatranj oʻyini bilan ovora edi… Shu vaqt chodirga Sulton Mahmudxon kirib keldi. Butun davlat hukmdori – Movarounnahr hukmdori boʻlgan sarkarda Temurning oldiga boʻyniga arqon tushgan sulton Boyazidni olib kirdi…”
Shu qisqagina lavhada bir nazarda tutgan yolgʻondan tashqari 320 sahifadan iborat bu “asar”da yana son mingta xatoliklar mavjudligini koʻrsatib turibdi.
Birgina “Sulton Boyazid qafasda” mavzusida oʻtgan salkam yetti asr mobaynida ovrupaliklaru ruslar tomonidan chizilgan rasmlarning sanogʻiga yetish qiyin.
Qafas mavzusi aks etgan badiiy va ilmiy asarlar ham sanoqsiz. Ularning safi kamayishiga esa ishongim kelmaydi. Mayli, bu ishlar Gʻarbda boʻlyapti. Bizda, ona tarixidan bexabar bizda-chi?
Ertaga Sulton Boyazid boʻyniga arqon tashlagan tarix fanlari doktoridan “ibrat” olgan yana birortasi sultonni qafasga solib qoʻymasligiga kim kafolat beradi?
Bundan yigirma bir yil avval nashr etilgan “Sohibqiron nabirasi” nomli qissamda qafas haqidagi igʻvogarona yolgʻon asossiz ekanini tarixiy dalillar asosida oydinlashtirgan edim.
“Boʻyinga solingan arqon” haqidagi yolgʻonni ham soʻnggi yillarda yozilgan maqolalarimda tarixiy haqiqatga zid ekanini yozganman. Ammo bugun ham shu yolgʻonga ishonishmoqda, tarixiy haqiqatdan uzoq kitoblarni oʻqishmoqda.
Oʻsha tarixchilar Sulton Boyazidning boʻyniga arqon solishdan oldin oʻsha davr, yaʼni boʻlib oʻtgan voqealarni oʻz koʻzi bilan koʻrgan usmonli muarrixlarning qoldirgan tarixiy asarlarni koʻzdan oʻtkazishi shart emasmidi?
Bu muarrixlarning asosiy qismi bu uchrashuv haqida yozar ekanlar, Amir Temur turk sultonini izzatona kutib olgani, u bilan uzoq hamsuhbat boʻlgani va hatto muloqot paytida kelgusida oʻzaro quda-anda boʻlish haqida gaplar ham aytilganini qayd etganlar.
Amir Temur bilan Sulton Boyazid oʻrtasidagi munosabatlarni aniqlashtiradigan manbalardan biri ularning oʻzaro yozgan maktublaridir. Yigirma ikki yil avval Turkiyaga borganimda, bu maktublarni koʻrish nasib boʻlgan edi. Oʻsha safar kunlari Istanbulda Aya-Sofiya nomi bilan mashhur, bir paytlar nasroniylar ibodatxonasi, Istanbul fathidan keyin masjidga va yangi davrda muzeyga aylangan bir yarim ming yildan ziyod tarixga ega muazzam dargohga ustoz Ekin Vohidov bilan birga borgan edik.
Bizni katta hurmat bilan kutib olgan qadimiy qoʻlyozmalar jamgʻarmasi rahbari suhbat orasida “Siz ikkingiz uchun jamgʻarmamiz ochiq, qaysi nodir qoʻlyozmani istasangiz, hoziroq koʻrsatamiz,” deya iltifot qildi.
Erkin Vohidov Alisher Navoiy asarlari qoʻlyozmasini, men Amir Temur bilan Sulton Boyazid Yildirimning oʻzaro yozishmalari – maktublarini koʻrsatishni iltimos qildik. Xullas, Erkin aka bahona, men ham koʻrishni orzu qilgan maktublarni koʻzdan kechirishga muyassar boʻldim.
AMIR TЕMUR VA YEVROPA
Soʻnggi yillarda turkcha saytlarda eʼlon qilingan Amir Temur bilan Sulton Boyazidning oʻzaro yozishmalari bilan tanishib, ularni oʻrgana boshladim.
Ayni shu sababdan, yuqoridagi gapimni yana takrorlayman: ikki turk hukmdori oʻrtasidagi munosabatlarni aniq-ravshan bilish uchun maktublarni oʻrganish, tahlil etish juda muhimdir.
Tadqiqotchi olima Dilrabo Abdullayevaning aynan shu mavzuga bagʻishlangan maqolasidagi mana bu jumlalarga eʼtibor qarataman: (Amir Temur tomonidan) Yildirim Boyazidga yuborilgan nomada esa uning asli nasabi kemachi turkman boʻlgani aytilib, shu kungacha urush ochmay turilgani (sabablari) bayon etiladi.
“Sen farang kofirlari bila gʻazotga mashgʻulsen. Va agar biz ul sori borsak, musulmonlar tashvishda boʻlurlar va kofirlar shodmon boʻlgʻaylar. Zinhor bazinhorkim atolaringning tariqalarini saqlagʻil va ayogʻingni oʻz haddingdin uzotmagʻil, oʻzungga magʻrur boʻlmagʻil”.
Keltirilgan bu gaplar yana bir yolgʻonni yalangʻochlaydi: mustaqillikning dastlabki yillarida Gʻarbga yoqish masalasida aytilgan, tarixiy haqiqatdan koʻra, siyosiy nuqta nazarga amal qilib, “Amir Temur Yevropa xaloskori” deb jar solganimiz ham asossiz ekanini koʻrsatadi.
Xuddi shuningdek, usmonlilardan xalos etgani uchun minnatdorlik ramzi sifatida Yevropada Amir Temurga haykal oʻrnatilgan, degan gap ham qup-quruq lof edi.
Anigʻini aytadigan boʻlsak, haykal emas, bemalol ish stoli ustiga qoʻysa boʻladigan kichkina haykalcha mavjud boʻlgan. Yevropa hamjamiyati bilan bu asossiz gaplarni aytmasdan ham yaqinlashish mumkin, deb oʻylayman. Dunyoning taraqqiy topgan qismi bilan yaqinlashish uchun lof va yolg’on ishlatish shart emas.
ULAR SOHIBQIRONNI ILOHIYLASHTIRIB, GOʻYOKI FARISHTAGA AYLANTIRIB YOZISHIMNI ISTAYDI
Bir nechta teatr rahbarlari mendan Amir Temur haqida pyesa yozib berishimni soʻrashdi. Lekin men bu takliflarni rad etishga majbur boʻldim. Chunki oʻsha teatrlar rahbarlarining maqsadini juda yaxshi bilaman. Ular Sohibqironni ilohiylashtirib, goʻyoki farishtaga aylantirib yozishimni istaydi. Bu mening shu paytgacha orttirgan tajribalarim, ilmu adabiyot xususidagi tushunchalarimga zid keladi.
Har qanday tarixiy shaxs hayoti va faoliyatini bezamasdan, lof qoʻshmasdan, boricha koʻrsatishimiz kerak. Aksi boʻlgani uchun ham hamon Amir Temurning mukammal obrazini yarata olmayotgandirmiz.
Eh-he, Amir Temur haqida hali qancha asarlar, pyesalar yozishga yetadigan mavzular bor. Afsuski, biz faqat muz togʻining suv yuziga chiqib turgan uchini koʻribgina xulosalar yasaymiz.
Oʻz oʻrnini topishga urinayotgan milliy adabiyotimiz va tarix ilmi oldida ham faqat yagona qatʼiy mezon koʻndalang turmogʻi, yaʼni: oʻtmishimiz yoki ajdodlarimiz faoliyatini, ular qoldirgan merosga bagʻishlangan asarlar faqat va faqat badiiy jihatdan yuksak, ilmiy asoslangan boʻlmogʻi lozim. Yozilgan asarlarni faqatgina Amir Temur yoki Mirzo Ulugʻbek, Alisher Navoiy yoki Mirzo Bobur haqida yozilgani uchungina maqtamasdan, bu asarlarda aks etgan tariximiz, ajdodlarimiz hayoti nechogʻli haqqoniy, nechogʻli badiiy yuksak ifodalanganini teran tahlil etishimiz shart.
Faqat shunday boʻlgandagina, soxta va badiiy sayoz asarlar paydo boʻlishini oldini olishimiz mumkin.
