10 АПРЕЛ — БУЮК АДИБ АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ ТАВАЛЛУДИНИНГ 127 ЙИЛЛИГИ

  Адиб Қодирийнинг ҳаёти, асарлари, жуда катта миқёсда олиб борган ижтимоий-маданий фаолияти тўғрисида олимларнинг аллақанча тадқиқот китоблари, замондошларининг баҳарнав хотиралари битилган, аксар ўқувчиларимиз улардан имкон қадар хабардорлар, бунинг устига ўтган асрнинг то йигирманчи йилларининг бошларидан бери ҳали ҳанузгача бу улуғ адиб ижодиётининг қирралари ва хусусиятлари борасида адабиётшуносликда ранг-баранг баҳслар ҳам тугаган эмас, чўғи сўнган эмас, алангалар дам кўтарилиб, дам паса­йиб туради, лекин ҳозирги адабиётшуносликнинг илғор намояндалари бўлиб ўтган баҳс­ларни сарагини саракка, пучагини пучакка ажратиб, ўз одил баҳосини беришга муяссар бўлди.

Бахтиёр Назаров
ҚОДИРИЙ ҚУДРАТИ

Абдулла Қодирий… Ўзбек насрини юксак рутбаларга кўтарган, китобийлашган тилимизга жонли халқ оҳангларини олиб кирган қилқалам адиб. Жаҳон адабиётида довруқ қозонган забардаст романнавислар панжасига дадил панжа уриб, ўзбек романчилигига асос солган нуктадон ижодкор, соҳир санъаткор. Зулмдан қадди дол бўлган миллат маърифатини ҳаётий аъмол деб билган, бу йўлда борини нисор этган улуғқалб шахс. Умрининг сўнгги лаҳзаларигача эрк дея нафас олган ҳурриятсевар зиёли…

Ҳар йили 10 апрел санаси Абдулла Қодирий таваллуд топган кун сифатида нишонланади. Қутлуғ сана муносабати билан    академик Бахтиёр НАЗАРОВ билан севимли адибимиз шахси ва ижоди хусусида суҳбатлашдик.

— Домла, ахборот муносабатлари тобора тиғизлашаётган замонимизда бадиий адабиёт мамлакатни дунёга танитувчи энг қудратли воситалардан бирига айланмоқда. Мана шундай ўзгаришлар даврида адабиёт аҳли олдида Абдулла Қодирий шахси ва ижодини ўрганиш бўйича қандай вазифалар турибди?

— Миллий адабиётимизни Абдулла Қодирий каби забардаст ижодкорларимизни танитиш билан дунёга олиб чиқиш мумкин. Мумтоз адабиётимизда Алишер Навоий беназир бўлса, ХХ аср насрида Абдулла Қодирийга тенглашадиган ижодкор йўқ. Бугунги давргача қилинган тадқиқотлар қимматини пасайтирмаган ҳолда айтмоқчиманки, улуғ адиб ижодини янгича қарашда ўрганиш пайти келди. Бугун биз Қодирий асарларини Балзак, Шекспир, Толстой, Достоевский каби мана мен деган ёзувчилар ижоди билан қиёсан ўрганишимиз керак.

Бу борада Иззат Султон, Матёқуб Қўшжонов, Ҳабибулла Қодирий, Шеркон Қодирий, Собир Мирвалиев, Набижон Боқий… яна кўп ижодкорлар асарлар ёзган. Аммо бугунги замон ўқувчиси буткул янгича ёндашувдаги тадқиқотларни талаб қилаяпти. Адиб асарларини талқин қилишда фақат романтика, муҳаббат мотивларига урғу бериш фурсати ўтди. Қодирий фақат ишқ-муҳаббатни эмас, ўтмиш, бугун ва келажак учун аҳамиятли бўлган долзарб мавзуларни қаламга олган. Адиб асарларининг ана шу умрбоқий жиҳатларини очиб бериш керак. Бу энди хорижий тилларни пухта эгаллаган, Шарқу Ғарб адабиётига ошно бўлган янги авлод адабиётшунослари зиммасидаги вазифадир.

Шу билан бирга, Қодирий номига муносиб, унинг ижодкор ва шахс сифатидаги сиймосини очиб берадиган бадиий асарлар, картиналар, филмлар ҳам яратиш зарур. Юртимизда миллий истиқлол ғоясини шакллантириш, уни ёш авлод тафаккурига сингдириш йўлида саъй-ҳаракатлар қилинаётган бир даврда эрк учун бошини тиккан, ширин жонидан кечган Қодирий каби улуғ сиймоларимизни ёшларимизга яхшироқ танитишимиз даркор.

— Севимли адибимиз сўз санъати мўъжизалари бўлмиш романларини ёзгунга қадар Шарқу Ғарб адабиётидаги романнавислик анъаналари синчковлик билан ўрганиб чиққан. Илк тажрибага қўл урган ижодкор аввал-бошда беихтиёр тақлидга йўл қўйиши мумкин. Ёзувчи романларида тақлид сезиладими?

— Тўғри, Қодирий ўз давригача бўлган романчилик анъаналарини пухта ўрганган. Аксар адабиётшуносларимиз у араб адиби Жўржи Зайдон романларини кўп мутолаа қилганига урғу беришади. Қодирий фақат Зайдон ижоди билан эмас, жаҳон адабиётининг, хусусан, рус, франтсуз, инглиз адабиётининг забардаст вакиллари асарлари билан яқиндан таниш бўлган. “Алпомиш”, “Кунтуғмиш” каби халқ эпосларини, мумтоз адабиётимизни жуда яхши билган. Қодирийнинг буюклиги шундаки, у романчиликка илк бор қўл урган бўлса-да, тақлидга берилмаган, салафлар таъсирига тушиб қолмаган, ўхшаши йўқ романлар ярата олган. Бу жиҳатдан, Мухтор Авезов “Абдулла Қодирий романлари 1920-йилларда гўё текис саҳрода тўсатдан Помир тоғлари вужудга келгандек пайдо бўлди…” деб ёзганида ҳақ эди. Аммо иккинчи жиҳатдан, Абдулла Қодирий асарлари теп-текис чўлда пайдо бўлди, дейиш мунозарали. Негаки, унга қадар адабиётимизнинг Навоий, Бобур каби баланд тоғлари, ХХ аср бошларида эса Чўлпон, Фитрат каби ёндош тоғчалари  бор эди. Ўзидаги имконият ва истеъдодни юзага чиқара олган одам буюкдир. Қодирий ҳам худо юқтирган истеъдодини юзага чиқарди, ўзини топа олди.

— “Ўткан кунлар”ни мутолаа қилганлар у ёқда турсин, бу ҳақда сўзлаганлар омонсиз жазоланган машъум даврларда ҳам асар ҳақиқий адабиёт муҳиблари орасида қўлма-қўл бўлиб ўқилаверди. Китобхон асарнинг ҳар бир сатрини дилига жо қилди. Сизнингча, асарнинг умрбоқийлиги сири нимада?

— Қодирийни Қодирий қилган – унинг бетакрор бадиияти! Ватан ҳақида, эрк ҳақида, муҳаббат ҳақида Қодирийгача ҳам кўп ижодкорлар ёзган. Аммо замон ўтса-да, чин адабиёт ихлосмандлари уни севиб ўқимоқда, ижодидан кашфиётлар топиб чарчамаётир. Шўро замонида қилдан қийиқ ахтарган мафкурачилар улуғ адибга “асарларида синфий курашни кўрсатмаган, юқори табақа вакилларини қаҳрамон қилиб олган, мусулмончиликни тарғиб қилган, диннинг тегирмонига сув қуйган” каби турли айбловларни ағдариб келган. Ёзувчи синфийлик каби ўта жўн ва сунъий қолипларга итоат этмагани айни ҳақиқат. Жасоратли адиб сотсиалистик реализмдан бошқаси тан олинмаган даврда умумбашарий қадриятларга суянган ҳолда қалам тебратган. Ёзувчи асарларининг қиммати ва қудрати ҳам шунда.

— Адабиётшунос олим сифатида шаклланишингизга Қодирий ижоди ва шахси қандай таъсир қилган?

— Каминанинг адабиётга ихлос қўйишида Абдулла Қодирийнинг улуғ хизмати бор. Отам хат-саводли, адабиётга меҳр қўйган инсон эди. Онамнинг ҳикоя қилиб беришларича, кўҳна сандиғимизда “Кунтуғмиш” ва “Ўткан кунлар” китоблари сақланаркан. Замон таҳликали, ўз даврининг мумтоз асарларини ўқиш ман этилган. Ўша пайтда ҳам маҳалладаги адабиёт шинавандалари кечаси жам бўлиб, эшикни беркитиб, хира фонус ёруғида “Кунтуғмиш” ва “Ўткан кунлар”ни мутолаа қилган экан. Онамдан бу ҳикояни эшитган пайтимда 10-12 яшар бола эдим. Албатта, у маҳаллар “Ўткан кунлар”нинг қандай асарлигини тушунмаганман. Аммо ўзимча одамлар кечаси ухламасдан, эшикка пойлоқчи қўйиб ўқийдиган бу китоб қандай экан-а, деб ўйлаганман…

Талабалик пайтларим Қодирийни сўз санъаткори сифатида росмона таниганман. Университетда Чўлпон, Фитрат, Қодирий асарларини ёддан ўқиб берадиган домлаларимиз бор эди. Ёзувчи шахсидаги миллатпарварлик, жасорат, фидойилик, бирсўзлилик, жисмоний меҳнатга ўчлик, ҳалоллик ва холислик менга қаттиқ таъсир қилган.

— Миллатпарвар адиб ижодида шўроларни қўллаб-қувватловчи асарлар ҳам бор. Буни қандай изоҳлаган бўлардингиз?

— Мен ёзувчига инсон сифатида баҳо бериш тарафдориман. Инсон зотига ишониш, алданиш, умид қилиш каби туйғулар хос. Шўро ҳокимиятининг илк йилларида юз берган ўзгаришлар, саводсизлика қарши кураш, таълим масканларининг очилишини кўриб, ёзувчи кўнглида ҳам умид уйғонган. Шўро доҳийларининг миллатларга озодлик бериш ҳақида ваъдаларини эсланг. Қодирий ўз даври зиёлилари каби бундай ёлғонларга ишонгани учун ҳам замон ўзгаришларини ёқлаб асарлар ёзгандир. Аммо у мустабид тузумнинг мақсади миллатлар эркини бўғиш, уларга зулм ўтказиш эканини тез англаб етган. Шу боис ҳам, асарларида ҳурриятни байроқ қилган. Улуғ адиб шўро жаллодлари қилич яланғочлаб турган пайтларда ҳам имонини йўқотмаган, эътиқодига хиёнат қилмаган.

— “Ўзбек тили камбағал эмас, балки ўзбек тилини камбағал дегувчиларнинг ўзи камбағал. Улар ўз нодонликларини ўзбек тилига тўнкамасинлар”, деб ёзади куйинчак адиб. Абдулла Қодирийнинг она тилимиз жозибаси ва қудратини кўрсатишдаги хизмати қандай?

— Прозамизда Абдулла Қодирийнинг бадиий тилига тенг келадиган гўзал тил йўқ! Бадиий тилни кўпчилик адабий тил билан чалкаштиради. Бадиий тил ҳар бир ижодкорнинг индивидуал услуби, ўзига хос тилидир. Шу маънода бадиий тил норма бўлмайди. Қодирий ўз бадиий тилини ярата олган сўз санъаткоридир.

Кумушга “ҳарорати ғариза” етиб, бемор бўлиб юрган кунларда ариқ бўйига юзини ювиш учун чиққан лавҳани ёдга олайлик. “Ариқнинг мусаффо тиниқ суви ёвошғина оқиб келар, Кумушбибининг қаршисиға етканда гўёки, унинг таъзими учун секингина бир чарх уриб қўяр, ўз устида ўлтурган соҳиранинг сиҳрига мусаххар бўлған каби тағи бир каттароқ доирада айлангач, оҳистағина кўприк остиға оқиб кетар эди…” Сувга нисбатан ювош сифати ишлатилиши бошқа ижодкорда учрамайди. Оби ҳаётнинг “ёвошғина” оқиши тасодиф эмас. Зотан, у ҳам ариқ бўйида ўтирган соҳибжамолнинг чиройига бир зум бўлса-да тўйиш учун атайин секинлаб оқаётгандек. Бу сўз айни пайтда Кумушнинг табиати, тийнатига ишора. Ёзувчи сувнинг чарх уриб оқишида ҳам соҳира қизга изҳори ишқни кашф этади. Муаллиф сатрларни юрак ҳовучлаб ўқиётган китобхоннинг кайфиятини аниқ-таниқ тасаввур этаётгандек, ҳолатни янада кучайтиради: “Ариқ сувининг ниҳоятсиз бу ҳаракатини узоқ кўздан кечириб ўлтурғач, қўл узатиб сувдан олди ва юзини ювди. Унинг юзини ўпиб тушкан сув томчилари билан ариқ ҳаракатка келиб чайқалди, гўёки сув ичида бир фитна юз берган эди…” Соҳибжамол қизнинг юзини ўпиб тушган сувнинг ариққа қайтиб тушиши билан исён ва ғалаён кўтарилганида ҳам рамзий маъно бор. Кумушнинг юзидан бўса олган томчиларнинг саодати қолган томчиларни ҳасад ўтида ёндирган-да… Романнинг ҳар бир саҳифасидан бадиий маҳоратга далил бўладиган бу каби сатрларни ўқиш ва уқиш мумкин. Ёзувчи асарларига етти ёшдан етмиш ёшгача – барча китобхонлар маҳлиё бўлиши ҳам шундандир.

Қодирийни ўқиб, унинг сўз бойлигига тасанно айтмасликнинг иложи йўқ. Адибнинг романларида ўзига хос бадиий тил, “Тошпўлат тажанг нима дейди?”, “Калвак маҳзумнинг хотира дафтаридан” каби ҳажвий асарларида мутлақо бошқа бадиий тилни кўрасиз. Гўё бошқа-бошқа муаллиф ёзгандек.

— «Ўткан кунлар», «Меҳробдан чаён» романлари рус, озарбайжон, латиш, литва, татар, туркман, уйғур, қирғиз, қозоқ, қорақалпоқ, араб, италян, инглиз, немис, турк ва бошқа тилларга таржима қилинган, қайта-қайта нашр этилган. Мазкур таржималар ҳақида нима дейсиз?

— Очиғи, Қодирий асарларини ўзбек тили ва маданиятини яхши биладиган ижодкорлар таржима қилган, дея олмайман. Воситачи тил орқали қилинган аввалги таржималар ўз даврида асқотди, аммо замон янгиланди, адабиётда таржимага муносабат ҳам ўзгарди. Бугун Қодирийни инглиз, немис, франтсуз ёки испан китобхонига янги талқиндаги таржимада етказиш керак. Бунинг учун эса ҳам она тилимизни, ҳам хорижий тилни пухта эгаллаган таржимонлар лозим. Жаҳон адабиётидан ўзбекчага таржималар ҳам оригиналдан қилиниши мақсадга мувофиқдир. Балзакни рус тилидан эмас, тўғридан-тўғри франтсузчадан, Шекспирни инглизчадан ўгириш лозим. Агар ўзбек тилини биладиган хорижлик таржимонларни кутадиган бўлсак, кўп вақт ютқазишимиз тайин. Бугунданоқ хорижий тилни пухта ўзлаштирган билимдон ёшларимиз орасидан маҳоратли таржимонларни тайёрлашимиз керак. Бизлар учун биров қайғурмайди, ўзимиз ҳаракат қилишимиз лозим.

— Ривожланган давлатларда таржима ишига кўмак берадиган жамиятлар фаолият юритади. Юртимизда ҳам ана шундай жамият ташкил этиш вақти келмадимикин?

— Кўнгилдаги гапни айтдингиз. Мен кўпдан бери юртимизда таржимонларга ёрдам берадиган, уларнинг бошини қовуштирадиган, катта-катта ижодий ишларга бош-қош бўладиган жамият тузилса, деб орзу қиламан. Таржима бўйича истеъдодларни кашф этиш ва тарбиялаш учун бундай жамият муҳим. Абдулла Қодирий, Чўлпон, Усмон Носир, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Рауф Парпи, Шукур Холмирзаев, Ўткир Ҳошимов… Шукрки, хорижлик китобсеварларга тақдим қилса арзийдиган ижодкорларимиз бисёр. Тузилажак жамият таржимонларни моддий рағбатлантирса, таржима учун яхши қалам ҳақи берса, танловлар эълон қилса, ўз сафига қалами ўткир ижодкорларни жамласа…

Мен юртимиздаги давлатманд, ўзига тўқ инсонларга адабиёт равнақи учун ҳам ўз маблағларини сарфлашлари жоизлигини эслатиб қўймоқчиман. Биз адабиёт, санъат, маданият гуллаб-яшнаши учун борини аямаган санъатсевар, зиёли инсонлар авлодларимиз. Таржимонлар жамиятини моддий қўллаб-қувватлаш учун юртимиздаги сармоядор ҳомийлар, тадбиркор-ишбилармонлар ўз ҳиссаларини қўшсалар, миллат келажаги ва тараққиёти учун қайғурган бўлардилар.

— Қодирий аслиятидаги жозибани таржимада тўла чиқариб бериш мумкинми?

— Хорижий тилда Қодирийни оригиналдагидек чиқариш ўта мушкул, аммо бу таржима керак эмас, деган маънони билдирмайди. Адиб асарларини дунё ўқувчиларига жилла қурса аслиятга яқин вариантда тақдим эта олсак ҳам катта гап! Жаҳон адабиётида оригиналдан ўтказиб қилинган таржималар ҳам бор. Масалан, Гёте ўзининг “Фауст”ини франтсуз тилида ўқишни ёқтиришини ёзган. Асарни франтсузчага ўгирган таржимон муаллифдан ҳам ўзиб кетган-да. Сергей Есенин тирик бўлганида ва ўзбек тилини тушуниб, Эркин Воҳидов таржималарини ўқиганида, у ҳам Гёте каби хулосага келиши аниқ эди, деб ўйлайман.

Юртимизда охирги йилларда таржима бўйича салмоқли ишлар қилинди. Хусусан, “Жаҳон адабиёти” журнали кўплаб асарларни ўзбек ўқувчисига етказди. Пауло Коелонинг “Алкимёгар”ини бирданига уч ижодкор ўзбек тилига ўгирди. Буни бемалол дунё таржимашунослигида ноёб ҳодиса, дейиш мумкин. Жамол Камол мустақиллик йилларида Жалолиддин Румийнинг олтита асарини форсчадан таржима қилди. Шарқу Ғарб адабиётига меҳр қўйган ижодкор Шекспирнинг ўн бешта асарини аслиятдан ўзбекчалаштирди… Менимча, энди таржима гали Қодирий каби улуғ адибларимиз асарларига ҳам келди.

— Таниқли ёзувчи Эркин Аъзам суҳбатларидан бири: “Замон болаларидан “Ўткан кунлар”ни сўрасангиз, фақат киносини кўрган-да, Зайнаб Кумушни заҳарлаган, деб сюжетни айтиб беради. Ҳолбуки, адабиёт қуруқ ахборот эмас, сезгилар, ҳиссиётлар ифодаси. Қодирийни аслиятда ўқишга не етсин!” деганди. Ҳақиқатан ҳам, бугун ҳатто кўзга суртган адибимиз асарлари кам ўқилаётир. Ёшларни мутолаага қайтариш масаласи сизни ҳам ўйлантираётгандир…

— Ватан туйғусини мажбурлаб сингдирилмагани каби мутолаага ҳам зўрлик билан ўргатиб бўлмайди. Хўш, ундай бўлса нима қилиш керак? Менимча, мактабларимизда, коллежларда, олий ўқув юртларида адабиёт фанини ўқитиш методикасини такомиллаштириш, ўқитувчилар савияни ошириш керак. Чунончи, муаллимлар асар сюжетини эмас, унинг бадиий жозибаси ҳақида гапириб берсин. Агар болага бирор асарнинг жозибасини кўрсатиб бера олсак, кўнглига чўғ солиб қўйсак, айтмасак ҳам уни албатта топиб ўқийди.

Бадиий адабиёт ўқиш сусайиб кетгани – табиий жараён, бунинг ўзига яраша ижтимоий сабаблари бор. Эътибор беринг, ёзма адабиёт мавжуд бўлмаган даврда фолклор бирламчи эди. Ёзма адабиёт пайдо бўлиши билан халқ оғзаки ижоди намуналари кейинги планга ўтди. Телевидение юзага келганидан кейин инсоният тафаккурида жиддий ўзгаришлар рўй берди. Сўнгги йилларда коммуникация тизимидаги инқилоблар, хусусан, Интернетнинг пайдо бўлиши билан адабиётга муносабат яна ўзгарди.

Анча йиллар бўлди, рус газеталаридан бирида ўқигандим. Педагогика фанлари доктори 6-синфда ўқийдиган фарзандига бир китоб олиб келиб берибди. Аммо ота боласига кунда-кунора уни ўқишни буюрса-да, айтгани кор қилмабди. Орадан маълум муддат ўтиб қараса, ўғли мук тушиб ҳалиги китобни ўқиётганмиш. Ота суриштириб билса, ўғлининг синфдошларидан бири айни шу асарни мақтаган экан. Кўриб турганингиздек, педагогика фанлари доктори бўлган отанинг насиҳатидан тенгқур дўстнинг тавсияси кучлироқ таъсирга эга бўлиши мумкин.

Адабиёт ўлмайди, чинакам китоб шинавандалари йўқолмайди. Биз ёшлар бадиий адабиётдан совиб кетди, деб нолиш ўрнига, бадиий адабиётни ёшларга замонавий коммуникация воситалари орқали етказиш ҳақида ўйлашимиз фойдалироқ.

— Гап айланиб, адабиёт фанига келиб тақаляпти. Таълим даргоҳларимизда ушбу фаннинг ўқитилишидан кўнглингиз тўладими?

— Мени кўпдан бери ўйлантириб келаётган мавзудан гап очдингиз. Мактабларимизда (коллеж ва олий ўқув юртларида ҳам) ёзувчи-шоирлар ижодини чуқур ўрганиш эмас, кўп сонли ижодкорларни ўқитиш тенденцияси кузатилади. Ўрта мактабда эллик нафар, коллежда йигирма нафар, олий ўқув юртида ўттиз нафар (бу рақам кам ёки кўп бўлиши мумкин) ёзувчи-шоирни ўқитиш шартмикин?! Бунинг ўрнига ижодкорлар саноғини камайтириб, классикларимизни чуқурроқ ўрганиш тўғри эмасми?! Қодирий мактабларда 5-6-синфдан бошлаб ўқитилади, менимча, уни бошланғич дастурга киритиш керак. Дейлик, биринчи синфда адиб асарларидан ҳикматли гаплар, парчалар ўқитилсин. Кейинги синфларда ҳам боланинг ёши, дунёқарашига мос сабоқлар берилсин. Токи фарзандларимиз мактабни битиргунга қадар Абдулла Қодирий ҳақида фақат маълумот олиб қолмай, улар қалбида адиб асарларига муҳаббат уйғонсин.

— Юртимизда 1990-йиллар бошида Абдулла Қодирий музейи ташкил этилиб, бир неча ойга бормай, ёпилиб кетган экан…

— Ҳа, бундан хабарим бор. Бугунги ёшларни мутолаага янада кўпроқ жалб этиш, Қодирий шахси билан таништиришда музейларнинг ўрни катта. Пойтахтимиз марказида Абдулла Қодирий номидаги боғ барпо этилганига бир неча йил бўлди, аммо у ҳалигача гавжумлашиб кетмади. Менимча, улуғ адибимиз номи берилган боғни янада обод қилиш учун ҳам бутун жамоатчилик фаол иштирок этиши керак. Боғда адиб ҳаёти ва ижодига бағишланган мўъжаз музей ташкил қилинса, бу ерга ташриф буюрганлар Қодирий асарлари, улар асосида ишланган филмлар, картиналар, адиб шахсига тааллуқли экспонатлар билан танишса, адабиёт кечалари ўтказилса, нур устига нур-ку! Бу нафақат ёшларимиз, чет эллардан келаётган сайёҳлар учун ҳам файзли маданий маскан бўлур эди.

— Домла, ўтган йиллар мобайнида Абдулла Қодирий ижодига бағишланган қанчадан-қанча китоблар, монографиялар, мақолалар ёзилди, илмий изланишлар қилинди. Ёзувчи даҳосини тўла англадик, дея оламизми?

— Уммон бағридаги жавоҳирлар ҳисобига етиб бўлмагани каби буюк шахсларни ҳам тўла англаш амримаҳол. Вақт ўтиши билан уларнинг янги қирралари кашф этилаверади. Абдулла Қодирий ҳам ана шундай буюк сиймолардан. Талабаларга дарс бериш пайти кўплаб ёзувчиларимиз қатори Қодирий асарларини ҳам таҳлил қиламиз. Ҳали университетда таҳсил олаётган ёшлар адиб асарларининг катта адабиётшунослар ҳам пайқамаган қирраларини очишади. Абдулла Қодирий ижоди ва шахси бўйича айтиладиган янги гаплар ҳали жуда кўп.

Иброҳим Ғафуров
ҚОДИРИЙ СИЙМОСИ

Бизни қўйиб йироққа сабаб чопиб кетмишлар,
Ташлаб азми фироққа ажаб қочиб кетмишлар.
Маҳатма

Бу Тошкентнинг энг пухта-пишиқ, режали, илдизи узоқ тарихий замонлар ва маконларга бориб тақалган хонадонларидан эди. Эл-юрт, маҳалла-кўй ўртасида катта обрў-эътибор қозонганди; албатта, обрў-эътиборга ҳеч қачон пуч ерда эришиб бўлмайди.

Хонадон аъзоларидан дев қоматли сарбозлар, саркардалар, бинокорлик ва ёғочсозлик усталари, давлатманд деҳқонлар, боғбонлар, дўкондорлар, савдогарлар, карвонбошилар, эл-юртнинг оқсоқоллари етишиб чиқардилар. Улар адолатсизликка йўл қўймайдиган, иймон-эътиқоддан оғишмайдиган, яхшиликка доим қайишадиган, қизиққон, ҳатто тажанг, чўрткесар одамлар эдилар. Қўллари ҳар ҳунарга келишар, диллари ҳам яхшиликларга пайваста эди, эл-юртга йўл кўрсатиш, тўғри маслаҳат беришга қодир эдилар.

Қодирмуҳаммад бобо даврининг ғоятда жўмард кишиларидан эди. Ўсмирлик ва йигитлик чоғларида бошидан жуда кўп саргузаштларни ўтказганди. Тошкент бекларининг энг атовли сарбозларидан бўлиб етишганди. Беклар энг мушкул, уқув ва идрок, довюраклик талаб қиладиган иш-юмушларни унга ишонишарди, ўтдан-сувдан ҳар доим бутун ва қуруқ чиқадиган йигит эди. Кези келса, дарёга узала ётиб отлиқ-пиёда шерикларини устидан нариги қир­ғоққа дам чиқармай, сув теккизмай ўтказарди, валлоҳу аълам.

Фавқулодда азамат одам бўлганлигига ёрқин битта мисол – у Абдуллани етмиш икки ёшга кирган чоғида кўрганди. Абдулла деб ўғлига исм қўйишига эса бошқа бир ғаройиб воқеа сабаб бўлганди.

Қодирмуҳаммад бобо бир куни илиқ кузакда офтобрўя айвонда аср намозидан сўнг Қуръон тиловат қилиб ўтирарди. У илгарилардан Қуръоннинг Марям сурасини севар ва бот-бот ўқирди. Мана бугун ҳам Марямга Худонинг хабари келганда .у қалби ийиб кўзёшларини тиёлмади, ҳиқиллаганча ўқийверди, “қола инни Абдуллоҳи отониял Китоба ва жаъалани набиян ва жаъалани муборакан…” оятига келганда бирдан сергакланди ва ўқишдан тўхтаб ўйланганча тек қотди.

“Мен Аллоҳ бандасиман, у менга китоб ато этти ва менга хабар етказди, яна мени барокатли қилди”(Марям, 30-31). Отам Ҳожимуҳаммад раҳматли менга Қодирмуҳаммад деб от қўйди… Аллоҳ мени сийлади, қадрли қилди. Хайриятки, Жосият бу кунларда пишиб турибдир… Худо хоҳласа ўғил туғади… қудратингдан ўргилай… мана исм… ул ўғилнинг исмини Аллоҳдан сўрагайман… ҳа, Абдулла бўлгай, мен битиролмаган ишларни ул аржуманди замона битиргай, иншоаллоҳ! У тиззасидаги китобни жигарранг сахтиён жилдга солди-да, пешонасига босиб сўнг ортидаги токчага қўйди.

Кузак қуёши афсонавий сарбозлардай мунтазам саф тортган адл тераклар ортига ботиб борарди, Қодир бобо яна боғ юмушларини давом эттиргали ўрнидан қўзғалди. Аммо оят оҳанрабоси ҳеч қулоғидан кетмас, бу таассурот узоқ давом этди. Башорат ичида яшайдиган поктийнат одам эмасми, кўп ўтмаёқ унинг этагига янги туғилган чақалоқни солишди ва падар унга Абдулла деб от қўйди. Қуръон ўзи башорат қилиб тургандан сўнг амрини адо этмасинми? Қодирмуҳаммад бобо анчагача суюниб, “Китоб ато этти, Китоб ато этти”, деб такрорлаб юрди. Ўғлининг тақдири ўшанда Қодирмуҳаммад бобога худди ойнада кўрингандай бўлган экан…

… Адиб Қодирийнинг ҳаёти, асарлари, жуда катта миқёсда олиб борган ижтимоий-маданий фаолияти тўғрисида олимларнинг аллақанча тадқиқот китоблари, замондошларининг баҳарнав хотиралари битилган, аксар ўқувчиларимиз улардан имкон қадар хабардорлар, бунинг устига ўтган асрнинг то йигирманчи йилларининг бошларидан бери ҳали ҳанузгача бу улуғ адиб ижодиётининг қирралари ва хусусиятлари борасида адабиётшуносликда ранг-баранг баҳслар ҳам тугаган эмас, чўғи сўнган эмас, алангалар дам кўтарилиб, дам паса­йиб туради, лекин ҳозирги адабиётшуносликнинг илғор намояндалари бўлиб ўтган баҳс­ларни сарагини саракка, пучагини пучакка ажратиб, ўз одил баҳосини беришга муяссар бўлди. Адолатни тиклади ва жойига қўйди. Бу жиҳатдан улуғ адибнинг муносиб фарзанди ёзувчи Ҳабибулла Қодирийнинг жуда катта ва узоқ изланишлари натижасида юзага чиққан хотира китоби, Умарали Норматов, Собир Мирвалиев, Наим Каримов, Бегали Қосимов, Тоҳир Малик, Шуҳрат Ризаев, Хондамир сингари синчков, ҳалол адиб-тадқиқотчиларнинг илмий-бадиий асарлари, асл матнларни тиклаш, зарур изоҳлар билан таъминлаган ҳолда нашр қилиш йўлидаги саъй-ҳаракатлари ҳар томонлама таҳсинга лойиқдир.

Бир қатор Ўткир Ҳошимов, Хайриддин Султон каби адибларнинг адибона таҳлиллари, талқинларини ўқиганда улуғ ёзувчи маҳоратининг такрорланмас қирралари ҳақида кутилмаган тасаввурлар ҳосил қиламиз, инсоний хусусиятларининг чўнг қатламларига янада чуқурроқ кириб боргандай бўламиз. Аммо Абдулла Қодирий адиб, инсон, жамоат арбоби, маърифатпарвар ҳамда тараққийпарвар сифатида мисоли шундайин бир қитъаким, бу қитъа олдида, унинг азимдан-азим ландшафти ичкариларида биз ўзимизни худди Робинзон каби сезамиз, Робинзон каби улуғ қитъа соҳилига қадам қўйиб даҳватан ақлимиз шошади, сўнг талафотда вайрон бўлган кемамизнинг эндиги ҳаётимизга ярайдиган, эндиги тириклигимиз учун асқотадиган заҳиралари, ускуналари, асбоб-ашқолларини соҳилимизга ташиб келтира бошлаймиз, ахир уларсиз тириклик–ҳаётни сақлаб туришликнинг сира ҳам иложи йўқ-да! Қодирий ҳақида ХХ асрнинг то 60-йилларигача бўлиб ўтган беҳад шармандаларча баҳсу мунозараларнинг мараз вайроналари узра янги озод, жасорат сўраб ўтирмайдиган, балки виждон-иймон амри билан далил ишлайверадиганлар бадиий-илмий тафаккурнинг том ориф қасрларини яратаверадилар деб тоза умидлана турамиз, албатта! Қодирий қиёфасига чизгилар! Қанчалар улуғ масъулият кўринади бу сўзларда!

Биз янги замонларнинг кишилари учун Абдулла Қодирий таржимайи ҳолининг жуда кўп томонлари, саҳифалари номаълум. Мисолига болалик чоғларида у маҳаллий эски мактабда бошланғич таълимни олганлигини манбалардан ўқиб билганмиз. Аммо у ўша эски маҳалла гузаридаги мактабда қандай ўқиганлиги, нималарни ўқиганлиги, илмга қандай қизиқишлари туғилганлиги ва шаклланганлиги, мактабга бирга қатнаган ёр-биродарлари, уни ўқитган домласи, хуллас, Қодирий маҳаллий мактабда қандай равишу ҳолда бўлганлигини мутлақо билмаймиз. Кейинроқ унинг рус-тузем деб аталмиш ярим европача усулдаги мактабда, ундан сўнг, ҳаммадан муҳимроғи, мадрасаларда, хусусан, Абулқосим мадрасасида қандай таҳсил олганлиги, кимлар унга устозлик қилганию қандай уфқлар кўз ўнгида гавдалана бошлагани ва яна унинг ҳаётининг худди мана шу даври доирасида кечган воқеалардан ҳеч хабаримиз йўқ. Гувоҳликлар йўқ, далолатлар қолмаган. Аммо одамнинг билгиси келади, ибратлар олгиси келади, улуғ инсон ва адиб, афсонавор курашчи ҳақидаги тасаввурларимизни бойитгимиз келади. Улуғ ибратли одамларимиз ҳақида жуда-жуда оз нарсаларни биламиз. Қаердан ўрнашган бизга бу эътиборсизлик! Инсоннинг шахсий тарихига менсимай қарашлик, ўта-ўта ҳафсаласизлик, парвосизлик!

Ҳабибулла Қодирийнинг “Отамдан хотира” китобида рус-тузем мактабида болакай Абдуллани айрим фанлардан ўқитган икки муаллимининг номлари ўша замон кишиларининг гувоҳликларида келтирилади. Ёш Абдулла жуда тийрак ва ўта қизиқувчан бўлганлиги, китоблар ўқишга ўчлиги ҳақида бир қанча маълумотлар бор. Жосият бибининг айтишларига қараганда, ёш Абдулланинг қўлидан қоғоз-қалам тушмас, кичкина бўла туриб катта-катта китобларни қўлтиқлаб юрар, кўчаларнинг деворлари, эшик-дарвозаларига ҳам ёзиб-чизиб машқ қилаверарди. У шундай қўлтиқлаб юрадиган катта китоблар орасида Навоий, Саъдий, Ҳофиз, Машраб, Ҳувайдо, Сўфи Оллоёр, “Ҳурилиқо”, “Чор дарвеш”, “Рустами достон”, “Жамшид”, “Искандарнома” сингарилар бўларди. Ёш Қодирийнинг юрагига китоб ишқи мустаҳкам ўрнашганди. У ёш чоғларидан Қуръон ва ҳадисларни шариллатиб ўқийверар, хотираси ғоятда кучли, зеҳни ўткир, саҳифа-саҳифа сўзларни ёд айтаверарди. Рус-тузем мактабида унинг хотираси янада чиниқди, турли-туман луғатлар билан ошно тутинди. Хотиранинг чиниқиши, ҳажмининг кенгайиши унда шу билан маҳкам боғлиқ бошқа бир қимматли хусусиятнинг куча­йишига олиб келди. У таажжубланарли даражада тез фикрларди. Русча, арабча, форсча сўзларнинг бадалларини тез ва аниқ топар, бу унга ғоятда завқли, қизиқ туюлар, ранг-баранг сўзлар дунё­си уни ўзига мафтун қилар, сўзларнинг маъноларини чақишга жуда ишқивоз эди.

Ёш Қодирийда ким аввало адабиёт, бадиий адабиёт, гўзал сўзга, илм-фанга, қадим жафокаш Туркистон тарихига қизиқиш уйғотдийкин? Ҳабибулла Қодирий тилга олган маълумотларга қараганда, ўша пайтлардаги Тошканд маданий-маърифий ҳаётида сезиларли ўрин ҳамда мавқе, обрў-эътиборга эга Тавалло, Камий, Мискин, Хислат сингари шоирлар Қодирийлар хонадони билан ёр-биродар, қариндош-уруғчилик ришталари билан боғлангандилар. Улар Қодирмуҳаммад бобони тарихий бир шахс, ҳатто қаҳрамон деб билар ва ҳурматини жойига қўяр, тез-тез уни кўргани келар, суҳбатларини соғинишар ва эъзозлардилар.

Уйдирмалар иш эмас. Кимга керак уйдирмалар! Аммо ёзувчилар уйдирмалар ичида ҳам яшайдилар, Пушкин каби уйдирмалар устида кўзёшларини ҳам тўкиб ўтирадилар. Во ажабо! Ёзувчилик бениҳоя ғаройиб бир ҳунар-да! Аммо биз Қодирий ҳақида уйдирмалар тўқимоқчи эмасмиз асло! Фақат айрим ҳолларда фараз усулидан фойдаланмоқчимиз. Коинотни тушунтиришда эҳтимоллик назариясидан муваффақият билан фойдаланишади-ку ахир. Ҳа, эҳтимолликдан келиб чиқиб фараз қилмоқчимиз. Фараз керак! Рост, фараз ҳақиқат бўлолмайди. Аммо ҳақиқатнинг манзилини анча яқинлаштиради. Бутунлай номаълумликдан ҳар қалай фараз яхшироқ.

Фараз ҳуқуқидан фойдаланиб, биз ёш Қодирийда адабиётга ҳавасни шу уч нажиб зот – Тавалло, Камий, Мискин уйғотишган, унинг илк машқларини кў­ришган, йўл-йўриқлар кўрсатишган ва ҳатто матбуот дунё­сига олиб киришган, Беҳбудий, Мунавварқори ҳазратлари, Убайдулла Асадуллахўжаев, Авлоний ва бошқа таниқли кишилар, уларнинг нашрлари билан таништиришган эдилар. Ажаб эмаски, ёш Қодирийнинг илк шеърлари Камий ва айниқса, Таваллонинг шеърларига ғоятда ҳамоҳанг, усул ва мавзу, уларнинг ечимларига кўра ғоятда ўхшаш ҳамда яқин. Булар ёш Қодирийга устозлик қилдилар деб баралла айтиш мумкин. Шулар файзидандирки, ёш Қодирий ўша пайтлар чиқиб турган рус, татар, ўзбек газета-журналларини ўқишни ўрганди, миясининг тархлари очилиб кетди. Айниқса, Беҳбудийнинг мақолаларига ошуфта бўлди, уларни ёд олди. Шундай нарсалар ҳақида, шундай қилиб ёзишга тоза ҳавасланди. Бу нарса айниқса, 20-йилларнинг кучли суронлари ва баҳслари бошланганда ва Қодирий бутун кучини журналистикага, ҳар куни минг турланиб ўзгариб турадиган, замон ва унинг талотумлари саҳифаларидан Амударё сувидай қирғоқларни ўпириб, ашаддий лойқаланиб оқиб ўтадиган матбуотга бағишлаганда, алангали фельетонлар, илгари ҳеч мисли кўрилмаган кулги-ҳажв асарлар ёзишга ва ҳажв асарлари билан жамиятдаги турли ҳодисаларга фаол таъсир кўрсатиш, ислоҳотларни жадаллаштиришга ғайрат қилганда, жуда асқотди.

У Беҳбудийнинг луғат бойлигига эргашди, унинг ижтимоий-сиёсий ислоҳотчилик фикрлари ҳамда ғояларини қўллаб-қувватлаб, энг яхши маънода давом эттирди. У рус-тузем мактабида ўқиб юрганидаёқ ўша пайтларда чиқадиган газета ва журналларни қизиқиб ўқий бошлаган, отасининг мактабга кетаётганда аста киссасига солиб қўядиган танга-чақага Чорсудаги Шариф Охунднинг китоб-газета дўконидан янги чиққан турли газеталарни сотиб олар, сўнг боғда, сариқ-қора толлар тагидаги кўкалам сўрида мук тушиб ўқирди. Газеталарнинг мақолаларидан у жуда қаттиқ ҳаяжонга тушар, газеталар ўқувчиларни ўз саҳифаларида қатнашиб туришга доимий чақириб туришганидан фикрлари жунбушга келар, кўксида аллақандай ёзишга тўхтатиб бўлмас бир ғалати иштиёқ уйғонар, даъватларга дарров ва пайдарпай жавоб бергиси келарди. У анча яхшигина саводхон бўлиб мактабни мақтовларга сазовор ҳолда битиргач, кумуш соат билан тақдирланди-да, кўп ўтмай, Расулмуҳаммадбой деган катта саховатпеша читфурушнинг қўлида гумашта-приказчик бўлиб хизматга киришди. У Расулмуҳаммадбойнинг барча савдо-сотиққа тааллуқли ҳисоб-китоб­ларини тайёрлар, унинг Чорсудаги читфурушлик рас­тасидаги дўконида савдо билан боғлиқ турли-туман юмушларни бажарарди.

Дўконга Камий, Мискин, Хислат, Тавалло ва яна бошқа кўп ўқимишли, саводхон кишилар кириб туришар, бир пиёла чой устидаги гурунглар ғоятда қизғин ва мароқли ўтар, дунё хабарлари, жаҳон муҳорабаси, жадидларнинг маориф соҳасидаги саъй-ҳаракатлари, шу кунларда Чорсу бозорига қайси ўлкадан, шаҳарлардан қандай товарлар тушгани, нарх-наволар қандай бўлаётгани, жаҳон урушининг Тошканд ва умуман жамики Туркистон билоди турмушига таъсири, қайси газетада қандай мақола чиққани, қайси мамлакатдан қандай китоблар, газета ва журналлар карвонлар орқали келгани, Таваллонинг “Равнақ ул-ислом” китоби қандай ўқилаётгани, уламоларнинг бундай китоб­лардан норози бўлиб, уларда ифодаланган фикрлар ва ғояларга қарши чиқишаётгани устида муноқаша ўтарди.

   Мавлоно Тавалло, Мискин ва ўзга шеър аҳбоблари йиғилганларни дам йиғлатиб, дам кулдириб шу кеча-кундузда битган байту ғазалларини ажиб қироат билан ўқишарди. Оҳ-воҳлар, бўғотларни бузиб туширгудек қаҳ-қаҳалар дам-бадам янграрди.

Кеча Чорсу майдонидаги дор ўйинлари ва гавжум беш сада қайрағоч тагидаги чойхонада ҳофизларнинг мусобақаси бўлгани, унда бир турк ҳофизи улоқни олгани, унинг: “ кандими кандима душман эттингиз, сиза сўйланажак сўзим йўқолти…”деган жонларни куйдирувчи сўзларини эслашар ва аксар кўз ёшларини тийишолмасди.

  Шундай ҳар куни бўладиган гурунгларда ёш Қодирийнинг қулоғига “жадид”, “маориф”, “истибдод”, “тенглик”, “озодлик”, “тараққий”, “миллат”, “миллатпарварлик”, “маърифат” ва “маърифатпарварлик”, “инқилоб” сингари сўзлар, тушунчалар ўрнашди. Қодирий мана шундай гурунгларда савдо аҳли, шуаро, муаллим ва мастеровойлар дунё янгиликларига ўч бўлишларини билди. Савдонинг равнақи, одамларнинг қизиқишлари дунёнинг аҳволига чамбарчас боғлиқ экан-да. Шундай дўкондаги суҳбатлардан ва қолаверса, газеталар хабарларидан у Колизей деган театрда Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳазратларининг “Падаркуш” деган пиесаси ўйналаётганини билди ва бу пиесани бир қанча яқин тенг-тўшлари билан бирга томоша қилди. Унинг ўзи ҳам, дўстлари ҳам томошадан қаттиқ мутаассир бўлдилар, ёш Қодирийнинг мияси ағдар-тўнтар бўлиб кетди рости. Улар бундай ғаройиботга биринчи марта дуч келишлари эди.

Албатта, театру деган томоша борлиги ҳақида илгари ҳам ўқишган, эшитишган эди, лекин театру бунчалар ғаройиб бўлишини асло хаёлларига ҳам келтиришмаган эди. Улар ҳаммалари театрда худди туш кўраётгандай бўлиб ўтирдилар.

Ёш Қодирий жойида ўтиролмай қолди: унинг хаёлида ўзи ҳаётда шу кунларда ҳам ҳар қадамда учратиб турган турли фожиали воқеалар ғужғон ўйнаб чарх урар, худди кўз ўнгида рўй бераётгандек гавдаланарди. Театрдан сўнг улар камоли оҳ-воҳ қилишиб, Чорсуга пиёдалаб қайтишди, кўчама-кўча баланд қилиб тунги Тошканд осмонини жаранглатиб ашулалар айтиб боришди. Улар ўзларини зарғалдоқ қушдай енгил сезишар, учиб кетаётгандек эдилар. Ёш Қодирий бу пайтда ҳали йигирмага кирган ё кирмаганди.

У эрталаб нонуштада ота-онасига театру таассуротларини ҳикоя қилиб берди. Ҳали тетик ва бақувват чол-кампир эшитиб оғизлари очилиб қолди: “Вой, Абди тушмагур-ей, вой паранг болам-ей”, дейишарди улар. Маорифга, янгиликка бағирлари очиқ одамлар эди улар. Шунча ёшга кирганларига қарамай, уларни сира эски қари одамлар деб бўлмасди. Ёш Қодирий ота-онасининг салиқалари тийрак, соғлом фикр тарафдори эканликларидан жуда завқланарди, яхшиям мана шундай ота-онадан худо мени дунёга келтирган, деб қувонарди. У ғоятда ўз фикрли, мустақил сажияли бўлиб тарбияланган эди-ю, шунинг билан бирга ҳамиша ота-онасига суянар, улар билан ўзини қалъадор деб ҳис қиларди. “Падаркуш”нинг ҳаяжонлари таъсирида у бир ҳафта ўтириб биринчи драмаси “Бахтсиз куёв”­ни ёзди. Бундан шундай завқландики, ҳеч нари-бериси йўқ. Ёзиб бўлгач, катта ёшли дўст-раҳнамолари Авлоний, Тавалло, Мискин, Хислатларга янги асарини томоғига бир нарса тиқилгандай бўлиб ўқиб берди. Раҳнамо дўстлар ҳайратланиб тасаннолар айт­дилар, фақат пиесада битта замонавий янгича фикрлайдиган, халққа тўғри йўл кўрсатоладиган одам ҳам бўлсин, хусусан маҳалла оқсоқоли элликбоши шундай яхши насиҳат беришга қодир киши бўла олди, дедилар. Бу фикр ёш муаллифга мойдай ёқди: маслаҳат ўринлагач, бу пьесани жонлантирди, маърифатчиликка урғу берди, одамлар кўнглида турган, шу кунларда ҳавода кезиб юрган гаплар акс-садосини топди. Пьесани тезда театруда қўйиш, бу ишни қандай ва кимлар билан бажаришни батафсил келишиб олдилар.

Тараққийчилар ғоятда ғайратли иш одамлари бўлганликлари боис пиеса узоққа бормай саҳнада ўйналди ва ёш Қодирийга катта шуҳрат келтирди; унинг номи Тошканддагина эмас, Туркистонда ва бошқа ўлкаларда ҳам танилди. Қодирий ўшанда “энди мусанниф бўлдим-ов”, деб ўйлаб суюнган эди. “Бахтсиз куёв”нинг тили ғоят ширали, ёқимли ва энг муҳими, оддий кишиларга тушунарли эди. Уларнинг ўзлари шунда тилда сўзлашар ва шунинг учун юракларига жуда яқин олардилар. Унда кўтарилган маиший, ахлоқий, миллий масалалар ўша вақтларда ҳақиқатан одамларга яқин, уларни қаттиқ ўйлатарди. Қодирийнинг бирин-кетин чиққан “Жувонбоз”, “Улоқда”, “Жинлар базми” ҳикоялари жамоатчиликнинг эътиборига тушди. Ўша пайтнинг одамлари уларни астойдил қидириб ўқидилар.

Бир нарсани таъкидлаб ўтайликки, ушбу илк реалистик-маърифий асарларнинг воқеалари, қаҳрамонлари дам сайин ишонтириб, ўз борлиғига жазб этиб боради. Ўтган аср­да Андре Стиль деган француз носир адиби адабиёт нима фойда келтиради деган саволга жавоб бераркан, “биз одамларга гўзал тонг ваъда қилолмаймиз, аммо уларни барвақт уйғотишимиз мумкин”, деб айтган эди. Албатта бадиий адабиёт одамларнинг қўйнини пуч ёнғоқ билан тўлдирмаслиги керак, одамларни ҳавойи орзулар, ҳавойи сўзлар билан лақиллатишдан ўзини тийиши керак. Ҳақиқатан, унинг энг олижаноб вазифаларидан бири одамларни ҳаётга ундаш – барвақт уйғотиш. Ўтган аср арафаси ва бошида бизнинг маорифчи тараққийпарварларимиз колониализмнинг янги халқаро шароитида истибдод остида қолган мазлум халқни ўз иллатларини таниб олиш, ўз олдига янги йирик ижтимоий сиёсий, маърифий, маданий, ахлоқий мақсад ҳамда вазифалар қўйиши, яъни ўзини ва аъмолларини охир-оқибат тугал англаб олишга эришишни энг катта ва муҳим ижтимоий-сиёсий иш деб қараган, бутун куч-қудратлари, салоҳиятларини ана шунга сафарбар қилган эдилар. Қодирий ўн саккиз ёшга кирганда мана шуларни тўла ўз маслаги этиб танлади. Сал ўтмай бу маслак тараққийпарварлик ҳамда миллатпарварлик билан бойиб, эътиқод ва онгли дунёқараш тусини олди. ХХ асрнинг 17-йилларидан сўнг ушбу ортга қайтмас эътиқод ҳамда дунёқараш мағзига замон тақозоси билан социалистик ва демократизм ғоялари кириб келиб, мустаҳкам ўрнашди.

Ёзувчилар кўпинча ўткир кузатувчи бўладилар. Ёзувчи бўлишлари учун кўпинча уларга шу кузатувчиликнинг ўзи кифоя қилади. Кузатувчи ёзувчилар одатда воқеликка фаол аралашмайдилар. Аммо Абдулла Қодирий ва унинг теварагидаги маслакдошлари фақат кузатувчи эмасдилар. Ҳолбуки, Абдулла Қодирий табиатан теран кузатувчанлик салоҳиятига эга эди. Лекин ҳеч қачон фақат кузатувчанлик билан чекланиб юрмасди. У муборизнинг муносиб фарзанди – ҳаёт жабҳаларининг фаол иштирокчиси ва фаол таъсир кўрсатувчиси, таъсир юргизувчиси эди. Ўша давр ҳаётининг қайси бир томонини олиб қараманг, у жамият, халқ ҳаёти марраларида жон куйдирувчилик билан иштирок этганлигини кўрамиз. Сарбознинг ўғлида ғайрат ва шижоат туғма эди.

Бунинг устига тақдир унга тайёрлаган нарсаларни кўринг. Қисқа бир вақт ичида метрополияда 1905, 1917 йил февраль, октябрь инқилоблари рўй берди, шу давр ичида биринчи жаҳон уруши бошланиб кетди ва бунда Россия ҳам қон кечишга мажбур бўлди. Бу Қодирийнинг ўн икки – йигирма уч ёшлари: маҳалла-гузар мактаби, рус-тузем мактаби, мадраса таълими: рус, араб, форс, турк, қадимги туркий тилни қунт билан ўрганиш ва ҳар томонлама эгаллаш даври. Ўз даврининг барча матбуотини диққат билан кузатиш, Россия, Туркия, Қрим, Озарбойжон, Эрон, Ҳиндис­тон, Татаристондан келаётган нашрларни битта қўй­май ўқиш, ўлка тарихи қатламларига қизиқиш, Тошканднинг барча китоб­дорлари билан танишиш, улар билан яқиндан ошначилик, ҳамкорлик, ҳар куни шаҳарнинг барча эски ва янги китоб дўконлари, расталарини канда қилмай кезиш ва қадим Тошкандни синчиклаб ўрганиш – мана ёш Қодирийни 1905 – 1917 йиллар орасида қаттиқ қовурган, пишитган, чиниқтирган, қатлам-қатлам билимлар келтирган, ижтимоий-инсоний-маданий қовурган муҳит! Мана шуларга кўра биз Қодирийни гарчи русники бўлса ҳам, уч инқилобнинг маҳсули, натижаси, таъбир жоиз бўлса, фарзанди деб айта оламиз. Ҳатто ғойибона эса-да, биринчи жаҳон муҳорабасида ҳам қатнашди дея оламиз, зеро, бу жасур йигитнинг хаёли қонли жанглар кетаётган майдонларда эди. Бу хаёллар кейинчалик маш­ҳур Обид кетмоннинг тақдир чизиқларида ҳам маълум даражада ўз аксини топди. Қодирийнинг характеридан келиб чиқадиган бўлсак, у ўтмиш ота-боболар тарихига қаттиқ қизиқаркан, тарихий китобларни мук тушиб ўқиш билан бир вақтда у Тошканднинг етти улуғвор тепаларини айланиб чиқди, бу тепаларда қадимлар қоровул қўрғонлари бўлар, улар шаҳар ҳимоясида сергак турардилар. Сирдарё, Чирчиқ, Оҳангарон дарёлари бўйларини уларнинг ҳар иккала соҳиллари бўйлаб пойи пиёда ўтди, қадим шаҳристонлар харобаларини кўрди, улар вайроналарида узоқ-узоқ хаёлга ботиб ўтирди: булардан мақсад ота юрт ғояси, руҳини шимириш, баданига сингдириш эди.

У гоҳ ёлғиз, гоҳ аҳли дил дўстлари билан Тошканднинг чин қон томири бўлган Бўзсув, Бўржар, Салор, Дархон, Анҳор, Кайковуз (халқ тилида Калковуз), Заҳариқ, Золариқларни бошдан-оёқ пиёда босиб ўтди, хонлар замонларидан қолган қадим мевазор боғлар, шаҳарликларнинг Тошканд теварагида, Чимкат, Сайрам, Авлиёота, Пискент, Паркент, Хўжакент, Хондайлиқ, Хумсон, Оҳангарон, Олмалиқ сингари обод ва кентларда барпо қилган бепоён боғлари, экинзорлари, истироҳатгоҳлари, отчопарлари, жанггоҳларини, бозорларини ҳормай-толмай айланди: шунда яхлит юрт туйғуси жону бағрида пайдо бўлди. Шунда у ота-боболар юрти муҳаббати нималигини аён билди ва аён ҳис қилди: ўқиган турли тарих китоблари ва айниқса “Мунтаҳаб…” ва “Тарихи жадидаи Тошканд” янада тушунарли бўлди. (Муҳаммадҳакимхон тўра ҳамда Муҳаммад Солиҳнинг машҳур тарихий асарлари). Ёш адибда тарих ва юрт туйғуси туғёнга келди!

Инқилоблар даврлари адиблари алғов-далғовлар ичида муттасил яшаганлари учунмикин, халқнинг ҳолини чуқурроқ тушунадилар, ижтимоий тўлқинларда фаолроқ қатнашадилар, ранг-баранг ғояларни илгари сурувчан, баҳсларга берилувчанроқ ва ўз фикр-аъмолларида қатъиятлироқ, жанговар позицияларда саботлироқ турадилар. ХIХ аср авваллари француз инқилоблари даврида ижодлари гуркираган Александр Дюма, Виктор Ҳюго, Стендалда мана шундай кенг миқёсларда қанотларини уфқларга ёзиб, маданият ва адабиёт яратиш ҳодисаларини кўриш мумкин. Улар француз инқилоблари замонларида жамият ва тарихга кучли таъсир кўрсатадиган улуғвор эпопеялар яратган эдилар. Франция албатта эркин қироллик мамлакати эди; Ўзбекистон эса истибдод занжирида яшарди. Дюманинг эркин парвозлари билан, қолаверса “Уч сарбоз” билан , ёки Ҳюгонинг “93-йил”и билан истибдод исканжасидаги, фикрлари ва ихтиёри занжирланган Қодирийнинг “Ўткан кунлар” ё “Меҳробдан чаён”ни тўлақонли чоғиштириш қийин.Талантларнинг табиатида қариндошлик, яқинлик бор эса-да, лекин барибир бадиий ёндошувларнинг миқёслари тугал бошқача. Аммо миллатнинг шаклланишидаги, ўзини тарихан англаб етишдаги ролига, аҳамиятига кўра, инқилоблар вақтининг ёдгорликлари бўлганига кўра бу асарлар жаҳон адабиёти саҳнасида ёнма-ён туради. Бу асарлар мабодо саодатли тасодиф билан француз тилига айтайлик, улуғ Айтматовнинг “Жамила”си ёки “Биринчи муаллим”и сифати даражасида ёрқин ва ҳаққоний таржима қилиниб, нашр этилганда, айтайлик, Луи Арагон миқё­сидаги адиб француз ўқувчиларининг эътиборини уларга қаратганда эди, балки, Қодирий асарлари ҳам “Уч сарбоз” каби ҳали ҳанузгача зўр қизиқиш билан ўқиб келинган бўларди…

Аммо бу ҳам бир адабий фараз-да…Ўрнига ва вақтига қараб эҳтимолдан узоқ бўлмаган фикрни айтиш айб эмасдир, балким. Хусусан мен Қодирий романларини ҳаётимнинг турли фаслларида қандай муккамдан кетиб ўқиган бўл­сам, “Уч сарбоз”, “ Қизил ва қора”, “Парма ибодатхонаси”, ё Валтер Скоттнинг “Қора валломат” ё “Квентин Дорвард” сингари улуғ романларини шундай бош кўтармай, мутолаа қилганман. Мана шу қизиқиб, мук тушиб ўқиш бу асарларни яқинлаштирмайдими, тенглаштирмайдими? Аммо миллат тақдирида ўйнаган ролининг миқёсига қараганда “Ўткан кунлар” ва “Меҳробдан чаён” улардан кўра анча юксакроқ, адабиётнинг ижтимоий қимматига кўр­камроқ жавоб беради.

Ҳа, Абдулла Қодирий ҳақиқатан ҳам, уч рус инқилоби юзага чиқарган, уч инқилоб ёзувчиси. Шунинг учун унинг юрагида социалистик ғоя­ларнинг анча чуқур ўрнашганлигига табиий инқилобий ҳол деб қарамоқ жо­йиз. Унинг тақдирида уч инқилоб юзага чиқарган бир қатор рус адиблари (мисол учун Михаил Булгаков, Михаил Зошченко…) тақдирларида ҳам ўхшашликлар кузатилади… Буларни ва жумладан Қодирийни шу инқилоблар ёзувчи қилиб етиштирди.

10 APREL — BUYUK ADIB ABDULLA QODIRIY TAVALLUDINING 127 YILLIGI

Milliy adabiyotimizni Abdulla Qodiriy kabi zabardast ijodkorlarimizni tanitish bilan dunyoga olib chiqish mumkin. Mumtoz adabiyotimizda Alisher Navoiy benazir bo’lsa, XX asr nasrida Abdulla Qodiriyga tenglashadigan ijodkor yo’q. Bugungi  davrgacha qilingan tadqiqotlar qimmatini pasaytirmagan holda aytmoqchimanki, ulug’ adib ijodini yangicha qarashda o’rganish payti keldi. Bugun biz Qodiriy asarlarini Balzak, Shekspir, Tolstoy, Dostoevskiy kabi mana men degan yozuvchilar ijodi bilan qiyosan o’rganishimiz kerak.

Baxtiyor Nazarov
QODIRIY QUDRATI

   Abdulla Qodiriy… O’zbek nasrini yuksak rutbalarga ko‘targan, kitobiylashgan tilimizga jonli xalq ohanglarini olib kirgan qilqalam adib. Jahon adabiyotida dovruq qozongan zabardast romannavislar panjasiga dadil panja urib, o‘zbek romanchiligiga asos solgan nuktadon ijodkor, sohir san’atkor. Zulmdan qaddi dol bo‘lgan millat ma’rifatini hayotiy a’mol deb bilgan, bu yo‘lda borini nisor etgan ulug‘qalb shaxs. Umrining so‘nggi lahzalarigacha erk deya nafas olgan hurriyatsevar ziyoli…

  Har yili 10 aprel sanasi Abdulla Qodiriy tavalludtopgan kun sifatida nishonlanadi. Qutlug‘ sana munosabati bilan taniqli adabiyotshunos, akademik Baxtiyor NAZAROV bilan cevimli adibimiz shaxsi va ijodi xususida suhbatlashdik.

— Domla, axborot munosabatlari tobora tig‘izlashayotgan zamonimizda badiiy adabiyot mamlakatni dunyoga tanituvchi eng qudratli vositalardan biriga aylanmoqda. Mana shunday o‘zgarishlar davrida adabiyot ahli oldida Abdulla Qodiriy shaxsi va ijodini o‘rganish bo‘yicha qanday vazifalar turibdi?

— Milliy adabiyotimizni Abdulla Qodiriy kabi zabardast ijodkorlarimizni tanitish bilan dunyoga olib chiqish mumkin. Mumtoz adabiyotimizda Alisher Navoiy benazir bo‘lsa, XX asr nasrida Abdulla Qodiriyga tenglashadigan ijodkor yo‘q. Bugungi davrgacha qilingan tadqiqotlar qimmatini pasaytirmagan holda aytmoqchimanki, ulug‘ adib ijodini yangicha qarashda o‘rganish payti keldi. Bugun biz Qodiriy asarlarini Balzak, Shekspir, Tolstoy, Dostoevskiy kabi mana men degan yozuvchilar ijodi bilan qiyosan o‘rganishimiz kerak.

Bu borada Izzat Sulton, Matyoqub Qo‘shjonov, Habibulla Qodiriy, Sherkon Qodiriy, Sobir Mirvaliev, Nabijon Boqiy… yana ko‘p ijodkorlar asarlar yozgan. Ammo bugungi zamon o‘quvchisi butkul yangicha yondashuvdagi tadqiqotlarni talab qilayapti. Adib asarlarini talqin qilishda faqat romantika, muhabbat motivlariga urg‘u berish fursati o‘tdi. Qodiriy faqat ishq-muhabbatni emas, o‘tmish, bugun va kelajak uchun ahamiyatli bo‘lgan dolzarb mavzularni qalamga olgan. Adib asarlarining ana shu umrboqiy jihatlarini ochib berish kerak. Bu endi xorijiy tillarni puxta egallagan, Sharqu G’arb adabiyotiga oshno bo‘lgan yangi avlod adabiyotshunoslari zimmasidagi vazifadir.

Shu bilan birga, Qodiriy nomiga munosib, uning ijodkor va shaxs sifatidagi siymosini ochib beradigan badiiy asarlar, kartinalar, filmlar ham yaratish zarur. Yurtimizda milliy istiqlol g‘oyasini shakllantirish, uni yosh avlod tafakkuriga singdirish yo‘lida sa’y-harakatlar qilinayotgan bir davrda erk uchun boshini tikkan, shirin jonidan kechgan Qodiriy kabi ulug‘ siymolarimizni yoshlarimizga yaxshiroq tanitishimiz darkor.

— Sevimli adibimiz so‘z san’ati mo‘‘jizalari bo‘lmish romanlarini yozgunga qadar Sharqu G’arb adabiyotidagi romannavislik an’analari sinchkovlik bilan o‘rganib chiqqan. Ilk tajribaga qo‘l urgan ijodkor avval-boshda beixtiyor taqlidga yo‘l qo‘yishi mumkin. Yozuvchi romanlarida taqlid seziladimi?

— To‘g‘ri, Qodiriy o‘z davrigacha bo‘lgan romanchilik an’analarini puxta o‘rgangan. Aksar adabiyotshunoslarimiz u arab adibi Jo‘rji Zaydon romanlarini ko‘p mutolaa qilganiga urg‘u berishadi. Qodiriy faqat Zaydon ijodi bilan emas, jahon adabiyotining, xususan, rus, frantsuz, ingliz adabiyotining zabardast vakillari asarlari bilan yaqindan tanish bo‘lgan. “Alpomish”, “Kuntug‘mish” kabi xalq eposlarini, mumtoz adabiyotimizni juda yaxshi bilgan. Qodiriyning buyukligi shundaki, u romanchilikka ilk bor qo‘l urgan bo‘lsa-da, taqlidga berilmagan, salaflar ta’siriga tushib qolmagan, o‘xshashi yo‘q romanlar yarata olgan. Bu jihatdan, Muxtor Avezov “Abdulla Qodiriy romanlari 1920-yillarda go‘yo tekis sahroda to‘satdan Pomir tog‘lari vujudga kelgandek paydo bo‘ldi…” deb yozganida haq edi. Ammo ikkinchi jihatdan, Abdulla Qodiriy asarlari tep-tekis cho‘lda paydo bo‘ldi, deyish munozarali. Negaki, unga qadar adabiyotimizning Navoiy, Bobur kabi baland tog‘lari, XX asr boshlarida esa Cho‘lpon, Fitrat kabi yondosh tog‘chalari bor edi. O’zidagi imkoniyat va iste’dodni yuzaga chiqara olgan odam buyukdir. Qodiriy ham xudo yuqtirgan iste’dodini yuzaga chiqardi, o‘zini topa oldi.

— “O’tkan kunlar”ni mutolaa qilganlar u yoqda tursin, bu haqda so‘zlaganlar omonsiz jazolangan mash’um davrlarda ham asar haqiqiy adabiyot muhiblari orasida qo‘lma-qo‘l bo‘lib o‘qilaverdi. Kitobxon asarning har bir satrini diliga jo qildi. Sizningcha, asarning umrboqiyligi siri nimada?

— Qodiriyni Qodiriy qilgan – uning betakror badiiyati! Vatan haqida, erk haqida, muhabbat haqida Qodiriygacha ham ko‘p ijodkorlar yozgan. Ammo zamon o‘tsa-da, chin adabiyot ixlosmandlari uni sevib o‘qimoqda, ijodidan kashfiyotlar topib charchamayotir. Sho‘ro zamonida qildan qiyiq axtargan mafkurachilar ulug‘ adibga “asarlarida sinfiy kurashni ko‘rsatmagan, yuqori tabaqa vakillarini qahramon qilib olgan, musulmonchilikni targ‘ib qilgan, dinning tegirmoniga suv quygan” kabi turli ayblovlarni ag‘darib kelgan. Yozuvchi sinfiylik kabi o‘ta jo‘n va sun’iy qoliplarga itoat etmagani ayni haqiqat. Jasoratli adib sotsialistik realizmdan boshqasi tan olinmagan davrda umumbashariy qadriyatlarga suyangan holda qalam tebratgan. Yozuvchi asarlarining qimmati va qudrati ham shunda.

— Adabiyotshunos olim sifatida shakllanishingizga Qodiriy ijodi va shaxsi qanday ta’sir qilgan?

— Kaminaning adabiyotga ixlos qo‘yishida Abdulla Qodiriyning ulug‘ xizmati bor. Otam xat-savodli, adabiyotga mehr qo‘ygan inson edi. Onamning hikoya qilib berishlaricha, ko‘hna sandig‘imizda “Kuntug‘mish” va “O’tkan kunlar” kitoblari saqlanarkan. Zamon tahlikali, o‘z davrining mumtoz asarlarini o‘qish man etilgan. O’sha paytda ham mahalladagi adabiyot shinavandalari kechasi jam bo‘lib, eshikni berkitib, xira fonus yorug‘ida “Kuntug‘mish” va “O’tkan kunlar”ni mutolaa qilgan ekan. Onamdan bu hikoyani eshitgan paytimda 10-12 yashar bola edim. Albatta, u mahallar “O’tkan kunlar”ning qanday asarligini tushunmaganman. Ammo o‘zimcha odamlar kechasi uxlamasdan, eshikka poyloqchi qo‘yib o‘qiydigan bu kitob qanday ekan-a, deb o‘ylaganman…

Talabalik paytlarim Qodiriyni so‘z san’atkori sifatida rosmona taniganman. Universitetda Cho‘lpon, Fitrat, Qodiriy asarlarini yoddan o‘qib beradigan domlalarimiz bor edi. Yozuvchi shaxsidagi millatparvarlik, jasorat, fidoyilik, birso‘zlilik, jismoniy mehnatga o‘chlik, halollik va xolislik menga qattiq ta’sir qilgan.

— Millatparvar adib ijodida sho‘rolarni qo‘llab-quvvatlovchi asarlar ham bor. Buni qanday izohlagan bo‘lardingiz?

— Men yozuvchiga inson sifatida baho berish tarafdoriman. Inson zotiga ishonish, aldanish, umid qilish kabi tuyg‘ular xos. Sho‘ro hokimiyatining ilk yillarida yuz bergan o‘zgarishlar, savodsizlika qarshi kurash, ta’lim maskanlarining ochilishini ko‘rib, yozuvchi ko‘nglida ham umid uyg‘ongan. Sho‘ro dohiylarining millatlarga ozodlik berish haqida va’dalarini eslang. Qodiriy o‘z davri ziyolilari kabi bunday yolg‘onlarga ishongani uchun ham zamon o‘zgarishlarini yoqlab asarlar yozgandir. Ammo u mustabid tuzumning maqsadi millatlar erkini bo‘g‘ish, ularga zulm o‘tkazish ekanini tez anglab yetgan. Shu bois ham, asarlarida hurriyatni bayroq qilgan. Ulug‘ adib sho‘ro jallodlari qilich yalang‘ochlab turgan paytlarda ham imonini yo‘qotmagan, e’tiqodiga xiyonat qilmagan.

— “O’zbek tili kambag‘al emas, balki o‘zbek tilini kambag‘al deguvchilarning o‘zi kambag‘al. Ular o‘z nodonliklarini o‘zbek tiliga to‘nkamasinlar”, deb yozadi kuyinchak adib. Abdulla Qodiriyning ona tilimiz jozibasi va qudratini ko‘rsatishdagi xizmati qanday?

— Prozamizda Abdulla Qodiriyning badiiy tiliga teng keladigan go‘zal til yo‘q! Badiiy tilni ko‘pchilik adabiy til bilan chalkashtiradi. Badiiy til har bir ijodkorning individual uslubi, o‘ziga xos tilidir. Shu ma’noda badiiy til norma bo‘lmaydi. Qodiriy o‘z badiiy tilini yarata olgan so‘z san’atkoridir.

Kumushga “harorati g‘ariza” yetib, bemor bo‘lib yurgan kunlarda ariq bo‘yiga yuzini yuvish uchun chiqqan lavhani yodga olaylik. “Ariqning musaffo tiniq suvi yovoshg‘ina oqib kelar, Kumushbibining qarshisig‘a yetkanda go‘yoki, uning ta’zimi uchun sekingina bir charx urib qo‘yar, o‘z ustida o‘lturgan sohiraning sihriga musaxxar bo‘lg‘an kabi tag‘i bir kattaroq doirada aylangach, ohistag‘ina ko‘prik ostig‘a oqib ketar edi…” Suvga nisbatan yuvosh sifati ishlatilishi boshqa ijodkorda uchramaydi. Obi hayotning “yovoshg‘ina” oqishi tasodif emas. Zotan, u ham ariq bo‘yida o‘tirgan sohibjamolning chiroyiga bir zum bo‘lsa-da to‘yish uchun atayin sekinlab oqayotgandek. Bu so‘z ayni paytda Kumushning tabiati, tiynatiga ishora. Yozuvchi suvning charx urib oqishida ham sohira qizga izhori ishqni kashf etadi. Muallif satrlarni yurak hovuchlab o‘qiyotgan kitobxonning kayfiyatini aniq-taniq tasavvur etayotgandek, holatni yanada kuchaytiradi: “Ariq suvining nihoyatsiz bu harakatini uzoq ko‘zdan kechirib o‘lturg‘ach, qo‘l uzatib suvdan oldi va yuzini yuvdi. Uning yuzini o‘pib tushkan suv tomchilari bilan ariq harakatka kelib chayqaldi, go‘yoki suv ichida bir fitna yuz bergan edi…” Sohibjamol qizning yuzini o‘pib tushgan suvning ariqqa qaytib tushishi bilan isyon va g‘alayon ko‘tarilganida ham ramziy ma’no bor. Kumushning yuzidan bo‘sa olgan tomchilarning saodati qolgan tomchilarni hasad o‘tida yondirgan-da… Romanning har bir sahifasidan badiiy mahoratga dalil bo‘ladigan bu kabi satrlarni o‘qish va uqish mumkin. Yozuvchi asarlariga yetti yoshdan yetmish yoshgacha – barcha kitobxonlar mahliyo bo‘lishi ham shundandir.

Qodiriyni o‘qib, uning so‘z boyligiga tasanno aytmaslikning iloji yo‘q. Adibning romanlarida o‘ziga xos badiiy til, “Toshpo‘lat tajang nima deydi?”, “Kalvak mahzumning xotira daftaridan” kabi hajviy asarlarida mutlaqo boshqa badiiy tilni ko‘rasiz. Go‘yo boshqa-boshqa muallif yozgandek.

— «O’tkan kunlar», «Mehrobdan chayon» romanlari rus, ozarbayjon, latish, litva, tatar, turkman, uyg‘ur, qirg‘iz, qozoq, qoraqalpoq, arab, italyan, ingliz, nemis, turk va boshqa tillarga tarjima qilingan, qayta-qayta nashr etilgan. Mazkur tarjimalar haqida nima deysiz?

— Ochig‘i, Qodiriy asarlarini o‘zbek tili va madaniyatini yaxshi biladigan ijodkorlar tarjima qilgan, deya olmayman. Vositachi til orqali qilingan avvalgi tarjimalar o‘z davrida asqotdi, ammo zamon yangilandi, adabiyotda tarjimaga munosabat ham o‘zgardi. Bugun Qodiriyni ingliz, nemis, frantsuz yoki ispan kitobxoniga yangi talqindagi tarjimada yetkazish kerak. Buning uchun esa ham ona tilimizni, ham xorijiy tilni puxta egallagan tarjimonlar lozim. Jahon adabiyotidan o‘zbekchaga tarjimalar ham originaldan qilinishi maqsadga muvofiqdir. Balzakni rus tilidan emas, to‘g‘ridan-to‘g‘ri frantsuzchadan, Shekspirni inglizchadan o‘girish lozim. Agar o‘zbek tilini biladigan xorijlik tarjimonlarni kutadigan bo‘lsak, ko‘p vaqt yutqazishimiz tayin. Bugundanoq xorijiy tilni puxta o‘zlashtirgan bilimdon yoshlarimiz orasidan mahoratli tarjimonlarni tayyorlashimiz kerak. Bizlar uchun birov qayg‘urmaydi, o‘zimiz harakat qilishimiz lozim.

— Rivojlangan davlatlarda tarjima ishiga ko‘mak beradigan jamiyatlar faoliyat yuritadi. Yurtimizda ham ana shunday jamiyat tashkil etish vaqti kelmadimikin?

— Ko‘ngildagi gapni aytdingiz. Men ko‘pdan beri yurtimizda tarjimonlarga yordam beradigan, ularning boshini qovushtiradigan, katta-katta ijodiy ishlarga bosh-qosh bo‘ladigan jamiyat tuzilsa, deb orzu qilaman. Tarjima bo‘yicha iste’dodlarni kashf etish va tarbiyalash uchun bunday jamiyat muhim. Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Usmon Nosir, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parpi, Shukur Xolmirzaev, O’tkir Hoshimov… Shukrki, xorijlik kitobsevarlarga taqdim qilsa arziydigan ijodkorlarimiz bisyor. Tuzilajak jamiyat tarjimonlarni moddiy rag‘batlantirsa, tarjima uchun yaxshi qalam haqi bersa, tanlovlar e’lon qilsa, o‘z safiga qalami o‘tkir ijodkorlarni jamlasa…

Men yurtimizdagi davlatmand, o‘ziga to‘q insonlarga adabiyot ravnaqi uchun ham o‘z mablag‘larini sarflashlari joizligini eslatib qo‘ymoqchiman. Biz adabiyot, san’at, madaniyat gullab-yashnashi uchun borini ayamagan san’atsevar, ziyoli insonlar avlodlarimiz. Tarjimonlar jamiyatini moddiy qo‘llab-quvvatlash uchun yurtimizdagi sarmoyador homiylar, tadbirkor-ishbilarmonlar o‘z hissalarini qo‘shsalar, millat kelajagi va taraqqiyoti uchun qayg‘urgan bo‘lardilar.

— Qodiriy asliyatidagi jozibani tarjimada to‘la chiqarib berish mumkinmi?

— Xorijiy tilda Qodiriyni originaldagidek chiqarish o‘ta mushkul, ammo bu tarjima kerak emas, degan ma’noni bildirmaydi. Adib asarlarini dunyo o‘quvchilariga jilla qursa asliyatga yaqin variantda taqdim eta olsak ham katta gap! Jahon adabiyotida originaldan o‘tkazib qilingan tarjimalar ham bor. Masalan, Gyote o‘zining “Faust”ini frantsuz tilida o‘qishni yoqtirishini yozgan. Asarni frantsuzchaga o‘girgan tarjimon muallifdan ham o‘zib ketgan-da. Sergey Yesenin tirik bo‘lganida va o‘zbek tilini tushunib, Erkin Vohidov tarjimalarini o‘qiganida, u ham Gyote kabi xulosaga kelishi aniq edi, deb o‘ylayman.

Yurtimizda oxirgi yillarda tarjima bo‘yicha salmoqli ishlar qilindi. Xususan, “Jahon adabiyoti” jurnali ko‘plab asarlarni o‘zbek o‘quvchisiga yetkazdi. Paulo Koeloning “Alkimyogar”ini birdaniga uch ijodkor o‘zbek tiliga o‘girdi. Buni bemalol dunyo tarjimashunosligida noyob hodisa, deyish mumkin. Jamol Kamol mustaqillik yillarida Jaloliddin Rumiyning oltita asarini forschadan tarjima qildi. Sharqu G’arb adabiyotiga mehr qo‘ygan ijodkor Shekspirning o‘n beshta asarini asliyatdan o‘zbekchalashtirdi… Menimcha, endi tarjima gali Qodiriy kabi ulug‘ adiblarimiz asarlariga ham keldi.

— Taniqli yozuvchi Erkin A’zam suhbatlaridan biri: “Zamon bolalaridan “O’tkan kunlar”ni so‘rasangiz, faqat kinosini ko‘rgan-da, Zaynab Kumushni zaharlagan, deb syujetni aytib beradi. Holbuki, adabiyot quruq axborot emas, sezgilar, hissiyotlar ifodasi. Qodiriyni asliyatda o‘qishga ne yetsin!” degandi. Haqiqatan ham, bugun hatto ko‘zga surtgan adibimiz asarlari kam o‘qilayotir. Yoshlarni mutolaaga qaytarish masalasi sizni ham o‘ylantirayotgandir…

— Vatan tuyg‘usini majburlab singdirilmagani kabi mutolaaga ham zo‘rlik bilan o‘rgatib bo‘lmaydi. Xo‘sh, unday bo‘lsa nima qilish kerak? Menimcha, maktablarimizda, kollejlarda, oliy o‘quv yurtlarida adabiyot fanini o‘qitish metodikasini takomillashtirish, o‘qituvchilar saviyani oshirish kerak. Chunonchi, muallimlar asar syujetini emas, uning badiiy jozibasi haqida gapirib bersin. Agar bolaga biror asarning jozibasini ko‘rsatib bera olsak, ko‘ngliga cho‘g‘ solib qo‘ysak, aytmasak ham uni albatta topib o‘qiydi.

Badiiy adabiyot o‘qish susayib ketgani – tabiiy jarayon, buning o‘ziga yarasha ijtimoiy sabablari bor. E’tibor bering, yozma adabiyot mavjud bo‘lmagan davrda folklor birlamchi edi. Yozma adabiyot paydo bo‘lishi bilan xalq og‘zaki ijodi namunalari keyingi planga o‘tdi. Televidenie yuzaga kelganidan keyin insoniyat tafakkurida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. So‘nggi yillarda kommunikatsiya tizimidagi inqiloblar, xususan, Internetning paydo bo‘lishi bilan adabiyotga munosabat yana o‘zgardi.

Ancha yillar bo‘ldi, rus gazetalaridan birida o‘qigandim. Pedagogika fanlari doktori 6-sinfda o‘qiydigan farzandiga bir kitob olib kelib beribdi. Ammo ota bolasiga kunda-kunora uni o‘qishni buyursa-da, aytgani kor qilmabdi. Oradan ma’lum muddat o‘tib qarasa, o‘g‘li muk tushib haligi kitobni o‘qiyotganmish. Ota surishtirib bilsa, o‘g‘lining sinfdoshlaridan biri ayni shu asarni maqtagan ekan. Ko‘rib turganingizdek, pedagogika fanlari doktori bo‘lgan otaning nasihatidan tengqur do‘stning tavsiyasi kuchliroq ta’sirga ega bo‘lishi mumkin.

Adabiyot o‘lmaydi, chinakam kitob shinavandalari yo‘qolmaydi. Biz yoshlar badiiy adabiyotdan sovib ketdi, deb nolish o‘rniga, badiiy adabiyotni yoshlarga zamonaviy kommunikatsiya vositalari orqali yetkazish haqida o‘ylashimiz foydaliroq.

— Gap aylanib, adabiyot faniga kelib taqalyapti. Ta’lim dargohlarimizda ushbu fanning o‘qitilishidan ko‘nglingiz to‘ladimi?

— Meni ko‘pdan beri o‘ylantirib kelayotgan mavzudan gap ochdingiz. Maktablarimizda (kollej va oliy o‘quv yurtlarida ham) yozuvchi-shoirlar ijodini chuqur o‘rganish emas, ko‘p sonli ijodkorlarni o‘qitish tendentsiyasi kuzatiladi. O’rta maktabda ellik nafar, kollejda yigirma nafar, oliy o‘quv yurtida o‘ttiz nafar (bu raqam kam yoki ko‘p bo‘lishi mumkin) yozuvchi-shoirni o‘qitish shartmikin?! Buning o‘rniga ijodkorlar sanog‘ini kamaytirib, klassiklarimizni chuqurroq o‘rganish to‘g‘ri emasmi?! Qodiriy maktablarda 5-6-sinfdan boshlab o‘qitiladi, menimcha, uni boshlang‘ich dasturga kiritish kerak. Deylik, birinchi sinfda adib asarlaridan hikmatli gaplar, parchalar o‘qitilsin. Keyingi sinflarda ham bolaning yoshi, dunyoqarashiga mos saboqlar berilsin. Toki farzandlarimiz maktabni bitirgunga qadar Abdulla Qodiriy haqida faqat ma’lumot olib qolmay, ular qalbida adib asarlariga muhabbat uyg‘onsin.

— Yurtimizda 1990-yillar boshida Abdulla Qodiriy muzeyi tashkil etilib, bir necha oyga bormay, yopilib ketgan ekan…

— Ha, bundan xabarim bor. Bugungi yoshlarni mutolaaga yanada ko‘proq jalb etish, Qodiriy shaxsi bilan tanishtirishda muzeylarning o‘rni katta. Poytaxtimiz markazida Abdulla Qodiriy nomidagi bog‘ barpo etilganiga bir necha yil bo‘ldi, ammo u haligacha gavjumlashib ketmadi. Menimcha, ulug‘ adibimiz nomi berilgan bog‘ni yanada obod qilish uchun ham butun jamoatchilik faol ishtirok etishi kerak. Bog‘da adib hayoti va ijodiga bag‘ishlangan mo‘‘jaz muzey tashkil qilinsa, bu yerga tashrif buyurganlar Qodiriy asarlari, ular asosida ishlangan filmlar, kartinalar, adib shaxsiga taalluqli eksponatlar bilan tanishsa, adabiyot kechalari o‘tkazilsa, nur ustiga nur-ku! Bu nafaqat yoshlarimiz, chet ellardan kelayotgan sayyohlar uchun ham fayzli madaniy maskan bo‘lur edi.

— Domla, o‘tgan yillar mobaynida Abdulla Qodiriy ijodiga bag‘ishlangan qanchadan-qancha kitoblar, monografiyalar, maqolalar yozildi, ilmiy izlanishlar qilindi. Yozuvchi dahosini to‘la angladik, deya olamizmi?

— Ummon bag‘ridagi javohirlar hisobiga yetib bo‘lmagani kabi buyuk shaxslarni ham to‘la anglash amrimahol. Vaqt o‘tishi bilan ularning yangi qirralari kashf etilaveradi. Abdulla Qodiriy ham ana shunday buyuk siymolardan. Talabalarga dars berish payti ko‘plab yozuvchilarimiz qatori Qodiriy asarlarini ham tahlil qilamiz. Hali universitetda tahsil olayotgan yoshlar adib asarlarining katta adabiyotshunoslar ham payqamagan qirralarini ochishadi. Abdulla Qodiriy ijodi va shaxsi bo‘yicha aytiladigan yangi gaplar hali juda ko‘p.

 Ibrohim G’afurov
QODIRIY SIYMOSI

Bizni qo’yib yiroqqa sabab chopib ketmishlar,
Tashlab azmi firoqqa ajab qochib ketmishlar.
Mahatma

Bu Toshkentning eng puxta-pishiq, rejali, ildizi uzoq tarixiy zamonlar va makonlarga borib taqalgan xonadonlaridan edi. El-yurt, mahalla-ko’y o’rtasida katta obro’-e’tibor qozongandi; albatta, obro’-e’tiborga hech qachon puch yerda erishib bo’lmaydi.

Xonadon a’zolaridan dev qomatli sarbozlar, sarkardalar, binokorlik va yog’ochsozlik ustalari, davlatmand dehqonlar, bog’bonlar, do’kondorlar, savdogarlar, karvonboshilar, el-yurtning oqsoqollari yetishib chiqardilar. Ular adolatsizlikka yo’l qo’ymaydigan, iymon-e’tiqoddan og’ishmaydigan, yaxshilikka doim qayishadigan, qiziqqon, hatto tajang, cho’rtkesar odamlar edilar. Qo’llari har hunarga kelishar, dillari ham yaxshiliklarga payvasta edi, el-yurtga yo’l ko’rsatish, to’g’ri maslahat berishga qodir edilar.

Qodirmuhammad bobo davrining g’oyatda jo’mard kishilaridan edi. O’smirlik va yigitlik chog’larida boshidan juda ko’p sarguzashtlarni o’tkazgandi. Toshkent beklarining eng atovli sarbozlaridan bo’lib yetishgandi. Beklar eng mushkul, uquv va idrok, dovyuraklik talab qiladigan ish-yumushlarni unga ishonishardi, o’tdan-suvdan har doim butun va quruq chiqadigan yigit edi. Kezi kelsa, daryoga uzala yotib otliq-piyoda sheriklarini ustidan narigi qir­g’oqqa dam chiqarmay, suv tekkizmay o’tkazardi, vallohu a’lam.

Favqulodda azamat odam bo’lganligiga yorqin bitta misol – u Abdullani yetmish ikki yoshga kirgan chog’ida ko’rgandi. Abdulla deb o’g’liga ism qo’yishiga esa boshqa bir
g’aroyib voqea sabab bo’lgandi.

Qodirmuhammad bobo bir kuni iliq kuzakda oftobro’ya ayvonda asr namozidan so’ng Qur’on tilovat qilib o’tirardi. U ilgarilardan Qur’onning Maryam surasini sevar va bot-bot o’qirdi. Mana bugun ham Maryamga Xudoning xabari kelganda .u qalbi iyib ko’zyoshlarini tiyolmadi, hiqillagancha o’qiyverdi, “qola inni Abdullohi otoniyal Kitoba va ja’alani nabiyan va ja’alani muborakan…” oyatiga kelganda birdan sergaklandi va o’qishdan to’xtab o’ylangancha tek qotdi.

“Men Alloh bandasiman, u menga kitob ato etti va menga xabar yetkazdi, yana meni barokatli qildi”(Maryam, 30-31). Otam Hojimuhammad rahmatli menga Qodirmuhammad deb ot qo’ydi… Alloh meni siyladi, qadrli qildi. Xayriyatki, Josiyat bu kunlarda pishib turibdir… Xudo xohlasa o’g’il tug’adi… qudratingdan o’rgilay… mana ism… ul o’g’ilning ismini Allohdan so’ragayman… ha, Abdulla bo’lgay, men bitirolmagan ishlarni ul arjumandi zamona bitirgay, inshoalloh! U tizzasidagi kitobni jigarrang saxtiyon jildga soldi-da, peshonasiga bosib so’ng ortidagi tokchaga qo’ydi.

Kuzak quyoshi afsonaviy sarbozlarday muntazam saf tortgan adl teraklar ortiga botib borardi, Qodir bobo yana bog’ yumushlarini davom ettirgali o’rnidan qo’zg’aldi. Ammo oyat ohanrabosi hech qulog’idan ketmas, bu taassurot uzoq davom etdi. Bashorat ichida yashaydigan poktiynat odam emasmi, ko’p o’tmayoq uning etagiga yangi tug’ilgan chaqaloqni solishdi va padar unga Abdulla deb ot qo’ydi. Qur’on o’zi bashorat qilib turgandan so’ng amrini ado etmasinmi? Qodirmuhammad bobo anchagacha suyunib, “Kitob ato etti, Kitob ato etti”, deb takrorlab yurdi. O’g’lining taqdiri o’shanda Qodirmuhammad boboga xuddi oynada ko’ringanday bo’lgan ekan…

… Adib Qodiriyning hayoti, asarlari, juda katta miqyosda olib borgan ijtimoiy-madaniy faoliyati to’g’risida olimlarning allaqancha tadqiqot kitoblari, zamondoshlarining baharnav xotiralari bitilgan, aksar o’quvchilarimiz ulardan imkon qadar xabardorlar, buning ustiga o’tgan asrning to yigirmanchi yillarining boshlaridan beri hali hanuzgacha bu ulug’ adib ijodiyotining qirralari va xususiyatlari borasida adabiyotshunoslikda rang-barang bahslar ham tugagan emas, cho’g’i so’ngan emas, alangalar dam ko’tarilib, dam pasa­yib turadi, lekin hozirgi adabiyotshunoslikning ilg’or namoyandalari bo’lib o’tgan bahs­larni saragini sarakka, puchagini puchakka ajratib, o’z odil bahosini berishga muyassar bo’ldi. Adolatni tikladi va joyiga qo’ydi. Bu jihatdan ulug’ adibning munosib farzandi yozuvchi Habibulla Qodiriyning juda katta va uzoq izlanishlari natijasida yuzaga chiqqan xotira kitobi, Umarali Normatov, Sobir Mirvaliev, Naim Karimov, Begali Qosimov, Tohir Malik, Shuhrat Rizaev, Xondamir singari sinchkov, halol adib — tadqiqotchilarning ilmiy-badiiy asarlari, asl matnlarni tiklash, zarur izohlar bilan ta’minlagan holda nashr qilish yo’lidagi sa’y-harakatlari har tomonlama tahsinga loyiqdir.

Bir qator O’tkir Hoshimov, Xayriddin Sulton kabi adiblarning adibona tahlillari, talqinlarini o’qiganda ulug’ yozuvchi mahoratining takrorlanmas qirralari haqida kutilmagan tasavvurlar hosil qilamiz, insoniy xususiyatlarining cho’ng qatlamlariga yanada chuqurroq kirib borganday bo’lamiz. Ammo Abdulla Qodiriy adib, inson, jamoat arbobi, ma’rifatparvar hamda taraqqiyparvar sifatida misoli shundayin bir qit’akim, bu qit’a oldida, uning azimdan-azim landshafti ichkarilarida biz o’zimizni xuddi Robinzon kabi sezamiz, Robinzon kabi ulug’ qit’a sohiliga qadam qo’yib dahvatan aqlimiz shoshadi, so’ng talafotda vayron bo’lgan kemamizning endigi hayotimizga yaraydigan, endigi tirikligimiz uchun asqotadigan zahiralari, uskunalari, asbob-ashqollarini sohilimizga tashib keltira boshlaymiz, axir ularsiz tiriklik–hayotni saqlab turishlikning sira ham iloji yo’q-da! Qodiriy haqida XX asrning to 60-yillarigacha bo’lib o’tgan behad sharmandalarcha bahsu munozaralarning maraz vayronalari uzra yangi ozod, jasorat so’rab o’tirmaydigan, balki vijdon-iymon amri bilan dalil ishlayveradiganlar badiiy-ilmiy tafakkurning tom orif qasrlarini yarataveradilar deb toza umidlana turamiz, albatta! Qodiriy qiyofasiga chizgilar! Qanchalar ulug’ mas’uliyat ko’rinadi bu so’zlarda!

Biz yangi zamonlarning kishilari uchun Abdulla Qodiriy tarjimayi holining juda ko’p tomonlari, sahifalari noma’lum. Misoliga bolalik chog’larida u mahalliy eski maktabda boshlang’ich ta’limni olganligini manbalardan o’qib bilganmiz. Ammo u o’sha eski mahalla guzaridagi maktabda qanday o’qiganligi, nimalarni o’qiganligi, ilmga qanday qiziqishlari tug’ilganligi va shakllanganligi, maktabga birga qatnagan yor-birodarlari, uni o’qitgan domlasi, xullas, Qodiriy mahalliy maktabda qanday ravishu holda bo’lganligini mutlaqo bilmaymiz. Keyinroq uning rus-tuzem deb atalmish yarim yevropacha usuldagi maktabda, undan so’ng, hammadan muhimrog’i, madrasalarda, xususan, Abulqosim madrasasida qanday tahsil olganligi, kimlar unga ustozlik qilganiyu qanday ufqlar ko’z o’ngida gavdalana boshlagani va yana uning hayotining xuddi mana shu davri doirasida kechgan voqealardan hech xabarimiz yo’q. Guvohliklar yo’q, dalolatlar qolmagan. Ammo odamning bilgisi keladi, ibratlar olgisi keladi, ulug’ inson va adib, afsonavor kurashchi haqidagi tasavvurlarimizni boyitgimiz keladi. Ulug’ ibratli odamlarimiz haqida juda-juda oz narsalarni bilamiz. Qaerdan o’rnashgan bizga bu e’tiborsizlik! Insonning shaxsiy tarixiga mensimay qarashlik, o’ta-o’ta hafsalasizlik, parvosizlik!

Habibulla Qodiriyning “Otamdan xotira” kitobida rus-tuzem maktabida bolakay Abdullani ayrim fanlardan o’qitgan ikki muallimining nomlari o’sha zamon kishilarining guvohliklarida keltiriladi. Yosh Abdulla juda tiyrak va o’ta qiziquvchan bo’lganligi, kitoblar o’qishga o’chligi haqida bir qancha ma’lumotlar bor. Josiyat bibining aytishlariga qaraganda, yosh Abdullaning qo’lidan qog’oz-qalam tushmas, kichkina bo’la turib katta-katta kitoblarni qo’ltiqlab yurar, ko’chalarning devorlari, eshik-darvozalariga ham yozib-chizib mashq qilaverardi. U shunday qo’ltiqlab yuradigan katta kitoblar orasida Navoiy, Sa’diy, Hofiz, Mashrab, Huvaydo, So’fi Olloyor, “Huriliqo”, “Chor darvesh”, “Rustami doston”, “Jamshid”, “Iskandarnoma” singarilar bo’lardi. Yosh Qodiriyning yuragiga kitob ishqi mustahkam o’rnashgandi. U yosh chog’laridan Qur’on va hadislarni sharillatib o’qiyverar, xotirasi g’oyatda kuchli, zehni o’tkir, sahifa-sahifa so’zlarni yod aytaverardi. Rus-tuzem maktabida uning xotirasi yanada chiniqdi, turli-tuman lug’atlar bilan oshno tutindi. Xotiraning chiniqishi, hajmining kengayishi unda shu bilan mahkam bog’liq boshqa bir qimmatli xususiyatning kucha­yishiga olib keldi. U taajjublanarli darajada tez fikrlardi. Ruscha, arabcha, forscha so’zlarning badallarini tez va aniq topar, bu unga g’oyatda zavqli, qiziq tuyular, rang-barang so’zlar dunyo­si uni o’ziga maftun qilar, so’zlarning ma’nolarini chaqishga juda ishqivoz edi.

Yosh Qodiriyda kim avvalo adabiyot, badiiy adabiyot, go’zal so’zga, ilm-fanga, qadim jafokash Turkiston tarixiga qiziqish uyg’otdiykin? Habibulla Qodiriy tilga olgan ma’lumotlarga qaraganda, o’sha paytlardagi Toshkand madaniy-ma’rifiy hayotida sezilarli o’rin hamda mavqe, obro’-e’tiborga ega Tavallo, Kamiy, Miskin, Xislat singari shoirlar Qodiriylar xonadoni bilan yor-birodar, qarindosh-urug’chilik rishtalari bilan bog’langandilar. Ular Qodirmuhammad boboni tarixiy bir shaxs, hatto qahramon deb bilar va hurmatini joyiga qo’yar, tez-tez uni ko’rgani kelar, suhbatlarini sog’inishar va e’zozlardilar.

Uydirmalar ish emas. Kimga kerak uydirmalar! Ammo yozuvchilar uydirmalar ichida ham yashaydilar, Pushkin kabi uydirmalar ustida ko’zyoshlarini ham to’kib o’tiradilar. Vo ajabo! Yozuvchilik benihoya g’aroyib bir hunar-da! Ammo biz Qodiriy haqida uydirmalar to’qimoqchi emasmiz aslo! Faqat ayrim hollarda faraz usulidan foydalanmoqchimiz. Koinotni tushuntirishda ehtimollik nazariyasidan muvaffaqiyat bilan foydalanishadi-ku axir. Ha, ehtimollikdan kelib chiqib faraz qilmoqchimiz. Faraz kerak! Rost, faraz haqiqat bo’lolmaydi. Ammo haqiqatning manzilini ancha yaqinlashtiradi. Butunlay noma’lumlikdan har qalay faraz yaxshiroq.

Faraz huquqidan foydalanib, biz yosh Qodiriyda adabiyotga havasni shu uch najib zot – Tavallo, Kamiy, Miskin uyg’otishgan, uning ilk mashqlarini ko’­rishgan, yo’l-yo’riqlar ko’rsatishgan va hatto matbuot dunyo­siga olib kirishgan, Behbudiy, Munavvarqori hazratlari, Ubaydulla Asadullaxo’jaev, Avloniy va boshqa taniqli kishilar, ularning nashrlari bilan tanishtirishgan edilar. Ajab emaski, yosh Qodiriyning ilk she’rlari Kamiy va ayniqsa, Tavalloning she’rlariga g’oyatda hamohang, usul va mavzu, ularning yechimlariga ko’ra g’oyatda o’xshash hamda yaqin. Bular yosh Qodiriyga ustozlik qildilar deb baralla aytish mumkin. Shular fayzidandirki, yosh Qodiriy o’sha paytlar chiqib turgan rus, tatar, o’zbek gazeta-jurnallarini o’qishni o’rgandi, miyasining tarxlari ochilib ketdi. Ayniqsa, Behbudiyning maqolalariga oshufta bo’ldi, ularni yod oldi. Shunday narsalar haqida, shunday qilib yozishga toza havaslandi. Bu narsa ayniqsa, 20-yillarning kuchli suronlari va bahslari boshlanganda va Qodiriy butun kuchini jurnalistikaga, har kuni ming turlanib o’zgarib turadigan, zamon va uning talotumlari sahifalaridan Amudaryo suviday qirg’oqlarni o’pirib, ashaddiy loyqalanib oqib o’tadigan matbuotga bag’ishlaganda, alangali fel`etonlar, ilgari hech misli ko’rilmagan kulgi-hajv asarlar yozishga va hajv asarlari bilan jamiyatdagi turli hodisalarga faol ta’sir ko’rsatish, islohotlarni jadallashtirishga g’ayrat qilganda, juda asqotdi.

U Behbudiyning lug’at boyligiga ergashdi, uning ijtimoiy-siyosiy islohotchilik fikrlari hamda g’oyalarini qo’llab-quvvatlab, eng yaxshi ma’noda davom ettirdi. U rus-tuzem maktabida o’qib yurganidayoq o’sha paytlarda chiqadigan gazeta va jurnallarni qiziqib o’qiy boshlagan, otasining maktabga ketayotganda asta kissasiga solib qo’yadigan tanga-chaqaga Chorsudagi Sharif Oxundning kitob-gazeta do’konidan yangi chiqqan turli gazetalarni sotib olar, so’ng bog’da, sariq-qora tollar tagidagi ko’kalam so’rida muk tushib o’qirdi. Gazetalarning maqolalaridan u juda qattiq hayajonga tushar, gazetalar o’quvchilarni o’z sahifalarida qatnashib turishga doimiy chaqirib turishganidan fikrlari junbushga kelar, ko’ksida allaqanday yozishga to’xtatib bo’lmas bir g’alati ishtiyoq uyg’onar, da’vatlarga darrov va paydarpay javob bergisi kelardi. U ancha yaxshigina savodxon bo’lib maktabni maqtovlarga sazovor holda bitirgach, kumush soat bilan taqdirlandi-da, ko’p o’tmay, Rasulmuhammadboy degan katta saxovatpesha chitfurushning qo’lida gumashta-prikazchik bo’lib xizmatga kirishdi. U Rasulmuhammadboyning barcha savdo-sotiqqa taalluqli hisob-kitob­larini tayyorlar, uning Chorsudagi chitfurushlik ras­tasidagi do’konida savdo bilan bog’liq turli-tuman yumushlarni bajarardi.

Do’konga Kamiy, Miskin, Xislat, Tavallo va yana boshqa ko’p o’qimishli, savodxon kishilar kirib turishar, bir piyola choy ustidagi gurunglar g’oyatda qizg’in va maroqli o’tar, dunyo xabarlari, jahon muhorabasi, jadidlarning maorif sohasidagi sa’y-harakatlari, shu kunlarda Chorsu bozoriga qaysi o’lkadan, shaharlardan qanday tovarlar tushgani, narx-navolar qanday bo’layotgani, jahon urushining Toshkand va umuman jamiki Turkiston bilodi turmushiga ta’siri, qaysi gazetada qanday maqola chiqqani, qaysi mamlakatdan qanday kitoblar, gazeta va jurnallar karvonlar orqali kelgani, Tavalloning “Ravnaq ul-islom” kitobi qanday o’qilayotgani, ulamolarning bunday kitob­lardan norozi bo’lib, ularda ifodalangan fikrlar va g’oyalarga qarshi chiqishayotgani ustida munoqasha o’tardi.

Mavlono Tavallo, Miskin va o’zga she’r ahboblari yig’ilganlarni dam yig’latib, dam kuldirib shu kecha-kunduzda bitgan baytu g’azallarini ajib qiroat bilan o’qishardi. Oh-vohlar, bo’g’otlarni buzib tushirgudek qah-qahalar dam-badam yangrardi.

Kecha Chorsu maydonidagi dor o’yinlari va gavjum besh sada qayrag’och tagidagi choyxonada hofizlarning musobaqasi bo’lgani, unda bir turk hofizi uloqni olgani, uning: “ kandimi kandima dushman ettingiz, siza so’ylanajak so’zim yo’qolti…”degan jonlarni kuydiruvchi so’zlarini eslashar va aksar ko’z yoshlarini tiyisholmasdi.

Shunday har kuni bo’ladigan gurunglarda yosh Qodiriyning qulog’iga “jadid”, “maorif”, “istibdod”, “tenglik”, “ozodlik”, “taraqqiy”, “millat”, “millatparvarlik”, “ma’rifat” va “ma’rifatparvarlik”, “inqilob” singari so’zlar, tushunchalar o’rnashdi. Qodiriy mana shunday gurunglarda savdo ahli, shuaro, muallim va masterovoylar dunyo yangiliklariga o’ch bo’lishlarini bildi. Savdoning ravnaqi, odamlarning qiziqishlari dunyoning ahvoliga chambarchas bog’liq ekan-da. Shunday do’kondagi suhbatlardan va qolaversa, gazetalar xabarlaridan u Kolizey degan teatrda Mahmudxo’ja Behbudiy hazratlarining “Padarkush” degan piesasi o’ynalayotganini bildi va bu piesani bir qancha yaqin teng-to’shlari bilan birga tomosha qildi. Uning o’zi ham, do’stlari ham tomoshadan qattiq mutaassir bo’ldilar, yosh Qodiriyning miyasi ag’dar-to’ntar bo’lib ketdi rosti. Ular bunday g’aroyibotga birinchi marta duch kelishlari edi.

Albatta, teatru degan tomosha borligi haqida ilgari ham o’qishgan, eshitishgan edi, lekin teatru bunchalar g’aroyib bo’lishini aslo xayollariga ham keltirishmagan edi. Ular hammalari teatrda xuddi tush ko’rayotganday bo’lib o’tirdilar.

Yosh Qodiriy joyida o’tirolmay qoldi: uning xayolida o’zi hayotda shu kunlarda ham har qadamda uchratib turgan turli fojiali voqealar g’ujg’on o’ynab charx urar, xuddi ko’z o’ngida ro’y berayotgandek gavdalanardi. Teatrdan so’ng ular kamoli oh-voh qilishib, Chorsuga piyodalab qaytishdi, ko’chama-ko’cha baland qilib tungi Toshkand osmonini jaranglatib ashulalar aytib borishdi. Ular o’zlarini zarg’aldoq qushday yengil sezishar, uchib ketayotgandek edilar. Yosh Qodiriy bu paytda hali yigirmaga kirgan yo kirmagandi.

U ertalab nonushtada ota-onasiga teatru taassurotlarini hikoya qilib berdi. Hali tetik va baquvvat chol-kampir eshitib og’izlari ochilib qoldi: “Voy, Abdi tushmagur-yey, voy parang bolam-yey”, deyishardi ular. Maorifga, yangilikka bag’irlari ochiq odamlar edi ular. Shuncha yoshga kirganlariga qaramay, ularni sira eski qari odamlar deb bo’lmasdi. Yosh Qodiriy ota-onasining saliqalari tiyrak, sog’lom fikr tarafdori ekanliklaridan juda zavqlanardi, yaxshiyam mana shunday ota-onadan xudo meni dunyoga keltirgan, deb quvonardi. U g’oyatda o’z fikrli, mustaqil sajiyali bo’lib tarbiyalangan edi-yu, shuning bilan birga hamisha ota-onasiga suyanar, ular bilan o’zini qal’ador deb his qilardi. “Padarkush”ning hayajonlari ta’sirida u bir hafta o’tirib birinchi dramasi “Baxtsiz kuyov”­ni yozdi. Bundan shunday zavqlandiki, hech nari-berisi yo’q. Yozib bo’lgach, katta yoshli do’st-rahnamolari Avloniy, Tavallo, Miskin, Xislatlarga yangi asarini tomog’iga bir narsa tiqilganday bo’lib o’qib berdi. Rahnamo do’stlar hayratlanib tasannolar ayt­dilar, faqat piesada bitta zamonaviy yangicha fikrlaydigan, xalqqa to’g’ri yo’l ko’rsatoladigan odam ham bo’lsin, xususan mahalla oqsoqoli ellikboshi shunday yaxshi nasihat berishga qodir kishi bo’la oldi, dedilar. Bu fikr yosh muallifga moyday yoqdi: maslahat o’rinlagach, bu p`esani jonlantirdi, ma’rifatchilikka urg’u berdi, odamlar ko’nglida turgan, shu kunlarda havoda kezib yurgan gaplar aks-sadosini topdi. P`esani tezda teatruda qo’yish, bu ishni qanday va kimlar bilan bajarishni batafsil kelishib oldilar.

Taraqqiychilar g’oyatda g’ayratli ish odamlari bo’lganliklari bois piesa uzoqqa bormay sahnada o’ynaldi va yosh Qodiriyga katta shuhrat keltirdi; uning nomi Toshkanddagina emas, Turkistonda va boshqa o’lkalarda ham tanildi. Qodiriy o’shanda “endi musannif bo’ldim-ov”, deb o’ylab suyungan edi. “Baxtsiz kuyov”ning tili g’oyat shirali, yoqimli va eng muhimi, oddiy kishilarga tushunarli edi. Ularning o’zlari shunda tilda so’zlashar va shuning uchun yuraklariga juda yaqin olardilar. Unda ko’tarilgan maishiy, axloqiy, milliy masalalar o’sha vaqtlarda haqiqatan odamlarga yaqin, ularni qattiq o’ylatardi. Qodiriyning birin-ketin chiqqan “Juvonboz”, “Uloqda”, “Jinlar bazmi” hikoyalari jamoatchilikning e’tiboriga tushdi. O’sha paytning odamlari ularni astoydil qidirib o’qidilar.

Bir narsani ta’kidlab o’taylikki, ushbu ilk realistik-ma’rifiy asarlarning voqealari, qahramonlari dam sayin ishontirib, o’z borlig’iga jazb etib boradi. O’tgan asr­da Andre Stil degan frantsuz nosir adibi adabiyot nima foyda keltiradi degan savolga javob berarkan, “biz odamlarga go’zal tong va’da qilolmaymiz, ammo ularni barvaqt uyg’otishimiz mumkin”, deb aytgan edi. Albatta badiiy adabiyot odamlarning qo’ynini puch yong’oq bilan to’ldirmasligi kerak, odamlarni havoyi orzular, havoyi so’zlar bilan laqillatishdan o’zini tiyishi kerak. Haqiqatan, uning eng olijanob vazifalaridan biri odamlarni hayotga undash – barvaqt uyg’otish. O’tgan asr arafasi va boshida bizning maorifchi taraqqiyparvarlarimiz kolonializmning yangi xalqaro sharoitida istibdod ostida qolgan mazlum xalqni o’z illatlarini tanib olish, o’z oldiga yangi yirik ijtimoiy siyosiy, ma’rifiy, madaniy, axloqiy maqsad hamda vazifalar qo’yishi, ya’ni o’zini va a’mollarini oxir-oqibat tugal anglab olishga erishishni eng katta va muhim ijtimoiy-siyosiy ish deb qaragan, butun kuch-qudratlari, salohiyatlarini ana shunga safarbar qilgan edilar. Qodiriy o’n sakkiz yoshga kirganda mana shularni to’la o’z maslagi etib tanladi. Sal o’tmay bu maslak taraqqiyparvarlik hamda millatparvarlik bilan boyib, e’tiqod va ongli dunyoqarash tusini oldi. XX asrning 17-yillaridan so’ng ushbu ortga qaytmas e’tiqod hamda dunyoqarash mag’ziga zamon taqozosi bilan sotsialistik va demokratizm g’oyalari kirib kelib, mustahkam o’rnashdi.

Yozuvchilar ko’pincha o’tkir kuzatuvchi bo’ladilar. Yozuvchi bo’lishlari uchun ko’pincha ularga shu kuzatuvchilikning o’zi kifoya qiladi. Kuzatuvchi yozuvchilar odatda voqelikka faol aralashmaydilar. Ammo Abdulla Qodiriy va uning tevaragidagi maslakdoshlari faqat kuzatuvchi emasdilar. Holbuki, Abdulla Qodiriy tabiatan teran kuzatuvchanlik salohiyatiga ega edi. Lekin hech qachon faqat kuzatuvchanlik bilan cheklanib yurmasdi. U muborizning munosib farzandi – hayot jabhalarining faol ishtirokchisi va faol ta’sir ko’rsatuvchisi, ta’sir yurgizuvchisi edi. O’sha davr hayotining qaysi bir tomonini olib qaramang, u jamiyat, xalq hayoti marralarida jon kuydiruvchilik bilan ishtirok etganligini ko’ramiz. Sarbozning o’g’lida g’ayrat va shijoat tug’ma edi.

Buning ustiga taqdir unga tayyorlagan narsalarni ko’ring. Qisqa bir vaqt ichida metropoliyada 1905, 1917 yil fevral`, oktyabr` inqiloblari ro’y berdi, shu davr ichida birinchi jahon urushi boshlanib ketdi va bunda Rossiya ham qon kechishga majbur bo’ldi. Bu Qodiriyning o’n ikki – yigirma uch yoshlari: mahalla-guzar maktabi, rus-tuzem maktabi, madrasa ta’limi: rus, arab, fors, turk, qadimgi turkiy tilni qunt bilan o’rganish va har tomonlama egallash davri. O’z davrining barcha matbuotini diqqat bilan kuzatish, Rossiya, Turkiya, Qrim, Ozarboyjon, Eron, Hindis­ton, Tataristondan kelayotgan nashrlarni bitta qo’y­may o’qish, o’lka tarixi qatlamlariga qiziqish, Toshkandning barcha kitob­dorlari bilan tanishish, ular bilan yaqindan oshnachilik, hamkorlik, har kuni shaharning barcha eski va yangi kitob do’konlari, rastalarini kanda qilmay kezish va qadim Toshkandni sinchiklab o’rganish – mana yosh Qodiriyni 1905 – 1917 yillar orasida qattiq qovurgan, pishitgan, chiniqtirgan, qatlam-qatlam bilimlar keltirgan, ijtimoiy-insoniy-madaniy qovurgan muhit! Mana shularga ko’ra biz Qodiriyni garchi rusniki bo’lsa ham, uch inqilobning mahsuli, natijasi, ta’bir joiz bo’lsa, farzandi deb ayta olamiz. Hatto g’oyibona esa-da, birinchi jahon muhorabasida ham qatnashdi deya olamiz, zero, bu jasur yigitning xayoli qonli janglar ketayotgan maydonlarda edi. Bu xayollar keyinchalik mash­hur Obid ketmonning taqdir chiziqlarida ham ma’lum darajada o’z aksini topdi. Qodiriyning xarakteridan kelib chiqadigan bo’lsak, u o’tmish ota-bobolar tarixiga qattiq qiziqarkan, tarixiy kitoblarni muk tushib o’qish bilan bir vaqtda u Toshkandning yetti ulug’vor tepalarini aylanib chiqdi, bu tepalarda qadimlar qorovul qo’rg’onlari bo’lar, ular shahar himoyasida sergak turardilar. Sirdaryo, Chirchiq, Ohangaron daryolari bo’ylarini ularning har ikkala sohillari bo’ylab poyi piyoda o’tdi, qadim shahristonlar xarobalarini ko’rdi, ular vayronalarida uzoq-uzoq xayolga botib o’tirdi: bulardan maqsad ota yurt g’oyasi, ruhini shimirish, badaniga singdirish edi.

U goh yolg’iz, goh ahli dil do’stlari bilan Toshkandning chin qon tomiri bo’lgan Bo’zsuv, Bo’rjar, Salor, Darxon, Anhor, Kaykovuz (xalq tilida Kalkovuz), Zahariq, Zolariqlarni boshdan-oyoq piyoda bosib o’tdi, xonlar zamonlaridan qolgan qadim mevazor bog’lar, shaharliklarning Toshkand tevaragida, Chimkat, Sayram, Avliyoota, Piskent, Parkent, Xo’jakent, Xondayliq, Xumson, Ohangaron, Olmaliq singari obod va kentlarda barpo qilgan bepoyon bog’lari, ekinzorlari, istirohatgohlari, otchoparlari, janggohlarini, bozorlarini hormay-tolmay aylandi: shunda yaxlit yurt tuyg’usi jonu bag’rida paydo bo’ldi. Shunda u ota-bobolar yurti muhabbati nimaligini ayon bildi va ayon his qildi: o’qigan turli tarix kitoblari va ayniqsa “Muntahab…” va “Tarixi jadidai Toshkand” yanada tushunarli bo’ldi. (Muhammadhakimxon to’ra hamda Muhammad Solihning mashhur tarixiy asarlari). Yosh adibda tarix va yurt tuyg’usi tug’yonga keldi!

Inqiloblar davrlari adiblari alg’ov-dalg’ovlar ichida muttasil yashaganlari uchunmikin, xalqning holini chuqurroq tushunadilar, ijtimoiy to’lqinlarda faolroq qatnashadilar, rang-barang g’oyalarni ilgari suruvchan, bahslarga beriluvchanroq va o’z fikr-a’mollarida qat’iyatliroq, jangovar pozitsiyalarda sabotliroq turadilar. XIX asr avvallari frantsuz inqiloblari davrida ijodlari gurkiragan Aleksandr Dyuma, Viktor Hyugo, Stendalda mana shunday keng miqyoslarda qanotlarini ufqlarga yozib, madaniyat va adabiyot yaratish hodisalarini ko’rish mumkin. Ular frantsuz inqiloblari zamonlarida jamiyat va tarixga kuchli ta’sir ko’rsatadigan ulug’vor epopeyalar yaratgan edilar. Frantsiya albatta erkin qirollik mamlakati edi; O’zbekiston esa istibdod zanjirida yashardi. Dyumaning erkin parvozlari bilan, qolaversa “Uch sarboz” bilan , yoki Hyugoning “93-yil”i bilan istibdod iskanjasidagi, fikrlari va ixtiyori zanjirlangan Qodiriyning “O’tkan kunlar” yo “Mehrobdan chayon”ni to’laqonli chog’ishtirish qiyin.Talantlarning tabiatida qarindoshlik, yaqinlik bor esa-da, lekin baribir badiiy yondoshuvlarning miqyoslari tugal boshqacha. Ammo millatning shakllanishidagi, o’zini tarixan anglab yetishdagi roliga, ahamiyatiga ko’ra, inqiloblar vaqtining yodgorliklari bo’lganiga ko’ra bu asarlar jahon adabiyoti sahnasida yonma-yon turadi. Bu asarlar mabodo saodatli tasodif bilan frantsuz tiliga aytaylik, ulug’ Aytmatovning “Jamila”si yoki “Birinchi muallim”i sifati darajasida yorqin va haqqoniy tarjima qilinib, nashr etilganda, aytaylik, Lui Aragon miqyo­sidagi adib frantsuz o’quvchilarining e’tiborini ularga qaratganda edi, balki, Qodiriy asarlari ham “Uch sarboz” kabi hali hanuzgacha zo’r qiziqish bilan o’qib kelingan bo’lardi…

Ammo bu ham bir adabiy faraz-da…O’rniga va vaqtiga qarab ehtimoldan uzoq bo’lmagan fikrni aytish ayb emasdir, balkim. Xususan men Qodiriy romanlarini hayotimning turli fasllarida qanday mukkamdan ketib o’qigan bo’l­sam, “Uch sarboz”, “ Qizil va qora”, “Parma ibodatxonasi”, yo Valter Skottning “Qora vallomat” yo “Kventin Dorvard” singari ulug’ romanlarini shunday bosh ko’tarmay, mutolaa qilganman. Mana shu qiziqib, muk tushib o’qish bu asarlarni yaqinlashtirmaydimi, tenglashtirmaydimi? Ammo millat taqdirida o’ynagan rolining miqyosiga qaraganda “O’tkan kunlar” va “Mehrobdan chayon” ulardan ko’ra ancha yuksakroq, adabiyotning ijtimoiy qimmatiga ko’r­kamroq javob beradi.

Ha, Abdulla Qodiriy haqiqatan ham, uch rus inqilobi yuzaga chiqargan, uch inqilob yozuvchisi. Shuning uchun uning yuragida sotsialistik g’oya­larning ancha chuqur o’rnashganligiga tabiiy inqilobiy hol deb qaramoq jo­yiz. Uning taqdirida uch inqilob yuzaga chiqargan bir qator rus adiblari (misol uchun Mixail Bulgakov, Mixail Zoshchenko…) taqdirlarida ham o’xshashliklar kuzatiladi… Bularni va jumladan Qodiriyni shu inqiloblar yozuvchi qilib yetishtirdi.